Гендерлік лингвистиканы зерттеудің теориялық аспектілері

Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулерде кез келген халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның қатысымдық әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлғааралық келісімді оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталады. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет – қоғам дамуына қажет ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.
ХХІ ғасыр тіл біліміне тілді құрылымдық, жүйелік парадигмамен сабақтастықта, жалғастықта және тілді ұлттық рухани-мәдени білімдердің жинақталған коды ретінде қарастыратын антропоцентрлік бағыт тән болып табылады. Оның іргетасы өткен ғасырларда В.Гумбольдт, И.Гердер, Г,Штейнталь, А.Потебня сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері арқылы қаланғаны белгілі. Олардың еңбектеріне сәйкес адам өзінің парасаттылық, рухани, әлеуметтік талаптарын қанағаттандыратын ұғымдар (концепт) әлемін жасау үшін ақпараттарды тілдік арна арқылы ғана алады. Сол себептен де кез келген ұлт тілінің табиғатында сол ұлттың қанша ғасырлық терең сырға толы қазынасы, ділі, мәдениетінің қайнар көзі жатады. Бірақ тіл жалпы шындықты емес, адамдардың белгілі бір ұжымы өмір сүретін ортаның шындығын жай көрсетіп емес, суреттеп береді және бұл арада тіл дүниені тікелей, тура суреттемейтінін атап өткен маңызды. Тілде адамның дүниені қалай қабылдайтыны, түсінетіні көрініс табады. Сондықтан да В.фон Гумбольдт: «Разные языки – это отнюдь не различные обозначение одной и той же вещи, а различные видения ее»,– деп тұжырымдайды [1, 77]. Тіл – ойды туғызушы тетік, сондықтан сөз – заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде туған бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Яғни антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды (тілдік тұлғаны) шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады. В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, М.Хайдеггер тілді рухпен, шығармашылық қызметпен байланыстырады. Яғни тіл – ойды туғызушы тетік, сондықтан сөз заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде туған бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Атап айтқанда, антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады (Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский, К.Леви-Стросс, Ю.Н.Караулов, В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян т.б.).

Әдебиет тізімі:
1. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. -М.: Прогресс, 1984 г.
2. Кирилина А.В. Гендер: лингвистические аспекты. -М., 1999.
3. Колосова О.А. Когнитивные основания языковых категорий. Москва, 1996.
4. M.R.Key, Male / Female Language (New Jersey. Metuchen. Scarecrow Press, 1975).
5. R.Lakoff, Language and Woman’s Place (New York, Harper, 1975).
6. L.Pusch.Das Deutsche als Mannersprache (Frankfurt / Main: Suhrkamp, 1984).
7. Сепир-Уорф. Язык. Введение в изучение речи // Избранные труды по языкознанию. М., 1993. -261 с.
8. А.Р. Nilseu, ed., Sexism and Language (Urbana, 111.: National Council of
Teachers of English, 1977)
9. Кирилина А.В. Категория gender в языкознании. С.15-20.
10. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті.
Докт. дисс. авторефераты. -Алматы, 2004 ж.