Пластикалық карточкамен есеп айырысудың жалпы түсінігі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Пластикалық карточкамен есеп айырысудың жалпы түсінігі 5
1.1 Пластикалық карточкалар және оның түрлері 5
1.2 Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның дамуы 8
1.3 Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі 10
2 Қазақстанда пластикалық карточкалармен есеп айырысудағы ерекшеліктері 14
2.1 Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі 14
2.2 Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым . қатынас жасауы 16
2.3 2010 . 2012 жылдардағы Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын талдау 21
3 Қазақстанда пластикалық каточкалармен есеп айырысудағы келеңсіздіктер мен оны жетілдіру жолдары 22
3.1 Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтардың орны 22
3.2 Карточкаларды пайдалануды жетілдіру жолдары 23
Қорытынды 26
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша
Кіріспе 3
1 Пластикалық карточкамен есеп айырысудың жалпы түсінігі 5
1.1 Пластикалық карточкалар және оның түрлері 5
1.2 Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның дамуы 8
1.3 Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі 10
2 Қазақстанда пластикалық карточкалармен есеп айырысудағы ерекшеліктері 14
2.1 Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі 14
2.2 Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым . қатынас жасауы 16
2.3 2010 . 2012 жылдардағы Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын талдау 21
3 Қазақстанда пластикалық каточкалармен есеп айырысудағы келеңсіздіктер мен оны жетілдіру жолдары 22
3.1 Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтардың орны 22
3.2 Карточкаларды пайдалануды жетілдіру жолдары 23
Қорытынды 26
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша
деңгейдегi банктердiң ақпараттық инфрақұрылымы осы кезең iшiнде белгiлi бiр дамуға қол жеткiздi. Екiншiден, Қазақстан Республикасында ТМД елдерiнiң арасында неғұрлым дамыған, банкаралық есеп айырысуларды қамтамасыз ететiн төлем жүйесi қалыптасты.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын "таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яәни есеп айырысу жүзеге асырылғанға дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп айырысуға мүмкiндiк алады.
Жоғарыдағы айтылғандардан курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көреміз. Себебі, қазіргі уақытта пластикалық карточкаларды пайдалану өте тиімді. Ол әрі уақытты тиімдейді, әрі қауіпсіздіктің кепілі болады және де адам өміріне көптеген мүмкіншіліктер мен жеңілдіктер туғызады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың мақсаты пластикалық карточкалармен есеп айырысу және оның түрлері қарастыру болып табылады. Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
Пластикалық карточкалар және оның түрлерін қарастыру
Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның дамуы қарастыру
Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі
Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым – қатынас жасауы
Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын талдау
Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтар мен оны шешу жолдары
Курстық жұмысты жазған кезде банктік ісі саласындағы қазақстандық және шетелдік мамандардың ғылыми еңбектері мен монографиялары, кейбір оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, периодты баспа материадары және статистикалық материалдар пайдаланылды.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын "таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яәни есеп айырысу жүзеге асырылғанға дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп айырысуға мүмкiндiк алады.
Жоғарыдағы айтылғандардан курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көреміз. Себебі, қазіргі уақытта пластикалық карточкаларды пайдалану өте тиімді. Ол әрі уақытты тиімдейді, әрі қауіпсіздіктің кепілі болады және де адам өміріне көптеген мүмкіншіліктер мен жеңілдіктер туғызады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың мақсаты пластикалық карточкалармен есеп айырысу және оның түрлері қарастыру болып табылады. Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
Пластикалық карточкалар және оның түрлерін қарастыру
Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның дамуы қарастыру
Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі
Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым – қатынас жасауы
Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын талдау
Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтар мен оны шешу жолдары
Курстық жұмысты жазған кезде банктік ісі саласындағы қазақстандық және шетелдік мамандардың ғылыми еңбектері мен монографиялары, кейбір оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, периодты баспа материадары және статистикалық материалдар пайдаланылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Большой юридический словарь/Под ред. Сухарева А.Я., Зорькина В.Д., Крутских В.Е. М.: ИНФРА-М, 1997. 488-бет.
2. Аргументы и факты. 1998. №16. 9-б
3. Деловая неделя. 1998. 29 мамыр.
4. Абылхасимов С. Народный банк Казахстана переходит на чиповые платежные карточки//Банки Казахстана. 2003. № 5. 4—5 бетгер.
5. БрушковскийК. Особенности исследования поддельных пластиковых карт //Правовая реформа в Казахстане. 2003. №3. 58-61-беттер.
6. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы. 1999. №48. 447-6.
7. Калита А.//Материалы ІҮ Алматинской конференции банков стран СНГ и Балтии. 2003. 16-18 қыркүйек. 25-27-бегтер.
8. Дудка К //РАЧОКАМА. 1998. 6 қараша. 7-бет.
9. Нургазиев Л.//Деловая неделя. 1998. 6 қараша. 6-бет.
10. Брушковский К. Особенности исследования поддельных пластиковых карт//Правовая реформа в Казахстане. 2006. №3. 61-бет
11. Төлеубекова Б.Х. Компьютерная преступность: вчера, сегодня, завтра. Караганда: КВШ ГСК РК, 1995.
12. Рамазанов Н. Пластиковая зона//Деловая неделя. 2003. 13 маусым.
13. Марченко Г.А. Решая экономические проблемы на макроуровне, мы сде¬лали немало шагов навстречу простым людям//Казахстанкая правда. 2003. 22 шілде.
14. Ержанов О.С.//Газета для босса. 1999. 28 желтоксан.
15. Евзмин З.П., Дмитриев-Мамомнов В.А. Теория и практика коммерческого банка. Пг., 1916. С.37.
16. Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Комерческие банки. М., 1983. С.25-32.
17. Евзлин З.П., Дмитриев-Мамонов В.А. Указ. соч. С.37-37.
18. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
19. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
20. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
21. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
22. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
23. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
24. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995
1. Большой юридический словарь/Под ред. Сухарева А.Я., Зорькина В.Д., Крутских В.Е. М.: ИНФРА-М, 1997. 488-бет.
2. Аргументы и факты. 1998. №16. 9-б
3. Деловая неделя. 1998. 29 мамыр.
4. Абылхасимов С. Народный банк Казахстана переходит на чиповые платежные карточки//Банки Казахстана. 2003. № 5. 4—5 бетгер.
5. БрушковскийК. Особенности исследования поддельных пластиковых карт //Правовая реформа в Казахстане. 2003. №3. 58-61-беттер.
6. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы. 1999. №48. 447-6.
7. Калита А.//Материалы ІҮ Алматинской конференции банков стран СНГ и Балтии. 2003. 16-18 қыркүйек. 25-27-бегтер.
8. Дудка К //РАЧОКАМА. 1998. 6 қараша. 7-бет.
9. Нургазиев Л.//Деловая неделя. 1998. 6 қараша. 6-бет.
10. Брушковский К. Особенности исследования поддельных пластиковых карт//Правовая реформа в Казахстане. 2006. №3. 61-бет
11. Төлеубекова Б.Х. Компьютерная преступность: вчера, сегодня, завтра. Караганда: КВШ ГСК РК, 1995.
12. Рамазанов Н. Пластиковая зона//Деловая неделя. 2003. 13 маусым.
13. Марченко Г.А. Решая экономические проблемы на макроуровне, мы сде¬лали немало шагов навстречу простым людям//Казахстанкая правда. 2003. 22 шілде.
14. Ержанов О.С.//Газета для босса. 1999. 28 желтоксан.
15. Евзмин З.П., Дмитриев-Мамомнов В.А. Теория и практика коммерческого банка. Пг., 1916. С.37.
16. Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Комерческие банки. М., 1983. С.25-32.
17. Евзлин З.П., Дмитриев-Мамонов В.А. Указ. соч. С.37-37.
18. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
19. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
20. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
21. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
22. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
23. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
24. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995
деңгейдегi банктердiң ақпараттық инфрақұрылымы осы кезең iшiнде
белгiлi бiр дамуға қол жеткiздi. Екiншiден, Қазақстан Республикасында ТМД
елдерiнiң арасында неғұрлым дамыған, банкаралық есеп айырысуларды
қамтамасыз ететiн төлем жүйесi қалыптасты.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам
электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк
және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының Ұлттық
банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын
"таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яәни есеп айырысу жүзеге асырылғанға
дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк
жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң
банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген
қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы
карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп
айырысуға мүмкiндiк алады.
Жоғарыдағы айтылғандардан курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көреміз. Себебі, қазіргі уақытта пластикалық карточкаларды пайдалану өте
тиімді. Ол әрі уақытты тиімдейді, әрі қауіпсіздіктің кепілі болады және де
адам өміріне көптеген мүмкіншіліктер мен жеңілдіктер туғызады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың мақсаты пластикалық карточкалармен
есеп айырысу және оның түрлері қарастыру болып табылады. Жұмыстың мақсатына
жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
– Пластикалық карточкалар және оның түрлерін қарастыру
– Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның
дамуы қарастыру
– Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі
– Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық
банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
– Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым –
қатынас жасауы
– Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын
талдау
– Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтар мен оны шешу жолдары
Курстық жұмысты жазған кезде банктік ісі саласындағы қазақстандық және
шетелдік мамандардың ғылыми еңбектері мен монографиялары, кейбір оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар, периодты баспа материадары және
статистикалық материалдар пайдаланылды.
1 Коммерциялық банктердегі пластикалық карточкалармен есеп
айырысудың жалпы түсінігі
1.1 Пластикалық карточкалар және оның түрлері
Сөздікке сәйкес төлем карточкасы дегеніміз электрондық төлем
терминалдары көмегімен қолма-қолсыз сатып алуға мүмкіндік беретін
пластикалық карточкалар нысанындағы құжат болып табылады; төлемдер
клиенттің шотынан қысқа уақыт ішінде есептен шығарылады [1, 488].
Мамандардың көрсетуі бойынша төлем карточкасы Қазақстандағы төлем жүйесінің
болашағын білдіреді. Ол тек қолма-қол ақшаны ғана ауыстырып қана қоймайды,
сонымен бірге құжаттарға да өзгерістер әкеледі (жеке куәлігі, фотография
мен болатын карталарды ұсынады). Әлемде екі жарым миллиардтан астам адам
тауарлармен қызмет көрсету үшін төлем карточкаларын есеп айырысу құралы
ретінде пайдаланады, соңдай-ақ еңбек ақыны алу және өзге де есептеулердің
құралы ретінде қолданылады, демек олар қолма-қол ақшамен есеп айырысудан
әрі ыңғайлы әрі сенімді болады[2,9].
Төлемдер және ақша аударымы туралы заңға сәйкес төлем карточкасы оны
ұстаушы арқылы төлемді жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ қолма-қол ақшаны
алу үшін оның эмитенті белгілеген жағдайларда өзге де операцияларды жасау
үшін қолданылады. Төлем карточкасы төлем карточкасының эмитенті болып
табылатын банкпен немесе ондай эмитентпен немесе эмитенттің шартынсыз төлем
карточкаларын қамтитын банкпен шарт жасасқан сауда (қызмет көрсететін)
ұйымдарда қолданылады. Сауда (қызмет көрсететін) ұйымдардың категорияларын
Үкімет белгілейді, олар Қазақстан аумағында сауда операцияларын (қызмет
көрсетуді) жүзеге асыру кезінде төлем карточкаларын пайдалану арқылы
төлемдерді қабылдауға міндетті. Төлем карточкаларын пайдалануға байланысты
төлем қатысушыларының құкықтары мен міндеттері көрсетілген төлем
карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемді қабылдау туралы
сауда (қызмет көрсету) ұйымдарының келісім берген сәтінен бастап пайда
болады. Сауда (қызмет көрсетуші) ұйымдарда аталған ұйымның төлемді кабылдау
сомасында төлем карточкаларының қызмет көрсетуі туралы ондай ұйымдармен
келісім жасаған банкке қатысты ақшалай талабының құқығы пайда болады.
Аталған банкте сауда (қызмет көрсету) ұйымының ақша талабын орындау
міндеттілігі пайда болады.
Қазақстан Ұлттық Банкі төлем карточкаларының ұлттық банкаралық
жүйесінің жұмыс істеуінін жалпы талаптарының және төлем карточкаларының
ұлттық банкаралық жүйесінің арнайы ұйымының қызметін белгілейді.
Қазақстанда банктердің төлем карточкаларын шығаруының бір мысалына
Қазақстанның Халықтық Жинақ Банкісі Altyn төлем карточкасын шығару,
сондай-ак Қазақстанның кейбір банктерінің, мысалы Қазкоммерцбанк АҚ, Visa
халықаралық пластикалық картасын шығару және қызмет көрсетуді жүргізетін
банктердің тобына толық күқықтык мүше болып табылады. Altyn төлем карочкасы
Altyn банк-эмитентінің карточкаларының және Altyn карточкасын төлеуді
қабылдайтын тауарлар мен қызметтерді (онын ішінде қолма-қол беру бойынша)
ұсынатын өзге де ұйымдардың, сондай-ақ жұмыс істейтін жүйені тікелей
қамтамасыз ететін Қазақстанның Халық Жинақ Банкісі АҚ банктік карточкалар
басқармасы атынан процессингтік орталық болып табылады. Altyn төлем
карточкаларының қатысушынары осы төлем жүйесінің логотипімен карточкаларды
шығаруды бастаған және (немесе) Altyn картасы бойынша қолма-қол ақшаны
беретін кез келген банк, банкпен қызмет көрсетуге шарт жасасқан кез келген
ұйым, және карточканы ұстаушы кез келген жеке тұлға болуы мүмкін.
Төлем карточкасы ыңғайлы әрі алып жүруге қолайлы жинақ кітапшасы
түрінде болады және нақты банкте шотка сол банкке кірмей-ақ билік етуді
женілдетеді. Карточқалық шотқа еңбек-ақы есептеледі, Altyn төлемдік
карточканы ұстаушының өзі арқылы қолма-қол ақша енгізіледі немесе бұл шотқа
үшінші тұлғамен ақша аударылады. Қолма-қол ақшаны тәулік бойына үздіксіз
жұмыс істейтін банкоматтардан алуға болады, сондай-ак коммуналды қызмет
көрсетуді қоса алғанда, қызмет көрсету мен тауарға акы төлеуді жүргізуге
болады. Сатып алу немесе қызмет керсету сомасы карточқалық шоттан автоматты
түрде есептен шығарылады және тауар немесе қызмет көрсетуді ұсынған
кәсіпорын шотына есептеледі.
Қазақстанның халық банкі микропроцесорлы карточкаға көшуге кірісуде,
нәтижесінде бопсалауға жол берілмейді, тәуекелді басқару жетіддіріледі жәңе
банктің шығыстары үйлестіріледі. Банк банкоматтардың жетілдірілген желісін,
лоялти-жүйелі смарт-технологиялардың жүйесін белсенді түрде енгізуде [4, 4]
(банк пен компания өзара тиімді жүйені жасайды: сауда орталықтары мен конақ
үйлерде банктің карточкалар кабылда-нады, сондықтан клиентке банкке барудың
кажеті шамалы, сатып алуды кейінге қалдырады, нәтижесінде банк те,
коммерциялық топ та пайда табады).
Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының 2000
жылғы 24 тамыздағы №331 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы
төлем карточкаларын шығару мен пайдаланудың Ережелерінің негізінде төлем
кар-точкаларымен байланысты аталған банк қызметін реттейді.
Банк төлем карточкаларын шығаруға тек төлем карточкаларын шығаруға
Қазақстан Ұлттық банкінің лицензиясы болған кезде ғана құқылы. Республика
аумағында төлем карточкаларын шығару тек Қазақстанның резиденттерімен ғана
жүзеге асырылады. Төлем карточкасын беру туралы шарттомендегідей талаптарды
қамтиды: төлем карточкасын берудің шарты және оны пайдаланумен төлемді
жүзеге асыру; адамдардың тізіміне немесе қосымша карточкалар берілетін
адамдардың тізіміне сілтеме жасау (төлем карточкасын беру туралы шарт
негізінде әр түрлі ұстаушыларға бірнеше төлем карточкаларын беру кезінде);
төлем карточкасын алып кою мен тежеу салу шартта-ры; төлем карточкасының
жәненемесе төлем карточкасын беру туралы шарттың әрекет ету мерзімі;
тараптардың жауапкершілігі.
Төлем карточкасын беру кезінде эмитент төлем карточкасын ұстаушыны
төлем карточкасын қолданудың ережелерімен таныстыруға міндетті. Жеке тұлға
төлем кароточкасын алған күннен бастап төлем карточкасын ұстаушы болып
табылады. Төлем карточкасын оның ұстаушысы алғанын құжатта оның койған қолы
дәлел бола алады, немесе төлем карточкасын оның үсатушысы алғанын сезсіз
дәлелдейтін өзге де куәлік болады. Жеке тұлғаларға бірнеше косымша төлем
карточкаларын эмитент пен клиент арасында төлем карточкасын беру туралы жа-
салған шарт негізінде беруге рүксат етіледі. Әр түрлі жеке тұлға-ларға
косымша төлем карточкаларын беру кезінде косымша төлем карточкасын ұстаушы
мен клиент арасындағы езара қарым-қатынас, егер төлем карточкасын беру
туралы шартпен өзгеше кезделмесе, аталған клиенттің талаптарына сәйкес
белгіленеді. Эмитент айналымға түскен оларға берілген төлем карточкаларының
реквизиті бар төлем карточкаларын тізілімге енгізуі тиіс. Тізілімдегі
берілген карточкалардың қосымша акпа-ратының болуы мен аталған тізілімді
жүргізудің нысанын эмитент оз бетінше аныктайды.
Банктік болып табылатын карт-шоттарды ашу, жүргізу және жабу Қазақстан
Ұлттық Банкісі арқылы реттеледі. Карт-шот теңгемен де, шетелдік валютамен
де ашылуы мүмкін. Төлем карточкаларын пайдалану аркылы жүзеге асырылатын
барлық төлемдер (карт-шоттағы клиенттің ақша сомасы көлемінде де, сонымен
қатар эмитент ұсынған заем сомасы шегінде де) карт-шотта көрсетіледі. Төлем
карточкаларын пайдалану арқылы төлемді жүзеге асыру үшін заемді беру
эмитент пен клиент арасында жасалған банктік заем шарты негізінде жүзеге
асырыла-ды. Төлем карточкасын беру және карт-шотты ашу кезінде ара-лас шарт
жасауға жол беріледі, онда төлем карточкасын телеу туралы шарттың, банк
шотының жәненемесе банктік заем шартының элементтері болады.
Заемді берудің тәртібі мен мерзімі эмитент пен клиент арасында
жасалған банктік заем шартымен белгіленеді. Төлемнің бір карт-шотында
эмитент пен клиенттің арасында жасалған төлем карточкасын беру туралы шарт
негізінде берілген төлем карточкаларының бір немесе әр түрлі жүйелерінің
бірнеше төлем карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемнің бір
карт-шотында көрсетуге рүқсат етіледі. Занды тұлға - Қазақстанның
резидентімен ақшаны шетеддік валютамен карт-шотқа салу не одан алу (әрі
карай - занды тұлғанын карт-шоты) Республика аумағынан тыс жерге жолсапарға
немесе өкілдік шығындарды жүзеге асыру максатында ғана және резидент
еместерге еңбекақы төлеуге рұқсат етіледі. Занды тұлғаның карт-шотына
ақшаны шетелдік валютамен енгізуге, сондай-ақ оның көрпоративтік төлем
карточкасын пайдалану кезінде пайда болған берешекті жабу үшін жол
беріледі. Занды тұлғаның карт-шотына шетелдік валютамен ақша аудару тек
уәкілеті банкте ашылған аталған занды тұлғаның валюталық шотынан ғана
жүзеге асырылады. Қазақстанның занды тұлғасы - резиденті өзінің карт-шотына
ақшаны аударуды жүзеге асыру үшін ақшаны жонелтуші банкке Қазақстан
Республикасы аумағынан тыс жерге көрпоративті төлем карточкасын ұстаушының
жолсапары туралы бұйрықты және өзге де растайтын құжаттарды, немесе
резидент емеске төленетін еңбекақыны растайтын құжаттарды, не көрпоративті
төлем карточкасын пайдалану кезінде пайда болған берешекті растайтын
құжаттарды ұсынуға міндетті. Өзінің карт-шотын толықтыру үшін занды
тұлғаның - Қазақстан Республикасы резидентінің шетеддік валютаны иеленуі не
тек Қазақстан Республикасы аумағынан тыс жерге жолсапар мен екілдік
шығыңдарды төлеу мақсатында және резидент еместерге еңбекақы төлеуге жол
беріледі.
1.2 Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның
дамуы
Сонғы он жылда Қазақстан өзінің төлем жүйелерін жалпы өлемдік үрдістер
мен талаптарға сай, ең озық тежірибелерді негізге ала отырып дамытуда үлкен
табыстарға қол жеткізді. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің еліміздің
төлем жүйелерін реформалау бағытында жүргізген жұмыстары халықаралық қаржы
ұйымдары (Халықаралық валюта қоры, Әлемдік банк) тарапынан бірнеше рет
жоғарғы бағаға ие болды. Бүгінгі күні Қазақстан өзінің Ұлттық төлем
жүйелерін қалыптастыру мен дамытуда ТМД едцері ішінде өзгелерден өлдеқайда
ілгері кетіп, алдыңғы жетекші орында келеді. Көршілеріміз Ресей, Қырғызстан
жене басқа да елдерде төлем жүйелерін реформалаудың қазіргі жағдайы мен
барысы Қазақстанда 90-шы жылдардың орта шенінде атқарылып кеткен шаралардың
деңгейінде қалып отыр.
Ел экономикасының қарқынды дамуы жағдайында жылдан-жылға төлем
жүйелері арқылы жасалатын қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақгы өсуі
байқалады. Тек қана, үстіміздегі жылдың 9 айы ішінде төлем жүйелері арқылы
сомасы 66 трлн. теңге құрайтын жалпы саны 18,2 млн. төлем операциялары
жасалды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда төлемдер саны 10%-га (1,7
млн. транзакцияға), ал сомасы 78,9%-ға (29,1 трлн. тг.) артқан. Бұл шартты
түрде алғанда, әрбір ай сайын еліміздің төлем жүйелерінде жалпы сомасы 2005
жылғы еліміздің ұлттық жалпыішкі өнімінің (7,6 трлн тг.) көлеміне бара-бар
келетін ақша аударымдары жүзеге асырылып отырылғандығын байқатса керек.
Қазіргі уақытта еліміз аумағында төлемдер жасау мен ақша аударымдарын
жүзеге асырудың 2 жүйесі жұмыс істейді.
— Олар қавдай жүйелер және ерекшеліктері неде?
— Олар атап айтканда:
1) Банкаралық аралық аударымдары жүйесі (БААЖ);
2) Банкаралық клиринг (клирингтік жүйе). Бұл екі жүйе бір-бірінен
жұмыс істеу қағидалары бойынша да, төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асырудың механизмдері бойынша да ерекшеленеді.
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі еліміз төлем жүйесінің басты
күретамыры болып саналады. Бұл жүйе арқылы еліміздің кзржы секторында
жасалатын барлық операциялар (қүнды қағаздар, валюта нарығы, банкаралық
депозиттер мен аударымдар) бойынша ірі жене жоғары артықшылықты төлемдер
жүзеге асырылады. Жұйенің негізгі ерекшелігі, мұнда төлемдердің әрқайсысы
дербес негізде нақгылы уақыт режімінде орындалады.
Бұл жүйе арқылы өтетін төлемдер үлесі еліміздің төлем айналымының
негізгі бөлігін күрайды: жасалған төлемдер сомасы бойынша -97,9%, ал
төлемдер саны бойынша - 33,6%. Орташа есеппен күндігіне БААЖ арқылы сомасы
345 млрд. теңге құрайтын 33 мың төлем операциясы жасалады.
Клирингтік жүйе — бұл ұсақ төлемдерге арналған еліміздің бөлшек
төлемдер жүйесі. БААЖ-дан клирингтік жүйенің ерекшелігі, мұнда барлық
төлемдер жеке дербес негізде емес, операциялық күн ішінде жүйе
қатысушыларынан келіп түскен төлемдер бойынша олардың өзара талаптары мен
міндеттемелері бойынша таза позицюшары анықгалып, тек сол анықгалған өрбір
жүйе қатысушысының таза позициялары көлемінде ақша аударымдарын жүзеге
асырудан тұрады. Бұл жүйеде еліміздің төлем жүйесінде жасалған төлемдердің
жалпы сомасының шамамен 2%-ы жасалғанымен, төлемдер санының басым бөлігі
осы жүйе арқылы етуде. Күндігіне орташа есеппен клирингтік жүйе арқылы
сомасы 7,3 млрд. тг. құрайтын 65 мың төлем операциялары жасалуда.
Осы аталып еткен төлем жүйелерінің жұмысын қамтамасыз ететін операторы
— "Қазақстан Республикасы Улттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу
Орталығы" республикалық мемлекеттік мекемесі (ҚБЕО) болып табылады.
Altyn төлем карточкасын пайдаланғанда Қазақстанның Халық Жинак
банкісі АҚ-мен тиісті шарт жасалады, овда та-раптардың күкықтары мен
міндетгері көрсетіледі. Тұлғаға (жеке немесе занды) карточка шоты
ашылғаннан кейін оған иелену-шінің карточкасын идентификациялауға (тану)
арналған жеке бірыңғайландырылған нөмір (ЖБН) беріледі. Карточка шотын ашу
және төлем карточкасын беру үшін банк жылдық қызмет көрсету мөлшерінде
комиссия өндіріп алады, ал Қазақстанның Халық Жинақ банкісі АҚ-ның
банкоматтық жүйесінде ақша алған кезде комиссиялық акы ұсталмайды.
Карточкалардың иелері банкоматтардағы өзінің шоттарының жағдайын банк
филиалында орнатылған электроңды терминалдар көмегімен тегін қарай алады.
Карточка иесі айына бір рет шот бойынша ақы төлеусіз толық жазбаны ала
алады, онда операция түрлері, операцияның күні, орны көрсетілген карточка
шоты барлық қозғалыс көрсетіледі. Карт-шоттағы калдық ақшаға тиісті шарт-та
кезделген мөлшерде сыйакы (мүлде) есептеледі [2, 9].
Пластикалық карточкалармен қызмет көрсету процесінде пайда болатын
төлем міңдеттемелерін орындаудың кепілі оларды шығарушы банк болып
табылады, ол шарттар мен лимиттерді айқындайды, сондықтан оның екі түрі
болады: дебеттік және несиелік. Оның айырмашылығы мынада, дебеттік
карточқаға иесі ақшаны пайдалануға белгіленген лимит шегінде белгілі бір
ақша сомасын енгізеді. Несие карточкасы бойынша ақша карточка шотына ақша
алдына ала орналастырылмайды, банк оны несие түрінде ұсынады, оны
пайдаланғаны үшін банкке тиісті сыйақы беріледі. Карточкалар ұйымның бір
шотымен байланысты жеке және корпоративті болуы мүмкін, мұның өзі қызмет-
керлердің қызметтік шығындарын қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
Карточкаларды бірыңғайландыру штрих-код (аздау қорғалған), магнитгік жолақ
(неғұрлым кеңінен таралған) және чип (смарт-картамен) кемектерімен жүзеге
асырылады [5, 68].
Қазақстан Үкіметінің 1999 жылғы 28 қыркүйектегі №1464 Мемлекеттік
бюджет есебінен еңбекақыны степендияларды, зейнетакыларды, жәрдемақылар мен
өзге де ақшалай төлемдерді төлеу тәртібін жетілдіру туралы қаулысына [6,
3] сәйкес мемлекеттік мекемелер енбекақыны, степендияларды және өзге де
ақшалай төлемдерді төлеуді тиісті банктік операциялар түріне Қазақстан
Ұлттық Банкінің лицензиясы бар, және белгіленген заңнама тәрбімен тендерді
үтып алған ұйымдар аркылы жүзеге асырады. Алушынын жеке шотына еңбекақыны,
степендияны, зейнетақыны, жәрдемақыны және өзге де ақшалай төлемдерді
қабылдау, төлеу және есептеу бойынша жұмсалатын шығындар мемлекеттік бюджет
есебінен жүзеге асырылады. Altyn төлем жүйесі, сертификацияланған ең ірі
халықаралық төлем жүйелері – Visa International және ЕuropayMastercard бар
Қазақстанның Халық Жинақ банкісі бұл салада бюджеттік ұйымдармен өзара
әрекет етудің бастауында тұрды. Visa International халықаралықтөлем жүйесі
және Қазақстан Халық Жинақ банкісі Қазақстан аумағында Visa логотипімен
Altyn халықаралықтөлем карточкасын құрады. Іс жүзінде бұл Қазақстан
аумағында Altyn, ал Қазақстаннан тыс жерде Visa International карточкасы
ретінде қабылданады, ол жылына 2,4 триллион АҚШ доллары айналысы бар
халықаралық ірі төлем жүйесі болып табылады [7, 27].
1.3 Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік
тәжірбиесі
ҚРҰБ республикада төлем карточкаларының банкаралық жүйесін енгізу
бойынша жасалып жатқан шаралардың мақсатына сәйкес 2000 жылдың аяғында
Процессингтік орталық ЖАҚ-н құрғаны белгілі. Оның акционерлері болып ҰБ
және 10 коммерциялық банк болып табылады, олардың әрбіреуі 10 млн.теңге
енгізуі қажет. Халық Банкі өз акциялық үлесін сомасы 138 млн. теңге
тұратын, әлемдегі ең қуаттылардың бірі MSP Open Way модульді, Base-
24Tandem карточкалық жүйесімен төледі. Бұл жүйені әлемдегі ең ірі банктер
және сонымен қатар, процессингтік орталықтар қолданады. Процессингтік
орталық ЖАҚ-ң акционерлері технологиялық және тарифтік саясатты анықтай
отыра, карточкалық құрылғылар мен бағдарламаларды қамтамасыз етулерді сатып
алуға және олармен қызмет көрсетуге кететін жеке шығындарын төмендетіп
отырады.
Процессингтік орталықтағы үлестері келесідей түрде: ҰБ – 68%, Халық
Банк – 19% және қалған әрбір банкте – 1,37%-дан. Сөйтіп, біріккен
процессингтік орталықтың иелігінде 728 млн.теңге көлемінде актив бар. Бұл
техникалық және қаржылық база алғашқы іс жүзіндегі қадамдарға жеткілікті
болуы тиіс.
Республикада төлем карточкаларын қолдану арқылы қолма-қолсыз төлемдер
жүйесін дамыту мақсатында 2002 жылдың 2 шілдесіндегі №713 қаулы бойынша ҚР
Үкіметі Микропроцессорлы төлем карточкаларын қолдану арқылы Ұлттық
банкаралық жүйесін дамыту Бағдарламасын бекітті.
2010-2012 жылдарға арналған ҚРҰБ-ң ақша-несие саясатының негізгі
бағыттары негізінен оны енгізуге көңіл аударған болатын. Бұл жүйенің
еңбекақыны карточка арқылы төлеу қызметтерімен қатар, әскери адамдарға
мадақтар, зейнетақы және басқа жалға байланысты төлемдер, тауарлар мен
қызметтер үшін төлемдердің кез келген түрін, салықтық, кедендік органдардың
төлемдерін жинау ісін ынталандыру, медициналық қызметтерді есепке алу
бойынша көптеген сұрақтар шешуге тиіс.
Бағдарлама бұл жүйені ҚР барлық аудандарында сатылы түрде енгізуді
қарастырған. Бұл жүйе келесідей мақсаттарға арналып жасалған:
1. тұрғындар қолында жүрген қолма-қол ақша массасын қолма-қолсыз ақша
айналысына тарту;
2. қандай банкте қызмет көрсетілетіне байланыссыз тұрғындарға, сауда-
сервистік мекемелерге қызмет көрсету бойынша біріккен төлем кеңістігін
жасау.
3. мемлекеттік басқармада массалық қолданыс табатын жаңа технологиялық
укладтар, перспективті ақпараттық технологиялар құру;
4. ақша айналымына мемлекеттік бақылауды күшейту;
5. қолма-қол ақшалардың көлеңкелі айналысын азайту және жанама салықтар
бойынша жинақтардың толықтығын қамтамасыз ету;
6. бөлшек төлем жүйесіне аудармалы ақпараттық технолгияларды енгізуді
қамтамасыз ету;
Бұл жүйенің негізгі қатысушылары: банктер, сауда және қызмет көрсету
кәсіпорындары және төлем карточкасын ұстаушылар болып табылады.
Төлем карталары негізіндегі төлем жүйесін құру және оның тиімді қызмет
жасауы барысындағы шетелдік тәжірибеге қарай отыра байқайтынымыз:
Қазақстанда төлем карталар нарығын әріқарай дамыту 2 түрлі бағытпен жүзеге
асыруға болады.
Біріншісі – табиғи жолмен даму, яғни, төлем жүйесін өз еркімен дамыту
жолы. Оның негізі – қатысушылардың біреулерін күйреуге ұшырататын,
біреулердің өркендеуіне немесе тіпті басқалардың жаңадан пайда болуына
әкеліп соқтыратын бәсекелестік болып табылады. Нәтижесінде, ұлттық
мәртебеге негізгі үміткерлердің бірі болып шығатын, коммерциялық банктердің
әртүрлі топтарынан құралған, неғұрлым қуатты бірнеше төлем жүйелері қалады.
Бұған ұқсас даму жолы, яғни, пластикалық карталардың пайда болуы және
олардың негізінде төлем жүйелерін құру идеясының тууы кезеңдерінің
спаттарына ие және орасан көп шығындарды қажет етуші даму жолы АҚШ-та 1960-
70 жылдары байқалып, ақыр соңында, неғұрлым басым үлеске Visa мен
MasterCard ие болған еді.
Төлем жүйесін дамытудың екінші жолы – коммерциялық банктердің
қатысуымен және орталық банк пен ел үкіметінің қолдауымен Ұлттық төлем
карталар жүйесін құру болып табылады.
Ұлттық Төлем Карталар Жүйесінің қызмет жасауы ұлттық заң шығарушылықпен
реттеледі, сондықтан, ҰТКЖ-ң анықтамасына біртұтас көзқарас жоқ. Кейбір
елдер, мысалы, Австрия, ҰТКЖ деп Ұлттық Банк тұрғысындағы мемлекеттің
ақшасы арқылы құрылған және реттелетін банктік пластикалық карталар айналу
жүйесін айтады. Франция, Германия, Жапония сияқты басқа мемлекеттер төлем
(POS) терминалдары мен банкоматтары дамыған желісі бар елдегі барлық
банктер, сауда және қызмет көрсету кәсіпорындарын қамтитын жүйені ҰТКЖ деп
атайды.
ҰТКЖ құру Франция, Португалия, Испанияда 1980 жылдары, ал, Австрия мен
Бельгияда 1990 жылы жүзеге асырылды. ХХ-ғасырдың соңғы жылдарында ғана ТМД
елдері: Украина, Белорусь, Қырғызстан, Туркменстан, Өзбекстан мен Грузияда
Ұлттық төлем карталар жүйесі құру қолға алына бастады. Шетелдік тәжірибе
көрсеткендей, бұл төлем жүйесінің инфрақұрылымын құру және қызмет жасау
шығындарын айтарлықтай төмендете отыра, оларды қолдану арқылы жасалатын
қызметтер спектрін кеңейтіп, пластикалық карталар нарығының жылдам дамуына
әсер етті.
ҰТКЖ құру туралы тұжырымдама, негізінен, біздің еліміз үшін жаңалық
емес, оны аша талқылайтын сұрақтар 1987-1990 жылдары, яғни, КСРО-ның
Мемлекеттк және Жинақтаушы банктерінің ықыласы бойынша осындай ұсыныстар
КОКП ОК Саяси бюросы мен КСРО Министрлер Кеңесінде талқыланған кезде,
толығымен қарастырылып, бір ауыздан мақұлданған болатын. Ол халық
шаруашылығының барлық салаларының қызмет етуші байланыстарын қамтитын
кеңестік қоғамды ақпараттандыру жүйесінің элементі ретінде пайда болуы
тиіс арнайы бағдарламаны өңдеуді талап етті. Қолма-қолсыз есеп
айырысулардың комплексті автоматтандырылған жүйесін құру бойынша сұрақтар
барлық Одақтық Республикалардың Министрлер Кеңест ерімен, КСРО-ның 38
Министрліктері мен ведомстволарымен келісілді.
Тапсырманың бірегейлігіне, кең ауқымдылығына және ғылыми-техникалық
күрделілігіне байланысты бұл жұмысқа УССР Ғылыми Академиясының В.М.Глушаков
атындағы Кибернетика Институты кірістіріліп, қосымша ретінде, Экономикалық
Өзара Көмек Кеңесіне (СЭВ) мүше-елдердің эксперттерімен келісімдер мен
кеңесулер жүргізілді.
Ақша айналымындағы диспропорцияның асқынған шағында, яғни,
шаруашылықтың әміршіл-әкімшіл жүйесінің тоқырауы кезінде қолма-қол ақша
эмиссиясының белсенділігі күшейген кезде және соған сәйкес оның әріқарай
тежеу қажеттілігі пайда болған кезде бұндай жүйені құру қажеттілігі
айқындалып, ол қайта қарастырыла бастады.
КСРО Орталық Банкінің 80-жылдарының аяғында қолма-қол ақша айналысын
қолдау (ақшаны басып шығару, сақтау, инкассациялау, шындылығын және
бүтіндігін тексеру, жою және т.б.) мемлекет айналысқа шығарылған ақшалар
құнына тең сомаға шығындалады екен. Шетелдік ақпарат көздерінің деректері
бойынша бұндай шығындар елдің ақша айналымының жалпы көлемінің 6-10%-н
құрайды екен. Жоба бойынша бұндай жүйені құруға кететін шығындар көлемі
1988-1989 жылдардағы баға бойынша 10 млрд.рубльден асады екен және оның
кейін қайтарылу мерзімі 1 жылдан аспайды, өйткені, шығындар
мемлекеттің қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру бойынша жылдық
шығыстарының жартысына жуық деп бағаланды. Бірақ, КССРО-ң тарауының,
нарықтық экономикаға көшудің басталуының нәтижесінде одан басқа мәселелер
көбейіп, бұл жоба жүзеге асырылмай қалды.
Қазіргі таңдағы отандық төлем жүйесінің – төлем карточкалар нарығының
қатысушыларының ішінен ҰТКЖ статусына неғұрлым ықтималды дәнекер жүйелер
ретінде Халықтық Банкін айтуға болады. Ол банктерге Visa және Europay
төлем жүйесінің карточкаларымен жұмыс жасауда процессингтік, ұйымдастыру
және технологиялық қызметтер көрсете алады. Банкоматтарға қызмет көрсету
желісі терминалдар мен банкоматтарды бағдарламалық қызмет етуінің
әмбебаптылығының арқасында сәйкестендірілген болып табылады, ол Visa және
Europay халықаралық төлем жүйелерінің қатысушы-банктеріне барлық
карточкалар бойынша бір құрылғыда қызмет көрстеуге мүмкіндіктер ұсынады.
Қолданылушы технология магниттік жолағына қоса, сонымен қатар,
микропроцессор мен магнитті жолақты комбинациясы бар төлем карточкалармен
жасалатын жұмыстардың толық циклін қамтамасыз ететін бағдарламалық
комплекстерге негізделген.
1990-жылдардың басында халықаралық төлем жүйелері магнитті
карточкалардың даму бастамасын ала отырып, өздерінің негізгі карточкалық
өнімдерін интернет-саудасы мен электронды ақшалар нарығының дамуына әсерін
тигізген, микропоцессорлық карточкаларға негізделген жаңа технологияға
көшіру мүмкіндіктерін қарастыра бастады. 1994 жылы Visa, MasterCard
және Europay ассоцияциялары 20-дан астам белгілі компаниялар –
карточкалар, құрылғылар мен шешімдер жеткізушілерінен тұратын,
микропроцессорлық карточкаларға мамандандырылуға мақсатталған жұмыс тобын
құрды. 1996 жылы бұл топ Идентификациялық карточкалар. Контактілі
микросхемалы карточкалар - ISO 7816 стандартын негіз ретінде салған
спецификациялық версия өңделді.
2 Қазақстандағы пластикалық карточкалармен есеп айырысу
ерекшеліктері
2.1 Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде
электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
Қазақстанда Қазкоммерцбанк АҚ-ның төлем карточкаларын пайдалану аясы
кеңеюіне байланысты өзінің клиентіне дебеттікпен катар несиелік пластикалық
карталар ұсынуда [8, 7]. Пластикалық карталар ішкі және сырткы сауданы,
туризмді дамытуға, еліміздің салық жүйесін нығайтуға, ақшаны көлеңкелі
айналымнан шығаруға, банк жүйесіне деген сенімді күшейтуге, оның өтімділігі
мен тұрақтылығын жақсартуға жәрдемдеседі. Бірақта пластикалық карталар
жаңадан бір проблемаларды алға тартады, бұл өзінің дамуы барысында
Қазақстан Республикасынын бұрын-сонды белгілі бір уақытқа дейін кездеспеген
пластикалық карточкалармен алаяқтық жасау болып табылады, ондай жағдаймен
бетпе-бет келу Қазақстандағы банк қызметінің дамуы барысында кездесіп отыр.
Қазақстандық кейбір мерзімді баспасөзде Қазақстандағы пластикалық
карточка клиенттерінің аталған жүйеде немесе банкоматта жиі қайталанатын
кідірістер, сатушылардың тауарға немесе қызметке пластикалық карточкамен
төлеудегі бас тартушылық, пластикалық карточкалармен операцияларды
халықаралықтөлем жүйелерімен, әлемдік экономикалық дарысқа орай
эмитенттелген банктермен блоктау тәрізді проблемалармен ұшырасып
отырғандығы жазылуда, бірақта әлемдегі ең басты проблема пластикалық
карточкалармен алаяктық жасау болып табылады. Мәселен, пластикалық
карточкаларды қолдан жасауға байланысты банктердің жоғалтқандары соңғы
жылда 25 есе артып кетті [9, 6]. Осыған байланысты Қазақстанның банк жүйесі
алдында проблеманы тек техникалық тұрғыдан шешу ғана емес, сонымен бірге
оны құкыктық әдістермен, яғни пластикалық карточкамен алаяқтык кезінде
тараптардын материал-дық жауапкершілігінің өзара қарым-катынасын реттейтін
нормативтік құкыктық актілерді әзірлеу міндеті түр, сондай-ақ банктердің,
құқық қорғау органдары мен банк клиенттерінің пластикалық карточкамен
алаяқтыктың (кардерлер — пластикалық карточкалармен алаяқтық жасаушылар)
себептері мен салдарын жою жөніндегі езара бірлескен іс-қимылы қажет.
Қазақстан Республикасында кылмыскерлер халықаралық және мемлекеттік
пайдаланудағы төлем карточкаларын қолдан жасау арқылы біркатар банктерге
шабуыл жасады, 2010—2012 жылдары ақшаны алу мақсатымен банк жүйесіне
санкцияландырылмаған 23 оқиға тіркелген, бұл орайда ондай қылмыс санынын
өсе түсуі байқалады [10, 61].
Қазақстанда пластикалық карточкаларға қатысты еңбекақы жобасы -
дебеттік карточкалары көбеюде, ол бойынша комиссиялық сыйақы теңгелік
карточкамен бір проценттейін құрайды, шетел валютасы бойынша алынатын
сомадан екі процент сыйақы ұсталады. Төлем карточкаларын шығаруды 14 банк
жүзеге асырады, бұл шамамен 3 мың терминалды, 2 мың импринтерлер мен 650
банкоматты пайдалану арқылы бір жарым мың ұйымға қызмет керсетеді [12, 6].
Несие пластикалық карточкалары толық көлемінде пайдаланылмайды, оған несие
бюросының (азаматтардың несие тарихы) болмауынан, барлық тұрғындарға
шаққанда төлем қабілеттігінің төмендігі, адамдардың менталитеті, нарықтың
осы болігіне едәуір капитал салу қажеттігі, жекелеген банктердің жергілікті
жобаларынын, технологиялық жағынан бір-біріне сай келмеуі себеп болып отыр.
Қазақстан Ұлттық Банкі Республикада төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық
жүйесін ұйымдастыру жөнінде шаралар алуда. 2010 жылдың аяғында Қазақстаннын
Ұлттық Банкі Процессингтік орталық жабық акционерлік қоғамын күрған
болатын, ондағы мақсат Республикада төлем карточкаларын пайдалану үшін
бірыңғай төлем кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Үкімет 2012 жылы 2
шілдеде Ұлттық банкаралық төлем карточкаларының желісін дамытудың
Бағдарламасын бекітті, онда мына мәселелер қамтылды [13, 6]: Қазақстанның
банк жүйесінде сырттан инвестицияларды тартуды кеңейте отырып, ұсақ бөлшек
тауар-ақша айналымындағы қолма-қол ақшаның үлкен масса-сынын едәуір
көлемдегі қаржы қаражаттарын қолма-қолсыз айналымға оларды аудару жолымен
тарту; болшек сауда саласындағы айналымда жүрген қаржы таскынын жариялы
болуын қамтамасыз ететін микропроцессорлық төлем карточкаларын қолдану
арқылы аукымды қолма-қолсыз төлем жүйесін құру. Мұнын өзі қолеңкелі
айналымдағы қолма-қол ақшаны азайта-ды және салық алымдарын толық жинауды
қамтамасыз етеді; еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақыны төлеу тұтқаларын
жақсартады; коммуналдық төлемдерді жинау, қолік пен байланысқа төлеу
процесін жеделдетеді; бюджеттік (салық, кедендік) және өзге міндетті
алымдарды қолма-қолсыз жүзеге асыру үшін мемлекеттік құрылымдарда
микропроцессорлық карточкалардың технологиясын қолдану жолымен сыбайлас
жемқорлықпен күрес бағдарламаларының жұмыс істеуіне көмектеседі; бюджеттік
қаражаттарды мақсаттан тыс жұмсауды жою арқылы және зейнетакы реформасы
шаралары мен атаулы әлеуметтік жеңілдіктердің бағдарламалары бойынша
жеңілдіктер мен жәрдемақыларды орталықтандырылған басқару есебінен
әлеуметтік аландаушылықты төмендетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасы 2012 жылғы 25 желтоқсандағы №510
шешімімен микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының
Ұлттык банкаралық жүйесінің жұмыс істеуінің Ережесін бекітті, ол
микропроцессорлық карточкалардың негізінде төлем карточкаларының Ұлттық
банкаралық жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуіне және төлем
карточкалары жүйесін пайдалану арқылы қолма-қолсыз төлемді жүзеге асырумен
және қолма-қол ақша алумен және немесе өзге операцияларды аткаруға
байланысты қатынастар-ды реттеуге арналған. Бұл жүйе төлем карточкаларын
пайдала-ну арқылы төлемдерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдық-
техникалық шаралардың және құжаттардың, бағдарламалық-техникалық
қаражаттардың жиынтығын білдіреді. Оның басты мақсаты төлем карточкалары
жүйесін ұстаушыға қолма-қолсыз төлем жүргізу мүмкіндігін беру, қолма-қол
ақшаны алу жәненемесе төлем карточкалары жүйесін пайдалану арқылы өзге
операцияларды жүзеге асыру болып табылады. Карточка жүйесін пайдалану
аркылы төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшаларды алу кезінде
қалыптасатын ақпаратты жинау, өндеу және беру жөніндегі жүйенің банк-
қатысушыла-рына қызмет көрсету және банкаралық клирингті жүзеге асыру
олардың арасында жасалған шарт негізінде процессингтік ұйымдар арқылы
ұсынылады. Ондай шартта катысушы банктер жүйесі мен процессингтік ұйымның
құқықтары мен міндеттері, төлем құжаттарын алмасудың тәсілдері мен тәртібі
және төлем-дер туралы өзге акпараттар, ақпарат кауіпсіздігін сақтауға
талаптар және банк құпиясының сақталу тәртібі, карточка жүйесін пайдалану
арқылы жүзеге асырылатын клирингтік төлемдер нәтижесі бойынша ақша
аударымдарының мерзімдері мен тәсілдері, карточка жүйесін шығару және қайта
шығару шарттары, қатысушы банк жүйесінің және процессингтік ұйымның шарт
талабын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
белгiлi бiр дамуға қол жеткiздi. Екiншiден, Қазақстан Республикасында ТМД
елдерiнiң арасында неғұрлым дамыған, банкаралық есеп айырысуларды
қамтамасыз ететiн төлем жүйесi қалыптасты.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам
электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк
және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының Ұлттық
банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын
"таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яәни есеп айырысу жүзеге асырылғанға
дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк
жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң
банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген
қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы
карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп
айырысуға мүмкiндiк алады.
Жоғарыдағы айтылғандардан курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көреміз. Себебі, қазіргі уақытта пластикалық карточкаларды пайдалану өте
тиімді. Ол әрі уақытты тиімдейді, әрі қауіпсіздіктің кепілі болады және де
адам өміріне көптеген мүмкіншіліктер мен жеңілдіктер туғызады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың мақсаты пластикалық карточкалармен
есеп айырысу және оның түрлері қарастыру болып табылады. Жұмыстың мақсатына
жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
– Пластикалық карточкалар және оның түрлерін қарастыру
– Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның
дамуы қарастыру
– Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік тәжірбиесі
– Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде электрондық
банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
– Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен қарым –
қатынас жасауы
– Қазақстан банктерінің пластикалық карточкалармен есеп айырысуын
талдау
– Карточкаларды пайдаланудағы қиындықтар мен оны шешу жолдары
Курстық жұмысты жазған кезде банктік ісі саласындағы қазақстандық және
шетелдік мамандардың ғылыми еңбектері мен монографиялары, кейбір оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар, периодты баспа материадары және
статистикалық материалдар пайдаланылды.
1 Коммерциялық банктердегі пластикалық карточкалармен есеп
айырысудың жалпы түсінігі
1.1 Пластикалық карточкалар және оның түрлері
Сөздікке сәйкес төлем карточкасы дегеніміз электрондық төлем
терминалдары көмегімен қолма-қолсыз сатып алуға мүмкіндік беретін
пластикалық карточкалар нысанындағы құжат болып табылады; төлемдер
клиенттің шотынан қысқа уақыт ішінде есептен шығарылады [1, 488].
Мамандардың көрсетуі бойынша төлем карточкасы Қазақстандағы төлем жүйесінің
болашағын білдіреді. Ол тек қолма-қол ақшаны ғана ауыстырып қана қоймайды,
сонымен бірге құжаттарға да өзгерістер әкеледі (жеке куәлігі, фотография
мен болатын карталарды ұсынады). Әлемде екі жарым миллиардтан астам адам
тауарлармен қызмет көрсету үшін төлем карточкаларын есеп айырысу құралы
ретінде пайдаланады, соңдай-ақ еңбек ақыны алу және өзге де есептеулердің
құралы ретінде қолданылады, демек олар қолма-қол ақшамен есеп айырысудан
әрі ыңғайлы әрі сенімді болады[2,9].
Төлемдер және ақша аударымы туралы заңға сәйкес төлем карточкасы оны
ұстаушы арқылы төлемді жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ қолма-қол ақшаны
алу үшін оның эмитенті белгілеген жағдайларда өзге де операцияларды жасау
үшін қолданылады. Төлем карточкасы төлем карточкасының эмитенті болып
табылатын банкпен немесе ондай эмитентпен немесе эмитенттің шартынсыз төлем
карточкаларын қамтитын банкпен шарт жасасқан сауда (қызмет көрсететін)
ұйымдарда қолданылады. Сауда (қызмет көрсететін) ұйымдардың категорияларын
Үкімет белгілейді, олар Қазақстан аумағында сауда операцияларын (қызмет
көрсетуді) жүзеге асыру кезінде төлем карточкаларын пайдалану арқылы
төлемдерді қабылдауға міндетті. Төлем карточкаларын пайдалануға байланысты
төлем қатысушыларының құкықтары мен міндеттері көрсетілген төлем
карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемді қабылдау туралы
сауда (қызмет көрсету) ұйымдарының келісім берген сәтінен бастап пайда
болады. Сауда (қызмет көрсетуші) ұйымдарда аталған ұйымның төлемді кабылдау
сомасында төлем карточкаларының қызмет көрсетуі туралы ондай ұйымдармен
келісім жасаған банкке қатысты ақшалай талабының құқығы пайда болады.
Аталған банкте сауда (қызмет көрсету) ұйымының ақша талабын орындау
міндеттілігі пайда болады.
Қазақстан Ұлттық Банкі төлем карточкаларының ұлттық банкаралық
жүйесінің жұмыс істеуінін жалпы талаптарының және төлем карточкаларының
ұлттық банкаралық жүйесінің арнайы ұйымының қызметін белгілейді.
Қазақстанда банктердің төлем карточкаларын шығаруының бір мысалына
Қазақстанның Халықтық Жинақ Банкісі Altyn төлем карточкасын шығару,
сондай-ак Қазақстанның кейбір банктерінің, мысалы Қазкоммерцбанк АҚ, Visa
халықаралық пластикалық картасын шығару және қызмет көрсетуді жүргізетін
банктердің тобына толық күқықтык мүше болып табылады. Altyn төлем карочкасы
Altyn банк-эмитентінің карточкаларының және Altyn карточкасын төлеуді
қабылдайтын тауарлар мен қызметтерді (онын ішінде қолма-қол беру бойынша)
ұсынатын өзге де ұйымдардың, сондай-ақ жұмыс істейтін жүйені тікелей
қамтамасыз ететін Қазақстанның Халық Жинақ Банкісі АҚ банктік карточкалар
басқармасы атынан процессингтік орталық болып табылады. Altyn төлем
карточкаларының қатысушынары осы төлем жүйесінің логотипімен карточкаларды
шығаруды бастаған және (немесе) Altyn картасы бойынша қолма-қол ақшаны
беретін кез келген банк, банкпен қызмет көрсетуге шарт жасасқан кез келген
ұйым, және карточканы ұстаушы кез келген жеке тұлға болуы мүмкін.
Төлем карточкасы ыңғайлы әрі алып жүруге қолайлы жинақ кітапшасы
түрінде болады және нақты банкте шотка сол банкке кірмей-ақ билік етуді
женілдетеді. Карточқалық шотқа еңбек-ақы есептеледі, Altyn төлемдік
карточканы ұстаушының өзі арқылы қолма-қол ақша енгізіледі немесе бұл шотқа
үшінші тұлғамен ақша аударылады. Қолма-қол ақшаны тәулік бойына үздіксіз
жұмыс істейтін банкоматтардан алуға болады, сондай-ак коммуналды қызмет
көрсетуді қоса алғанда, қызмет көрсету мен тауарға акы төлеуді жүргізуге
болады. Сатып алу немесе қызмет керсету сомасы карточқалық шоттан автоматты
түрде есептен шығарылады және тауар немесе қызмет көрсетуді ұсынған
кәсіпорын шотына есептеледі.
Қазақстанның халық банкі микропроцесорлы карточкаға көшуге кірісуде,
нәтижесінде бопсалауға жол берілмейді, тәуекелді басқару жетіддіріледі жәңе
банктің шығыстары үйлестіріледі. Банк банкоматтардың жетілдірілген желісін,
лоялти-жүйелі смарт-технологиялардың жүйесін белсенді түрде енгізуде [4, 4]
(банк пен компания өзара тиімді жүйені жасайды: сауда орталықтары мен конақ
үйлерде банктің карточкалар кабылда-нады, сондықтан клиентке банкке барудың
кажеті шамалы, сатып алуды кейінге қалдырады, нәтижесінде банк те,
коммерциялық топ та пайда табады).
Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының 2000
жылғы 24 тамыздағы №331 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы
төлем карточкаларын шығару мен пайдаланудың Ережелерінің негізінде төлем
кар-точкаларымен байланысты аталған банк қызметін реттейді.
Банк төлем карточкаларын шығаруға тек төлем карточкаларын шығаруға
Қазақстан Ұлттық банкінің лицензиясы болған кезде ғана құқылы. Республика
аумағында төлем карточкаларын шығару тек Қазақстанның резиденттерімен ғана
жүзеге асырылады. Төлем карточкасын беру туралы шарттомендегідей талаптарды
қамтиды: төлем карточкасын берудің шарты және оны пайдаланумен төлемді
жүзеге асыру; адамдардың тізіміне немесе қосымша карточкалар берілетін
адамдардың тізіміне сілтеме жасау (төлем карточкасын беру туралы шарт
негізінде әр түрлі ұстаушыларға бірнеше төлем карточкаларын беру кезінде);
төлем карточкасын алып кою мен тежеу салу шартта-ры; төлем карточкасының
жәненемесе төлем карточкасын беру туралы шарттың әрекет ету мерзімі;
тараптардың жауапкершілігі.
Төлем карточкасын беру кезінде эмитент төлем карточкасын ұстаушыны
төлем карточкасын қолданудың ережелерімен таныстыруға міндетті. Жеке тұлға
төлем кароточкасын алған күннен бастап төлем карточкасын ұстаушы болып
табылады. Төлем карточкасын оның ұстаушысы алғанын құжатта оның койған қолы
дәлел бола алады, немесе төлем карточкасын оның үсатушысы алғанын сезсіз
дәлелдейтін өзге де куәлік болады. Жеке тұлғаларға бірнеше косымша төлем
карточкаларын эмитент пен клиент арасында төлем карточкасын беру туралы жа-
салған шарт негізінде беруге рүксат етіледі. Әр түрлі жеке тұлға-ларға
косымша төлем карточкаларын беру кезінде косымша төлем карточкасын ұстаушы
мен клиент арасындағы езара қарым-қатынас, егер төлем карточкасын беру
туралы шартпен өзгеше кезделмесе, аталған клиенттің талаптарына сәйкес
белгіленеді. Эмитент айналымға түскен оларға берілген төлем карточкаларының
реквизиті бар төлем карточкаларын тізілімге енгізуі тиіс. Тізілімдегі
берілген карточкалардың қосымша акпа-ратының болуы мен аталған тізілімді
жүргізудің нысанын эмитент оз бетінше аныктайды.
Банктік болып табылатын карт-шоттарды ашу, жүргізу және жабу Қазақстан
Ұлттық Банкісі арқылы реттеледі. Карт-шот теңгемен де, шетелдік валютамен
де ашылуы мүмкін. Төлем карточкаларын пайдалану аркылы жүзеге асырылатын
барлық төлемдер (карт-шоттағы клиенттің ақша сомасы көлемінде де, сонымен
қатар эмитент ұсынған заем сомасы шегінде де) карт-шотта көрсетіледі. Төлем
карточкаларын пайдалану арқылы төлемді жүзеге асыру үшін заемді беру
эмитент пен клиент арасында жасалған банктік заем шарты негізінде жүзеге
асырыла-ды. Төлем карточкасын беру және карт-шотты ашу кезінде ара-лас шарт
жасауға жол беріледі, онда төлем карточкасын телеу туралы шарттың, банк
шотының жәненемесе банктік заем шартының элементтері болады.
Заемді берудің тәртібі мен мерзімі эмитент пен клиент арасында
жасалған банктік заем шартымен белгіленеді. Төлемнің бір карт-шотында
эмитент пен клиенттің арасында жасалған төлем карточкасын беру туралы шарт
негізінде берілген төлем карточкаларының бір немесе әр түрлі жүйелерінің
бірнеше төлем карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемнің бір
карт-шотында көрсетуге рүқсат етіледі. Занды тұлға - Қазақстанның
резидентімен ақшаны шетеддік валютамен карт-шотқа салу не одан алу (әрі
карай - занды тұлғанын карт-шоты) Республика аумағынан тыс жерге жолсапарға
немесе өкілдік шығындарды жүзеге асыру максатында ғана және резидент
еместерге еңбекақы төлеуге рұқсат етіледі. Занды тұлғаның карт-шотына
ақшаны шетелдік валютамен енгізуге, сондай-ақ оның көрпоративтік төлем
карточкасын пайдалану кезінде пайда болған берешекті жабу үшін жол
беріледі. Занды тұлғаның карт-шотына шетелдік валютамен ақша аудару тек
уәкілеті банкте ашылған аталған занды тұлғаның валюталық шотынан ғана
жүзеге асырылады. Қазақстанның занды тұлғасы - резиденті өзінің карт-шотына
ақшаны аударуды жүзеге асыру үшін ақшаны жонелтуші банкке Қазақстан
Республикасы аумағынан тыс жерге көрпоративті төлем карточкасын ұстаушының
жолсапары туралы бұйрықты және өзге де растайтын құжаттарды, немесе
резидент емеске төленетін еңбекақыны растайтын құжаттарды, не көрпоративті
төлем карточкасын пайдалану кезінде пайда болған берешекті растайтын
құжаттарды ұсынуға міндетті. Өзінің карт-шотын толықтыру үшін занды
тұлғаның - Қазақстан Республикасы резидентінің шетеддік валютаны иеленуі не
тек Қазақстан Республикасы аумағынан тыс жерге жолсапар мен екілдік
шығыңдарды төлеу мақсатында және резидент еместерге еңбекақы төлеуге жол
беріледі.
1.2 Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның
дамуы
Сонғы он жылда Қазақстан өзінің төлем жүйелерін жалпы өлемдік үрдістер
мен талаптарға сай, ең озық тежірибелерді негізге ала отырып дамытуда үлкен
табыстарға қол жеткізді. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің еліміздің
төлем жүйелерін реформалау бағытында жүргізген жұмыстары халықаралық қаржы
ұйымдары (Халықаралық валюта қоры, Әлемдік банк) тарапынан бірнеше рет
жоғарғы бағаға ие болды. Бүгінгі күні Қазақстан өзінің Ұлттық төлем
жүйелерін қалыптастыру мен дамытуда ТМД едцері ішінде өзгелерден өлдеқайда
ілгері кетіп, алдыңғы жетекші орында келеді. Көршілеріміз Ресей, Қырғызстан
жене басқа да елдерде төлем жүйелерін реформалаудың қазіргі жағдайы мен
барысы Қазақстанда 90-шы жылдардың орта шенінде атқарылып кеткен шаралардың
деңгейінде қалып отыр.
Ел экономикасының қарқынды дамуы жағдайында жылдан-жылға төлем
жүйелері арқылы жасалатын қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақгы өсуі
байқалады. Тек қана, үстіміздегі жылдың 9 айы ішінде төлем жүйелері арқылы
сомасы 66 трлн. теңге құрайтын жалпы саны 18,2 млн. төлем операциялары
жасалды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда төлемдер саны 10%-га (1,7
млн. транзакцияға), ал сомасы 78,9%-ға (29,1 трлн. тг.) артқан. Бұл шартты
түрде алғанда, әрбір ай сайын еліміздің төлем жүйелерінде жалпы сомасы 2005
жылғы еліміздің ұлттық жалпыішкі өнімінің (7,6 трлн тг.) көлеміне бара-бар
келетін ақша аударымдары жүзеге асырылып отырылғандығын байқатса керек.
Қазіргі уақытта еліміз аумағында төлемдер жасау мен ақша аударымдарын
жүзеге асырудың 2 жүйесі жұмыс істейді.
— Олар қавдай жүйелер және ерекшеліктері неде?
— Олар атап айтканда:
1) Банкаралық аралық аударымдары жүйесі (БААЖ);
2) Банкаралық клиринг (клирингтік жүйе). Бұл екі жүйе бір-бірінен
жұмыс істеу қағидалары бойынша да, төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асырудың механизмдері бойынша да ерекшеленеді.
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі еліміз төлем жүйесінің басты
күретамыры болып саналады. Бұл жүйе арқылы еліміздің кзржы секторында
жасалатын барлық операциялар (қүнды қағаздар, валюта нарығы, банкаралық
депозиттер мен аударымдар) бойынша ірі жене жоғары артықшылықты төлемдер
жүзеге асырылады. Жұйенің негізгі ерекшелігі, мұнда төлемдердің әрқайсысы
дербес негізде нақгылы уақыт режімінде орындалады.
Бұл жүйе арқылы өтетін төлемдер үлесі еліміздің төлем айналымының
негізгі бөлігін күрайды: жасалған төлемдер сомасы бойынша -97,9%, ал
төлемдер саны бойынша - 33,6%. Орташа есеппен күндігіне БААЖ арқылы сомасы
345 млрд. теңге құрайтын 33 мың төлем операциясы жасалады.
Клирингтік жүйе — бұл ұсақ төлемдерге арналған еліміздің бөлшек
төлемдер жүйесі. БААЖ-дан клирингтік жүйенің ерекшелігі, мұнда барлық
төлемдер жеке дербес негізде емес, операциялық күн ішінде жүйе
қатысушыларынан келіп түскен төлемдер бойынша олардың өзара талаптары мен
міндеттемелері бойынша таза позицюшары анықгалып, тек сол анықгалған өрбір
жүйе қатысушысының таза позициялары көлемінде ақша аударымдарын жүзеге
асырудан тұрады. Бұл жүйеде еліміздің төлем жүйесінде жасалған төлемдердің
жалпы сомасының шамамен 2%-ы жасалғанымен, төлемдер санының басым бөлігі
осы жүйе арқылы етуде. Күндігіне орташа есеппен клирингтік жүйе арқылы
сомасы 7,3 млрд. тг. құрайтын 65 мың төлем операциялары жасалуда.
Осы аталып еткен төлем жүйелерінің жұмысын қамтамасыз ететін операторы
— "Қазақстан Республикасы Улттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу
Орталығы" республикалық мемлекеттік мекемесі (ҚБЕО) болып табылады.
Altyn төлем карточкасын пайдаланғанда Қазақстанның Халық Жинак
банкісі АҚ-мен тиісті шарт жасалады, овда та-раптардың күкықтары мен
міндетгері көрсетіледі. Тұлғаға (жеке немесе занды) карточка шоты
ашылғаннан кейін оған иелену-шінің карточкасын идентификациялауға (тану)
арналған жеке бірыңғайландырылған нөмір (ЖБН) беріледі. Карточка шотын ашу
және төлем карточкасын беру үшін банк жылдық қызмет көрсету мөлшерінде
комиссия өндіріп алады, ал Қазақстанның Халық Жинақ банкісі АҚ-ның
банкоматтық жүйесінде ақша алған кезде комиссиялық акы ұсталмайды.
Карточкалардың иелері банкоматтардағы өзінің шоттарының жағдайын банк
филиалында орнатылған электроңды терминалдар көмегімен тегін қарай алады.
Карточка иесі айына бір рет шот бойынша ақы төлеусіз толық жазбаны ала
алады, онда операция түрлері, операцияның күні, орны көрсетілген карточка
шоты барлық қозғалыс көрсетіледі. Карт-шоттағы калдық ақшаға тиісті шарт-та
кезделген мөлшерде сыйакы (мүлде) есептеледі [2, 9].
Пластикалық карточкалармен қызмет көрсету процесінде пайда болатын
төлем міңдеттемелерін орындаудың кепілі оларды шығарушы банк болып
табылады, ол шарттар мен лимиттерді айқындайды, сондықтан оның екі түрі
болады: дебеттік және несиелік. Оның айырмашылығы мынада, дебеттік
карточқаға иесі ақшаны пайдалануға белгіленген лимит шегінде белгілі бір
ақша сомасын енгізеді. Несие карточкасы бойынша ақша карточка шотына ақша
алдына ала орналастырылмайды, банк оны несие түрінде ұсынады, оны
пайдаланғаны үшін банкке тиісті сыйақы беріледі. Карточкалар ұйымның бір
шотымен байланысты жеке және корпоративті болуы мүмкін, мұның өзі қызмет-
керлердің қызметтік шығындарын қадағалап отыруға мүмкіндік береді.
Карточкаларды бірыңғайландыру штрих-код (аздау қорғалған), магнитгік жолақ
(неғұрлым кеңінен таралған) және чип (смарт-картамен) кемектерімен жүзеге
асырылады [5, 68].
Қазақстан Үкіметінің 1999 жылғы 28 қыркүйектегі №1464 Мемлекеттік
бюджет есебінен еңбекақыны степендияларды, зейнетакыларды, жәрдемақылар мен
өзге де ақшалай төлемдерді төлеу тәртібін жетілдіру туралы қаулысына [6,
3] сәйкес мемлекеттік мекемелер енбекақыны, степендияларды және өзге де
ақшалай төлемдерді төлеуді тиісті банктік операциялар түріне Қазақстан
Ұлттық Банкінің лицензиясы бар, және белгіленген заңнама тәрбімен тендерді
үтып алған ұйымдар аркылы жүзеге асырады. Алушынын жеке шотына еңбекақыны,
степендияны, зейнетақыны, жәрдемақыны және өзге де ақшалай төлемдерді
қабылдау, төлеу және есептеу бойынша жұмсалатын шығындар мемлекеттік бюджет
есебінен жүзеге асырылады. Altyn төлем жүйесі, сертификацияланған ең ірі
халықаралық төлем жүйелері – Visa International және ЕuropayMastercard бар
Қазақстанның Халық Жинақ банкісі бұл салада бюджеттік ұйымдармен өзара
әрекет етудің бастауында тұрды. Visa International халықаралықтөлем жүйесі
және Қазақстан Халық Жинақ банкісі Қазақстан аумағында Visa логотипімен
Altyn халықаралықтөлем карточкасын құрады. Іс жүзінде бұл Қазақстан
аумағында Altyn, ал Қазақстаннан тыс жерде Visa International карточкасы
ретінде қабылданады, ол жылына 2,4 триллион АҚШ доллары айналысы бар
халықаралық ірі төлем жүйесі болып табылады [7, 27].
1.3 Пластикалық карточкаларды айналымға енгізудің шетелдік
тәжірбиесі
ҚРҰБ республикада төлем карточкаларының банкаралық жүйесін енгізу
бойынша жасалып жатқан шаралардың мақсатына сәйкес 2000 жылдың аяғында
Процессингтік орталық ЖАҚ-н құрғаны белгілі. Оның акционерлері болып ҰБ
және 10 коммерциялық банк болып табылады, олардың әрбіреуі 10 млн.теңге
енгізуі қажет. Халық Банкі өз акциялық үлесін сомасы 138 млн. теңге
тұратын, әлемдегі ең қуаттылардың бірі MSP Open Way модульді, Base-
24Tandem карточкалық жүйесімен төледі. Бұл жүйені әлемдегі ең ірі банктер
және сонымен қатар, процессингтік орталықтар қолданады. Процессингтік
орталық ЖАҚ-ң акционерлері технологиялық және тарифтік саясатты анықтай
отыра, карточкалық құрылғылар мен бағдарламаларды қамтамасыз етулерді сатып
алуға және олармен қызмет көрсетуге кететін жеке шығындарын төмендетіп
отырады.
Процессингтік орталықтағы үлестері келесідей түрде: ҰБ – 68%, Халық
Банк – 19% және қалған әрбір банкте – 1,37%-дан. Сөйтіп, біріккен
процессингтік орталықтың иелігінде 728 млн.теңге көлемінде актив бар. Бұл
техникалық және қаржылық база алғашқы іс жүзіндегі қадамдарға жеткілікті
болуы тиіс.
Республикада төлем карточкаларын қолдану арқылы қолма-қолсыз төлемдер
жүйесін дамыту мақсатында 2002 жылдың 2 шілдесіндегі №713 қаулы бойынша ҚР
Үкіметі Микропроцессорлы төлем карточкаларын қолдану арқылы Ұлттық
банкаралық жүйесін дамыту Бағдарламасын бекітті.
2010-2012 жылдарға арналған ҚРҰБ-ң ақша-несие саясатының негізгі
бағыттары негізінен оны енгізуге көңіл аударған болатын. Бұл жүйенің
еңбекақыны карточка арқылы төлеу қызметтерімен қатар, әскери адамдарға
мадақтар, зейнетақы және басқа жалға байланысты төлемдер, тауарлар мен
қызметтер үшін төлемдердің кез келген түрін, салықтық, кедендік органдардың
төлемдерін жинау ісін ынталандыру, медициналық қызметтерді есепке алу
бойынша көптеген сұрақтар шешуге тиіс.
Бағдарлама бұл жүйені ҚР барлық аудандарында сатылы түрде енгізуді
қарастырған. Бұл жүйе келесідей мақсаттарға арналып жасалған:
1. тұрғындар қолында жүрген қолма-қол ақша массасын қолма-қолсыз ақша
айналысына тарту;
2. қандай банкте қызмет көрсетілетіне байланыссыз тұрғындарға, сауда-
сервистік мекемелерге қызмет көрсету бойынша біріккен төлем кеңістігін
жасау.
3. мемлекеттік басқармада массалық қолданыс табатын жаңа технологиялық
укладтар, перспективті ақпараттық технологиялар құру;
4. ақша айналымына мемлекеттік бақылауды күшейту;
5. қолма-қол ақшалардың көлеңкелі айналысын азайту және жанама салықтар
бойынша жинақтардың толықтығын қамтамасыз ету;
6. бөлшек төлем жүйесіне аудармалы ақпараттық технолгияларды енгізуді
қамтамасыз ету;
Бұл жүйенің негізгі қатысушылары: банктер, сауда және қызмет көрсету
кәсіпорындары және төлем карточкасын ұстаушылар болып табылады.
Төлем карталары негізіндегі төлем жүйесін құру және оның тиімді қызмет
жасауы барысындағы шетелдік тәжірибеге қарай отыра байқайтынымыз:
Қазақстанда төлем карталар нарығын әріқарай дамыту 2 түрлі бағытпен жүзеге
асыруға болады.
Біріншісі – табиғи жолмен даму, яғни, төлем жүйесін өз еркімен дамыту
жолы. Оның негізі – қатысушылардың біреулерін күйреуге ұшырататын,
біреулердің өркендеуіне немесе тіпті басқалардың жаңадан пайда болуына
әкеліп соқтыратын бәсекелестік болып табылады. Нәтижесінде, ұлттық
мәртебеге негізгі үміткерлердің бірі болып шығатын, коммерциялық банктердің
әртүрлі топтарынан құралған, неғұрлым қуатты бірнеше төлем жүйелері қалады.
Бұған ұқсас даму жолы, яғни, пластикалық карталардың пайда болуы және
олардың негізінде төлем жүйелерін құру идеясының тууы кезеңдерінің
спаттарына ие және орасан көп шығындарды қажет етуші даму жолы АҚШ-та 1960-
70 жылдары байқалып, ақыр соңында, неғұрлым басым үлеске Visa мен
MasterCard ие болған еді.
Төлем жүйесін дамытудың екінші жолы – коммерциялық банктердің
қатысуымен және орталық банк пен ел үкіметінің қолдауымен Ұлттық төлем
карталар жүйесін құру болып табылады.
Ұлттық Төлем Карталар Жүйесінің қызмет жасауы ұлттық заң шығарушылықпен
реттеледі, сондықтан, ҰТКЖ-ң анықтамасына біртұтас көзқарас жоқ. Кейбір
елдер, мысалы, Австрия, ҰТКЖ деп Ұлттық Банк тұрғысындағы мемлекеттің
ақшасы арқылы құрылған және реттелетін банктік пластикалық карталар айналу
жүйесін айтады. Франция, Германия, Жапония сияқты басқа мемлекеттер төлем
(POS) терминалдары мен банкоматтары дамыған желісі бар елдегі барлық
банктер, сауда және қызмет көрсету кәсіпорындарын қамтитын жүйені ҰТКЖ деп
атайды.
ҰТКЖ құру Франция, Португалия, Испанияда 1980 жылдары, ал, Австрия мен
Бельгияда 1990 жылы жүзеге асырылды. ХХ-ғасырдың соңғы жылдарында ғана ТМД
елдері: Украина, Белорусь, Қырғызстан, Туркменстан, Өзбекстан мен Грузияда
Ұлттық төлем карталар жүйесі құру қолға алына бастады. Шетелдік тәжірибе
көрсеткендей, бұл төлем жүйесінің инфрақұрылымын құру және қызмет жасау
шығындарын айтарлықтай төмендете отыра, оларды қолдану арқылы жасалатын
қызметтер спектрін кеңейтіп, пластикалық карталар нарығының жылдам дамуына
әсер етті.
ҰТКЖ құру туралы тұжырымдама, негізінен, біздің еліміз үшін жаңалық
емес, оны аша талқылайтын сұрақтар 1987-1990 жылдары, яғни, КСРО-ның
Мемлекеттк және Жинақтаушы банктерінің ықыласы бойынша осындай ұсыныстар
КОКП ОК Саяси бюросы мен КСРО Министрлер Кеңесінде талқыланған кезде,
толығымен қарастырылып, бір ауыздан мақұлданған болатын. Ол халық
шаруашылығының барлық салаларының қызмет етуші байланыстарын қамтитын
кеңестік қоғамды ақпараттандыру жүйесінің элементі ретінде пайда болуы
тиіс арнайы бағдарламаны өңдеуді талап етті. Қолма-қолсыз есеп
айырысулардың комплексті автоматтандырылған жүйесін құру бойынша сұрақтар
барлық Одақтық Республикалардың Министрлер Кеңест ерімен, КСРО-ның 38
Министрліктері мен ведомстволарымен келісілді.
Тапсырманың бірегейлігіне, кең ауқымдылығына және ғылыми-техникалық
күрделілігіне байланысты бұл жұмысқа УССР Ғылыми Академиясының В.М.Глушаков
атындағы Кибернетика Институты кірістіріліп, қосымша ретінде, Экономикалық
Өзара Көмек Кеңесіне (СЭВ) мүше-елдердің эксперттерімен келісімдер мен
кеңесулер жүргізілді.
Ақша айналымындағы диспропорцияның асқынған шағында, яғни,
шаруашылықтың әміршіл-әкімшіл жүйесінің тоқырауы кезінде қолма-қол ақша
эмиссиясының белсенділігі күшейген кезде және соған сәйкес оның әріқарай
тежеу қажеттілігі пайда болған кезде бұндай жүйені құру қажеттілігі
айқындалып, ол қайта қарастырыла бастады.
КСРО Орталық Банкінің 80-жылдарының аяғында қолма-қол ақша айналысын
қолдау (ақшаны басып шығару, сақтау, инкассациялау, шындылығын және
бүтіндігін тексеру, жою және т.б.) мемлекет айналысқа шығарылған ақшалар
құнына тең сомаға шығындалады екен. Шетелдік ақпарат көздерінің деректері
бойынша бұндай шығындар елдің ақша айналымының жалпы көлемінің 6-10%-н
құрайды екен. Жоба бойынша бұндай жүйені құруға кететін шығындар көлемі
1988-1989 жылдардағы баға бойынша 10 млрд.рубльден асады екен және оның
кейін қайтарылу мерзімі 1 жылдан аспайды, өйткені, шығындар
мемлекеттің қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру бойынша жылдық
шығыстарының жартысына жуық деп бағаланды. Бірақ, КССРО-ң тарауының,
нарықтық экономикаға көшудің басталуының нәтижесінде одан басқа мәселелер
көбейіп, бұл жоба жүзеге асырылмай қалды.
Қазіргі таңдағы отандық төлем жүйесінің – төлем карточкалар нарығының
қатысушыларының ішінен ҰТКЖ статусына неғұрлым ықтималды дәнекер жүйелер
ретінде Халықтық Банкін айтуға болады. Ол банктерге Visa және Europay
төлем жүйесінің карточкаларымен жұмыс жасауда процессингтік, ұйымдастыру
және технологиялық қызметтер көрсете алады. Банкоматтарға қызмет көрсету
желісі терминалдар мен банкоматтарды бағдарламалық қызмет етуінің
әмбебаптылығының арқасында сәйкестендірілген болып табылады, ол Visa және
Europay халықаралық төлем жүйелерінің қатысушы-банктеріне барлық
карточкалар бойынша бір құрылғыда қызмет көрстеуге мүмкіндіктер ұсынады.
Қолданылушы технология магниттік жолағына қоса, сонымен қатар,
микропроцессор мен магнитті жолақты комбинациясы бар төлем карточкалармен
жасалатын жұмыстардың толық циклін қамтамасыз ететін бағдарламалық
комплекстерге негізделген.
1990-жылдардың басында халықаралық төлем жүйелері магнитті
карточкалардың даму бастамасын ала отырып, өздерінің негізгі карточкалық
өнімдерін интернет-саудасы мен электронды ақшалар нарығының дамуына әсерін
тигізген, микропоцессорлық карточкаларға негізделген жаңа технологияға
көшіру мүмкіндіктерін қарастыра бастады. 1994 жылы Visa, MasterCard
және Europay ассоцияциялары 20-дан астам белгілі компаниялар –
карточкалар, құрылғылар мен шешімдер жеткізушілерінен тұратын,
микропроцессорлық карточкаларға мамандандырылуға мақсатталған жұмыс тобын
құрды. 1996 жылы бұл топ Идентификациялық карточкалар. Контактілі
микросхемалы карточкалар - ISO 7816 стандартын негіз ретінде салған
спецификациялық версия өңделді.
2 Қазақстандағы пластикалық карточкалармен есеп айырысу
ерекшеліктері
2.1 Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде
электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі
Қазақстанда Қазкоммерцбанк АҚ-ның төлем карточкаларын пайдалану аясы
кеңеюіне байланысты өзінің клиентіне дебеттікпен катар несиелік пластикалық
карталар ұсынуда [8, 7]. Пластикалық карталар ішкі және сырткы сауданы,
туризмді дамытуға, еліміздің салық жүйесін нығайтуға, ақшаны көлеңкелі
айналымнан шығаруға, банк жүйесіне деген сенімді күшейтуге, оның өтімділігі
мен тұрақтылығын жақсартуға жәрдемдеседі. Бірақта пластикалық карталар
жаңадан бір проблемаларды алға тартады, бұл өзінің дамуы барысында
Қазақстан Республикасынын бұрын-сонды белгілі бір уақытқа дейін кездеспеген
пластикалық карточкалармен алаяқтық жасау болып табылады, ондай жағдаймен
бетпе-бет келу Қазақстандағы банк қызметінің дамуы барысында кездесіп отыр.
Қазақстандық кейбір мерзімді баспасөзде Қазақстандағы пластикалық
карточка клиенттерінің аталған жүйеде немесе банкоматта жиі қайталанатын
кідірістер, сатушылардың тауарға немесе қызметке пластикалық карточкамен
төлеудегі бас тартушылық, пластикалық карточкалармен операцияларды
халықаралықтөлем жүйелерімен, әлемдік экономикалық дарысқа орай
эмитенттелген банктермен блоктау тәрізді проблемалармен ұшырасып
отырғандығы жазылуда, бірақта әлемдегі ең басты проблема пластикалық
карточкалармен алаяктық жасау болып табылады. Мәселен, пластикалық
карточкаларды қолдан жасауға байланысты банктердің жоғалтқандары соңғы
жылда 25 есе артып кетті [9, 6]. Осыған байланысты Қазақстанның банк жүйесі
алдында проблеманы тек техникалық тұрғыдан шешу ғана емес, сонымен бірге
оны құкыктық әдістермен, яғни пластикалық карточкамен алаяқтык кезінде
тараптардын материал-дық жауапкершілігінің өзара қарым-катынасын реттейтін
нормативтік құкыктық актілерді әзірлеу міндеті түр, сондай-ақ банктердің,
құқық қорғау органдары мен банк клиенттерінің пластикалық карточкамен
алаяқтыктың (кардерлер — пластикалық карточкалармен алаяқтық жасаушылар)
себептері мен салдарын жою жөніндегі езара бірлескен іс-қимылы қажет.
Қазақстан Республикасында кылмыскерлер халықаралық және мемлекеттік
пайдаланудағы төлем карточкаларын қолдан жасау арқылы біркатар банктерге
шабуыл жасады, 2010—2012 жылдары ақшаны алу мақсатымен банк жүйесіне
санкцияландырылмаған 23 оқиға тіркелген, бұл орайда ондай қылмыс санынын
өсе түсуі байқалады [10, 61].
Қазақстанда пластикалық карточкаларға қатысты еңбекақы жобасы -
дебеттік карточкалары көбеюде, ол бойынша комиссиялық сыйақы теңгелік
карточкамен бір проценттейін құрайды, шетел валютасы бойынша алынатын
сомадан екі процент сыйақы ұсталады. Төлем карточкаларын шығаруды 14 банк
жүзеге асырады, бұл шамамен 3 мың терминалды, 2 мың импринтерлер мен 650
банкоматты пайдалану арқылы бір жарым мың ұйымға қызмет керсетеді [12, 6].
Несие пластикалық карточкалары толық көлемінде пайдаланылмайды, оған несие
бюросының (азаматтардың несие тарихы) болмауынан, барлық тұрғындарға
шаққанда төлем қабілеттігінің төмендігі, адамдардың менталитеті, нарықтың
осы болігіне едәуір капитал салу қажеттігі, жекелеген банктердің жергілікті
жобаларынын, технологиялық жағынан бір-біріне сай келмеуі себеп болып отыр.
Қазақстан Ұлттық Банкі Республикада төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық
жүйесін ұйымдастыру жөнінде шаралар алуда. 2010 жылдың аяғында Қазақстаннын
Ұлттық Банкі Процессингтік орталық жабық акционерлік қоғамын күрған
болатын, ондағы мақсат Республикада төлем карточкаларын пайдалану үшін
бірыңғай төлем кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Үкімет 2012 жылы 2
шілдеде Ұлттық банкаралық төлем карточкаларының желісін дамытудың
Бағдарламасын бекітті, онда мына мәселелер қамтылды [13, 6]: Қазақстанның
банк жүйесінде сырттан инвестицияларды тартуды кеңейте отырып, ұсақ бөлшек
тауар-ақша айналымындағы қолма-қол ақшаның үлкен масса-сынын едәуір
көлемдегі қаржы қаражаттарын қолма-қолсыз айналымға оларды аудару жолымен
тарту; болшек сауда саласындағы айналымда жүрген қаржы таскынын жариялы
болуын қамтамасыз ететін микропроцессорлық төлем карточкаларын қолдану
арқылы аукымды қолма-қолсыз төлем жүйесін құру. Мұнын өзі қолеңкелі
айналымдағы қолма-қол ақшаны азайта-ды және салық алымдарын толық жинауды
қамтамасыз етеді; еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақыны төлеу тұтқаларын
жақсартады; коммуналдық төлемдерді жинау, қолік пен байланысқа төлеу
процесін жеделдетеді; бюджеттік (салық, кедендік) және өзге міндетті
алымдарды қолма-қолсыз жүзеге асыру үшін мемлекеттік құрылымдарда
микропроцессорлық карточкалардың технологиясын қолдану жолымен сыбайлас
жемқорлықпен күрес бағдарламаларының жұмыс істеуіне көмектеседі; бюджеттік
қаражаттарды мақсаттан тыс жұмсауды жою арқылы және зейнетакы реформасы
шаралары мен атаулы әлеуметтік жеңілдіктердің бағдарламалары бойынша
жеңілдіктер мен жәрдемақыларды орталықтандырылған басқару есебінен
әлеуметтік аландаушылықты төмендетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасы 2012 жылғы 25 желтоқсандағы №510
шешімімен микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының
Ұлттык банкаралық жүйесінің жұмыс істеуінің Ережесін бекітті, ол
микропроцессорлық карточкалардың негізінде төлем карточкаларының Ұлттық
банкаралық жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуіне және төлем
карточкалары жүйесін пайдалану арқылы қолма-қолсыз төлемді жүзеге асырумен
және қолма-қол ақша алумен және немесе өзге операцияларды аткаруға
байланысты қатынастар-ды реттеуге арналған. Бұл жүйе төлем карточкаларын
пайдала-ну арқылы төлемдерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдық-
техникалық шаралардың және құжаттардың, бағдарламалық-техникалық
қаражаттардың жиынтығын білдіреді. Оның басты мақсаты төлем карточкалары
жүйесін ұстаушыға қолма-қолсыз төлем жүргізу мүмкіндігін беру, қолма-қол
ақшаны алу жәненемесе төлем карточкалары жүйесін пайдалану арқылы өзге
операцияларды жүзеге асыру болып табылады. Карточка жүйесін пайдалану
аркылы төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшаларды алу кезінде
қалыптасатын ақпаратты жинау, өндеу және беру жөніндегі жүйенің банк-
қатысушыла-рына қызмет көрсету және банкаралық клирингті жүзеге асыру
олардың арасында жасалған шарт негізінде процессингтік ұйымдар арқылы
ұсынылады. Ондай шартта катысушы банктер жүйесі мен процессингтік ұйымның
құқықтары мен міндеттері, төлем құжаттарын алмасудың тәсілдері мен тәртібі
және төлем-дер туралы өзге акпараттар, ақпарат кауіпсіздігін сақтауға
талаптар және банк құпиясының сақталу тәртібі, карточка жүйесін пайдалану
арқылы жүзеге асырылатын клирингтік төлемдер нәтижесі бойынша ақша
аударымдарының мерзімдері мен тәсілдері, карточка жүйесін шығару және қайта
шығару шарттары, қатысушы банк жүйесінің және процессингтік ұйымның шарт
талабын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz