Инфляция және оның экономикалық мәні

КIРIСПЕ
Жер бетінде ХХ ғасырдың екінші жартысында болмаған елдер дерлік жоқ. Инфляция бұрынғы нарықтық экономика дертінің орнына келгендей болды, бұл дерт әлсіздене бастады. Инфляция ақша айналымына тән болды: Ресейде – 1769 жылдан 1895 жылға дейін (1843-1853 жылдарды есептемегенде); АҚШ – тәуелсіздік үшін соғыстың кезеңінде 1775-1783 жж. және 1861-1865 жылдардағы Англияның азамат соғысы жылдарында және ХІХ ғасырдың басында Наполеонмен соғысында, 1789-1791 жылдардағы Франциядағы француз революциясы кезеңінде, әсіресе инфляция жоғары қарқынға Германиядағы бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін жетті. Бұл кезде 1923 жылды күзінде айналындағы ақша массасы 496 квинтиллион маркаға жетті, ал ақша бірлігі триллион рет қонсызданды.
Осы жоғарыда келтірілген тарихи мысалдар инфляцияның осы заманның баламасы болмағанын дәлелдейді, яғни ол бұрынғы кезде де орын алды.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар болады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi (зат), оны өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастар тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объктивтi алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгiленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құнын алу құрала бола отырып, өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. «Айырбас құн тауарларды өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестiру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бiр және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-бiрiн табады және өзара бiр–бiрiне ауысады.
Ақша – қазiргi экономикалық өмiрiнде мемлекеттiк субъектiнiң басты феноменi болып табылады. Сондықтан көптеген ғалымдар осы мәселеге көп көңiл бөлген. Осы курстық жұмыстың басты мақсаты - сол мәселенi жан-жақтан қарастыру. Бiрiншiден, инфляцияның мәнi және түсiнiгi ашып көрсіетіледі. Инфляция – ғасыр бойы қалыптасқан мәселе. Көптеген мемлекеттер инфляция кезiнде экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Батыстағы инфляция ол құнның өсуi деген мағынаны бiлдiредi.
Экономикалық құбылыс ретiнде инфляция көптен берi өмiр сүрiп келедi. Оны тiптi ақшаның шығуымен бiрге пайда болды әрi ақшаның қызметiмен тығыз байланысты деп саналады.
Қазіргі инфляцияға келесі тән ерекшеліктерін атап өтуге болады: яғни егер бұрын инфляцияның жергілікті сипаты болса, ал қазір – жаппай, жалпы қамтылған; егер бұрын үлкен және кіші кезеңдерді қамтыған болса, яғни оның кезеңдік сипаты болса, онда қазір ол созылмалы; қазіргі инфляция тек ақшаның ғана емес, сонымен бірге ақша әсерінің ықпалында тұр.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптеген бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп саналады.
Демек, қазіргі инфляция көптеген әсерлердің ықпалын бастан кешіреді. Осы курстық жұмыста көптеген сұрақтарға жауап алып, қазіргі инфляцияның және оған қарсы қандай шаралар жүргізілетіндігі туралы білуге болады. Сондай-ақ Қазақстандық инфляцияның ерекшеліктері туралы, Ұлттық Банктің және үкіметтің инфляцияға қарсы саясатын көруге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Әкiмбеков С.А. «Экономикалық теория», 2004ж.
2. Ө.Нұрғалиев. «Экономикалық теория», 2003ж.
3. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А.,
«Жалпы экономикалық теория»,2004ж.
4. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы», Алматы, 2003ж.
5. Сейiтқасымов С. «Ақша, несие, банктер», Алматы, 2001ж.
6. Ломакин В.К. Мировая экономика, Москва, 1998г.
7. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы, 2004ж
8. Мадишев Б. «Экономикалық теория», Алматы
9. «Ақша, несие, қаржы», Алматы

Журналдар:
10. Банки Казахстана №6 (72), 2003 ж.
11. Банки Казахстана №2, 2005 ж.
12. Банки Казахстана №1, 2005 ж.
13. «Мир финансов», 2005 ж., ақпан
Газеттер:
14. Егемен Қазақстан 2004 ж. 6 сәуiр.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Кiрiспе
І. Инфляция және оның экономикалық мәні.
1.1 Инфляцияның мәнi және түсiнiгi.
1.2 Инфляцияның даму механизмi және түрлері.
1.3 Инфляцияның факторы және оның себептері.
ІІ. Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстан Республикасындағы инфляция.
2.1 Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық салдарлары.
2.2 Инфляцияға қарсы саясат.
2.3 Қазақстан Республикасындағы инфляция, оның ерекшеліктері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

КIРIСПЕ
Жер бетінде ХХ ғасырдың екінші жартысында болмаған елдер дерлік жоқ.
Инфляция бұрынғы нарықтық экономика дертінің орнына келгендей болды, бұл
дерт әлсіздене бастады. Инфляция ақша айналымына тән болды: Ресейде – 1769
жылдан 1895 жылға дейін (1843-1853 жылдарды есептемегенде); АҚШ –
тәуелсіздік үшін соғыстың кезеңінде 1775-1783 жж. және 1861-1865 жылдардағы
Англияның азамат соғысы жылдарында және ХІХ ғасырдың басында Наполеонмен
соғысында, 1789-1791 жылдардағы Франциядағы француз революциясы кезеңінде,
әсіресе инфляция жоғары қарқынға Германиядағы бірінші дүние жүзілік
соғыстан кейін жетті. Бұл кезде 1923 жылды күзінде айналындағы ақша массасы
496 квинтиллион маркаға жетті, ал ақша бірлігі триллион рет қонсызданды.
Осы жоғарыда келтірілген тарихи мысалдар инфляцияның осы заманның
баламасы болмағанын дәлелдейді, яғни ол бұрынғы кезде де орын алды.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар болады. Тауар – бұл сату немесе
айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi (зат), оны
өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастар тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объктивтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты
еңбекпен белгiленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам
тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны;
мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы.
Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құнын алу құрала бола отырып,
өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi.
Айырбас құн тауарларды өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше
өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестiру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бiр және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-бiрiн табады және өзара
бiр–бiрiне ауысады.
Ақша – қазiргi экономикалық өмiрiнде мемлекеттiк субъектiнiң басты
феноменi болып табылады. Сондықтан көптеген ғалымдар осы мәселеге көп көңiл
бөлген. Осы курстық жұмыстың басты мақсаты - сол мәселенi жан-жақтан
қарастыру. Бiрiншiден, инфляцияның мәнi және түсiнiгi ашып көрсіетіледі.
Инфляция – ғасыр бойы қалыптасқан мәселе. Көптеген мемлекеттер инфляция
кезiнде экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Батыстағы инфляция ол құнның өсуi
деген мағынаны бiлдiредi.
Экономикалық құбылыс ретiнде инфляция көптен берi өмiр сүрiп келедi.
Оны тiптi ақшаның шығуымен бiрге пайда болды әрi ақшаның қызметiмен тығыз
байланысты деп саналады.
Қазіргі инфляцияға келесі тән ерекшеліктерін атап өтуге болады: яғни
егер бұрын инфляцияның жергілікті сипаты болса, ал қазір – жаппай, жалпы
қамтылған; егер бұрын үлкен және кіші кезеңдерді қамтыған болса, яғни оның
кезеңдік сипаты болса, онда қазір ол созылмалы; қазіргі инфляция тек
ақшаның ғана емес, сонымен бірге ақша әсерінің ықпалында тұр.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптеген бері өмір сүріп
келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен
тығыз байланысты деп саналады.
Демек, қазіргі инфляция көптеген әсерлердің ықпалын бастан кешіреді.
Осы курстық жұмыста көптеген сұрақтарға жауап алып, қазіргі инфляцияның
және оған қарсы қандай шаралар жүргізілетіндігі туралы білуге болады.
Сондай-ақ Қазақстандық инфляцияның ерекшеліктері туралы, Ұлттық Банктің
және үкіметтің инфляцияға қарсы саясатын көруге болады.

І. Инфляция және оның экономикалық мәні
Инфляцияның мәнi және түсiнiгi
Инфляция терминi (латынның inflatio сөзiнен шыққан – кебiну, iсiну)
ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенiнде пайдаболды және АҚШ-тың
Азамат соғысы жылдары (1861-1865жж.) XIX қағаз долларының (гринбектердiң)
қипасыз көп шығарылуымен байланысты болды. XIX ғасырды бұл термин сондай-ақ
Англия мен Францияда қолданылды. Экономикалық әдибеттерде инфляция ұғымы ХХ
ғасырда бiрiншi дүние жүзiлiк соғыстан кейiн кеңiнен таралды, ал бұрынғы
кеңестiк экономикалық әдебиеттерде ол 20-сыншы жылдары жазыла бастады.
Инфляцияның дәстүрлi ең жалпы анықтамасы – тауар айналымының
қажеттiлiгiмен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен
салыққа толып кетуi, олардың құнсыздануы және соның нәтижесi ретiнде –
тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуi; ақшаның сатып алуға
жарамдылығының төмендеп кетуi. Инфляция кезiнде қоғамдық өндiрiс процесiнiң
алшақтықтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша
айналысының заңы бұзылады.
Инфляция – ақша жүйесiнiң дағдарысты жай-күйi.
Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепшi болады:
айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
қолайсыз төлем балансы;
Үкiметке сенiмнiң жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып, ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуi тұрғысында түсiндiрiлiп
келдi. Әлi де бiрқатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада бағаны
жалпы деңгейiнiң артуы ретiнде анықтайды. Алайда ифляцияның тауар бағасының
өсуiнде көрiнгенiмен оны тек таза ақша феноменiне жатқыза салуға болмайды.
Бұл нарықтың шаруашылықтық түрлi күрделi әлеуметтiк-экономикалық құбылыс.
Инфляция әлемнiң көптеген елдерiндегi экономиканық қазiргi дамуының ең
өткiр проблемаларының бiрi болып есептеледi.
Инфляциясының көрiну нысандары:
Тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуi, оның үстiне бiрқалыпты емес
өсуi, мұның өзi ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу жарамдылығының
төмендеуiне ұрындырады;
Ұлттық ақша бiрлiгiнiң шетелдiк ақша бiрлiгiне қатысты бағамының төмендеуi;
Ұлттық ақша бiрлiгiнде көрiнетiн алтынның бағасының көтерiлуi.
Бүгiндегi инфляция бағаның өсуi нәижесiндегi ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бiрге елдiң экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндiрiс пен
өткiзу сферасындағы әр түрлi факторлар тудырған өндiрiс процесiнiң қарама-
қайшылықтары себепшi болады. Инфляцияның әуел бастағы себебi – ұлттық
шаруашылықтың түрлi сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным,
мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен
шаруашылықтын ақшаға қажеттiлiгi арасындағы алшақтықтар. [1, 141]

1.2 Инфляцияның даму механизмi
Инфляция – көп факторлы құбылыс, ол бағаның жалпы дәрежесiнің өсуi арқылы
және нақты активтерге карағанда ақша белгiлерiнiң құнсыздануы арқылы
бейнеленеды. Жеке тауарлар бағасының қандай болмасын өзгеруi мiндеттi түрде
инфляция болып табылмайды. Инфляцияға қарама-қарсы дефляция баға мен
шығындардың жалпы төмендеуi болып табылады. Бағаның өсуiнiң бәсеңдеуi
дезинфляция деп аталады.
ХХ ғ. 70-90-шы жылдарында бағаның өсуiнiң ерекшеелiгi, оның үзiлмей
жүрiп отыруымен, жалпыламалығымен, бiр қалыпты еместiгiмен сипатталады.
Экономикалық әдебиетте инфляцияның мынадай түрлерi аталады:
1. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң тереңдiгiне, инфляцияға қарсы
саясаттың инструментарийлерiне байланысты, инфляция айқын немесе басылған
бүркемелi түрде жүрiп отыруы мүмкiн.
Инфляция процесiнiң айқын немесе ашық формада болып отырғаны бағаның өсуi,
ұлттық валюта курсының төмендеуi арқылы көренедi.
Басылған инфляция бүркеме, жасырын формада жүреде және ол өнiм сапасының
төмендеуi, ассортимент құрылымының көбеюi арқылы көрiнедi.
2. Зерттеу объектiсiне байланысты, инфляция ұлттық, аймақтық және
әлемдiк болып бөлiнедi. Ұлттық және аймақтық масштабта талдау объектiсiн
көтерме және бөлшек сауда бағаларының динамикасы, кейбiр елдердегi, елдер
бiрлестiгiнiң дәрежесiндегi, халықаралық нарықтағы ЖҰӨ-нiң дефляторы
құрайды.
3. Iшкi және сыртқы факторлар тудыратын жүйеге ықпал ететiн
инфляциялың импульстарға байланысты, импортталған және экспортталған
инфляция болады. Елдiң валюта курсы қатаң сақталып тұрған жағдайда
импорттық тауарлардың бағасының қандай болмаса да өсуi, елге инфляцияны
импорттайды.
4. Бағаның өсу қарқынына байланысты, инфляцияның мынадай түрлерi
болады: жылына 10%–ке дейiн болса орташа, немесе, жылжымалы инфляция,
жылына 200% болғанда-секiрмелi, немесе, латындық, 200% артқанда
гиперинфляция (американдық экономист Ф.Кэган бойынша – айына 50%–тен артық
болса).
5. Экономиканың бағаның өсу қарқынына ұтымды бейiмделуiне байланысты,
инфляция баланстанған (теңдестiрiлген) және баланстандырылмаған
(теңдестiрiлмеген) болып бөлiнедi. Бiрiншiде бағалар орташа және тұрақты
өсiп отырады. Екiншiде тарлардың баЈасы секiрiп өседi және бұл мезгiлде
жүрмейдi, ал экономика өзгермелi жағдайда бейiмделуге үлгере алмайды.
6. Мемлекеттiң инфляциялық процеске әсер ету қабiлетiне байланысты,
инфляция бақылаудан шықпаған және бақылауға көнбейтiн болып бөлiнедi.[4,
98]

Инфляцияның процессi
Ақша массасының өсуi ақша айналымының жылдамдығының жиынтық сұраныстың
қисық сызығын, жиынтық ұсыныстың қисық сызығының бойымен, қысқа мерзiмде
тепетеңдiктiң жаңа дәрежесiне жеткенше, жылжытады. өндiрiс көлемiнiң
кеңеюi, сұраныстың бастапғы өсуiне сәйкес мультиплпикациялық эффектпен
үйлесiмде жүредi. Сонымен бiрге, өсiп келе жатқан сұраныс бағаның жалпы
дәрежесiн жоғарыға итередi. Белгiлi уақыт мерзiмi өткеннен кейiн, бағаның
өскенiн барлық шаруашылық субъектер сезедi. Еңбектiң бағасы өседi, басқа
ресурстардың құнының өсуi де өндiрiс шығындарын өсiредi. Нәтежисiнде
жиынтық ұсыныстың қисық сызығы бағаның өсу шамасына солға қарай жоғары 2
жылжиды. Жиынтық сұраныстың сызығы осының алдындағы сұраныстың өсiмiнің
шамасының көлемiнде тағы жоғары көтерiледi. Бұған кейiнгi кезендерде
сұраныс пен ұсыныстың қисық сызықтарының жылжулары болып тұрады: ұзақ
мерзiмдiк кезеңде сұраныстың барлық өсiмi бағаның өсiмiмен өтелiп отырады,
ал өндiрiс көлемi өзiнiң табиғи деңгейiне оралады.
Инфляциялық процестiң дамуының осындай түрi сұраныс түрткi болған
инфляция деп аталады.
Осындай сұраныс инфляциясының дәрежесiн мынадай факторлар белгiлейдi:
экономикалық өсудiң орташа жылдық қарқыны;
еңбек нарығының болмысы және толық жұмыспен қамтылу дәрежесi;
жиынтық ұсыныс компоненттерiнiң динамикасы және өсiм қарқыны;
шаруашылық агенттерiнiң бағаның болашақта қалай өсетiнiң болжай алатын
қабiлетi.
Экономикадағы инфляциялық импульстi жиынтық ұсыныстағы өзгерiстер тудыруы
мүмкiн. Мұнда өндiрiстiң жалпы көлемi төмендейдi, ал баға өседi, ұзақ
мерзiмдегi осы процестiң нәтижесi экономикадағы сұраныстың бастапқы
өсуiндегiндей болады.
Осындай әдiспен инфляциялық процестiң жүруi шығындар тұрақты болған
инффляция немесе шығындар инфляциясы деп аталады. Мұнда баға дәрежесi
өндiрiс шығындарының нақты өсуi нәтижесiнде және ағымды шығындар өсуiн күту
нәтижесiнде көтерiлеуi мүмкiн.
Шығындар қысқа мерзiмдi факторлардың (мысалы жиынтық сұраныстың қысқа
мерзiмде өсуi) қызметi әсерiнiң нәтижесiнде ғана емес, ол ұзақ мерзiмдi
факторларының қызметтерiнiң әсерiнiң нәтижесiнде өседi:
өндiрiстергi диспропорциялар мен жекеленген қолайсыз жағдайдардың болуы
құрылымдық инфляция;
монополизацияны өсiру бағытындағы нарық құрылымын өзгерту;
ұсынысты бұзу немесе жою;
еңбек өнiмдiлiгiнiң өсу қарқынынан артық қарқынмен жалақының өсуi.
Жиi болатын жағдай-баса және жалақы өсе отырып бiр-бiрiн жалақы-баға
инфляциялық спиральға тартады. Осының көрiнiсi-бағаның өсуiн талап өнiмнiң
бағасын көтередi. Нәтижесiнде, жұмыскерлер номиналдық жалақының одан әрi
өсуiн тiлейдi, бұл процесс оралып жүрiп отырады. Осындай спиральды жою
оңайға түспейдi, өйткенi сұраныс өнемi өсiп отырады және экономикада
жұмыспен толық қамтылу орын алып отыр.

Инфляцияның түрлерi
Әдетте, экономикада сұраныстың өсуi бағаның, жалақының, жұмыспен қамтудың,
өндiрiстiң нақты өсуiне әкеледi. Осы процесс шығындар инфляциясы түрін алуы
мүмкiн, ал шынында, шығындардың өсуi сұраныстың күштi ықпалы арқылы жүрсе
де, практикада инфляцияның бейнесi екi түрi де бiр мезгiлде жүрiп отырады
және бiр-бiрiне әсер етуіде болады.
Сонымен, экономикадағы ақша ұсыныс қарқынының өзгеруi мынадай
жағдайларға әкелiп соғады:
ұзақ мерзiмдiк аспектiде - өндiрiлген өнiмдердiң саны өндiрiс факторларының
шығындарымен және қолданған технологиямен белгiленедi;
өндiрiстiң номиналдық көлемi және инфляцияның қарқыны ақшаның ұсынысымен
белгiленедi. Статистикалық талдау ақша мен бағаның арасында байланыс барын
(көбiнесе асинхрондық) дәлелдейдi.
Қазiргi заманғы инфляция – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс және
бағаның өсуiне байланысты өсуiне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық
пропорциялар бұзылуы нәтижесi.
Инфляция ашық және басынқы деп ажыратылады. Бiрiншiсi – бағаның өсуi,
екiншiсi – тауардың жоғалуы.
Басыңқы инфляция жағдайында бағаны мемлекет реттейдi, бұл СССР-да
орын алған. Сондықтан тауарға сұраныстың өсуiнде баға көтерiлмейдi бұл
рынок шартына сәйкес және тепе-теңдiктен төмен болады. Содан дефицит пайда
болады. Дефицит көлеңкелi экономиканы тудырады.
Қажет тауарды iздеуде сатып алушы сатушыға қажетiнен көп төлеп, бұдан
ақша өндiрiстi айналып өтiп, саудада шоғырланады. Сосын өндiрушiлерде тауар
өндiруге ынта болмайды. Соңында сұраныс пен ұсыныс арасында дисбаланс
күшейедi.
Ашық инфляцияны жiктеу үшiн бiрнеше белгi қажет:
Бағаның өсу қарқыны (баға индексi).
Әр түрлi тауар топтары бойынша бағаның өсу деңгейiнiң алшақтауды.
Инфляцияның күтiлуi және алдын ала болжануы.
Бiрiншi белгi тұрғысынан баяу инфляцияны ажыратады, мұнда баға баяу
өзгередi, әдетте жылына 10%, Секiрмелi, мұнда бағаның өсуi жылына жүздеген
процентпен өлшенедi; Гиперинфляция, мұнда бағаның өсуi 1000%–н жоғарылайды
және ақша айналымы толық бұзылады.
Екiншi белгi тұрғысынан инфляцияның екi түрiн ажыратады: тең және тең емес.
Тең инфляцияда әр тауардың бағасы бiр-бiрiне қатысты өзгермейдi, ал тең
емес инфляцияда –әр тауардың бағасы бiр-бiрiне қатысты үнемi өзгерiп
тұрады.
Үшiншi белгiден күтiлетiн және күтiлейтiн инфляцияны бөледi. Күтiлу
факторы инфляцияның салдарынан бiлiнедi. Егер фирмалар мен халық келесi
жылы баға 5 есе өсетiнiн бiлсе, онда тиiмдi рынок жағдайында олар келесi
жылы өздерiнiң тауар бағасын 5 есе көтередi және ешкiм күтiлетiн
инфляциядан зардап шекпейдi. Ал күтiлмейтiн инфляция жағдайында бағаның 10%-
ке өсуi экономикалық жағдайды күрт нашарлатады.
Инфляцияны сұраныс және ұсыныс инфляциясы деп екi түрге бөледi.
Сұраныс инфляциясында сұраныс пен ұсыныс тепе-тендiгi сұраныс бағынан
бұзылады. Мұндай жағдай толық жұмыспен қамтылуда, жалақының өсуiнде пайда
болады, бұдан жинақталған сұраныс артық болады, ал бұл бағаның өсуiне
итермелейдi.
Ұсыныс инфляциясын сонымен қатар шығын инфляциясы деп те атайды, демек
өндiрiс шығынының өсуiне байланысты, бағаның өсуi. Бұның салдары жалақының
өсуiне және энергия мен шикiзатқа бағаны көтередi. [9, 64]
Шығынның өсу қайнар көздерi және экономика дисбалансының факторлары:
1. Мемлекет. Ол бағалы қағазды шығару арқылы шығынды өсiредi, бұл фирманың
қызмет көрсетуiн жоғары бағамен төлейдi және несие-қаржылық механизм
жолымен жүргiзiледi.
2. Кәсiподақтар. Олар жалақының өсуiн талап етедi, бұдан шығын да өседi,
одан кейiн баға өседi, сосын – жалақы мөлшерiнiң жаңа өсiмi қайталанады.
Нәтижесiнде инфляциялық серiппе пайда болады.
3. Iрi фирмалар. Олардың монополиялық жоғары баға қоюға мүмкiндiктерi бар
және инфляциялық процеске мүмкiндiк туғызады. Әлемдiк экономикалық
әдебиетте осы үш факторды инфляциның басты себептерi деп атайды. [2, 101]

1.3. Инфляцияның факторлары және оның себептері.
Инфляцияның iшкi және сыртқы факторын себептерiн айыра бiлу қажет. Iшкi
факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай - монетарлық
факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары – бұл шаруашылық
сәйкестiгнiң бұзылуы, экономиканың циклдың дамуы, өндiрiстi
монополизациялануы, инвестициялардың теңгерiмсiздiгi, Әлеуметтiк – саяси
сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттiк
қаржының дағдырысы – бюджет тапшылығы, мемлемкеттiк борыштың өсуi, ақша
эмиссиясы, сондай-ақ кредит жүйесiнiң кеңеюi, ақша айналысы жылдамдығының
артуы нәтежiсiнде кредит құралдарының өсуi және басқалары жатады.
Дүние жүзiлiк құрылымдық дағдырыстар шикiзат, энергетика, валюта
дағдырыстары, басқа елдерге инфляцияны эксопртқа шығаруға бағытталған
мемлекеттiк валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығаруға
инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады.
Сөйтiп, көп факторлы процесс ретiндегi инфляция – бұл ақша айналысы занының
бұзылуымен байланысты болатын қоғамдық ұдайы өндiрiс дамуындағы алшақтықтың
көрiнiсi.
Инфляцияның iс – әрекетiн қаржы проблемаларын байланыстырып отыру қажет,
өйткенi инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларға тәуелдi болып
келедi:
. белгiлi бiр салық нысандары мен әдiстерiн қолдану;
. инфляциялық сипаттағы шаралары мемлекеттiк бюджет арқылы қаржыландырудың
ауқымы;
. мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабудың әдiстерi;
. мемлекеттiк берешектiң көлемi.
Нарықтық экономика кезiнде қаржы инфляциялық процеске бiрқатар факторлар
арқылы айтарлықтай әсер етедi инфляциялық тенденцияларды күшейте түседi.
Бiрiншi фактор – мемлемкет шығыстарының өсуi, бұл ерекше төлей алушылық
сұранымның артуын жеткiзедi, сөйтiп тiкелей баға белгiлеуге әсер
етедi.Тауарлар мен қызметке бағаның көтерiлуiне байланысты ақшаның
құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюiне соқтырады, ал оның кiрiстерi, ең
алдымен, салық түсiмдерi қажеттiлiктен артта қалып қояды. Бұл сөзсiз
болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.
Екiншi фактор – табысқа, пайдаға салынатын салықтың көбеюi. Салықтың едәуiр
бөлiгi баға механизмi арқылы тұтынушыға ауысады және рыноктегi бағаның
көтерiлуiнiң басты себебi болады.
Үшiншi фактор – бюджеттердiң ұзақ уақытты тапшылықтары өндiрiстiк емес
шығындарыдың неғұрлым өсуiмен байланысты.
Инфляция қаржы қатынастарын да өзгерiстерге ұшырады.
Бiрiншiден, инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады және салық
түсiмдерiн арттырудың қажеттiгiн тудырады.
Екiншiден, инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады және салық түсiмдерiн
арттырудың қажеттiгiн тудырады.
Үшiншiден, инфляциялық процесс мемлекеттiң берешегi проблемаларын
шиеленiстiредi.
Сөйтiп, қаржы мен инфляция өзара тәуелдi болып келедi. Қаржы инфляциялық
процесстердiң тездеткiшi бола алатыны сияқты, инфляция да қаржы
қатынастарына әсер етедi. [4, 156]

Ақшаның құнсыздануы
Ақшаның құнсыздануы және бағаның көтерiлуi мемлекеттiң шынайы кiрiстерiн
төмендетуге, бюджеттiң шығыстарын көбейтудің қажеттiгiне, салық
ауыртпалығының күшеюiне, мемлекеттiк бюджет тапшылығынан болатын
мемлекеттiк борыштың өсуiне ұрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны
мемлекеттiң қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткенi салықтық кiрiстер
мен қарыздар оларды есептегеннен кейiн уақыттың белгiлi бiр межелдемелерi
арқылы түседi, сондықтан мемлекеттiң алу сәтiнде олар құнсызданады. Осыған
ұқсас мемлекеттiк берешектiң проблемасы шиеленеседi, өйткенi қарыздарды
тарту үшiн мемлекет өзiнiң бағалы қағаздарының табыстылығын несиелiк пайыз
деңгейiнен жоғары көтеруге мәжбүр болады,бұл мемлекеттiк борыштың атулы
өсуiн тудырады. Қаржы қатынастары мен инфляциялық процестердiң бiр бағытты
келеңсiз сипаты, бiрiн-бiрi өзара толықтыра отырып, экономикалық жүйедегi
келеңсiз нәтижелерге апарады.
Мәселен, инфляция бiрқатар әлеуметтiк-экономикалық проблемаларды
тудырады: ақшалай табыстардын құнсыздануы, ұзақ мерзiмдi инвестицияларға
деген экономикалық ынтаның түсуi, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы
пайыздың төмендеуi, экономикалық байланыстардың бұзылуы және т.т.
Инфляцияны бағалау және өлшеу үшiн бағалар индексiнiң көрсеткiшi
пайдаланылады. Бағалар индексi тұтыну тауарлары мен қызметтердiң белгiлi
бiр жиынтығының сатып алу бағасы мен базалық кезеңнiң бағасы арасындағы
арақатынасты өлшейдi.
Қазақстанда тұтыну тауарларының бағасы мен қызметтер көрсетудiң
тарифтерi өткен жылға қарағанда былайша өсiп отырды: 1990 – 1; 1992 – 2,5;
1993 – 30,6; 1994 – 22,7; 1995 – 1,60; 1996 – 1,39; 1997 – 1,17; 1998 –
1,07; 1999 – 1,18; 2000 – 1,13.
Дүниежүзiлiк практикада егер инфляцияның қарқыны жарты жыл iшiнде және одан
көбiрек жағдайда айына 50 пайыз немесе аптасына 11,5 пайыз құрса, онда
мұндай деңгей әсiрсе инфляцияға сәйкес келедi. Сөйтiп, Қазақстанда бұл
деңгей 1992 – 1995 жж. iшiнде айтарлықтай асып түстi.
Инфляциялық процестiң қуаттылығын бағалауды және инфляцияның түрлерiн
мынандай критерийлер бойынша ажыратады:
Бағалар өсуiнiң қарқыны бойынша:
Баяу – баға жылына 10 пайыз өскенде; бұл кезде ақшаның номиналдық
құны сақталады, кәсiпкерлiк тәуекел болмайды;
Үршемелi – баға 100 пайыз шегiнде өскенде; баға мен табыстардың
арасындағы алшақтық ұлғая бастайды;
бағалар өсуiнiң теңгерiмдiлiк дәрежесi бойынша:
тендерстiрiлген және теңдестiрiлмеген инфляция; теңдестiрiлген
инфляция кезiнде әр түрлi тауарлардың бағасы бiр-бiрiне қатысты өзгерусiз
қалады, теңдесттiрiлмеген инфляция кезiнде – олардың бiр-бiрiне арақатысы
өн бойы өзгерiп отырады, оның үстiне әр түрлi үйлесiмде;
болжаулық (болжап айтушылық) дәрежесiне қарай:
- күтiлген, болжамды және күтiлмеген;
- шығу немесе пайда болу орнына қарай;
- импортталынған және экспортталынған;
сондай-ақ дамудың әр келкiлiгiмен сипатталатын сатылы, баға шамалы
өскен немесе өзгерусiз қалған, бiрақ тауар тапшылығы күшейген кездегi
тұқыртылған инфляцияны ажыратады.
Практикада инфляцияның екi типiн бөледi: сұраным инфляциясы
(тұтынушылар инфляциясы) және шығындар инфляциясы (өндiрушiлер инфляциясы).
Бiрiншi жағдайда ол заңды және жеке тұлғалардың ақша массасының
өсуiмен байланысты өнiмге, тауарларға және қызметтерге сұранымның өсуiнiң
салдары болып табылады.
Екiншi жағдайда кәсiпоррындардың еңбекке ақы төлеуге, кредиттер
бойынша пайыздық мөлшерлемелердiң көбеюiне, тұтынатын шикiзатқа,
материалдарға бағаның, қызметтер көрсетуге (тасымалдауға, электр қуатына,
ақпаратқа және т.т.) тарифтерден өсуiне жұмсалатын шығындардың көбеюi
инфляцияны тудырады.
Нақты экономикалық өмiрде инфляцияның бұл түрлерi және оларға
iлеспелi салдарлар тығыз тоғайласады, өзiн өзара толықтырады, бұл
инфляциялық шиыршық деп аталынатынды туудырады, бұл кезде өндiрiстiң
тұтынылатын компононттерi баға мен еңбекке ақы төлеудiң өсуi нәтижесiнде
шығындардың көбеюi шығарылатын өнiм құнының артуына соқтырды, мұндай өнiмдi
тұтыну жалақының және экономиканың шектес секторларында материалдық
шығындардың қосымша өсуiн талап етедi және осылайша шексiздiкке кете
бередi.
Нарықтық экономиканың механизмi – бәсеке мен тиiмсiз кәсiпорындардың
банкроттығы жеткiлiксiз қалыптасқанда, ал өндiрiстiң жеке салаларында ол
жоқ болғанда инфляция дамиды. Еркiн бәсеке жағдайында, мемлекет шығыстарын
немесе кредиттердi қысқарту жөнiндегi шаралармен туындайтын сұранымның
төмендеуi кезiнде кәсiпорын не өндiрiстiң көлемiн қысқартуға, не оның
шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Макроэкономикалық деңгейде мұнымен
қатар не iскерлiк белсендiлiктiң құлдырауы, не бағалардың төмендеуi болады.
Алайда фирмалар, компаниялар жағдайдың жақсаруына үмiттене отырып, рынокте
тұра алуға тырысады және бағалар мен өндiрiс шығындарын төмендетуге мәжбүр
болады. Процестiң жаппай ауқымдағы әрекетi инфляцияның төмендеуiне
мүмкiндiк жасайды.
Монополияландырылған экономикада бұл механизм әрекет етпейдi, өйткенi
өндiрушi - кәсiпорынның шикiзатты, материалдарды, шала фабрикаттарды,
жинақтау бұйымдарын, жабдықты, саймандарды жеткiзушiлердi тандай алмайды.
Ол жеткiзушiлер тарапынан белгiленген бағалармен келiсуге мәжбүр болады
және жоғарылатылған бағаларды өзiнiң тұтынушыларына, тұтынушылар өз
кезегiнде ары қарай технологиялық өзгертiп жасау бойынша түпкiлiктi
тұтынушыға – халыққа аударып салады. Мұндай жағдайда бюджет шығыстары мен
кредиттердi шектеу жөнiндегi шаралар өндiрiстiң құлдырауына жеткiзедi.
Инфляция сыртқы экономикалық қызмет тарапынан арандатылуы мүмкiн, бұл
– импортталатын және экспортталатын инфляция. Бiрiншi жағдайда ол шетелдiк
валютаның шамадан тыс түсiмiнен және импорттық бағалардың жоғарылауынан
туады. Түскен шетелдiк валютаны коммерциялық банктер орталық банкте
депозиттейдi, орнына ұлттық валютада баламалы сома алады; банк пассиввтерi
артады, мұның өзi оларға несие операцияларын және кредиттiк экспансияны
кеңейтуге мүмкiндiк бередi, ұлттық валютада номиналданылған ақша ауқымының
көбейiп кетуiне қозғау салады. [7, 82]

Инфляцияның басты себептерi
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге экспорттық бағаның
көтерiлуiнен туады, бұл тұтынушы-елдерде, соның iшiнде дамып келе жатқан
елдерде бағаның өсуiне соқтырады. Инфляциялар халықаралық корпорациялардың
– рыноктердегi үстемдiк жағдайды пайдаланатын монополялардың қызметiне
қозғау салады. Корпорациялардың валюталық операциялары олар болған елдерде
несие капиталының қосымша ұсынымын жасайды. Сөйтiп шетелдiк валютаның
қосымша ауқымы айналысқа түседi және коммерциялық және орталық банктер
арқылы ұлттық ақша айналысқа шығарылады.
Жалпы инфляцияның себептерi базистiк қатынастардың қарама-
қайшылықтарынан, экономикадағы үйлесiмсiздiктер мен дағдарыстан, оның
өздiгiнен дамуға қабiлетсiздiгiнен, бүкiл қоғамдық өндiрiстiң төмен
тиiмдiлiгiнен болады.
Инфляцияның табиғаты тауар ауқымынан оқшауландырылған қозғалысты
жүзеге асыратын қабiлетсiздiгiнде. Ақшаның жұмыс iстеу негiзi болып
табылатын оның бұл қасиетi оған өзiнiң арналымын – тауар, төлем айналымына
қызмет көрсете отырып, тиiмдi орындауға, қорланым мен құнды сақтаудың
құралы болуға мүмкiндiк бередi.
Инфляцияға өндiрiстiк сфераға, халықтың көптеген жiгiнiң материалдық
жағдайына, инвестициялық қызметке қауiптi әсер етедi.
Инфляцияның классикалық көзi – мемлекеттiк бюджет тапшылығы Қазақстан
үшiн де сипатты. Бюджет тапшылығы инфляцияның қайталама факторы болып
табылады, өйткенi ол шығындардың инфляциясынан және осыған байланысты
мемлекет кiрiстерiнiң құнсыздануынан туады. Бюджет тапшылығы Қазақстанның
егемендiгi жағдайында да сақталып отыр: ол 1991ж. Бюджеттiң шығыс бөлiгiнде
1991 - 20,4%, 1992 – 8,6%, 1993 – 11,9%, 1994 – 10,2%, 1995 – 17,4%, 1996 –
15,4% 1997 – 17,7%, 1998 – 18%, 1999 – 14,3%, 2000 – 9,8%, 2001 – 6,4%
құрады. 2002 жылы республикалық бюджеттiң тапшылығы 1,453 миллиард теңгенi
(ЖIО-ге 0,11%) құрады. [15, 6]
Инфляцияның дамуына инфляциялық нәтиженi тудырған жаңа салықтарды – алғашқы
мөлшерлемесi 28 қосылған құнға салынатын салықты, экспорттық және
импорттық кеден баждарын енгiзу,өнiмнiң өзiндiк құнына қосылатын қаражаттар
аударымдарын экономиканы жаңғырту қорына бұрын – инвестициялық қор, халықты
жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң мемлекеттiк қорына аудару, әлеуметтiк
сақтандыруға аударылатын аударымдарды бiрден көбейту сияқты қаржыны және
әлеуметтiк шараларды асығыс жүргiзу мүмкiндiгiн туғызды.
Инфляцияның дамуының қосымша факторы пайдаланылатын кредиттер бойынша
пайыздарды жатқызудың тәртiбi болып табылады; кредит үшiн төлем ақының өсуi
жағдайында бұл өнiмнiң өзiндiк құнының, оның iзiн шала бағаның да өсуiне
соқтырады.
Айтылған факторлар өндiрiс шығындарын - өндiрушiлер инфляциясын
арандатушы факторларға жатады.

I. Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстан
Республикасындағы инфляция.
2.1. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық салдарлары.
Инфляцияның салдарлары әр алуан,өзара қайшылықты болады және мынадай
жағдайларға әкеп соғады. Бiрiншiден, ол ұлттық табыс пен байлықты қоғамның
әр түрлi топтарымен, экономикалық және әлеуметтiк институттар арасында
қалай болса солай және болжамсыз қайта мәжбүр етедi.
Қаражаттар жеке сектордан (фирмалардан, үй шаруашылықтарынан) мемлекет
тарапына қайта бөлiнедi. Инфляция факторының бiреуi болып табылатын
мемлекет бюджетiнiң тапшылығы, инфляциялық салықпен өтеледi. Осыны нақты
ақша қалдықтарының барлық ұстаушылары төлейдi. Ол өзiмен - өзi, автоматты
түрде төленедi, өйткенi инфляция кезiнде ақша капиталы құнсызданады.
Инфляциялық салық нақты ақша қалдығы құнының төмендегенiн көрсетедi.
Табысты мемлекет пайдасына қайта бөлудiң келесi жолы, ол – ақша басып
шығаруға монополиялық құқықтың болуынан пайда болады. Қосымша басылып
шыққан банкноттар номиналдарының сомасы мен оларды басып шығаруға жұмсалған
шығындарының айырмасы сеньораж деп аталады. Ол мемлекеттiң басып шығарған
ақша үшiн алатын нақты ресурстарының санына тең болады.Сеньораж халықтың
өздерiнiң ақша қалдықтарының нақты құнын ұстап тұрған жағдайына инфляциялық
салыққа тең болады.
Белгiлеген табыстары бар адамдар инфляция нәтижесiнде нақты табыстардың
төмендеуiнен шығынға ұшырайды. Индексацияланған табыс алушы топтар
табыстарды индекциялау жүйесi оларға нақты жалақаны сақтап қалуға мүмкiндiк
бергенше инфляциядан қорғана алады. Нарықта монополияның жағдайға ие
болушылар өздерiнiң нақты табысын өсiре алады.
Нақты активтер иелерiнiң қозғалмайтын мүлiктiң, антиквариаттың, өнер
туындыларының, асыл заттардың инфляциядан қорғанысы молырақ болады, өйткенi
осы тауарлар бағасының өсуi елдегi инфляцияның жалпы дәрежесiнен артық
болып отырады.
Процент ставкасы өзгермеген тұрақты болса, күтпеген инфляция нәтижесiнде
кредитторлар ұтылысқа ұшырайды, қарыз алушылар ұтады. Шығындарын азайтуды
көздеп, банктер қарыз проценттiнiң ставкасын жоғарылатады.Осы жағдай
өндiрiске жасалатын инфляция көлемiн төмендетедi. Бұл ситуация ұзақ
мерзiмдi аспектiде ЖҰӨ нақты көлемiн азайтады және инфляцияны жандандыра
түседi.
Салық салудың прогрессивтiк жүйесi үй шарушылықтарынан қаражаттар алынуын
шапшандатады. Инфляция нәтижесiнде ақша формасында жинақталған қаражаттың
құнының төмендеуiне байланысты, жинақталған табыстар қоғамның кәрi
мөшелерiнiң пайдасына қайта бөлiнедi.
Екiншiден, инфляцияның жоғары қарқыны және баға құрылымының күрт өзгеруi
фирмалармен үй шаруашылықтарының жоспарлауын әсiресе ұзақ мерзiмдiк
қиындата түседi. Нәтижесiнде бизнес жүргiзуде болжамсыздық пен қатер –
қауiп өсе түседi. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.