Несие жүйесінің экономикалық мәні және маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі
1.3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
2.2. Несие жүйесін құру принциптерін талдау
2.3. 2004. 2007 жылдар аралығындағы несие жүйесінің қызметтерін, өзгерістерін талдау
3. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Несие жүйесінде пайда болған негізгі мәселелер
3.2. Несие жүйесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі
1.3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
2.2. Несие жүйесін құру принциптерін талдау
2.3. 2004. 2007 жылдар аралығындағы несие жүйесінің қызметтерін, өзгерістерін талдау
3. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Несие жүйесінде пайда болған негізгі мәселелер
3.2. Несие жүйесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Несие — нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық, субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие құрын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына, мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады.
Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші денгейіндегі басты банк, басты эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен опе¬рация жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің негізгі қызметі кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет көрсету.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің форма¬лары мен түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге кайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Несиенің түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс құралы функ¬циясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды.
Несие — нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық, субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие құрын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына, мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады.
Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші денгейіндегі басты банк, басты эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен опе¬рация жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің негізгі қызметі кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет көрсету.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің форма¬лары мен түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге кайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Несиенің түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс құралы функ¬циясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
2. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
4. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
5. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
6. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапиду-са М.Х. - М., 1996.
7. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
8. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
9. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос, 2000.
10. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
11. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1999.
12. Международные валютно-кредитные и финансовые отноше¬ния /Под ред. Красавиной Л.Н. — М.: Финансы и статистика, 1994.
13. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
14. Евзмин З.П., Дмитриев-Мамомнов В.А. Теория и практика коммерческого банка. Пг., 1916. С.37.
15. Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Комерческие банки. М., 1983. С.25-32.
16. Евзлин З.П., Дмитриев-Мамонов В.А. Указ. соч. С.37-37.
17. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
18. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
19. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
20. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
21. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда-телей, Тандем, Экмос, 2000.
1. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
2. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
4. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
5. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
6. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапиду-са М.Х. - М., 1996.
7. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
8. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
9. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос, 2000.
10. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
11. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1999.
12. Международные валютно-кредитные и финансовые отноше¬ния /Под ред. Красавиной Л.Н. — М.: Финансы и статистика, 1994.
13. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
14. Евзмин З.П., Дмитриев-Мамомнов В.А. Теория и практика коммерческого банка. Пг., 1916. С.37.
15. Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Комерческие банки. М., 1983. С.25-32.
16. Евзлин З.П., Дмитриев-Мамонов В.А. Указ. соч. С.37-37.
17. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
18. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
19. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
20. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
21. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда-телей, Тандем, Экмос, 2000.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі
3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
2. Несие жүйесін құру принциптерін талдау
3. 2004- 2007 жылдар аралығындағы несие жүйесінің қызметтерін,
өзгерістерін талдау
2. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
1. Несие жүйесінде пайда болған негізгі мәселелер
2. Несие жүйесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Несие — нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық, субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие құрын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады.
Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші денгейіндегі басты
банк, басты эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке
тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер
мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар
кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.
Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан
клиенттерге кайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Несиенің түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты
әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі
стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының
өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі
несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды.
Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті
сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды
ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық
функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін
көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс
құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол
сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория.
Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден,
функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.
Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше көріністерін
сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке бөлектенген
функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері емес, оның
экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің теориясында оның
келесі функциялары бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды несиелік
операциялардың ауыстыруы.
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қаріз алуға мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
(ростовщический) несие деп аталады.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер – көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар – ұсақ өнім өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал
билеуші топтар қанаушылық, жауыздық іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін
өсім ақының деңгейінің өте жоғарлылығы ұсақ өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлерді өз шаруашылығын жабуға мәжбүр етті. Мысалы, феодализм
тұсындағы Германияның әр түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін
ақының деңгейін 21 проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір
жағдайларда 100-200% - ке жеткізілуге рұқсат етіледі. Дегенмен, өсімқорлық
несие капиталистік өндіріс әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады,
яғни ескі өндіріс әдістерін ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз
дайындайды. Сөйтіп несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы
кезінде пайда болып, капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары
сатысына жетті.
Ал капиталистік несие капиталистік өндіріс әдісінен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша. Өсімқорлық несие алушылар – ұсақ өнім
өндірушілер, құн иеленушілер мен феодалдар, ал капиталистік несиені,
негізінен, өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша. Өсімқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана капитал ретінде өсім
ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше, несие беруші де, қарыздар да
капитал ретінде қосымша құн алуүшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне, ал
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайыршылықтарының
шиеленісуіне жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақының шығу көзіне байланысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны,
өсімқорлық несие үшін өсім ақының ккөзі – құлдардың, шаруалардың және ұсақ
өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін өсім
ақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалады, капиталистік несие үшін өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір
бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген капиталситік – меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы
еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал. Өсімқорлық
капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе, қарыз
капиталы – капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол өнеркәсіп
капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болды.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдері бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Өндірістегі капиталдың (қаражаттың) қайталама айналымы мен айналымы -
несие қатынастарының туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалық
негізі. Енді қарыз капиталының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындардағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың кайталама айналымында уақытша
бөлініп шықкан ақша қаражаты.
Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының себептері:
Біріншіден негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте тозуы.
Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың құны дайын
өнімге бірте-бірте ауысып отырады. Дайын өнімді сатқаннан кейін ол сома
тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып алғанша
кәсіпорынның банктегі шотында ақша түріңде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялык қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың доллар тұратын машина 10
жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға оның бір мын доллар
сомасы түседі. Бұл уақытша бос ақша қоры - несие ресурстарының бір көзі.
Екіншіден дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы
материалдарды сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан
сатылған дайын өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылған
шикізаттар мен косалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сома да уақытша
бос ақша қоры - несие ресурстарының бір көзі.
Үшіншіден, еңбекке ақы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату мерзімінің
сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеуге арналған сома да
уақытша бос ақша капиталы.
Төртіншіден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жанадан құрал-жабдықтар,
машиналар және т.б. сатып алу үшін жылмажыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою да уақытша бос ақша капиталы.
Сөйтіп, өндірістік капиталдың қайталама айналымы, сөзсіз, уақытқа бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәліметтері
бойынша бүкіл ақша жинағының 20 процентке жуығы кәсіпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі - мемлекеттің уақытша бос
ақша қаражаты, яғни мемлекеттің резервтік ақша коры. Ол қор үкімет пен оның
жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының
айырмасына тең. Сондай-ақ ол жинақ мемлекеттің өндірістік, коммерциялық
және қаржылық іс-әрекеттерінен түскен ақша; мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердің активті сальдосы (калдығы); сақтандыру компанияларының,
зейнетақы қорларының және басқа да мемлекеттік ұйымдардың уақытша бос
қаражаты. үнемі бюджет тапшылығы жағдайында мемлекеттің ақша жинағы - ол
бюджетке ақша түсу уақыты мен оны жұмсау уақыты сай келмеген кезде болатын,
негізінде, қысқа мерзімді құбылыс. Айта кететін жәйт, мемлекеттік
сақтандыру, зейнетақы және т.б. мемлекеттік қорларға түсетін ақша халыктың
табысы, бірақ оларды халық атынан жинақтағандықтан, ол капиталды мемлекет
жұмсайды. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттің үлесі 10 процент шамасында.
Қарыз капиталы кұрылымының үшінші көзі - халықтың жинағы. Ол күнбе-
күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ
қолданылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып
алуға сақтап қойған жалақының бір бөлігі. Бұндай жинақтауға негізінен
аңдаушылық (сақтылық), саудагерлік, коммерциялық себептер әсер етеді.
Ақша жинақтаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап
өтуге болады. Мысалы, иесие-қаржы мекемелерінін ақша қаражатының шығындарды
өтеу мен салым бойынша процент төлеуден қалғаи сомасы. Бірақ бұл өзгермелі
сома.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы - ол банктердің өз пайдасынан
резерв корына бөлген бөлігі, яғни жинағынан айырылып қалу қаупін төмендету
мақсатымен капиталын арнаулы несие жүйесі арқылы беруі. Сондай-ақ коғамдық
ұйымдардын жинағы жарнадан түскен табыстан ұйым шығындарын өтеуден қалған
айырма ретінде қаралады.
Қорыта атйқанда, карыз капиталы (коры) өндіріс және айналыс қорларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша қоры үнемі айналыста болуы шарт
- ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал -
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үшін және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Бұндай қажеттілік маусымдық
жұмыстарды атқару үшін де туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап, оны қажет
уақытында, қажетті мөлшерде, қажетті жеріне жұмсап және белгіленген уақытта
қайтарып алуға мүмкіндік беретін құрал - несие. Басқаша айтқанда,
экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және оны ұтымды пайдаланып,
мезгілі келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететін - несие қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектілердің
мүмкіндіктерінің көптігіне күмән келтіруге болмайды, ал іс жүзінде оның тек
біреуін бөліп көрсетуге болмайды. Себебі ақша қаражатын несие жүйесі, бір
жағынан, өзінде шоғырландырса, екінші жағынан - ол сол субъектілерге несие
береді. Нәтижесінде ақшаны жинау және несие беру процестері араласып, дәл
сол уақытта бір сома әрі карыз, әрі жинақ болуы мүмкін.
Соңғы жылдары қарыз капиталын жинақтау процесінде несие жүйесі мен
бағалы қағаздар нарығына қаржы ұсынушы ретінде жеке сектордың ролі артуда.
(Германияда ол көрсеткіш 70 процент шамасында). Халықтың жинағының өсуі
барлық елдерде байқалуда. Қазіргі кезде жинақтың ең жоғары үлесі - 20
процент Жапонияда сақталуда. Іс жүзінде барлық жинақтар қарыз капиталы
ретінде халық шаруашылығына қолданылатындықтан, мемлекет қаржымен
қамтамасыз етілген деп саналады.
Экономикадағы қарыз капиталын жинақтау негізінен үш формада жүреді:
несие жүйесіне ақша салу, бағалы қағаздар сатып алу, сақтандыру
компанияларына ақша салу. Жинақтаушы субъектілер жинақтаудың белгілі бір
формасын таңдап алады. Мысалы, кәсіпкерлер өздерінің уақытша бос ақша
қаражатын несие жүйесіне салып, бағалы қағаздар сатып алуға жұмсап, ия
болмаса басқа фирмаларға несиеге береді. Салымдардың ішінде негізінен
ағымдағы депозиттер, мерзімді депозиттер сияқты қысқа мерзімді салымдар көп
орын алады. Қаржының көп болігі фирмалардың тікелей және портфельді
инвестициясындағы бағалы қағаздарға салынады. Ал бірсыпыра бөлігі
мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсалады.
Мемлекет ақша жинақтауды үш формада: несие жүйесінде әр түрлі қаржы
активтерін қалыптастыру, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен және резерв
қорын құру түрінде жүргізеді. Мемлекеттің қаржы активтерін қарағанда оның
екі ерекшелігін атап айту керек: соғыстан кейінгі кездерде барлық талаптар
бойынша қаражатты салыстырмалы түрде тұрақты белу және несие жүйесіндегі
салымдарда қаражаттың көп шоғырлануы (мерзімді салымдар басымдау ол барлық
салымдардың 90 процентке жуығы), сонымен қатар экономиканың ішкі
секторларының талаптарын қаржыландыру.
Халықтың уақытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ең көп
тараған формасы - несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салы-мы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұрақты процентті бағалы қағаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Қазіргі уақытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудың жаңа
формаларын іздестіруде, себебі ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының қажетті мөлшерде құйылуын камтамасыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ-та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 34%-нің жинақ шоттарында, 5%-нің әр түрлі НАУ-шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 59%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 68%-нің жинақ шоттарында, 45%-нің несие меке-лемерінің НАУ-
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол
көптеген конъюнктуралық факторларға, әсересе, экономиканың дамуына, ақшаның
айналысқа қажеттілігі мен жетімділігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байкалуда: экономика қалыпты дамыса жинақ қоры
кемиді, себебі халықтың табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кезде жинактағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артық өндіру ке-зінде ақша
айналыстан шығып, жинақкд айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін
шиеленістіріп, олардың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвестициялан-дырып капиталға айналады.
Ақшаның капиталға айналуын қамтамасыз ететін құрал - несие.
1.2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірбиесінде несие жүйесі туралы екі үрлі ұғым
қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу
әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы иституттарының (мекемелерінің)
жиынтығы. Несие жүйесі ұғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда
өзге де несиелік мекемелер қамтылады.
Несие жүйесі – жалпы бантердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес
мекемелердің жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие жүйесі несие-
қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды тұлғалардың уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырылып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке
және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтеді.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен; атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айнымалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айнымалымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір
кезеңге және қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің
құрылымы болады. Мысалы, 20 ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына
дейін КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң
орталықтанған несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі,
өндіріс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарды келеді.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда ¾ бөлігінің несие
жүйесі арқылы өтуі.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында - бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
1.3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдарды біршама өзгеріске
ұшырады. Банк жүйесінің барлық компоненттері жалпы әлемдік экономикадағы
құрылымдық қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда.
Ғылыми-техникалық революцияның дамуы себепші болған өндірістің шоғырлануы
капиталдың шоғырлануымен орталықтандырылуын талап етті, соған сәйкес
банктер өз операцияларын несиелік ресурстарды ірілендіру жағына қарай
түрлендіре бастады, яғни қазіргі банк жүйесінің экономика дамуының
өзгермелі жағдайларына бейімделу қатар жүреді; банк жүйесінің құрылымдылық
қайта құрылуы көз алдымызда; белгілі бір мамандандырудың сақталуымен қатар,
банк қызметінің шоғырлануы мен әмбебаптануы орын алады; банктік емес
несиелік мекемелердің динамизмі байқалады. Банктердің жеке типтерінің
арасында банктер мен банктік емес мекемелер арасындағы өзгешеліктердің
немесе бөгеулердің жедел жойылуы – соңғы жылдары несие жүйесінің құрылымдық
қайта құрылу тенденциясының маңыздысының бірі.
Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу,
қолма-қолсыз есеп айырысу, жинақтарды қабылдау, әр түрлі несиелер беру,
бағалы қағаздар сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару және басқа да
көптеген банктік және банк төірегінде қызметтер көрсету бойынша
операциялардың көптеген түрлерін (кейбір бағалаулар бойынша 200 шамасында)
жүзеге асырады. Несиелік мекемелер қызметінің осындай көп мақсатты сипаты
қазіргі қаржылық капитал талаптарында мейлінше толық сай келеді.
Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша көрінеді.
Біріншісі – дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы.
Коммерциялық банктер сақтандыру бизнесіне, факторингке, ақпараттық-кеңес
беру бизнеске және т.б. кіруге тырысады. Олар қаржылық қызмет көрсетудің
бұрын тіпті қатыспаған немесе өте сирек қатысқан сферасында – қозғалмайтын
мүліктік мәселелерге, бухгалтерлік және компютерлік қызмет көрсетуге,
лизингтік істерге қатыса отырып несиелік мекемелердің басқа да топтарымен
тікелей конфронтацияға баруда.
Еіншісі – банктік нарықтарда банктік емес мекемелердің (сақтандыру,
брокерлік, жинақ, сенімгерлік компаниялар, зейнетақы қорлары және т.б.)
енуі арқылы. Соңғылары бүгінгі танда банктермен инвестициялық қызметте,
ақпараттық-кеңестік қызмет көрсетуде, сонымен қатар, таза банктік сфера –
депозиттік-қарыз операцияларымен барынша бәсекеге түсуде.
Соңғы жылдары банктер мен басқа арнайы қаржы-несие мекемелері
арасындағы халықтық және фирмалар мен компаниялардың жинақтары үшін күрес
ерекше шиеленіскен сипатқа ие болды.
Бұрын коммерциялық банктер халық жинақтарын тартудағы депозиттер
бойынша мөлшерлемелерді өсіру сияқты тиімді қаруды еркін қолдана алмады.
Оларға мерзімді және жинақ салымдары иелеріне төлеуге рұқсат етілген
пайыздық мөлшерлемелердің максималдық шегі белгіленген еді, ал басқа арнайы
несиелік мекемлерде мұндай шектеулер болмайды. Әрине, соңғылары
бәсекелестік күресте артықшылыққа ие болды. Қазір жағдай өзгерді. Банктер
пайызы конюктура жағдайына байланысты белгіленетін ақша нарығының
сертификаттарын шығару рұқсатына қол жеткізді. Сонымен қатар 1980 жылы АҚШ-
та қабылданған депозиттік мекемелерді бейреттеу мен ақша айналымын бақылау
туралы заңы салымдар бойынша пайыздарды төлеуге қандай да болмасын
шектеулердің күшін жойды.
Ірі банктік мекемелерге ортақ әмбебаптану тенденциясы олардың
мамандануын сақтап қалуымен үйлесім табады. Әмбебаптанудың өзі мекемелердің
жеке түрлеріне қатысты алғанда өзіндік ерекшеліктерімен біркелкі емес
дамуда. Мұнда әмбебап типті мекемелердің мамандануының жойылуы туралы сөз
қозғалып отыр. Сонымен бірге бұл тенденция қызмет көрсету сапасының артуына
ықпал жасап, бірінші кезекте нарықтық аялардың, яғни әмбебап немесе ірі
банктер назарын аудармаған қызмет түрлерін табуға ұмытылатын шағын және
орта банктерге әсер етеді. Маманданудың жайылу тенденциясын банктік
бизнестегі бәсекелестіктің күшеюі қолдап отыр.
Өзгерген экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің,
дәстүрлі банктік операциялардың қайта құруды жүзеге асқанын айта кету
қажет. Бұған банктік қызметті реттейтін әкімшілікке ережелер күшінің
жойылуы, яғни бейреттеу ықпал жасады. Банктердің мақсаты – банктерді
бәсекелестік құралдарының кең ауқымын пайдалануға, банктік қызметтер
нарығын белсендірек әрекет етуге итермелеу болып табылады.
Банктік қызметті бейреттеу активтік те, пассивтік те операцияларға –
ықпалын тигізеді. Коммерциялық банктердің активтік операциялары біршама
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда олар жанама несиеленуден (кепілге беру
және вексельдерді есепке алу) фирмалар мен кәсіпорындарды тікелей
несиелеуге толығымен көшті. Мұнда бағалы қағаздарды пайдалану арқылы
рәсімделетін несиелік мәмілелер кең тараған, осының арқасында несиелік
міндеттемелер нарыққа сатылуы мүмкін, ал несиелік мекемелер тәуекелдері
белсендірек бөлшектеу мүмкіндігіне ие болды. Бұл тенденция банктердің өз
несиелерін нарықтық бағалы қағаздарға конвертациялау талпынысында нақтылай
көрініс табуда.
Несиелеу объектілерін ірілендіру жүзеге асады. Коммерциялық банктер
өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл
және уақтылы бағалау – банктер сенімділігінің кепілі.
Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге,
несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем
алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Ұзақ мерзімді несиелеу де даму үстінде. Коммерциялық банктердің
қаражаттарды тарту бойынша пассивтік операциялары да өзгріске ұшырайды.
Оларды үкімет белсенді талдауда. Мұны 1933 жылы еңгізілген салымдардың әр
түрлері бойынша банктік пайыз үшін максималды шектерді алып тастау бойынша
80-жылдары АҚШ-тағы бейреттеу процесінен көруге болады. Бұл банктердің
депозиттік базасының нығайтылуына мүмкіндік береді, себебі олар талап етуге
дейінгі салымдар бойынша да пайыздарды белгілей алатын болды, ал бұл жаңа
клиенттерді тартуға жағдай жасады.
Нәтижесінде тартылған қаражаттар құрылымы күрт өзгерді: егер 1950
жылы АҚШ коммерциялық банктерді балансының пассивтік құрылымында банктік
шоттардағы қалдықтар 70%-дан артық болып, мерзімді және жинақ салымдары тек
24-26%-ын құраса, 80 жылдары соңғылары 60%-дан артық үлесін құрады.
Банктердің пассивтік операцияларының иновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарықтық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды.
Мұндай шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген
коммерциялық банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік
сертификаттар (өзінше бір бағалы қағаз) шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын
–соңды болмаған ақпаратты дер кезінде беру,оның тез өңделуі мен
мәліметтердің растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының
даму перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық
нарықтық қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет
етуде. Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы
жетістіктерін еңгізусіз, компютерлік техниканы игерусіз банктік қызметі
тиісінше модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйеіс дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің
көтерме операциялардан бөлшек операцияларға өтуін атап көрсетуге
болады, бұл олардың клиенттері шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, ерекше
сенімді клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесте де қамти отырып, жаппай клиентураға, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына да бағдарлануда. Бұл қазіргі
ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл, өз кезегіне банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие – банк- алпауыттар тобының жедел
өсуіне әкеліп соқтырады. Мұндай банк-алпауыттар ең алдымен Жапония,
Германия, Канада, АҚШ пен араб әлемінде пайда болды, мұнда олардың
активтері 100 млрд АҚШ долларынан көп соманы құрайды.
Біз тек дамыған нарықты экономикалы елдердегі қазіргі несие жүйесін
сипаттайтын кейбір маңызды жағдайларға ғана тоқталып өттік. өз экономикасын
нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк жүйесі дамуының
мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі нарықтық
экономикаға өту өзіндік нарықтық неие жүйесін құруды талап етеді.
Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес, өйткені
оның экономикасы нарыққа өтудің ең бастауында тұр, ал Батыс болса, мұнда
бұрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең жағдайында
қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті жайларды қабылдауы қажет.
2. ҚР НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ.
1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту
негiздерi банк заңдарында белгiленедi. Банк ашуға берiлген рұқсаттыз банк
операцияларын жүргiзуге банкке лицензия беру туралы уәкiлеттi орган шешiм
қабылдағанға дейiн заңды күшi болады. Банк ашуға берiлген рұқсатты
уәкiлеттi орган керi қайтарып ала алады. Банк операцияларын жүргiзуге
лицензия берiлген жағдайда немесе банктiң қызметiн тоқтату туралы сот шешiм
қабылдаған жағдайда, сондай-ақ Заңның (Банктер туралы ҚР-ның заңы) 49-
бабының 2-тармағында көзделген негiздер бойынша рұқсат керi қайтарып
алынған жағдайда банк ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi органға
қайтаруға тиiс. Банк өзiне банк ашуға берiлген рұқсатты ерiктi түрде
қайтаруға және заңда белгiленген тәртiппен қайта тiркелуге құқылы.
Банк Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында заңды тұлғалар
үшiн белгiленген тәртiппен, банк заңдарында белгiленген ерекшелiктер
ескерiле отырып құрылады. Банк құру жөнiндегi құрылтай шартында, қолданылып
жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден басқа, мiндеттi түрде:
− толық атауы мен олардың әрқайсысының тұрған жерiн қоса құрылтайшылар
туралы мәлiметтер, сондай-ақ олардың мемлекеттiк тiркеуден өткендiгi
жөнiндегi деректер (заңды тұлғалар үшiн), аты-жөнi, азаматтығы,
тұрғылықты жерi мен жеке өзiн (жеке адамдар үшiн) куәландыратын құжат
деректерi;
− акциялардың саны, санаттары мен орналастыру бағалары туралы
мәлiметтер кірсетiлуге тиiс.
Банк жарғысында, қолданылып жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден
басқа, мiндеттi түрде:
− банкiнiң толық және қысқартылған атауы;
− банк қорларын (резервтік капиталын) құру түрлерi мен тәртiбi туралы
мәлiметтер;
− банк органдарының шешiм қабылдау тәртiбi.
Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады.
Банк өз жарғысында жазылған атауды өзiнiң атауы ретiнде
пайдаланады. Банктiң атауында "банк" деген сөз немесе одан туындаған сөз
болуға тиiс. Ұлттық Банкiден басқа банкiлердiң бірiне өзiнiң атауында кез
келген тiлде толық және қысқарған түрiнде "ұлттық", "орталық" деген
сөздердi қолдануға тыйым салынады. Банктердiң бірiне өзiнiң атауында кез
келген тiлде толық және қысқарған түрiнде "мемлекеттiк" деген сөздi
қолдануға тыйым салынады. Бұрын құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi
қоспағанда соның iшiнде Қазақстан Республикасының резиденттерi емес
банкiлердiң атауымен бiрдей немесе орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас
таңбаларды атау ретiнде қолдануға жол берiлмейдi.
Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын пайдалануға
мiндеттi.
Банктiң жарғылық капиталы акцияларды сату есебiнен Қазақстан
Республикасыныѕ ұлттық валютасымен қалыптастырылады. Банк акциялары
орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге тиiс. Жаңадан құрылған
банкiнiң жарғылық капиталына оның акционерлерi Әдiлет министрлiгi банкiнi
тiркейтiн кезге қарай елу процент мөлшерiнде және тiркеген күннен бастап
бiр күнтiзбелiк жыл iшiнде толық төлем жасауға тиiс. Банктің меншікті
капиталын және инвестициясын есептеу әдістемесін уәкілетті орган
айқындайды.
Егер банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан артық
болған жағдайда, банктің меншікті капиталы теріс капитал болады. Банктің
меншікті капиталының терiс мөлшерi анықталған жағдайда уәкiлеттi орган
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша оның акционерлерiнiң
акцияларын мәжбірлеп сатып алу туралы шешiм қабылдауға және оларды банк
капиталының ұлғаюына, инвестор алған мiндеттемелердi ескере отырып оның
қалыпты жұмыс iстеуiне кепiлдiк беретiн шарттармен жаңа инвесторға сатып
алынған баға бойынша дереу сатуға құқылы.
Банк акцияларын Ұлттық Банктiң мәжбірлеп сатып алуы банк акцияларын
(акционерлердiң үлесiн) кейiннен жаңа инвесторға сату мақсатында мәжбірлеп
сатып алу туралы ол шешiм қабылдаған күнгi оның міндеттемелерінің сомасы
шегеріле отырып банк активтерінің құнын негiзге ала отырып белгiленетiн
баға бойынша жүзеге асырылады. Банктiң сатып алынған акцияларын Ұлттық Банк
олар сатып алынған баға бойынша дереу сатады. Банктiң мәжбірлеп сатып
алынған барлық акциялары иелерiнiң құқықтары мен мiндеттерi жаңа инвесторға
көшедi.
Банкке талаптар қойылуы мїмкiн мiндеттемелердi орындау мерзiмi
басталған жағдайда, бiрақ ол талаптар банктiң акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу туралы шешiм қабылдағанға дейiн қойылмаса, жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерi бойынша талаптарды қоспағанда, мұндай талаптар өтелген болып
есептеледi.
Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың және оларды кейiннен
инвесторларға мiндеттi түрде сатудың тјртiбiн Ұлттық Банк белгiлейдi.
Қазақстан Республикасының резиденттерi мен резиденттерi емес заңды
және жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі
3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
2. Несие жүйесін құру принциптерін талдау
3. 2004- 2007 жылдар аралығындағы несие жүйесінің қызметтерін,
өзгерістерін талдау
2. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
1. Несие жүйесінде пайда болған негізгі мәселелер
2. Несие жүйесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Несие — нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық, субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие құрын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады.
Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші денгейіндегі басты
банк, басты эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке
тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер
мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар
кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.
Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан
клиенттерге кайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Несиенің түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты
әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі
стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының
өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі
несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды.
Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті
сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды
ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық
функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін
көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс
құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол
сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория.
Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден,
функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.
Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше көріністерін
сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке бөлектенген
функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері емес, оның
экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің теориясында оның
келесі функциялары бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды несиелік
операциялардың ауыстыруы.
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қаріз алуға мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
(ростовщический) несие деп аталады.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер – көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар – ұсақ өнім өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал
билеуші топтар қанаушылық, жауыздық іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін
өсім ақының деңгейінің өте жоғарлылығы ұсақ өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлерді өз шаруашылығын жабуға мәжбүр етті. Мысалы, феодализм
тұсындағы Германияның әр түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін
ақының деңгейін 21 проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір
жағдайларда 100-200% - ке жеткізілуге рұқсат етіледі. Дегенмен, өсімқорлық
несие капиталистік өндіріс әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады,
яғни ескі өндіріс әдістерін ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз
дайындайды. Сөйтіп несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы
кезінде пайда болып, капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары
сатысына жетті.
Ал капиталистік несие капиталистік өндіріс әдісінен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша. Өсімқорлық несие алушылар – ұсақ өнім
өндірушілер, құн иеленушілер мен феодалдар, ал капиталистік несиені,
негізінен, өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша. Өсімқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана капитал ретінде өсім
ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше, несие беруші де, қарыздар да
капитал ретінде қосымша құн алуүшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне, ал
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайыршылықтарының
шиеленісуіне жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақының шығу көзіне байланысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны,
өсімқорлық несие үшін өсім ақының ккөзі – құлдардың, шаруалардың және ұсақ
өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін өсім
ақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалады, капиталистік несие үшін өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір
бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген капиталситік – меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы
еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал. Өсімқорлық
капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе, қарыз
капиталы – капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол өнеркәсіп
капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болды.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдері бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Өндірістегі капиталдың (қаражаттың) қайталама айналымы мен айналымы -
несие қатынастарының туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалық
негізі. Енді қарыз капиталының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындардағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың кайталама айналымында уақытша
бөлініп шықкан ақша қаражаты.
Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының себептері:
Біріншіден негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте тозуы.
Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың құны дайын
өнімге бірте-бірте ауысып отырады. Дайын өнімді сатқаннан кейін ол сома
тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып алғанша
кәсіпорынның банктегі шотында ақша түріңде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялык қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың доллар тұратын машина 10
жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға оның бір мын доллар
сомасы түседі. Бұл уақытша бос ақша қоры - несие ресурстарының бір көзі.
Екіншіден дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы
материалдарды сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан
сатылған дайын өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылған
шикізаттар мен косалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сома да уақытша
бос ақша қоры - несие ресурстарының бір көзі.
Үшіншіден, еңбекке ақы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату мерзімінің
сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеуге арналған сома да
уақытша бос ақша капиталы.
Төртіншіден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жанадан құрал-жабдықтар,
машиналар және т.б. сатып алу үшін жылмажыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою да уақытша бос ақша капиталы.
Сөйтіп, өндірістік капиталдың қайталама айналымы, сөзсіз, уақытқа бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәліметтері
бойынша бүкіл ақша жинағының 20 процентке жуығы кәсіпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі - мемлекеттің уақытша бос
ақша қаражаты, яғни мемлекеттің резервтік ақша коры. Ол қор үкімет пен оның
жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының
айырмасына тең. Сондай-ақ ол жинақ мемлекеттің өндірістік, коммерциялық
және қаржылық іс-әрекеттерінен түскен ақша; мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердің активті сальдосы (калдығы); сақтандыру компанияларының,
зейнетақы қорларының және басқа да мемлекеттік ұйымдардың уақытша бос
қаражаты. үнемі бюджет тапшылығы жағдайында мемлекеттің ақша жинағы - ол
бюджетке ақша түсу уақыты мен оны жұмсау уақыты сай келмеген кезде болатын,
негізінде, қысқа мерзімді құбылыс. Айта кететін жәйт, мемлекеттік
сақтандыру, зейнетақы және т.б. мемлекеттік қорларға түсетін ақша халыктың
табысы, бірақ оларды халық атынан жинақтағандықтан, ол капиталды мемлекет
жұмсайды. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттің үлесі 10 процент шамасында.
Қарыз капиталы кұрылымының үшінші көзі - халықтың жинағы. Ол күнбе-
күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ
қолданылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып
алуға сақтап қойған жалақының бір бөлігі. Бұндай жинақтауға негізінен
аңдаушылық (сақтылық), саудагерлік, коммерциялық себептер әсер етеді.
Ақша жинақтаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап
өтуге болады. Мысалы, иесие-қаржы мекемелерінін ақша қаражатының шығындарды
өтеу мен салым бойынша процент төлеуден қалғаи сомасы. Бірақ бұл өзгермелі
сома.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы - ол банктердің өз пайдасынан
резерв корына бөлген бөлігі, яғни жинағынан айырылып қалу қаупін төмендету
мақсатымен капиталын арнаулы несие жүйесі арқылы беруі. Сондай-ақ коғамдық
ұйымдардын жинағы жарнадан түскен табыстан ұйым шығындарын өтеуден қалған
айырма ретінде қаралады.
Қорыта атйқанда, карыз капиталы (коры) өндіріс және айналыс қорларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша қоры үнемі айналыста болуы шарт
- ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал -
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үшін және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Бұндай қажеттілік маусымдық
жұмыстарды атқару үшін де туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап, оны қажет
уақытында, қажетті мөлшерде, қажетті жеріне жұмсап және белгіленген уақытта
қайтарып алуға мүмкіндік беретін құрал - несие. Басқаша айтқанда,
экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және оны ұтымды пайдаланып,
мезгілі келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететін - несие қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектілердің
мүмкіндіктерінің көптігіне күмән келтіруге болмайды, ал іс жүзінде оның тек
біреуін бөліп көрсетуге болмайды. Себебі ақша қаражатын несие жүйесі, бір
жағынан, өзінде шоғырландырса, екінші жағынан - ол сол субъектілерге несие
береді. Нәтижесінде ақшаны жинау және несие беру процестері араласып, дәл
сол уақытта бір сома әрі карыз, әрі жинақ болуы мүмкін.
Соңғы жылдары қарыз капиталын жинақтау процесінде несие жүйесі мен
бағалы қағаздар нарығына қаржы ұсынушы ретінде жеке сектордың ролі артуда.
(Германияда ол көрсеткіш 70 процент шамасында). Халықтың жинағының өсуі
барлық елдерде байқалуда. Қазіргі кезде жинақтың ең жоғары үлесі - 20
процент Жапонияда сақталуда. Іс жүзінде барлық жинақтар қарыз капиталы
ретінде халық шаруашылығына қолданылатындықтан, мемлекет қаржымен
қамтамасыз етілген деп саналады.
Экономикадағы қарыз капиталын жинақтау негізінен үш формада жүреді:
несие жүйесіне ақша салу, бағалы қағаздар сатып алу, сақтандыру
компанияларына ақша салу. Жинақтаушы субъектілер жинақтаудың белгілі бір
формасын таңдап алады. Мысалы, кәсіпкерлер өздерінің уақытша бос ақша
қаражатын несие жүйесіне салып, бағалы қағаздар сатып алуға жұмсап, ия
болмаса басқа фирмаларға несиеге береді. Салымдардың ішінде негізінен
ағымдағы депозиттер, мерзімді депозиттер сияқты қысқа мерзімді салымдар көп
орын алады. Қаржының көп болігі фирмалардың тікелей және портфельді
инвестициясындағы бағалы қағаздарға салынады. Ал бірсыпыра бөлігі
мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсалады.
Мемлекет ақша жинақтауды үш формада: несие жүйесінде әр түрлі қаржы
активтерін қалыптастыру, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен және резерв
қорын құру түрінде жүргізеді. Мемлекеттің қаржы активтерін қарағанда оның
екі ерекшелігін атап айту керек: соғыстан кейінгі кездерде барлық талаптар
бойынша қаражатты салыстырмалы түрде тұрақты белу және несие жүйесіндегі
салымдарда қаражаттың көп шоғырлануы (мерзімді салымдар басымдау ол барлық
салымдардың 90 процентке жуығы), сонымен қатар экономиканың ішкі
секторларының талаптарын қаржыландыру.
Халықтың уақытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ең көп
тараған формасы - несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салы-мы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұрақты процентті бағалы қағаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Қазіргі уақытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудың жаңа
формаларын іздестіруде, себебі ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының қажетті мөлшерде құйылуын камтамасыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ-та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 34%-нің жинақ шоттарында, 5%-нің әр түрлі НАУ-шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 59%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 68%-нің жинақ шоттарында, 45%-нің несие меке-лемерінің НАУ-
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол
көптеген конъюнктуралық факторларға, әсересе, экономиканың дамуына, ақшаның
айналысқа қажеттілігі мен жетімділігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байкалуда: экономика қалыпты дамыса жинақ қоры
кемиді, себебі халықтың табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кезде жинактағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артық өндіру ке-зінде ақша
айналыстан шығып, жинақкд айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін
шиеленістіріп, олардың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвестициялан-дырып капиталға айналады.
Ақшаның капиталға айналуын қамтамасыз ететін құрал - несие.
1.2. Несие жүйесі туралы ұғым, мәні мен қажеттілігі.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірбиесінде несие жүйесі туралы екі үрлі ұғым
қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу
әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы иституттарының (мекемелерінің)
жиынтығы. Несие жүйесі ұғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда
өзге де несиелік мекемелер қамтылады.
Несие жүйесі – жалпы бантердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес
мекемелердің жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие жүйесі несие-
қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды тұлғалардың уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырылып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке
және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтеді.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен; атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айнымалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айнымалымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір
кезеңге және қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің
құрылымы болады. Мысалы, 20 ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына
дейін КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң
орталықтанған несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі,
өндіріс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарды келеді.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда ¾ бөлігінің несие
жүйесі арқылы өтуі.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында - бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
1.3. Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциясы
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдарды біршама өзгеріске
ұшырады. Банк жүйесінің барлық компоненттері жалпы әлемдік экономикадағы
құрылымдық қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда.
Ғылыми-техникалық революцияның дамуы себепші болған өндірістің шоғырлануы
капиталдың шоғырлануымен орталықтандырылуын талап етті, соған сәйкес
банктер өз операцияларын несиелік ресурстарды ірілендіру жағына қарай
түрлендіре бастады, яғни қазіргі банк жүйесінің экономика дамуының
өзгермелі жағдайларына бейімделу қатар жүреді; банк жүйесінің құрылымдылық
қайта құрылуы көз алдымызда; белгілі бір мамандандырудың сақталуымен қатар,
банк қызметінің шоғырлануы мен әмбебаптануы орын алады; банктік емес
несиелік мекемелердің динамизмі байқалады. Банктердің жеке типтерінің
арасында банктер мен банктік емес мекемелер арасындағы өзгешеліктердің
немесе бөгеулердің жедел жойылуы – соңғы жылдары несие жүйесінің құрылымдық
қайта құрылу тенденциясының маңыздысының бірі.
Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу,
қолма-қолсыз есеп айырысу, жинақтарды қабылдау, әр түрлі несиелер беру,
бағалы қағаздар сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару және басқа да
көптеген банктік және банк төірегінде қызметтер көрсету бойынша
операциялардың көптеген түрлерін (кейбір бағалаулар бойынша 200 шамасында)
жүзеге асырады. Несиелік мекемелер қызметінің осындай көп мақсатты сипаты
қазіргі қаржылық капитал талаптарында мейлінше толық сай келеді.
Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша көрінеді.
Біріншісі – дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы.
Коммерциялық банктер сақтандыру бизнесіне, факторингке, ақпараттық-кеңес
беру бизнеске және т.б. кіруге тырысады. Олар қаржылық қызмет көрсетудің
бұрын тіпті қатыспаған немесе өте сирек қатысқан сферасында – қозғалмайтын
мүліктік мәселелерге, бухгалтерлік және компютерлік қызмет көрсетуге,
лизингтік істерге қатыса отырып несиелік мекемелердің басқа да топтарымен
тікелей конфронтацияға баруда.
Еіншісі – банктік нарықтарда банктік емес мекемелердің (сақтандыру,
брокерлік, жинақ, сенімгерлік компаниялар, зейнетақы қорлары және т.б.)
енуі арқылы. Соңғылары бүгінгі танда банктермен инвестициялық қызметте,
ақпараттық-кеңестік қызмет көрсетуде, сонымен қатар, таза банктік сфера –
депозиттік-қарыз операцияларымен барынша бәсекеге түсуде.
Соңғы жылдары банктер мен басқа арнайы қаржы-несие мекемелері
арасындағы халықтық және фирмалар мен компаниялардың жинақтары үшін күрес
ерекше шиеленіскен сипатқа ие болды.
Бұрын коммерциялық банктер халық жинақтарын тартудағы депозиттер
бойынша мөлшерлемелерді өсіру сияқты тиімді қаруды еркін қолдана алмады.
Оларға мерзімді және жинақ салымдары иелеріне төлеуге рұқсат етілген
пайыздық мөлшерлемелердің максималдық шегі белгіленген еді, ал басқа арнайы
несиелік мекемлерде мұндай шектеулер болмайды. Әрине, соңғылары
бәсекелестік күресте артықшылыққа ие болды. Қазір жағдай өзгерді. Банктер
пайызы конюктура жағдайына байланысты белгіленетін ақша нарығының
сертификаттарын шығару рұқсатына қол жеткізді. Сонымен қатар 1980 жылы АҚШ-
та қабылданған депозиттік мекемелерді бейреттеу мен ақша айналымын бақылау
туралы заңы салымдар бойынша пайыздарды төлеуге қандай да болмасын
шектеулердің күшін жойды.
Ірі банктік мекемелерге ортақ әмбебаптану тенденциясы олардың
мамандануын сақтап қалуымен үйлесім табады. Әмбебаптанудың өзі мекемелердің
жеке түрлеріне қатысты алғанда өзіндік ерекшеліктерімен біркелкі емес
дамуда. Мұнда әмбебап типті мекемелердің мамандануының жойылуы туралы сөз
қозғалып отыр. Сонымен бірге бұл тенденция қызмет көрсету сапасының артуына
ықпал жасап, бірінші кезекте нарықтық аялардың, яғни әмбебап немесе ірі
банктер назарын аудармаған қызмет түрлерін табуға ұмытылатын шағын және
орта банктерге әсер етеді. Маманданудың жайылу тенденциясын банктік
бизнестегі бәсекелестіктің күшеюі қолдап отыр.
Өзгерген экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің,
дәстүрлі банктік операциялардың қайта құруды жүзеге асқанын айта кету
қажет. Бұған банктік қызметті реттейтін әкімшілікке ережелер күшінің
жойылуы, яғни бейреттеу ықпал жасады. Банктердің мақсаты – банктерді
бәсекелестік құралдарының кең ауқымын пайдалануға, банктік қызметтер
нарығын белсендірек әрекет етуге итермелеу болып табылады.
Банктік қызметті бейреттеу активтік те, пассивтік те операцияларға –
ықпалын тигізеді. Коммерциялық банктердің активтік операциялары біршама
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда олар жанама несиеленуден (кепілге беру
және вексельдерді есепке алу) фирмалар мен кәсіпорындарды тікелей
несиелеуге толығымен көшті. Мұнда бағалы қағаздарды пайдалану арқылы
рәсімделетін несиелік мәмілелер кең тараған, осының арқасында несиелік
міндеттемелер нарыққа сатылуы мүмкін, ал несиелік мекемелер тәуекелдері
белсендірек бөлшектеу мүмкіндігіне ие болды. Бұл тенденция банктердің өз
несиелерін нарықтық бағалы қағаздарға конвертациялау талпынысында нақтылай
көрініс табуда.
Несиелеу объектілерін ірілендіру жүзеге асады. Коммерциялық банктер
өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл
және уақтылы бағалау – банктер сенімділігінің кепілі.
Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге,
несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем
алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Ұзақ мерзімді несиелеу де даму үстінде. Коммерциялық банктердің
қаражаттарды тарту бойынша пассивтік операциялары да өзгріске ұшырайды.
Оларды үкімет белсенді талдауда. Мұны 1933 жылы еңгізілген салымдардың әр
түрлері бойынша банктік пайыз үшін максималды шектерді алып тастау бойынша
80-жылдары АҚШ-тағы бейреттеу процесінен көруге болады. Бұл банктердің
депозиттік базасының нығайтылуына мүмкіндік береді, себебі олар талап етуге
дейінгі салымдар бойынша да пайыздарды белгілей алатын болды, ал бұл жаңа
клиенттерді тартуға жағдай жасады.
Нәтижесінде тартылған қаражаттар құрылымы күрт өзгерді: егер 1950
жылы АҚШ коммерциялық банктерді балансының пассивтік құрылымында банктік
шоттардағы қалдықтар 70%-дан артық болып, мерзімді және жинақ салымдары тек
24-26%-ын құраса, 80 жылдары соңғылары 60%-дан артық үлесін құрады.
Банктердің пассивтік операцияларының иновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарықтық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды.
Мұндай шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген
коммерциялық банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік
сертификаттар (өзінше бір бағалы қағаз) шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын
–соңды болмаған ақпаратты дер кезінде беру,оның тез өңделуі мен
мәліметтердің растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының
даму перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық
нарықтық қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет
етуде. Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы
жетістіктерін еңгізусіз, компютерлік техниканы игерусіз банктік қызметі
тиісінше модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйеіс дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің
көтерме операциялардан бөлшек операцияларға өтуін атап көрсетуге
болады, бұл олардың клиенттері шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, ерекше
сенімді клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесте де қамти отырып, жаппай клиентураға, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына да бағдарлануда. Бұл қазіргі
ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл, өз кезегіне банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие – банк- алпауыттар тобының жедел
өсуіне әкеліп соқтырады. Мұндай банк-алпауыттар ең алдымен Жапония,
Германия, Канада, АҚШ пен араб әлемінде пайда болды, мұнда олардың
активтері 100 млрд АҚШ долларынан көп соманы құрайды.
Біз тек дамыған нарықты экономикалы елдердегі қазіргі несие жүйесін
сипаттайтын кейбір маңызды жағдайларға ғана тоқталып өттік. өз экономикасын
нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк жүйесі дамуының
мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі нарықтық
экономикаға өту өзіндік нарықтық неие жүйесін құруды талап етеді.
Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес, өйткені
оның экономикасы нарыққа өтудің ең бастауында тұр, ал Батыс болса, мұнда
бұрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең жағдайында
қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті жайларды қабылдауы қажет.
2. ҚР НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ.
1. Несие жүйесін реттеу құқықтары, құқықтық негіздері
Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту
негiздерi банк заңдарында белгiленедi. Банк ашуға берiлген рұқсаттыз банк
операцияларын жүргiзуге банкке лицензия беру туралы уәкiлеттi орган шешiм
қабылдағанға дейiн заңды күшi болады. Банк ашуға берiлген рұқсатты
уәкiлеттi орган керi қайтарып ала алады. Банк операцияларын жүргiзуге
лицензия берiлген жағдайда немесе банктiң қызметiн тоқтату туралы сот шешiм
қабылдаған жағдайда, сондай-ақ Заңның (Банктер туралы ҚР-ның заңы) 49-
бабының 2-тармағында көзделген негiздер бойынша рұқсат керi қайтарып
алынған жағдайда банк ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi органға
қайтаруға тиiс. Банк өзiне банк ашуға берiлген рұқсатты ерiктi түрде
қайтаруға және заңда белгiленген тәртiппен қайта тiркелуге құқылы.
Банк Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында заңды тұлғалар
үшiн белгiленген тәртiппен, банк заңдарында белгiленген ерекшелiктер
ескерiле отырып құрылады. Банк құру жөнiндегi құрылтай шартында, қолданылып
жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден басқа, мiндеттi түрде:
− толық атауы мен олардың әрқайсысының тұрған жерiн қоса құрылтайшылар
туралы мәлiметтер, сондай-ақ олардың мемлекеттiк тiркеуден өткендiгi
жөнiндегi деректер (заңды тұлғалар үшiн), аты-жөнi, азаматтығы,
тұрғылықты жерi мен жеке өзiн (жеке адамдар үшiн) куәландыратын құжат
деректерi;
− акциялардың саны, санаттары мен орналастыру бағалары туралы
мәлiметтер кірсетiлуге тиiс.
Банк жарғысында, қолданылып жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден
басқа, мiндеттi түрде:
− банкiнiң толық және қысқартылған атауы;
− банк қорларын (резервтік капиталын) құру түрлерi мен тәртiбi туралы
мәлiметтер;
− банк органдарының шешiм қабылдау тәртiбi.
Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады.
Банк өз жарғысында жазылған атауды өзiнiң атауы ретiнде
пайдаланады. Банктiң атауында "банк" деген сөз немесе одан туындаған сөз
болуға тиiс. Ұлттық Банкiден басқа банкiлердiң бірiне өзiнiң атауында кез
келген тiлде толық және қысқарған түрiнде "ұлттық", "орталық" деген
сөздердi қолдануға тыйым салынады. Банктердiң бірiне өзiнiң атауында кез
келген тiлде толық және қысқарған түрiнде "мемлекеттiк" деген сөздi
қолдануға тыйым салынады. Бұрын құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi
қоспағанда соның iшiнде Қазақстан Республикасының резиденттерi емес
банкiлердiң атауымен бiрдей немесе орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас
таңбаларды атау ретiнде қолдануға жол берiлмейдi.
Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын пайдалануға
мiндеттi.
Банктiң жарғылық капиталы акцияларды сату есебiнен Қазақстан
Республикасыныѕ ұлттық валютасымен қалыптастырылады. Банк акциялары
орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге тиiс. Жаңадан құрылған
банкiнiң жарғылық капиталына оның акционерлерi Әдiлет министрлiгi банкiнi
тiркейтiн кезге қарай елу процент мөлшерiнде және тiркеген күннен бастап
бiр күнтiзбелiк жыл iшiнде толық төлем жасауға тиiс. Банктің меншікті
капиталын және инвестициясын есептеу әдістемесін уәкілетті орган
айқындайды.
Егер банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан артық
болған жағдайда, банктің меншікті капиталы теріс капитал болады. Банктің
меншікті капиталының терiс мөлшерi анықталған жағдайда уәкiлеттi орган
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша оның акционерлерiнiң
акцияларын мәжбірлеп сатып алу туралы шешiм қабылдауға және оларды банк
капиталының ұлғаюына, инвестор алған мiндеттемелердi ескере отырып оның
қалыпты жұмыс iстеуiне кепiлдiк беретiн шарттармен жаңа инвесторға сатып
алынған баға бойынша дереу сатуға құқылы.
Банк акцияларын Ұлттық Банктiң мәжбірлеп сатып алуы банк акцияларын
(акционерлердiң үлесiн) кейiннен жаңа инвесторға сату мақсатында мәжбірлеп
сатып алу туралы ол шешiм қабылдаған күнгi оның міндеттемелерінің сомасы
шегеріле отырып банк активтерінің құнын негiзге ала отырып белгiленетiн
баға бойынша жүзеге асырылады. Банктiң сатып алынған акцияларын Ұлттық Банк
олар сатып алынған баға бойынша дереу сатады. Банктiң мәжбірлеп сатып
алынған барлық акциялары иелерiнiң құқықтары мен мiндеттерi жаңа инвесторға
көшедi.
Банкке талаптар қойылуы мїмкiн мiндеттемелердi орындау мерзiмi
басталған жағдайда, бiрақ ол талаптар банктiң акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу туралы шешiм қабылдағанға дейiн қойылмаса, жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерi бойынша талаптарды қоспағанда, мұндай талаптар өтелген болып
есептеледi.
Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың және оларды кейiннен
инвесторларға мiндеттi түрде сатудың тјртiбiн Ұлттық Банк белгiлейдi.
Қазақстан Республикасының резиденттерi мен резиденттерi емес заңды
және жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz