Лизинг институның жалпы сипаттамасы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Лизинг шарты”
Мамандығы 5В030100 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші: кафедра аға оқытушысы,
з.ғ.к.
Алматы, 2014
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---- 3
1 Лизинг институның жалпы сипаттамасы --------------------------------- 5
1.1 Лизингтің пайда болуы және даму тарихы ---------------------------------
5
1.2 Лизингтің түсінігі және құқықтық табиғаты ------------------------------
13
1.3 Лизингтің түрлері ----------------------------------- -------------------
---21
2 Лизинг шартын құқықтық реттеу ----------------------------------- -----28
2.1 Лизинг шартының субъектілері мен объектілері -------------------------
28
2.2 Лизинг шартының нысаны. Лизинг шартын мемлекеттік тіркеу --------- 35
2.3 Лизинг шартының мазмұны. Лизинг шарты бойынша
жауапкершіліктің ерекшеліктері ----------------------------------- ----------
------------40
2.4 Лизинг заңдарының дамуы 46
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------
54
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі----- 57
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1999 жылы 1 шілдеде күшіне енген Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі азаматтық-құқықтық
міндеттемелердің көптеген дәстүрлі түрлерімен қатар, бұрын Қазақстан
заңдарына белгісіз болған бірқатар жаңа шарттарды қарастырады.Солардың бірі-
лизинг шарты. Бірақ-лизингтік құрылым өзінің практикада қалыптсуы мен
дамуының ұзаққа созылған кезеңін, лизинг шарты Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдарында көрініс таппастан көп бұрын өткерді. Қазақстанның
азаматтық заңдарына сәйкес 1999 жылға дейін лизинг операциялары “заңдарда
көзделмесе де, оларға қайшы келмейтінң мәмілелер ретінде (ҚазССР АК-ның 4-
бабы, ҚР АК-нің 7-бабы) жүргізіле алды. Республикамызда нормативтік базаның
болмағандығына қарамастан, кәсіпкерлік қызмет субъектілері лизингті
практикада қолдана берді. Лизингте сатып алу-сату шарты мен мүлікті жалдау
шартының элементтерінің болуы бұл шарттарды реттейтін нормаларды ұқсастық
бойынша қолдануға мүмкіндік берді (ҚазССР АК-нің 3-бабы, ҚР АК-нің 5-бабы).
Лизинг – айтарлықтай жаңа құбылыс. Оның кейбір элементтері ежелден-
ақ қолданғанына қарамастан, лизинг операциялары ХХ ғасырдың 50-жылдарының
аяғында ғана АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде кең тарала бастады.
Әлемдік капитал рыногында лизингтің маңызды орын алуы кездейсоқтық
емес. Қазіргі уақытта Батыстың алдыңғы қатарлы кейбір елдерінде жаңа
инвестициялардың 30%-тен астамы лизингтің үлесіне тиеді. Өнеркәсіп
өнімдерінің елеулі бөлігі лизингке алынған құрал-жабдықтарда жасалып
шығарылады.
ТМД экономикалық кеңістігінде лизинг әлі де алғашқы қадамдарын
жасауда. Қазақстан Республикасында лизингті дамытудың өзектілігі ең алдымен
өндіріс құрал-жабдықтарының жағымсыз жағдайымен байланысты. Қазақстан,
халық шаруашылығын құрылымдық жағынан қайта ұйымдастыруда инвестицияларға
мұқтаж болып отыр. Кәсіпорындардағы құрал-жабдықтардың елеулі физикалық
тозуы мен моральдық ескіруі, негізгі капиталды жаңарту үшін жеткілікті
қаржы ресурстарының болмауы Қазақстанды лизинг бизнесін дамытуда келешегі
бар аймақ етеді.
Лизинг операцияларының көптеген елдерде кеңінен қолданылуы ең алдымен
оның экономикалық, сондай-ақ құқықтық сипаттағы артықшылықтарымен
байланысты. Оның үстіне, АҚШ-та, Ұлыбританияда және басқа елдерде лизинг
операцияларының қатысушылары елеулі салықтық жеңілдіктерді пайдаланады.
“Лизинг қызметінің қарқынды түрде өсуіне себептердің бірі – шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасайтын, кәсіпкерлерді қаржыландырудың
альтернативті формасын іздестіруге мәжбүр ететін капитал рыногындағы
қаржының жетіспеушілігі [1.4], - деп, Е. Нургалиева, лизингтің
Қазақстандағы дамуына тән белгісін дәл көрсетеді.
Кәсіпкерліктің лизингтік нысанының пайдалы екендігінің даусыздығына
қарамастан, қызметтің бұл түрі еліміздің халық шаруашылығында әлі де баяу
таралуда. Лизинг қызметін көрсетуде әлемдік практикада үлкен тәжірибе
жиналғанына қарамастан, бұған себеп біздің көптеген кәсіпкерлеріміздің
лизинг мәмілелерінің қаржылық механизмі және артықшылықтары жөнінде
жеткілікті білімдерінің болмауында болып табылады.
Жұмыс тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
1. Лизинг қатынастарының дамуына қорытынды жасау;
2. Қаржы лизингінің құқықтық статусын ҚР және шетелдердің лизинг
маңызын қарастыру;
3. Әрекет етіп отырған зандардың, лизинг мәселелері бойынша жүзеге
асырылатын заң актілерінің түсінігінің кемшіліктерін көрсетті.
Жұмысты жазу кезінде қолданылатын әдістер:
- диалектикалық даму;
- салыстырмалы әдіс;
- статистикалық қорытынды;
- жалпылама;
- тарихи;
- логикалық;
Зерттеу қайнар көздері:
1. ҚР заң актілері (заңдар, кодекстер, ҚР президентінің заң күші бар
жарлықтары)
2. Ғылыми және арнайы әдебиеттер, монографиялар, газет және
журналдардағы мақалар, оқу әдістемелері.
Жалпы жұмыс ҚР лизинг қатынастарының құқықтық жағдайлары жайлы
маңызды, даулы мәселелерді қорғауда байқау қадамы ретінде жазылды және
әрекет етіп отырған заңдардың жүзеге асырылуы бойынша ұсыныстарды қамтиды.
1 ЛИЗИНГ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Лизингтің пайда болу және даму тарихы
Лизинг американдықтардың ХХ ғасырдың 50-жылдары ойлап тапқан жаңалығы,
он жылдан кейін оны американдық кәсіпкерлер Еуропаға, кейіннен Жапонияға
әкелген деп санау қабылданған. Дегенмен ол бұлай емес. Көптеген мамандар
лизинг тарихына қатысты мұндай көзқараспен келіспейді [2.10]. Құжаттар
аренданың (лизингтің) адамзатқа бағзы замандардан белгілі болғандығын
растайды.
Шындығында, лизинг термині болмағанмен де, лизинг идеясы жаңалық емес.
Лизинг мәмілесінің мәні Аристотель (б.э.д. 384383-322) өмір сүрген дәуірде-
ақ ашылған. “Риторикадағы трактаттарының бірінде Аристотель: “Байлық -
мүлікті меншік құқығына негізделген иеленуде емес, керісінше оны (мұлікті)
пайдалануда, - дейді. Басқаша сөзбен айтқанда, табыс табу үшін шаруашылық
жүргізушіге мүліктің меншігінде болуы тіпті де міндетті емес, сол мүлікке
тек пайдалану құқығының болуы жеткілікті.
Экономикалық қатынастар тарихшыларының пікірлері бойынша аренда
(лизинг) мәмілелері б.э.д. ІV ғасырға, яғни Аристотель өмір сүрген жылдарға
дейін көп бұрын белгілі болған. П.Балтус пен Б.Майджер “Школа Европейского
бизнесаң деген кітабында, мұндай мәмілелер Ежелгі Шумер мемлекетінде
жуықтап алғанда б.э.д. 2000 – жылдары жасалған деп жазады. Мысалы, Шумерлік
Ур қаласынан табылған саз тақталарда ауылшаруашылық құралдарының, жердің,
су көздерінің, үй жануарларының арендасы туралы мәліметтер сақталған. Бұл
саз тақаталардың кейбірі 1984 жылы ғана табылды, оларда жергілікті
фермерлермен аренда шартын жасасқан храм свяшенниктері жайлы айтылады.
Бірақ ежелгі құжаттар аренданың қолданылуын Шумер мемлекетімен ғана шектеп
қоймады, бізге жеткен мәліметтердің жоқтығына қарамастан, аренданың одан да
ерте заманда болғанын жоққа шығармайды.
Ағылшын ғалымы Т.Кларк лизинг біздің эрамызға дейін көп бұрын пайда
болған дейді. Ол шамамен алғанда б.э.д. 1760 жылы қабылданған Хаммурапи
заңдарынан лизинг туралы бірнеше ережелер табады.
Гректерді, римдіктерді, египеттіктерді қоса алғанда, басқа ежелгі
цивилизациялар аренданы тартымды, бәрі қолдана алатын, тіпті кей жағдайда
құрал-жабдықты, жерді және үй жануарларын алудың бірден-бір мүмкін болатын
тәсілі деп санаған.
Жақсы теңізшілерімен және саудагерлерімен аты шыққан ежелгі
финикиялықтар экономикалық-құқықтық мәні қазіргі заманғы құрал-жабдықтар
лизингінің классикалық нысанымен өте ұқсас кемелердің арендасын қолданған.
Көптеген қысқа мерзімді аренда шарттары кемемен бірге экипажын қоса алуды
қамтамасыз еткен[3.11]. Бұл мәмілелер төменде кеңірек айтылатын қазіргі
кездегі “толық лизинг деп аталатын операцияларға сәйкес келеді. Ұзақ
уақыттық “чартерлік келісімдер кемелердің экономикалық қызмет етуінің бүкіл
кезеңіне сәйкес келетін мерзімге беріліп, арендатордан кемені күтіп ұстауға
байланысты міндеттемелердің көпшілігін өзіне алуын талап еткен (қазіргі
аналогы - “таза лизинг). Кемелер арендасының бұл ежелгі келісімдерінде іс
жүзінде қазіргі замандағы лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы
келіссөздерде талқыланатын мәселелер көрініс тапқан.
Лизингтің бастауын Рим империясынан іздеу керек деген де пікірлер бар.
Рим құқығының кодификациясын жүргізген Юстиниан (483-565) лизинг
қатынастарын өзінің белгілі Институцияларында көрсеткен.
Нақты жүргізілген лизинг мәмілесі туралы құжаттарда Вильгельм Жаулап
алушы Британия аралдарына басып кіру үшін, нормандтардан 1066 жылы
кемелердің арендаға алған кезде айтылады деген пікір бар.
Венецияда да ХІ ғасырда лизинг операцияларына ұқсас мәлмілелер болған:
векнециялықтар саудагерлер мен сауда кемелерінің иелеріне сол заманда
қымбат болған якорьларды арендаға берген.Сапардан қайтып оралған соң
якорьлар иесіне қайтарылған.
ХІ ғасырдағы Вильгельм Жаулап алушы мен венециялықтардың тәжірибесі
ұмыт қалмаса да, орта ғасырларда арендалық қызмет біршама шектелді.
Арендаға негізінен ауылшаруашылық құралдары мен жылқылар берілетін болды.
Англияда орта ғасырларда-ақ қазіргі заманғы лизингке ұқсас операциялар
жүргізілген. Лизинг туралы алғашқы заңдардың бірі ретінде 1284 жылғы Уэлс
заңын (Statute of Wales) атауға болады. Лизинг операцияларының ол замандағы
объектісі негізінен фермерлік құрал-жабдықтар мен жылқылар болды. “Сол
заманда-ақ лизинг адамгершілікке жатпайтын мақсаттар үшін, мысалы, мүліктің
шынайы жағдайын – кімнің меншіктенуші, кімнің жай ғана иеленуші екенін
жасырып, кредитоларды адастыру үшін аз қолданылмаған (Мұндай жайтпен
бүгінгі күні де ұшырасуға болады, бұл қырынан алғанда елеулі өзгеріс бола
қойған жоқ) [4.13].
ХІХ ғасырдың басында Англияда өнеркәсіптің дамуымен лизингке берілетін
тауарлардың да саны өсті. Бұл жерде темір жол транспорты мен тас-көмір
өнеркәсібінің дамуы ерекше роль ойнады. Тас-көмір кеніштерінің иелері
алғашында көмір таситын вагондарды сатып ала бастады, алайда бұлай алудың
тиімсіздігі және мүмкін еместігі тезірек айқын бола бастады. Көмір өндіру
артқан үстіне артып, жаңа шахталар ашыла бастады, вагондар көбірек керек
бола бастады.
Шағын кәсіпорындар капиталдарын тиімді орналастыруда бұл ситуацияны
пайдаланып қалуға ұмтылды: көмірге арналған вагондарды сатып алып, лизингке
бере бастады. Тіпті бірден-бір мақсаты темір жол вагондарын лизингке беру
болып табылатын компаниялар пайда бола бастады. Олар шарт жасасу кезінде
шартқа лизинг мерзімі аяқталған соң лизинг алушының вагонды сатып алуына
опцион (құқығын) енгізіп отырды. Нәтижесінде кейіннен меншігіне алу
мүмкіндігі болғандықтан, пайданушылар вагондарды ұқыптырақ ұстауға
тырысады. Е.Кабатова : “мұндай мәмлелер аренда-сату деп аталған, әлі күнге
солай аталады да. Себебі, Англияда лизинг шартына сатып алу опционын
енгізу оны лизинг шарты емес деп тануға әкеп соқтырадың, деп жазады.
Дегенмен көптеген мамандар мен ғалымдар қазіргі түсінігіндегі
лизингтің отанын АҚШ деп санауға бейім. Бұл пікір де негізсіз емес. АҚШ-та
да Англиядағы тәрізді, лизинг теміржол транспорты саласында дами
бастады:ңБұл орайда даму жағдайы өте ұқсас болғанын айта кету керек .
Теміржол компаниялары вагондарды меншікке емес, пайдалануға алу
мүмкіндіктерін іздестіре бастайды, немесе жеке жүк жөнелтілушілерге
өздерінің вагон әкелуі туралы шарт қоя бастайды. Нәтижесінде инвесторлар
локомотивтер мен теміржол вагондарын алуды қаржыландыруды қолға ала
бастайды[5.14]
Австриялық бизнесмен-зерттеуші В.Хойер Как делать бизнес в Европе “
деген кітабында Лизинг ұғымы тарихта алғаш рет “Веll (Белл) телефон
компаниясы өзі жасайтын телефон аппараттырын сатпай, керісінше арендаға
беру туралы шешім қабылдаған 1877 жылы қолданылған[6.110] –дейді. Алайда
аренда қатынастырындағы нағыз революция ХХ ғасырдың 50- жылдарының басында
болды. Өндіріс құрал-жабдықтары жаппай арендаға беріле бастады.
Американдық лизингтің “атасың 1952 жылы нақты бір мәміле үшін компания
ұйымдастырған Генри Шонфельд болып саналады. В.Хойердің айтуынша: “Лизинг
операциялары- қызметінің негізгі түрі болған алғашқы акционерлік қоғам
1952 жылы Сан-Францискода құрылған белгілі Американдық компания “Unіted
States Leasіng Corporatіon (Юнайтед Стейтс Лизинг Корпорейшен) болып
табылады[7.111]. 1952 жылы Г.Шонфельд Колифорнияда азық-түлік өнімдерін
өндіретін шағын фирманы басқарған. Әскери ведомстводан келіп түскен ірі
тапсырысты орындау үшін, оған машина паркін ұлғайту қажет болады, бірақ
фирма капиталы шағын болатын. Сонда ол қажетті машиналарды арендаға алу
керек деп шешеді, сөйтіп оларды алуда қаржыландыру процесін жүзеге асырады.
Мұндай операциялардың тиімділігіне көзі жеткен және көптеген фирмалар оның
жолымен қажетті машиналарды арендаға алғысы келетінін білген Г.Шонфельд
20000 доллар капиталы бар “Unіted States Leasіng Corporatіonң (қазіргі
уақытта- Unіted States Leasіng Іnternatіonal Іnc.) фирмасын құрады. Екі
жылдан кейін фирма 3 миллион доллардан астам сомаға машиналар мен құрал-
жабдықтарды арендаға береді. Кейіннен меншіктен емес, иелену мен
пайдаланудан пайда табудың артықшылықтарына көздері жеткен Г.Шонфельдтің
ізбасарлары пайда бола бастады.
1950 жылдардың аяғында американдық лизинг компаниялары шетел
рыноктарына назар аудара бастайды. 1959 жылы Unіted States Leasіng
Corporatіonң Канадада филиалын құрады және Англияда филиалын құруды
ойластыра бастайды. Осы жылы ағылшындық “Mercantіle Credіt Companyң сауда
кредит компаниясының басқарушы директоры АҚШ-қа келеді. Мұнда ол “Unіted
States Leasіng Corporatіonң өкілдерімен кездеседі, және “бұл кездесу
лизингтің Европада даму тарихындағы шешуші сәт болды десе де болады[8.71].
Лизингті Англияда қолдану үшін 1960 жылы акциясының 80% -і “Mercantіle
Credіt Company фирмасына, 20%-і “Unіted States Leasіng Corporatіon
фирмасына тиесілі “Mercantіle Credіt Company сауда компаниясы құрылды.
Компанияның аса тез жетістіктері басқа да ағылшындық қаржы мекемелерінің
назарын аударады. 1960-жылдардың бірінші жартысында–ақ олардың көпшілігі
лизинг операцияларына қатысатын болады.
Бұл операцияларға біртіндеп банктер де қосыла бастады. “1961 жылы
Англиядағы лизинг фирмаларының жалпы айналымы 280 млн. долларды құрады.
Францияда алғашқы лизинг компаниясы “Banque de L`Іndochіneң банкінің
бастамасымен 1957 жылы құрылды, ол SEPAFІTEC (Socіete d`Etude et de
Partіcіpatіon Fіnancіere et Tecnіque) деп аталды. Ол өнеркәсіп құрал-
жабдықтары лизингімен айналысты. 1962 жылы SEPAFІTEC аты “LocaFrance деп
өзгертілді. 1965 жылға қарай Францияда 28 лизинг компаниялары жұмыс істей
бастады, “олардың жасасқан шарттары 60 млн. долларды құрады.
ГФР-да алғашқы лизинг компаниясы 1962 жылы Дюссельдорфта құрылды
(“Leatіng GMBH). 1963 жылы Жапонияда алғашқы лизинг компаниясы құрылды.
Алғашқы итальяндық лизинг фирмасы 1966 жылы, яғни басқа Еуропалық елдерге
қарағанда біршама кеш құрылды.
Сөйтіп, лизинг өзіне жол ашты, алайда лизинг идеясы бірден түсіністік
тапты деп айтуға болмайды: “Ұзақ уақыттар бойы меншік қана байлық ұғымымен
байланыстырылып келген болатын, меншік экономиканың, қоғамның әлеуметтік
құрылымының негізі деп түсіндірілетін. Лизинг концепциясы бұл секілді
көптеген әдеттегі түсініктерден бас тартуды талап етті. Ал бұл оңайға
соқпады. [9.18] Қазіргі уақытта өндірістік инвестиялардың жалпы көлеміндегі
лизингтің үлесі Батыс Еуропа елдерінде 12-19%-ті , АҚШ –та 25%-ті, ал
Австралияда -31%-ті құрайды. [10.90]
Кейбір зерттеушілер[11.12] Батыс Европа мен АҚШ-та лизингтің тез
дамуын, салықтық, амортизациялық, кредиттік жеңілдіктер беру арқылы лизинг
бизнесінің дамуына қолайлы жағдай туғызатын мемлкеттің рөлімен
байланыстырады. Кейбіреулері: “Лизинг қызметінің қарқынды өсуінің бір
себебі шағын және орта бизнестің дамуына кедергі жасайтын және
кәсіпкерлерді қаржыландырудың альтернативті жолын іздестіруге мәжбүр ететін
капитал рыногындағы қаржының жетіспеушілігі болып табылады[12.5],-дейді.
Жекелеген елдерде пайда болған лизинг халықаралық деңгейге тез
көтерілді. Осыған байланысты осы саладағы халықаралық ынтымақтастықты
құқықтық реттеу мәселелері өткір қойыла бастады.
Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт жанынан 1974
жылы халықаралық лизинг туралы унификацияланған нормаларды жасау жөніндегі
топ құрылады. Бірыңғай нормаларды жасау жөніндегі жұмыс 10 жылдан астам
уақытқа созылып, 1988 жылы 28 мамырда Оттава қаласында (Канада)
“Халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенцияны (“Conventіon on іnternatіonal
Fіnancіonal Leatіng) қабылдаумен аяқталды.
Преамбулада конвенцияның мақсаты көрсетіледі: халықаралық қаржы
лизингі жолындағы құқықтық кедергілерді жою, дәстүрлі аренда шартын
реттейтін нормаларды дербес үш жақты қатынастарға бейімдеу, ең бастасы
бірыңғай нормаларды белгілеу.
Конвенцияның күші тек құрал-жабдықтар лизингіне таралатынын және
қозғалмайтын мүлікке қатысты қолданылмайтынын айта кету маңызды.
“Конвенцияның күші екіжақты мәмлілелерге таралмайды. Бұлар біріншіден,
лизинг беруші мен сатушы бір тұлға болатын тура лизинг, екіншіден, лизинг
алушы мен сатушы бір тұлғаға біріктірілген қайтарылымды лизинг[13.56].
Конвенцияның күші сондай-ақ өзіндік мақсат үшін алынатын құрал-жабдықтар
лизингіне таралмайды. Бұл лизинг мәмлілелерінің мұндай түрі болмайды
дегенді білдірмейді. Оларды тек Конвенция реттемейді.
Сонымен бірге, Конвенцияның нормалары лизинг шартында лизинг
объектісін кейіннен сатып алу мүмкіндігіне көзделген көзделмегеніне
қарамастан қолданылады (1-бап.). Бұлай бекітілуі жайдан-жай емес, өйткені
кейбір елдерде лизинг шартына қойылатын міндетті талаптардың бірі сатып алу
құқығын (опционды) енгізу болып табылады, басқа елдерде мүлдем керісінше,
мұндай талаптың болуы лизинг шартын бірден шартты түрде сату шартына
айналдырып жібереді. [14]
Лизинг қатынастарының Қазақстандағы қысқаша тарихы. ТМД экономикалық
кеңістігінде лизинг 1990 жылдардан бастап алғашқы қадамдарын жасады.
Лизингтік құрылымның практикада қалыптасу мен дамуының ұзаққа созылған
кезеңі, лизинг шарты Қазақстан Республикасы азаматтық заңдарында көрініс
таппастан көп бұрын өтті. Қазақстанның азамматтық құқына сәйкес 1999
жылдың 1 шілдесіне дейін лизинг операциялары “заңдарда көзделмесе де,
оларға қайшы келмейтін мәселелер ретінде жүргізіле алды. Лизщингте сатып
алу -сату шарты мен мүлікті жалдау шартының элементтерінің болуы бұл
шарттарды реттейтін нормаларды ұқсастық бойынша қолдануға мүмкіндік берді
[15]
Лизинг туралы алғаш рет 1990 жылы жасалған “Прокат және лизинг-1995
дамыту бағдарламасында айтылады. Бағдарламаның мәні 1995 жылға дейін
техникалық құралдар прокатының көлемін 24 млн. сомнан 50 млн. сомға дейін,
лизинг мәмілелерінің көлемін 5 млн. сомнан 55 млн. сомға дейін өсіру
болды. 1992 жылы 120 коммерциялық банк және “Крамдс-лизинг, “Алма-Ата
техлизинг “Казтехлизинг біріккен кәсіп орыны сияқты 20 лизинг фирмасы жұмыс
істейді. 1994 жылға қарай самолеттер лизингіне, сондай-ақ ауылшаруашылық
техникасы рыногындағы ынтымақтастыққа қатысты шетел фирмаларымен өзара
қарым - қатынас жолға қойыла бастады. 1994-1998 жылдар аралығанда
мемлекеттік лизнг компанияларын, Лизинг қоры мер Лизинг департаментін құру,
лизинг негізіне де өнім тапсыруды ұйымдастыру туралы Үкімет қаулылары
қабылданады.
Лизинг мәміле ретінде Қазақстан заңдарында алғаш рет 1995 жылы 24
сәуірдегі “Салықтар және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер
туралың Қазақстан Республикасы Заңында айтылады. Аталаған Заңның 43-бабына
сәйкес егер жалға беруші амортизациялауға жататын негізгі құрал-жабдықтарды
лизинг (қаржылық аренда) бойынша жалға берсе, онда операция салық салу
мақсатында мүлікті жалға алушының сатып алуы ретінде қаралуға тиіс. Ары
қарай осы баптың 2 пунктінде амортизацияға жататын негізгі құрал-
жабдықтардың арендасы ең болмаса біреуі болғанда лизинг болып табылатын
шарттар көрсетілген. Олар келесі шарттар:
1) жалға беру мерзімі негізгі құрал-жабдықтың пайдаланылу мерзімінің 80%-
інен асса
2) жалға алушының негізгі құрал-жабдықта тіркелген бағамен немесе жалға
беру аяқталғаннан кейін белгілненген бағамен сатып алу құқығы болса;
3) жалға алынған негізгі құрал-жабдықтың қалдық құны жалға беру ақталған
соң жалға берудің бас кезіндегі оның құнының 20%-інен аз болса;
4) жолға берілген бүкіл кезең ішінде төлемдердің ағымдағы (есепке алу)
құны есепке алынатын құрал-жабдық құнының 90%-інен асса амортицаияға
жататын негізгі құрал-жабдықты арендаға беру лизинг деп аталады.
Лизинг операциялары туралы айтылатын келесі нормативтік акт 1995 жылғы
31 тамыздағы “Қазақстан Республикасындағы банктер және банкілік қызмет
туралың ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы болды. Жарлықтың 30-бабының 3-
пункінде банктер ҚР Ұлттық банкінің лицензиясы болған жағдайда жүзеге асыра
алатын операциялар тізімі бекітілген. Бұл бапта лизингті шартың (лизинг
шартының) бүкіл қолдану мерзімі ішінде арендаға берілетін мүлікке жалға
берушінің меншік құқығын сақтай отырып, мүлікті аренда беру деп
түсіндіреді. Бұл, әрине, дәл ұғым емес. “Лизинг – мүлік уақытша иеленуге
және пайдалануға берілетін мерзімнің узақтығы жөнінен мүліктің пайдаланылу
және оның (мүліктің) құнының барлық немесе елеулі бөлігінің амортизациясы
мерзімімен шамалас келетіндігімен түсіндіріледі[16.14].
Сөйтіп, “қолданыстағы нормативтік актілердің бірде-бірінде лизинг
ұғымының легалды анықтамасы мүлде берілмеді[17.95].
Мүлікті жалдаудың түрі ретіндегі лизингтің легалды анықтамасы берілген
және лизинг заңды бекітілуін тапқан негізгі нормативтік акт ҚР Азаматтық
Кодексі (Ерекше бөлім) болды. АҚ-тің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша
лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып
алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақылы түрде кәсіпкерлік мақсатта
уақытша иелену мен пайдалануға беруге міндеттенеді.
Лизинг шартының негізгі ережелері Азаматтық Кодекстің 29-тарауында
бекітілгеніне қарамастан, 2000 жылы 5-шілдеде “Қаржы лизингі туралың ҚР
Заңы қабылданды. “Лизинг шартының күрделі құқықтық табиғаты неғұрлым
тереңірек және детальды түрде құқықтық реттеуді керек етті[18.94].
Нарықтық қатынастардың дамуы, шағын және орта бизнестің инвестицияға
мұқтаждығы лизингті ҚР Азамматық Кодексінде заңды түрде бекітуге негіз
болды.
Лизинг біртектес құбылыс емес. Әр елде оның өз ерекшеліктері бар.
Дегенмен, олардың барлығына ортақ бір белгі бар. Ол-мүлікті белгілі бір
ақыға уақытша иелену мен пайдалануға беру.
Сонымен, Лизинг термині ағылшынның "de lease" деген сөзінен шыққан
және жалдау, жалға алу дегенді білдіреді. Тарихи түрғыда негізгі лизингтік
қатынастар мен ұқсас қатынастар 2000 жылдай бұрын ежелгі Вавилонда белгілі
болған.
Егер кәсіпкер қаржылай немесе басқадай экономикалық есептен мүліктің
меншік иесі бола алмаса, онда ол мүлікті меншік иесінен пайдалануға алуы
мүмкін. Ал мүліктік пайдалану нәтижесінде ол белгілі бір кіріс ала алады
[19.7].
Лизинг операцияларын бастауын шетелдік зерттеушілер 1877 жыл деп
тұжырымдайды және оны америкалық Бел Телефон Компани компаниясының
телефондарды сатпай жалға беруімен байланыстырады [20.21].
Лизинг қатынастарының кең етек алып дамуы екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін басталған. Лизинг қатынастарының жедел дамуы, мамандандырылған лизинг
компанияларының қүрылуына алып келді.Бірінші лизинг компаниясы 1952 жылы
АҚСИ Сан-Франциско қаласында құрылды.Батыс Европада бірінші лизинг
компаниясы -Дойче Лизинг ГМБХ 1962 жылы Германияда Дюссельдорф қаласында
қүрылды. 1972 жылдан бастап осы жерде европалық лизинг рыногы қызмет
көрсетеді. Бұл штаб пәтері Брюссельде орналасқан европалық үлттық лизинг
одақтарының бірлестігі болып табылады.
Қазақ тілінде лизинг терминіне балама жоқ. Лизинг
анықгамасы қандай да бір несие берудің өзгермелі құралы ретінде түсініледі
деп айтсақ та болады. Лизинг мүмкіндік қатынастар нысаны. ретінде көптеген
дамыған елдерде кеңінен қолданылады.
Мысалы: Европада лизинг рыногы 1984 жылдан 1996 жылға дейін 4,96 есеге
артқан, онъщ ішінде қозғалатъш мүлікке 41 есе, ал қозғалмайтын мүлікке
1965 жылдан 1996 жылға дейін 3,66 есеге артқан. Бүлай болу себебі
кәсіпорындардың жедел дамуына мүмкіндік беретін лизингке енгізілген
қатынастың әсер етуі болып табылады. Лизинг қаржылық қысымының төмен
болуымен әрекет етуші кәсіпорындарға негізгі қорларын жаңарта отырып,
олардың өндрістік техникалық базасыз бәсекелестік қабілеттілік деңгейге
шығарады. Ал европалық лизинг рыногының одаққа бірігіуі, оған қатысушы
елдердегі кәсіпорындардың қаржылай қажеттігін қамтамасыз етудің
бірден бір құралы болып табылады. Жоғарыда айтып өткен бұл ұйымға 25 ел
мүше болып табылады. Біздің елімізге де осы ұйымға мүше болып
кіру, Қазақстан кәсіпкерлерінің, кәсіпорындарына қазіргі
деңгейдегі құрал жабдықтарымен қамтамасыз етілуіне кеңінен жол ашар еді.
Европалық лизинг рыногының көлемі 1996ж. 106.6 млрд. құраған.
Европаның лизинг рыногы өте күрделі болып табылады. Ол елдердің
кейбірінде лизинг қызметі, ол елдің дамуы мен құрылуына әсерін тигізеді.
Қозғалмалы мүлік рыногінде шешуші нәтижеге Ұлыбританияда ие болып табылады.
Ол европалық лизинг операцияларының жалпы көлемінде 27% ие, Германия 25%,
Франция 11% және Италия 10%. Осы елдер сонымен қатар қозғалмайтын мүлік
рыногынде де үстемдік жағдайына ие болып отыр. Германия 35%, Франция 21%,
Италия 49%, Үлы Британия Лизинг рыногының жағдайына баға беру үшін, оған
қатысушылар мәмілелер көлемінің көбеюімен қатар төменде көрсетілген
деңгейлер қажет: лизинг операциясының объектісі, лизинг алушылар,
шарттардың мерзімін.
Европадағы қозғалатын мүлік рыногындағы объектілер қүлылымы ерекше
назар аударарлық: автокөлік (37-38%) соңғы 3 жыл ішінде, машиналар,
қүраддар (24-26%) жол көлігі қүрадцары (14-16%), компьютер және офистік
техникалар (12-16%), самолеттер, кемелер, жүк және теміржол көлігі 4-6%
және басқа да объектілер 5-6%.
Европада 1996 жылы қозғалатын мүлікгі лизингке алушылар: жеке
өндірістік сектор 47,6%,өнеркәсіп , қүрылыс индустриясы 34,7%, жеке
тұтынушылар 7,6%, қоғамдық қызмет көрсетуші кәсіпорындар 3,7%.
Европадағы лизинг рыногының ерекшелігі, олардың үзақ мерзімді болуы
болып табылады. Оның негізгі себебі инфляцияның төмен болуы, үлттық
валютаның түрақгылығы, заңдық қамтамасыз етуі болып табылады. Қозғалатын
мүлікке лизинг мерзімі 2 жылға дейін -11; 5 жылға дейін 74,5%, 10 жылға
дейін 9,4% және 10 жылға -5,1% [21.18].
Қозғалмайтын мүлік лизингі объектілеріне негізінен өнеркәсіптік
ғимараттар 25,7% дүкеңдер 22,4% және кеңселер 34,2% . Қозғалмайтын
мүлік контрактілері мерзімі мынадай: 8 жылға дейін - 18,8 % 16 жылға дейін
- 46,2 % дейін 19% ; 20 жылдан 17%.
Ал АҚШ лизингі бойынша арнайы заң жоқ. Лизинг бойынша пжда бокатъш
мүліктік және басқа да қатынастар бірегей сауда Кодешнің объектісі болып
табылады.
Жапонияда жыл сайынғы лизинг операцияларының көлемінің көбеюі 25-40%
аралығы құрайды.
Қытайда жыл сайынғы лизинг мәмілелерінің көлемі 1 млрд, доллардан асып
түседі.
Жалпы алғанда лизингтік қатынастар үлкен тарихи даму тттй өткенін
көруімізге болады. Ол өзінің даму жолында экономиканың дамуына сай әртүрлі
өзгеріске ұшыраған.
Қазіргі күнде лизинг инвестицияның негізгі бір құралы болып табылады
деп айтсақга болады. Бірқатар елдердегі арнайы лизинг заңының болмауы
лизингтік қызметі жүзеге асыруға кедергі болып табылмайды.
1.2 Лизингтің түсінігі және құқықтық табиғаты
Лизинг дегеніміз не? Бір қарағанда бәрі оңай секілді: бір ұйым басқа
ұйымнан қандай да бір мүлікті сатып алады да, оны үшінші біреуге уақытша
пайдалануға береді. Бұл бір қарағанда осылай тәрізді. Мамандар бұл
мәмілелердің жалпыға ортақ бірыңғай анықтамасын бере алмауда, олардың
табиғатын түсіндіре алмауда. А.Смағұлов [22.5] жуықтап алғанда лизингтің
100-ден астам анықтамасы бар екенін айтады.
ҚР Азаматтық кодексінің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті белгілі бір ақыға кәсіпкерлік мақсатта уақытша
иелену мен пайдалануға беруге міндеттенеді.
Әдебиеттерде көп жағдайда лизингті машиналардың, құрал-жабдықтардың,
көлік құралдарының және өндірістік сипаттағы құрылыстардың арендасы немесе
ұзақ мерзімді арендасы деп түсіндіреді[23]. Бірақ лизингтің арендадан
елеулі айырмашылықтары бар. (Бұл туралы төменде толығырақ айтылады).
Австриялық зерттеуші В.Хойер “Как делать бизнес в Европең деген
кітабында: “Чем же является лизнг, арендным договором или договором о
предоставлении кредита? – деп сұрайды да: “В целом можно сказать, что
лизинг является договором особого рода, в котором сочетаются элементы обоих
выше указанных типов договоров [24.113],-деп жауап береді. Бұл пікірмен
келісетіндер де жоқ емес.
Сонымен, лизинг - ағылшын тілінің to Lease деген етістігінен – мүлікті
алып, уақытша пайдалануға беру деген мағынаны білдіреді. Кез-келген зерттеу
жұмысы дәлме-дәл терминологияны қажет етеді. Ағылшындық “Leasіng, сондай-ақ
“Lessor және “Lesse (лизинг шартының тараптары) терминдерінің қазақ,
орыс тілдерінде дәл аудармасы жоқ. Кей жағдайларда Leasіng сөзін “аренда
деп аударады, алайда лизинг шартының негізінде тараптардың мүлікті уақытша
пайдалануға беру жөніндегі қатынастары жатқанымен де, шарттың сипаттамасы
мұнымен бітпейді.
Шетелдік құқықтық институты лизинг терминін қолданып отыр екен, оны өз
атымен қабылдау керек. Қазақстан заң шығарушылары осылай істеді де.
“Лизингң терминін аудармасыз қолдану мүмкін болса да, тараптардың
атауларына қатысты жағдай қиынырақ. Ағылшын тілді елдерде “Lessor (мүлікті
уақытша пайдалануға беруші тарап) және “Lessе (мүлікті уақытша пайдалануға
алушы тарап) терминдері қолданылады.
Францияда, Ресейде әдебиеттерде де, заң актілерінде де лизинг шартының
тараптары арендаға беруші және арендатор деп аталады. Бұл осы шарттардың
(лизнгпен қатар) кредит-аренда немесе қаржылық-аренда деп аталатындығымен
ақталады. “Екі басқа шарттардың тараптардың бірдей болып аталуы ұғымдардың
араласып кетуіне алып келуі мүмкін. Ең дұрысы “лизингң беруші және
“пайдаланушың терминдеріне тоқталған дұрыс[25.23] -деп жазады Е.Кабатова.
Қазақстан заң шығарушылары мағыналық жағынан толық сәйкес келмесе де, сырт
құрылысы жақын “лизинг берушің және “лизинг алушың терминдерін қолданады.
“Лизингң терминін үш қатысушының арасындағы қатынастарға да, сондай-
ақ лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы шартқа қатысты да қолданады.
Қайшылықтың алдын алу үшін біз бұдан былай қарай “лизингң және “лизинг
шартың туралы айтамыз. Бірінші термин туралы айтқанда барлық қатынастар
кешенін айтамыз. Екінші терминмен мүлікті уақытша пайдалануға беру туралы
шартты ғана түсінеміз.
Е.Кабатова, Е.Чекмарева, Е.Нұрғалиева сияқты[26] “лизинг ұғымын кең
мағынада талқылаушылардың пікірі бойынша лизинг күрделі қатынастар
кешенін қамтиды, ол екі және одан да көп, ең алдымен сатып алу – сату шарты
мен мүлікті жалдау (аренда) шарты базасында жүзеге асырылады.
Е.Чекмарева: “Отношения по передаче имущества во временное пользование
– определяющие, стержневые в лизинге. Вспомогательную роль выполняют
отношения по купле-продаже имущества. Эти отношения, как правило, не только
предшествуют собственно передаче имущества в пользование, но и в ряде
случаев при приобретении имущества пользователем в собственность после
окончания договора лизинга могут завершать весь комплекс отношений
лизинга[27.4] -деп атап көрсетеді.
Лизинг деп бір ұйым (лизинг алушы) екінші бір ұйымға (лизинг
берушіге), қажетті мүлікті сатып алып, оны өзіне уақытша пайдалануға беруін
сұрап жүгінген жағдайда орын алатын мүліктік қатынастарды түсінеді. (Бұл
қатынастардың жалпы схемасы 1-суретте берілген). Бұл қиынырақ суреттеуді
түсінікті болу үшін бірнеше сатыларға бөлейік:
1) Лизинг алушы лизинг берушіге өзіне қандай мүлік қажет екенін
мәлімдейді;
2) Лизинг беруші осы мүлікті өндірушіден, сауда ұйымынан, не сатушыдан
сатып алады;
3) мүліктің меншік иесі болғаннан кейін, лизинг беруші және шарт
негізінде осы мүлікті уақытша пайдалануға береді.
Екінші сатыда мүлікті өндіруші мен болашақ лизинг беруші сатып алу –
сату шартын сатушы және сатып алушы ретінде жасасады. “Бұл орайда болашақ
лизинг алушы сатып алу-сату шартына құқықтық жағынан қатыспаса да, мүлікті
және сатушыны таңдау арқылы бұл мәміленің (сатып алу-сату шартының)
белсенді қатысушысы болады. Сатып алу-сату шартын орындауға байланысты
барлық техникалық сұрақтар (тауардың жиынтылығы, тауарды беру мерзімі мен
орны, кепілдемелік міндеттемелер және т.б.) сатушы мен лизинг алушы
арасында шешіледі, лизинг берушіге мәмілені қаржыландыру міндеті ғана
жүктеледі[28.6].
Үшінші сатыда мүлікті сатып алушы лизинг беруші ретінде оны уақытша
пайдалануға береді. Алайда, екінші шарт (лизинг шарты) бойынша туындайтын
қатынастар лизинг алушы мен лизинг берушінің арасында тұйықталып қалмайды.
Мүлікті сатушы сатып алу-сату шартын лизинг берушімен жасасса да, мүліктің
сапасы үшін лизинг алушы алдында жауап береді.
Бұл лизингтік қатынастар комплексінің жекеленген элеметтерінің
қайсысының маңызды екенін бағалар болсақ, әрине, “басты роль мүлікті
уақытша пайдалануға беру жөніндегі қатынастарға беріледі[29.7]. Мүлікті
сатып алу – сату жөніндегі қатынастар көмекші звено ретінде қызмет етеді,
“алайда, дәл осы қатынастар мүлікті уақытша пайдалануға беру жөніндегі
қатынастардың туындауына себепкер болады[30.20].
Лизингтік қатынастар комплексінің екінші элементі-мүлікті уақытша
пайдалану қатынастарының бір ерекшелігі бар: сатып алу опционы болған
жағдайда ол сатып алу–сату қатынастарына өрби алады.
Коплекстің екі элементінің қатысушылары бір-бірімен өзара тығыз
байланыста болады: “сатушы сатып алу–сату шартын сатып алушымен (лизинг
берушімен) жасасса да, мүлікті лизинг алушыға береді және мүлік сапасы үшін
сатып алу–сату шарты тарабының емес, лизинг алушының алдында жауапты
болады[31.20].
Лизинг операциялары жоғарыда аталған сатып алу–сату және лизинг
шарттарымен шектеліп қалмайды, оларға басқа да шарттық қатынастардың ілесіп
жүретін кезі аз емес. Лизинг фирмаларының мүлікті меншікке алу үшін қажетті
соманы (мүлік құнының 60-80(-і мөлшерінде) банктен немесе өзге де қаржы
мекемелерінен алу жөніндегі заем операциялары кең таралған. Мүліктің елеулі
бөлігін заем есебінен сатып алатын лизинг фирмасының мұндай лизингі
американдық практикада “левереджед лизинг[32.13] деген атқа ие болған.
Қосымша шарттық қатынастарға, сонымен бірге, лизинг алушының мүлікті
сатушы фирмамен немесе басқа фирмамен машиналарға, құрал-жабдықтарға
техникалық қызмет көрсетуді жүзеге асыруы туралы жасасатын шарты да
жатқызылады. Жалпы ереже бойынша “таза лизингтең лизингке берілген мүлікке
техникалық қызмет көрсету және оның ағымдағы жөндеуін жүргізу міндеті
лизинг алушыға жүктеледі. Нургалиева Е.: “Алайда мұдай жұмыстарды дербес
өзі жүргізуге мүмкіншілігі жоқ лизинг алушының оларды жүргізуге арнайы шарт
жасасатын кезі аз болмайдың, [33] -деп жазады. Егер лизинг алушы мұндай
шартты лизинг берушінің өзімен жасасса, лизинг операциясы “толық лизингң
деп аталады.
Лизинг қатынастарында лизингке берілген мүлікке меншік құқығы лизинг
берушіде сақталып қалады, лизинг алушы мүлікті тек уақытша пайдалануға
алады. Мүлікті уақытша пайдалану құқығы үшін лизинг алушы лизинг берушіге
мөлшері, түрі және аудару графигі лизинг шартында анықталатын лизинг
төлемдерін төлеп отырады.
Лизинг шартының мерзімі аяқталғаннан кейін тараптардың қалай
келісетініне байланысты, лизинг алушы мүлікті келісілген баға (қалдық құны)
бойынша сатып алуы; лизинг шартын бұрынға немесе өзгертілген талаптармен
ұзартуы; шарт мерзімі аяқталысымен мүлікті иесіне қайтаруы мүмкін.
Азаматтық Кодекстің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті ақы үшін кәсіпкерлік мақсатта уақытша иеленуге
және пайдалануға беруге міндеттенеді.
Бұл анықтамада лизинг шартының келесі белгілері бекітілген:
1) лизинг берушіде қаржыландыру мақсатының болуы. Уақытша берілетін
мүліктің лизинг берушіге қажет емес екені айқын көрініп тұр,ол
оны тек пайда табу мақсатымен сатып алады. Бұл орайда кредитор
ретінде лизинг берушінің мүдделері мүліккке меншік құқығының
болуымен қамтамасыз етіледі. Лизинг алушы өз міндеттемелерін
орындамаған жағдайда мүлікті өндіріп алудың қажеті жоқ, тек
мүлікті қайтару туралы талап етуі жеткілікті болады;
2) лизинг берушінің лизингке берілетін мүлікті лизинг шартын
жасасқаннан кейін сатып алуы;
3) лизинг алушының лизингке берілген мүлікті кәсіпкерлік мақсаттар
үшін пайдалануы. Бұл лизинг шарты бойынша лизинг алушы әрқашан
коммерциялық ұйым немесе жеке кәсіпкер болуы керек дегенді
білдірмейді. Кәсіпкерлік қызметпен айналысуға рұқсат етілген
деңгейде коммерциялық емес ұйымдар да лизинг шарты бойынша лизинг
алушылар бола алады.
Бұл айтылғандардың барлығы лизинг шартын сатып алу-сату шартымен тығыз
байланысты екіжақты мәміле ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді. Алайда
лизинг шартын сатушы, лизинг беруші және лизинг алушы қатысатын көпжақта
(үшжақты) мәміле ретінде түсіндіру кең таралған. Мұндай көзқарас 1988 жылғы
“Халықаралық қаржы лизингі туралың Оттава конвенциясында да көрініс
тапқан. Ғылыми әдебиеттерде де жақтаушылары жоқ емес[34.12]. Дегенмен бұл
көзқарастың әлсіз тұстары да бар: “Бұл шарттың қатысушыларында бір мезгілде
әрқайсысына бірдей тиесілі болатын құқықтар мен міндеттер жоқ. Ал бұл
көпжақты мәмілені сипаттайтын критерий болып табылады. [35.195]
Қазақстан заңдарына сәйкес лизинг операцияларының келесідей
ерекшеліктері қарастырылған:
1) егер шартта өзгеше көзделмесе лизинг объектісі мен сатушыны таңдау
құқығы лизинг алдушыда болады;
2) лизингке берілген мүлікті лизинг алушы тек кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланады;
3) лизинг объектісін лизинг беруші сатушыдан лизинг алушыға беретін
болған жағдайда ғана сатып алады.
4) лизинг шартының бүкіл кезеңінде төленетін сомасы мәміле жасасқан
кездегі баға бойынша мүліктің толық (немесе соған жақын) құнын
қамтуы тиіс;
5) лизингке берілетін мүлік лизинг шартының бүкіл мерзімі ішінде
лизинг берушінің меншігі болып қалады;
6) Лизинг шартында шарт мерзімі аяталғаннан кейін лизинг алушының
лизингке берілген мүлікті сатып алу құқығы көзделуі мүмкі. Бұл –
лизингтің маңызды ерекшелігінің бірі.
Лизингтің маңызды ерекшеліктерінің тағы бірі – лизинг қатысушылары
арасында жауапкершіліктің ерекше тәртіппен бөлінуі. Мысалы, лизинг алушы
мүліктен ақау (дефект) тапқан жағдайда өз талаптарын лизинг берушіге емес,
керісінше шарттың қатынаспен ешқандай байланысы жоқ сатушыға қояды. Бұл
туралы төменде толығырақ айтылады.
Мүлікті сатып алу опционының табиғаты мен рөліне әр елдегі көзқарас
әртүрлі. Америка доктринасы мен практикасы оны лизинг шартының міндетті
элементі етіп қарастырмайды. Сатып алу опционын енгізу немесе енгізбеу
лизингті өз ерекшеліктері мен спецификасынан айырмайды, шарт негізінде
туындайтын мүліктік қатынастардың сипатын өзгертпейді.
Франция, Бельгия және Италия заңдары сатып алу опционын лизинг
шартының міндеті элементтерінің бірі ретінде қарастырады. Опцион мәселесін
шешудегі әртүрлілік кейбір авторларға лизинг шартынан туындайтын
қатынастарды романдық және американдық жүйеге бөлуге негіз берді[36.25].
Ал Англияда жағдай мүлдем басқаша - мұнда опцион лизинг шартының элементі
бола алмайды, опционды енгізу лизинг шартын аренда-сату шартына айналдырып
жібереді.
Сатып алу опционы біздің Азаматтық кодекс бойынша лизинг шартының
міндетті элементі емес. Алайда, Азаматтық кодекстің 562, 567–баптарына
сәйкес мұндай мүмкіндік жоққа шығарылмайды. Бірақ, біздің көзқарасымыз
бойынша, опцион лизингтің сипатты белгісі ретінде қарастырылмауы тиіс.
Ғылыми әдебиеттерде лизингті кредит, заем және басқалары - мен қатар
қолданылатын қаржыландырудың бір нысаны ретінде қарастыру қалыптасқан. Бұл
жағдайда мәміленің қаржылық жағына негізгі назар аударылады.
Л. Прилуцкий: По экономической природе лизинг внешне схож с кредитными
отношениями. Так кредитные отношения базируются на трех принципах:
срочности (кредит дается на определенный период), возвратность
(возвращается в установленный срок) и платности (за предоставленные услуги
берется вознаграждение). При лизинге собственник имущества, передавая его
на определенный период во временное пользование, в установленный срок
получает его обратно, а за предоставленную услугу получает комиссионное
вознаграждение. Налицо элементы кредитных отношений. Только участники и
сделки оперируют не денежными средствами, а имуществом (основным
капиталом). В связи с этим лизинг иногда квалифицируют как товарный кредит
в основные фондың, [37.8] - десе, Комаров В.В: “... а по форме он схож с
прямым инвестированием, так как, приобретая машину или оборудование в
собственность для последующей сдачи имущества внаем, лизинговая фирма
осуществляет инвестирование капитала[38.104] - деп жазады.
Лизингтің құқықтық табиғаты. Шетел әдебиеттерінде лизинг шартының
құқықтық табиғатын түрліше бағалайды. Лизинг шартынан туындайтын
қатынастырдың күрделілігі және салыстырмалы тұрғыдағы жаңашылдығы олардың
құқықтық табиғатына қатысты түрлі көзқарастардың пайда болуына алғышарт
жасады. Нәтижесінде котинеталды Еуропада лизингтің құқықтық табиғаты
туралы көптеген теориялар пайда болды, бірақ та Лизинг Компаниялары
ассоциоцияларының Еуропалық федерациясы (European Federatіon Of Equіpment
Leasіng Company Assocіatіon - Leaseurope) – Лизеуроптың сессиясында
айтылғандай, лизингтің не екенін ешкім дәл анықтап бере алмайды. Дегенмен,
әр елдің заңгерлері бұл сұраққа жауап табуға үміттерін жоғалтпайды. Бір
авторлар құқықтық түрғыдан алғанда бұл бірқатар ерекшеліктері бар мүлікті
жалдау шарты деп ойлайды. Екіншілері мүліктің меншік иесі мен пайдаланушысы
арасындағы ақысы бөліп-бөліп төленетін сатып алу-сату шартын көреді. Ал
үшінші біреулері әңгіме аренда шартының,, заем шартының және басқа да
шарттардың элементтерін біріктірген шарттың ерекше түрі жайында болып отыр
дейді.
Кабатова Е. [39.32] шетелдердің лизингке қатысты құқықтық теорияларын
жеке-жеке талдап шығып, келесідей негізгі төрт концепцияны бөліп көрсетеді:
1. Лизинг шартын спецификалық белгілерге ие аренда шарты деп
қарастыратын концепция.
2. Лизинг шартын сатып алу опционының болуына байланысты ақысы бөліп-
бөліп төленетін сатып алу–сату шартының ерекше түрі деп түсінетін
теория.
3. Лизингте тапсырма институтының белгілері бар деп тұжырымдайтын
концепция.
4. Лизингті үшінші тұлғанының пайдасына жасалатын шарт деп
қарастырылатн теория.
Лизингтің бір элементінің аренда шартымен ұқсастығы лизинг шартын
спецификалық белгілері бар аренда шарты ретінде қарастыратын концепцияның
пайда болуына әкелді. Алайда,мүлікті лизинг шарты бойынша уақытша
пайдаланудың аренда шарты бойынша пайдаланудан ерекшеліктері бар. Аренда
шарты мен лизинг шарты арасындағы неғұрлым айқын айрмашылық жауапкершілік
және тәуекелдік ауысуы мәселелерін шешуде анық көрінеді. Аренда шартында
мүлікті жалға алушының иелігіне уақытында тапсырмағаны, мүлікте табылған
ақаулар және т.б. үшін жалға алушының алдында жалға беруші жауапты болады.
Лизинг шартында шарттың затына қатысты талаптарды (мүліктің сапасы, оның
лизинг алушының мақсаттарына сәйкес келмеуі) бұзғаны үшін жауапкершілік
әдетте сатушыға жүктеледі. Нәтижесінде, лизинг алушы алдында мүліктің
меншік иесі емес, лизинг шартының тарабы болып табылмайтын тұлға жауап
береді. Мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупі лизинг шартында,
әдетте, лизинг алушыда болады, ал аренда шартында барлық елдердің
заңдарында дерлік тәуекелдің барлығы меншік иесінде, яғни жалға берушіде
болатынын белгілейді (мысалы, ҚР АК-тің 190, 411- баптары).
Ұйымдастырушылық жағынан алғанда, лизингтің әдеттегі аренда шартынан
маңызды өзгешелігі лизинг алушының пайдалануына оның өтініші бойынша лизинг
берушінің оған арнайы сатып алған мүлікті беретіндігінде болып табылады.
Екі шарт арасындағы айырмашылықтар мұнымен де бітпейді. Лизинг шарты
әдетте нақты белгіленген мерзімге жасалады. Бұл мерзім мүліктің қызмет
етуінің бүкіл кезеңін қамтиды. Мерзім лизинг шартының елеулі талабы болып
табылады. Мерзім туралы талаптың болмауы лизинг шартының жарамсыз болып
қалуына әкеп соғады. Аренда шартында жағдай мүлдем керісінше, егер аренда
шарты мерзімі көрсетілмей жасалса да, ол жай ғана белгісіз мерзімге
жасалған деп есептеледі[40].
Лизинг шартында сатып алу опционының болуы оны ақысы бөліп-бөліп
төленетін сатып алу-сату шартының ерекше түрі деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді деушілер бар. Ақысы бөліп-бөліп төленетін сатып алу-сату шартында
меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға,жалпы ереже бойынша, шарт жасасу
сәтінде ауысады. Лизинг шартында меншік құқығы мүлікті уақытша пайдалануға
беруші тұлғада сақталып қалады. Оның үстіне лизинг шартының мазмұнына
лизинг алушының мүлікті меншігіне сатып алу міндеті енгізілмейді: “Мүлікті
сатып алу мәселесін лизинг алушы ешкімнің араласуынсыз өз қалауымен
шешеді[41.34].
Бұл теориялардың (аренда шартымен және ақысы бөліп-бөліп төленетін
сатып алу–сату шартымен салыстыру) екеуі де барлық қатынаста комплексін
емес, тек лизинг шартын қарастырады. Лизинг беруші мен лизинг алушы
арасынан сыртқары шығатын қатынастар бұл теорияларды өз көрінісін таппаған.
Ал біз жоғарыда бірнеше рет айтқанымызды лизинг - мүлікті уақытша
пайдалануға беру қатынастарымен ғана шектеліп қалмайды.
Кейбір авторлар лизингте тапсырма институтының белгілері бар екенін
айтады. Бұл теорияның мәні келесідей: лизинг алушы лизинг берушіге кейіннен
екеуінің арасындағы шарттың объектісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Лизинг шарты”
Мамандығы 5В030100 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші: кафедра аға оқытушысы,
з.ғ.к.
Алматы, 2014
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---- 3
1 Лизинг институның жалпы сипаттамасы --------------------------------- 5
1.1 Лизингтің пайда болуы және даму тарихы ---------------------------------
5
1.2 Лизингтің түсінігі және құқықтық табиғаты ------------------------------
13
1.3 Лизингтің түрлері ----------------------------------- -------------------
---21
2 Лизинг шартын құқықтық реттеу ----------------------------------- -----28
2.1 Лизинг шартының субъектілері мен объектілері -------------------------
28
2.2 Лизинг шартының нысаны. Лизинг шартын мемлекеттік тіркеу --------- 35
2.3 Лизинг шартының мазмұны. Лизинг шарты бойынша
жауапкершіліктің ерекшеліктері ----------------------------------- ----------
------------40
2.4 Лизинг заңдарының дамуы 46
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------
54
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі----- 57
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1999 жылы 1 шілдеде күшіне енген Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі азаматтық-құқықтық
міндеттемелердің көптеген дәстүрлі түрлерімен қатар, бұрын Қазақстан
заңдарына белгісіз болған бірқатар жаңа шарттарды қарастырады.Солардың бірі-
лизинг шарты. Бірақ-лизингтік құрылым өзінің практикада қалыптсуы мен
дамуының ұзаққа созылған кезеңін, лизинг шарты Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдарында көрініс таппастан көп бұрын өткерді. Қазақстанның
азаматтық заңдарына сәйкес 1999 жылға дейін лизинг операциялары “заңдарда
көзделмесе де, оларға қайшы келмейтінң мәмілелер ретінде (ҚазССР АК-ның 4-
бабы, ҚР АК-нің 7-бабы) жүргізіле алды. Республикамызда нормативтік базаның
болмағандығына қарамастан, кәсіпкерлік қызмет субъектілері лизингті
практикада қолдана берді. Лизингте сатып алу-сату шарты мен мүлікті жалдау
шартының элементтерінің болуы бұл шарттарды реттейтін нормаларды ұқсастық
бойынша қолдануға мүмкіндік берді (ҚазССР АК-нің 3-бабы, ҚР АК-нің 5-бабы).
Лизинг – айтарлықтай жаңа құбылыс. Оның кейбір элементтері ежелден-
ақ қолданғанына қарамастан, лизинг операциялары ХХ ғасырдың 50-жылдарының
аяғында ғана АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде кең тарала бастады.
Әлемдік капитал рыногында лизингтің маңызды орын алуы кездейсоқтық
емес. Қазіргі уақытта Батыстың алдыңғы қатарлы кейбір елдерінде жаңа
инвестициялардың 30%-тен астамы лизингтің үлесіне тиеді. Өнеркәсіп
өнімдерінің елеулі бөлігі лизингке алынған құрал-жабдықтарда жасалып
шығарылады.
ТМД экономикалық кеңістігінде лизинг әлі де алғашқы қадамдарын
жасауда. Қазақстан Республикасында лизингті дамытудың өзектілігі ең алдымен
өндіріс құрал-жабдықтарының жағымсыз жағдайымен байланысты. Қазақстан,
халық шаруашылығын құрылымдық жағынан қайта ұйымдастыруда инвестицияларға
мұқтаж болып отыр. Кәсіпорындардағы құрал-жабдықтардың елеулі физикалық
тозуы мен моральдық ескіруі, негізгі капиталды жаңарту үшін жеткілікті
қаржы ресурстарының болмауы Қазақстанды лизинг бизнесін дамытуда келешегі
бар аймақ етеді.
Лизинг операцияларының көптеген елдерде кеңінен қолданылуы ең алдымен
оның экономикалық, сондай-ақ құқықтық сипаттағы артықшылықтарымен
байланысты. Оның үстіне, АҚШ-та, Ұлыбританияда және басқа елдерде лизинг
операцияларының қатысушылары елеулі салықтық жеңілдіктерді пайдаланады.
“Лизинг қызметінің қарқынды түрде өсуіне себептердің бірі – шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасайтын, кәсіпкерлерді қаржыландырудың
альтернативті формасын іздестіруге мәжбүр ететін капитал рыногындағы
қаржының жетіспеушілігі [1.4], - деп, Е. Нургалиева, лизингтің
Қазақстандағы дамуына тән белгісін дәл көрсетеді.
Кәсіпкерліктің лизингтік нысанының пайдалы екендігінің даусыздығына
қарамастан, қызметтің бұл түрі еліміздің халық шаруашылығында әлі де баяу
таралуда. Лизинг қызметін көрсетуде әлемдік практикада үлкен тәжірибе
жиналғанына қарамастан, бұған себеп біздің көптеген кәсіпкерлеріміздің
лизинг мәмілелерінің қаржылық механизмі және артықшылықтары жөнінде
жеткілікті білімдерінің болмауында болып табылады.
Жұмыс тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
1. Лизинг қатынастарының дамуына қорытынды жасау;
2. Қаржы лизингінің құқықтық статусын ҚР және шетелдердің лизинг
маңызын қарастыру;
3. Әрекет етіп отырған зандардың, лизинг мәселелері бойынша жүзеге
асырылатын заң актілерінің түсінігінің кемшіліктерін көрсетті.
Жұмысты жазу кезінде қолданылатын әдістер:
- диалектикалық даму;
- салыстырмалы әдіс;
- статистикалық қорытынды;
- жалпылама;
- тарихи;
- логикалық;
Зерттеу қайнар көздері:
1. ҚР заң актілері (заңдар, кодекстер, ҚР президентінің заң күші бар
жарлықтары)
2. Ғылыми және арнайы әдебиеттер, монографиялар, газет және
журналдардағы мақалар, оқу әдістемелері.
Жалпы жұмыс ҚР лизинг қатынастарының құқықтық жағдайлары жайлы
маңызды, даулы мәселелерді қорғауда байқау қадамы ретінде жазылды және
әрекет етіп отырған заңдардың жүзеге асырылуы бойынша ұсыныстарды қамтиды.
1 ЛИЗИНГ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Лизингтің пайда болу және даму тарихы
Лизинг американдықтардың ХХ ғасырдың 50-жылдары ойлап тапқан жаңалығы,
он жылдан кейін оны американдық кәсіпкерлер Еуропаға, кейіннен Жапонияға
әкелген деп санау қабылданған. Дегенмен ол бұлай емес. Көптеген мамандар
лизинг тарихына қатысты мұндай көзқараспен келіспейді [2.10]. Құжаттар
аренданың (лизингтің) адамзатқа бағзы замандардан белгілі болғандығын
растайды.
Шындығында, лизинг термині болмағанмен де, лизинг идеясы жаңалық емес.
Лизинг мәмілесінің мәні Аристотель (б.э.д. 384383-322) өмір сүрген дәуірде-
ақ ашылған. “Риторикадағы трактаттарының бірінде Аристотель: “Байлық -
мүлікті меншік құқығына негізделген иеленуде емес, керісінше оны (мұлікті)
пайдалануда, - дейді. Басқаша сөзбен айтқанда, табыс табу үшін шаруашылық
жүргізушіге мүліктің меншігінде болуы тіпті де міндетті емес, сол мүлікке
тек пайдалану құқығының болуы жеткілікті.
Экономикалық қатынастар тарихшыларының пікірлері бойынша аренда
(лизинг) мәмілелері б.э.д. ІV ғасырға, яғни Аристотель өмір сүрген жылдарға
дейін көп бұрын белгілі болған. П.Балтус пен Б.Майджер “Школа Европейского
бизнесаң деген кітабында, мұндай мәмілелер Ежелгі Шумер мемлекетінде
жуықтап алғанда б.э.д. 2000 – жылдары жасалған деп жазады. Мысалы, Шумерлік
Ур қаласынан табылған саз тақталарда ауылшаруашылық құралдарының, жердің,
су көздерінің, үй жануарларының арендасы туралы мәліметтер сақталған. Бұл
саз тақаталардың кейбірі 1984 жылы ғана табылды, оларда жергілікті
фермерлермен аренда шартын жасасқан храм свяшенниктері жайлы айтылады.
Бірақ ежелгі құжаттар аренданың қолданылуын Шумер мемлекетімен ғана шектеп
қоймады, бізге жеткен мәліметтердің жоқтығына қарамастан, аренданың одан да
ерте заманда болғанын жоққа шығармайды.
Ағылшын ғалымы Т.Кларк лизинг біздің эрамызға дейін көп бұрын пайда
болған дейді. Ол шамамен алғанда б.э.д. 1760 жылы қабылданған Хаммурапи
заңдарынан лизинг туралы бірнеше ережелер табады.
Гректерді, римдіктерді, египеттіктерді қоса алғанда, басқа ежелгі
цивилизациялар аренданы тартымды, бәрі қолдана алатын, тіпті кей жағдайда
құрал-жабдықты, жерді және үй жануарларын алудың бірден-бір мүмкін болатын
тәсілі деп санаған.
Жақсы теңізшілерімен және саудагерлерімен аты шыққан ежелгі
финикиялықтар экономикалық-құқықтық мәні қазіргі заманғы құрал-жабдықтар
лизингінің классикалық нысанымен өте ұқсас кемелердің арендасын қолданған.
Көптеген қысқа мерзімді аренда шарттары кемемен бірге экипажын қоса алуды
қамтамасыз еткен[3.11]. Бұл мәмілелер төменде кеңірек айтылатын қазіргі
кездегі “толық лизинг деп аталатын операцияларға сәйкес келеді. Ұзақ
уақыттық “чартерлік келісімдер кемелердің экономикалық қызмет етуінің бүкіл
кезеңіне сәйкес келетін мерзімге беріліп, арендатордан кемені күтіп ұстауға
байланысты міндеттемелердің көпшілігін өзіне алуын талап еткен (қазіргі
аналогы - “таза лизинг). Кемелер арендасының бұл ежелгі келісімдерінде іс
жүзінде қазіргі замандағы лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы
келіссөздерде талқыланатын мәселелер көрініс тапқан.
Лизингтің бастауын Рим империясынан іздеу керек деген де пікірлер бар.
Рим құқығының кодификациясын жүргізген Юстиниан (483-565) лизинг
қатынастарын өзінің белгілі Институцияларында көрсеткен.
Нақты жүргізілген лизинг мәмілесі туралы құжаттарда Вильгельм Жаулап
алушы Британия аралдарына басып кіру үшін, нормандтардан 1066 жылы
кемелердің арендаға алған кезде айтылады деген пікір бар.
Венецияда да ХІ ғасырда лизинг операцияларына ұқсас мәлмілелер болған:
векнециялықтар саудагерлер мен сауда кемелерінің иелеріне сол заманда
қымбат болған якорьларды арендаға берген.Сапардан қайтып оралған соң
якорьлар иесіне қайтарылған.
ХІ ғасырдағы Вильгельм Жаулап алушы мен венециялықтардың тәжірибесі
ұмыт қалмаса да, орта ғасырларда арендалық қызмет біршама шектелді.
Арендаға негізінен ауылшаруашылық құралдары мен жылқылар берілетін болды.
Англияда орта ғасырларда-ақ қазіргі заманғы лизингке ұқсас операциялар
жүргізілген. Лизинг туралы алғашқы заңдардың бірі ретінде 1284 жылғы Уэлс
заңын (Statute of Wales) атауға болады. Лизинг операцияларының ол замандағы
объектісі негізінен фермерлік құрал-жабдықтар мен жылқылар болды. “Сол
заманда-ақ лизинг адамгершілікке жатпайтын мақсаттар үшін, мысалы, мүліктің
шынайы жағдайын – кімнің меншіктенуші, кімнің жай ғана иеленуші екенін
жасырып, кредитоларды адастыру үшін аз қолданылмаған (Мұндай жайтпен
бүгінгі күні де ұшырасуға болады, бұл қырынан алғанда елеулі өзгеріс бола
қойған жоқ) [4.13].
ХІХ ғасырдың басында Англияда өнеркәсіптің дамуымен лизингке берілетін
тауарлардың да саны өсті. Бұл жерде темір жол транспорты мен тас-көмір
өнеркәсібінің дамуы ерекше роль ойнады. Тас-көмір кеніштерінің иелері
алғашында көмір таситын вагондарды сатып ала бастады, алайда бұлай алудың
тиімсіздігі және мүмкін еместігі тезірек айқын бола бастады. Көмір өндіру
артқан үстіне артып, жаңа шахталар ашыла бастады, вагондар көбірек керек
бола бастады.
Шағын кәсіпорындар капиталдарын тиімді орналастыруда бұл ситуацияны
пайдаланып қалуға ұмтылды: көмірге арналған вагондарды сатып алып, лизингке
бере бастады. Тіпті бірден-бір мақсаты темір жол вагондарын лизингке беру
болып табылатын компаниялар пайда бола бастады. Олар шарт жасасу кезінде
шартқа лизинг мерзімі аяқталған соң лизинг алушының вагонды сатып алуына
опцион (құқығын) енгізіп отырды. Нәтижесінде кейіннен меншігіне алу
мүмкіндігі болғандықтан, пайданушылар вагондарды ұқыптырақ ұстауға
тырысады. Е.Кабатова : “мұндай мәмлелер аренда-сату деп аталған, әлі күнге
солай аталады да. Себебі, Англияда лизинг шартына сатып алу опционын
енгізу оны лизинг шарты емес деп тануға әкеп соқтырадың, деп жазады.
Дегенмен көптеген мамандар мен ғалымдар қазіргі түсінігіндегі
лизингтің отанын АҚШ деп санауға бейім. Бұл пікір де негізсіз емес. АҚШ-та
да Англиядағы тәрізді, лизинг теміржол транспорты саласында дами
бастады:ңБұл орайда даму жағдайы өте ұқсас болғанын айта кету керек .
Теміржол компаниялары вагондарды меншікке емес, пайдалануға алу
мүмкіндіктерін іздестіре бастайды, немесе жеке жүк жөнелтілушілерге
өздерінің вагон әкелуі туралы шарт қоя бастайды. Нәтижесінде инвесторлар
локомотивтер мен теміржол вагондарын алуды қаржыландыруды қолға ала
бастайды[5.14]
Австриялық бизнесмен-зерттеуші В.Хойер Как делать бизнес в Европе “
деген кітабында Лизинг ұғымы тарихта алғаш рет “Веll (Белл) телефон
компаниясы өзі жасайтын телефон аппараттырын сатпай, керісінше арендаға
беру туралы шешім қабылдаған 1877 жылы қолданылған[6.110] –дейді. Алайда
аренда қатынастырындағы нағыз революция ХХ ғасырдың 50- жылдарының басында
болды. Өндіріс құрал-жабдықтары жаппай арендаға беріле бастады.
Американдық лизингтің “атасың 1952 жылы нақты бір мәміле үшін компания
ұйымдастырған Генри Шонфельд болып саналады. В.Хойердің айтуынша: “Лизинг
операциялары- қызметінің негізгі түрі болған алғашқы акционерлік қоғам
1952 жылы Сан-Францискода құрылған белгілі Американдық компания “Unіted
States Leasіng Corporatіon (Юнайтед Стейтс Лизинг Корпорейшен) болып
табылады[7.111]. 1952 жылы Г.Шонфельд Колифорнияда азық-түлік өнімдерін
өндіретін шағын фирманы басқарған. Әскери ведомстводан келіп түскен ірі
тапсырысты орындау үшін, оған машина паркін ұлғайту қажет болады, бірақ
фирма капиталы шағын болатын. Сонда ол қажетті машиналарды арендаға алу
керек деп шешеді, сөйтіп оларды алуда қаржыландыру процесін жүзеге асырады.
Мұндай операциялардың тиімділігіне көзі жеткен және көптеген фирмалар оның
жолымен қажетті машиналарды арендаға алғысы келетінін білген Г.Шонфельд
20000 доллар капиталы бар “Unіted States Leasіng Corporatіonң (қазіргі
уақытта- Unіted States Leasіng Іnternatіonal Іnc.) фирмасын құрады. Екі
жылдан кейін фирма 3 миллион доллардан астам сомаға машиналар мен құрал-
жабдықтарды арендаға береді. Кейіннен меншіктен емес, иелену мен
пайдаланудан пайда табудың артықшылықтарына көздері жеткен Г.Шонфельдтің
ізбасарлары пайда бола бастады.
1950 жылдардың аяғында американдық лизинг компаниялары шетел
рыноктарына назар аудара бастайды. 1959 жылы Unіted States Leasіng
Corporatіonң Канадада филиалын құрады және Англияда филиалын құруды
ойластыра бастайды. Осы жылы ағылшындық “Mercantіle Credіt Companyң сауда
кредит компаниясының басқарушы директоры АҚШ-қа келеді. Мұнда ол “Unіted
States Leasіng Corporatіonң өкілдерімен кездеседі, және “бұл кездесу
лизингтің Европада даму тарихындағы шешуші сәт болды десе де болады[8.71].
Лизингті Англияда қолдану үшін 1960 жылы акциясының 80% -і “Mercantіle
Credіt Company фирмасына, 20%-і “Unіted States Leasіng Corporatіon
фирмасына тиесілі “Mercantіle Credіt Company сауда компаниясы құрылды.
Компанияның аса тез жетістіктері басқа да ағылшындық қаржы мекемелерінің
назарын аударады. 1960-жылдардың бірінші жартысында–ақ олардың көпшілігі
лизинг операцияларына қатысатын болады.
Бұл операцияларға біртіндеп банктер де қосыла бастады. “1961 жылы
Англиядағы лизинг фирмаларының жалпы айналымы 280 млн. долларды құрады.
Францияда алғашқы лизинг компаниясы “Banque de L`Іndochіneң банкінің
бастамасымен 1957 жылы құрылды, ол SEPAFІTEC (Socіete d`Etude et de
Partіcіpatіon Fіnancіere et Tecnіque) деп аталды. Ол өнеркәсіп құрал-
жабдықтары лизингімен айналысты. 1962 жылы SEPAFІTEC аты “LocaFrance деп
өзгертілді. 1965 жылға қарай Францияда 28 лизинг компаниялары жұмыс істей
бастады, “олардың жасасқан шарттары 60 млн. долларды құрады.
ГФР-да алғашқы лизинг компаниясы 1962 жылы Дюссельдорфта құрылды
(“Leatіng GMBH). 1963 жылы Жапонияда алғашқы лизинг компаниясы құрылды.
Алғашқы итальяндық лизинг фирмасы 1966 жылы, яғни басқа Еуропалық елдерге
қарағанда біршама кеш құрылды.
Сөйтіп, лизинг өзіне жол ашты, алайда лизинг идеясы бірден түсіністік
тапты деп айтуға болмайды: “Ұзақ уақыттар бойы меншік қана байлық ұғымымен
байланыстырылып келген болатын, меншік экономиканың, қоғамның әлеуметтік
құрылымының негізі деп түсіндірілетін. Лизинг концепциясы бұл секілді
көптеген әдеттегі түсініктерден бас тартуды талап етті. Ал бұл оңайға
соқпады. [9.18] Қазіргі уақытта өндірістік инвестиялардың жалпы көлеміндегі
лизингтің үлесі Батыс Еуропа елдерінде 12-19%-ті , АҚШ –та 25%-ті, ал
Австралияда -31%-ті құрайды. [10.90]
Кейбір зерттеушілер[11.12] Батыс Европа мен АҚШ-та лизингтің тез
дамуын, салықтық, амортизациялық, кредиттік жеңілдіктер беру арқылы лизинг
бизнесінің дамуына қолайлы жағдай туғызатын мемлкеттің рөлімен
байланыстырады. Кейбіреулері: “Лизинг қызметінің қарқынды өсуінің бір
себебі шағын және орта бизнестің дамуына кедергі жасайтын және
кәсіпкерлерді қаржыландырудың альтернативті жолын іздестіруге мәжбүр ететін
капитал рыногындағы қаржының жетіспеушілігі болып табылады[12.5],-дейді.
Жекелеген елдерде пайда болған лизинг халықаралық деңгейге тез
көтерілді. Осыған байланысты осы саладағы халықаралық ынтымақтастықты
құқықтық реттеу мәселелері өткір қойыла бастады.
Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт жанынан 1974
жылы халықаралық лизинг туралы унификацияланған нормаларды жасау жөніндегі
топ құрылады. Бірыңғай нормаларды жасау жөніндегі жұмыс 10 жылдан астам
уақытқа созылып, 1988 жылы 28 мамырда Оттава қаласында (Канада)
“Халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенцияны (“Conventіon on іnternatіonal
Fіnancіonal Leatіng) қабылдаумен аяқталды.
Преамбулада конвенцияның мақсаты көрсетіледі: халықаралық қаржы
лизингі жолындағы құқықтық кедергілерді жою, дәстүрлі аренда шартын
реттейтін нормаларды дербес үш жақты қатынастарға бейімдеу, ең бастасы
бірыңғай нормаларды белгілеу.
Конвенцияның күші тек құрал-жабдықтар лизингіне таралатынын және
қозғалмайтын мүлікке қатысты қолданылмайтынын айта кету маңызды.
“Конвенцияның күші екіжақты мәмлілелерге таралмайды. Бұлар біріншіден,
лизинг беруші мен сатушы бір тұлға болатын тура лизинг, екіншіден, лизинг
алушы мен сатушы бір тұлғаға біріктірілген қайтарылымды лизинг[13.56].
Конвенцияның күші сондай-ақ өзіндік мақсат үшін алынатын құрал-жабдықтар
лизингіне таралмайды. Бұл лизинг мәмлілелерінің мұндай түрі болмайды
дегенді білдірмейді. Оларды тек Конвенция реттемейді.
Сонымен бірге, Конвенцияның нормалары лизинг шартында лизинг
объектісін кейіннен сатып алу мүмкіндігіне көзделген көзделмегеніне
қарамастан қолданылады (1-бап.). Бұлай бекітілуі жайдан-жай емес, өйткені
кейбір елдерде лизинг шартына қойылатын міндетті талаптардың бірі сатып алу
құқығын (опционды) енгізу болып табылады, басқа елдерде мүлдем керісінше,
мұндай талаптың болуы лизинг шартын бірден шартты түрде сату шартына
айналдырып жібереді. [14]
Лизинг қатынастарының Қазақстандағы қысқаша тарихы. ТМД экономикалық
кеңістігінде лизинг 1990 жылдардан бастап алғашқы қадамдарын жасады.
Лизингтік құрылымның практикада қалыптасу мен дамуының ұзаққа созылған
кезеңі, лизинг шарты Қазақстан Республикасы азаматтық заңдарында көрініс
таппастан көп бұрын өтті. Қазақстанның азамматтық құқына сәйкес 1999
жылдың 1 шілдесіне дейін лизинг операциялары “заңдарда көзделмесе де,
оларға қайшы келмейтін мәселелер ретінде жүргізіле алды. Лизщингте сатып
алу -сату шарты мен мүлікті жалдау шартының элементтерінің болуы бұл
шарттарды реттейтін нормаларды ұқсастық бойынша қолдануға мүмкіндік берді
[15]
Лизинг туралы алғаш рет 1990 жылы жасалған “Прокат және лизинг-1995
дамыту бағдарламасында айтылады. Бағдарламаның мәні 1995 жылға дейін
техникалық құралдар прокатының көлемін 24 млн. сомнан 50 млн. сомға дейін,
лизинг мәмілелерінің көлемін 5 млн. сомнан 55 млн. сомға дейін өсіру
болды. 1992 жылы 120 коммерциялық банк және “Крамдс-лизинг, “Алма-Ата
техлизинг “Казтехлизинг біріккен кәсіп орыны сияқты 20 лизинг фирмасы жұмыс
істейді. 1994 жылға қарай самолеттер лизингіне, сондай-ақ ауылшаруашылық
техникасы рыногындағы ынтымақтастыққа қатысты шетел фирмаларымен өзара
қарым - қатынас жолға қойыла бастады. 1994-1998 жылдар аралығанда
мемлекеттік лизнг компанияларын, Лизинг қоры мер Лизинг департаментін құру,
лизинг негізіне де өнім тапсыруды ұйымдастыру туралы Үкімет қаулылары
қабылданады.
Лизинг мәміле ретінде Қазақстан заңдарында алғаш рет 1995 жылы 24
сәуірдегі “Салықтар және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер
туралың Қазақстан Республикасы Заңында айтылады. Аталаған Заңның 43-бабына
сәйкес егер жалға беруші амортизациялауға жататын негізгі құрал-жабдықтарды
лизинг (қаржылық аренда) бойынша жалға берсе, онда операция салық салу
мақсатында мүлікті жалға алушының сатып алуы ретінде қаралуға тиіс. Ары
қарай осы баптың 2 пунктінде амортизацияға жататын негізгі құрал-
жабдықтардың арендасы ең болмаса біреуі болғанда лизинг болып табылатын
шарттар көрсетілген. Олар келесі шарттар:
1) жалға беру мерзімі негізгі құрал-жабдықтың пайдаланылу мерзімінің 80%-
інен асса
2) жалға алушының негізгі құрал-жабдықта тіркелген бағамен немесе жалға
беру аяқталғаннан кейін белгілненген бағамен сатып алу құқығы болса;
3) жалға алынған негізгі құрал-жабдықтың қалдық құны жалға беру ақталған
соң жалға берудің бас кезіндегі оның құнының 20%-інен аз болса;
4) жолға берілген бүкіл кезең ішінде төлемдердің ағымдағы (есепке алу)
құны есепке алынатын құрал-жабдық құнының 90%-інен асса амортицаияға
жататын негізгі құрал-жабдықты арендаға беру лизинг деп аталады.
Лизинг операциялары туралы айтылатын келесі нормативтік акт 1995 жылғы
31 тамыздағы “Қазақстан Республикасындағы банктер және банкілік қызмет
туралың ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы болды. Жарлықтың 30-бабының 3-
пункінде банктер ҚР Ұлттық банкінің лицензиясы болған жағдайда жүзеге асыра
алатын операциялар тізімі бекітілген. Бұл бапта лизингті шартың (лизинг
шартының) бүкіл қолдану мерзімі ішінде арендаға берілетін мүлікке жалға
берушінің меншік құқығын сақтай отырып, мүлікті аренда беру деп
түсіндіреді. Бұл, әрине, дәл ұғым емес. “Лизинг – мүлік уақытша иеленуге
және пайдалануға берілетін мерзімнің узақтығы жөнінен мүліктің пайдаланылу
және оның (мүліктің) құнының барлық немесе елеулі бөлігінің амортизациясы
мерзімімен шамалас келетіндігімен түсіндіріледі[16.14].
Сөйтіп, “қолданыстағы нормативтік актілердің бірде-бірінде лизинг
ұғымының легалды анықтамасы мүлде берілмеді[17.95].
Мүлікті жалдаудың түрі ретіндегі лизингтің легалды анықтамасы берілген
және лизинг заңды бекітілуін тапқан негізгі нормативтік акт ҚР Азаматтық
Кодексі (Ерекше бөлім) болды. АҚ-тің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша
лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып
алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақылы түрде кәсіпкерлік мақсатта
уақытша иелену мен пайдалануға беруге міндеттенеді.
Лизинг шартының негізгі ережелері Азаматтық Кодекстің 29-тарауында
бекітілгеніне қарамастан, 2000 жылы 5-шілдеде “Қаржы лизингі туралың ҚР
Заңы қабылданды. “Лизинг шартының күрделі құқықтық табиғаты неғұрлым
тереңірек және детальды түрде құқықтық реттеуді керек етті[18.94].
Нарықтық қатынастардың дамуы, шағын және орта бизнестің инвестицияға
мұқтаждығы лизингті ҚР Азамматық Кодексінде заңды түрде бекітуге негіз
болды.
Лизинг біртектес құбылыс емес. Әр елде оның өз ерекшеліктері бар.
Дегенмен, олардың барлығына ортақ бір белгі бар. Ол-мүлікті белгілі бір
ақыға уақытша иелену мен пайдалануға беру.
Сонымен, Лизинг термині ағылшынның "de lease" деген сөзінен шыққан
және жалдау, жалға алу дегенді білдіреді. Тарихи түрғыда негізгі лизингтік
қатынастар мен ұқсас қатынастар 2000 жылдай бұрын ежелгі Вавилонда белгілі
болған.
Егер кәсіпкер қаржылай немесе басқадай экономикалық есептен мүліктің
меншік иесі бола алмаса, онда ол мүлікті меншік иесінен пайдалануға алуы
мүмкін. Ал мүліктік пайдалану нәтижесінде ол белгілі бір кіріс ала алады
[19.7].
Лизинг операцияларын бастауын шетелдік зерттеушілер 1877 жыл деп
тұжырымдайды және оны америкалық Бел Телефон Компани компаниясының
телефондарды сатпай жалға беруімен байланыстырады [20.21].
Лизинг қатынастарының кең етек алып дамуы екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін басталған. Лизинг қатынастарының жедел дамуы, мамандандырылған лизинг
компанияларының қүрылуына алып келді.Бірінші лизинг компаниясы 1952 жылы
АҚСИ Сан-Франциско қаласында құрылды.Батыс Европада бірінші лизинг
компаниясы -Дойче Лизинг ГМБХ 1962 жылы Германияда Дюссельдорф қаласында
қүрылды. 1972 жылдан бастап осы жерде европалық лизинг рыногы қызмет
көрсетеді. Бұл штаб пәтері Брюссельде орналасқан европалық үлттық лизинг
одақтарының бірлестігі болып табылады.
Қазақ тілінде лизинг терминіне балама жоқ. Лизинг
анықгамасы қандай да бір несие берудің өзгермелі құралы ретінде түсініледі
деп айтсақ та болады. Лизинг мүмкіндік қатынастар нысаны. ретінде көптеген
дамыған елдерде кеңінен қолданылады.
Мысалы: Европада лизинг рыногы 1984 жылдан 1996 жылға дейін 4,96 есеге
артқан, онъщ ішінде қозғалатъш мүлікке 41 есе, ал қозғалмайтын мүлікке
1965 жылдан 1996 жылға дейін 3,66 есеге артқан. Бүлай болу себебі
кәсіпорындардың жедел дамуына мүмкіндік беретін лизингке енгізілген
қатынастың әсер етуі болып табылады. Лизинг қаржылық қысымының төмен
болуымен әрекет етуші кәсіпорындарға негізгі қорларын жаңарта отырып,
олардың өндрістік техникалық базасыз бәсекелестік қабілеттілік деңгейге
шығарады. Ал европалық лизинг рыногының одаққа бірігіуі, оған қатысушы
елдердегі кәсіпорындардың қаржылай қажеттігін қамтамасыз етудің
бірден бір құралы болып табылады. Жоғарыда айтып өткен бұл ұйымға 25 ел
мүше болып табылады. Біздің елімізге де осы ұйымға мүше болып
кіру, Қазақстан кәсіпкерлерінің, кәсіпорындарына қазіргі
деңгейдегі құрал жабдықтарымен қамтамасыз етілуіне кеңінен жол ашар еді.
Европалық лизинг рыногының көлемі 1996ж. 106.6 млрд. құраған.
Европаның лизинг рыногы өте күрделі болып табылады. Ол елдердің
кейбірінде лизинг қызметі, ол елдің дамуы мен құрылуына әсерін тигізеді.
Қозғалмалы мүлік рыногінде шешуші нәтижеге Ұлыбританияда ие болып табылады.
Ол европалық лизинг операцияларының жалпы көлемінде 27% ие, Германия 25%,
Франция 11% және Италия 10%. Осы елдер сонымен қатар қозғалмайтын мүлік
рыногынде де үстемдік жағдайына ие болып отыр. Германия 35%, Франция 21%,
Италия 49%, Үлы Британия Лизинг рыногының жағдайына баға беру үшін, оған
қатысушылар мәмілелер көлемінің көбеюімен қатар төменде көрсетілген
деңгейлер қажет: лизинг операциясының объектісі, лизинг алушылар,
шарттардың мерзімін.
Европадағы қозғалатын мүлік рыногындағы объектілер қүлылымы ерекше
назар аударарлық: автокөлік (37-38%) соңғы 3 жыл ішінде, машиналар,
қүраддар (24-26%) жол көлігі қүрадцары (14-16%), компьютер және офистік
техникалар (12-16%), самолеттер, кемелер, жүк және теміржол көлігі 4-6%
және басқа да объектілер 5-6%.
Европада 1996 жылы қозғалатын мүлікгі лизингке алушылар: жеке
өндірістік сектор 47,6%,өнеркәсіп , қүрылыс индустриясы 34,7%, жеке
тұтынушылар 7,6%, қоғамдық қызмет көрсетуші кәсіпорындар 3,7%.
Европадағы лизинг рыногының ерекшелігі, олардың үзақ мерзімді болуы
болып табылады. Оның негізгі себебі инфляцияның төмен болуы, үлттық
валютаның түрақгылығы, заңдық қамтамасыз етуі болып табылады. Қозғалатын
мүлікке лизинг мерзімі 2 жылға дейін -11; 5 жылға дейін 74,5%, 10 жылға
дейін 9,4% және 10 жылға -5,1% [21.18].
Қозғалмайтын мүлік лизингі объектілеріне негізінен өнеркәсіптік
ғимараттар 25,7% дүкеңдер 22,4% және кеңселер 34,2% . Қозғалмайтын
мүлік контрактілері мерзімі мынадай: 8 жылға дейін - 18,8 % 16 жылға дейін
- 46,2 % дейін 19% ; 20 жылдан 17%.
Ал АҚШ лизингі бойынша арнайы заң жоқ. Лизинг бойынша пжда бокатъш
мүліктік және басқа да қатынастар бірегей сауда Кодешнің объектісі болып
табылады.
Жапонияда жыл сайынғы лизинг операцияларының көлемінің көбеюі 25-40%
аралығы құрайды.
Қытайда жыл сайынғы лизинг мәмілелерінің көлемі 1 млрд, доллардан асып
түседі.
Жалпы алғанда лизингтік қатынастар үлкен тарихи даму тттй өткенін
көруімізге болады. Ол өзінің даму жолында экономиканың дамуына сай әртүрлі
өзгеріске ұшыраған.
Қазіргі күнде лизинг инвестицияның негізгі бір құралы болып табылады
деп айтсақга болады. Бірқатар елдердегі арнайы лизинг заңының болмауы
лизингтік қызметі жүзеге асыруға кедергі болып табылмайды.
1.2 Лизингтің түсінігі және құқықтық табиғаты
Лизинг дегеніміз не? Бір қарағанда бәрі оңай секілді: бір ұйым басқа
ұйымнан қандай да бір мүлікті сатып алады да, оны үшінші біреуге уақытша
пайдалануға береді. Бұл бір қарағанда осылай тәрізді. Мамандар бұл
мәмілелердің жалпыға ортақ бірыңғай анықтамасын бере алмауда, олардың
табиғатын түсіндіре алмауда. А.Смағұлов [22.5] жуықтап алғанда лизингтің
100-ден астам анықтамасы бар екенін айтады.
ҚР Азаматтық кодексінің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті белгілі бір ақыға кәсіпкерлік мақсатта уақытша
иелену мен пайдалануға беруге міндеттенеді.
Әдебиеттерде көп жағдайда лизингті машиналардың, құрал-жабдықтардың,
көлік құралдарының және өндірістік сипаттағы құрылыстардың арендасы немесе
ұзақ мерзімді арендасы деп түсіндіреді[23]. Бірақ лизингтің арендадан
елеулі айырмашылықтары бар. (Бұл туралы төменде толығырақ айтылады).
Австриялық зерттеуші В.Хойер “Как делать бизнес в Европең деген
кітабында: “Чем же является лизнг, арендным договором или договором о
предоставлении кредита? – деп сұрайды да: “В целом можно сказать, что
лизинг является договором особого рода, в котором сочетаются элементы обоих
выше указанных типов договоров [24.113],-деп жауап береді. Бұл пікірмен
келісетіндер де жоқ емес.
Сонымен, лизинг - ағылшын тілінің to Lease деген етістігінен – мүлікті
алып, уақытша пайдалануға беру деген мағынаны білдіреді. Кез-келген зерттеу
жұмысы дәлме-дәл терминологияны қажет етеді. Ағылшындық “Leasіng, сондай-ақ
“Lessor және “Lesse (лизинг шартының тараптары) терминдерінің қазақ,
орыс тілдерінде дәл аудармасы жоқ. Кей жағдайларда Leasіng сөзін “аренда
деп аударады, алайда лизинг шартының негізінде тараптардың мүлікті уақытша
пайдалануға беру жөніндегі қатынастары жатқанымен де, шарттың сипаттамасы
мұнымен бітпейді.
Шетелдік құқықтық институты лизинг терминін қолданып отыр екен, оны өз
атымен қабылдау керек. Қазақстан заң шығарушылары осылай істеді де.
“Лизингң терминін аудармасыз қолдану мүмкін болса да, тараптардың
атауларына қатысты жағдай қиынырақ. Ағылшын тілді елдерде “Lessor (мүлікті
уақытша пайдалануға беруші тарап) және “Lessе (мүлікті уақытша пайдалануға
алушы тарап) терминдері қолданылады.
Францияда, Ресейде әдебиеттерде де, заң актілерінде де лизинг шартының
тараптары арендаға беруші және арендатор деп аталады. Бұл осы шарттардың
(лизнгпен қатар) кредит-аренда немесе қаржылық-аренда деп аталатындығымен
ақталады. “Екі басқа шарттардың тараптардың бірдей болып аталуы ұғымдардың
араласып кетуіне алып келуі мүмкін. Ең дұрысы “лизингң беруші және
“пайдаланушың терминдеріне тоқталған дұрыс[25.23] -деп жазады Е.Кабатова.
Қазақстан заң шығарушылары мағыналық жағынан толық сәйкес келмесе де, сырт
құрылысы жақын “лизинг берушің және “лизинг алушың терминдерін қолданады.
“Лизингң терминін үш қатысушының арасындағы қатынастарға да, сондай-
ақ лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы шартқа қатысты да қолданады.
Қайшылықтың алдын алу үшін біз бұдан былай қарай “лизингң және “лизинг
шартың туралы айтамыз. Бірінші термин туралы айтқанда барлық қатынастар
кешенін айтамыз. Екінші терминмен мүлікті уақытша пайдалануға беру туралы
шартты ғана түсінеміз.
Е.Кабатова, Е.Чекмарева, Е.Нұрғалиева сияқты[26] “лизинг ұғымын кең
мағынада талқылаушылардың пікірі бойынша лизинг күрделі қатынастар
кешенін қамтиды, ол екі және одан да көп, ең алдымен сатып алу – сату шарты
мен мүлікті жалдау (аренда) шарты базасында жүзеге асырылады.
Е.Чекмарева: “Отношения по передаче имущества во временное пользование
– определяющие, стержневые в лизинге. Вспомогательную роль выполняют
отношения по купле-продаже имущества. Эти отношения, как правило, не только
предшествуют собственно передаче имущества в пользование, но и в ряде
случаев при приобретении имущества пользователем в собственность после
окончания договора лизинга могут завершать весь комплекс отношений
лизинга[27.4] -деп атап көрсетеді.
Лизинг деп бір ұйым (лизинг алушы) екінші бір ұйымға (лизинг
берушіге), қажетті мүлікті сатып алып, оны өзіне уақытша пайдалануға беруін
сұрап жүгінген жағдайда орын алатын мүліктік қатынастарды түсінеді. (Бұл
қатынастардың жалпы схемасы 1-суретте берілген). Бұл қиынырақ суреттеуді
түсінікті болу үшін бірнеше сатыларға бөлейік:
1) Лизинг алушы лизинг берушіге өзіне қандай мүлік қажет екенін
мәлімдейді;
2) Лизинг беруші осы мүлікті өндірушіден, сауда ұйымынан, не сатушыдан
сатып алады;
3) мүліктің меншік иесі болғаннан кейін, лизинг беруші және шарт
негізінде осы мүлікті уақытша пайдалануға береді.
Екінші сатыда мүлікті өндіруші мен болашақ лизинг беруші сатып алу –
сату шартын сатушы және сатып алушы ретінде жасасады. “Бұл орайда болашақ
лизинг алушы сатып алу-сату шартына құқықтық жағынан қатыспаса да, мүлікті
және сатушыны таңдау арқылы бұл мәміленің (сатып алу-сату шартының)
белсенді қатысушысы болады. Сатып алу-сату шартын орындауға байланысты
барлық техникалық сұрақтар (тауардың жиынтылығы, тауарды беру мерзімі мен
орны, кепілдемелік міндеттемелер және т.б.) сатушы мен лизинг алушы
арасында шешіледі, лизинг берушіге мәмілені қаржыландыру міндеті ғана
жүктеледі[28.6].
Үшінші сатыда мүлікті сатып алушы лизинг беруші ретінде оны уақытша
пайдалануға береді. Алайда, екінші шарт (лизинг шарты) бойынша туындайтын
қатынастар лизинг алушы мен лизинг берушінің арасында тұйықталып қалмайды.
Мүлікті сатушы сатып алу-сату шартын лизинг берушімен жасасса да, мүліктің
сапасы үшін лизинг алушы алдында жауап береді.
Бұл лизингтік қатынастар комплексінің жекеленген элеметтерінің
қайсысының маңызды екенін бағалар болсақ, әрине, “басты роль мүлікті
уақытша пайдалануға беру жөніндегі қатынастарға беріледі[29.7]. Мүлікті
сатып алу – сату жөніндегі қатынастар көмекші звено ретінде қызмет етеді,
“алайда, дәл осы қатынастар мүлікті уақытша пайдалануға беру жөніндегі
қатынастардың туындауына себепкер болады[30.20].
Лизингтік қатынастар комплексінің екінші элементі-мүлікті уақытша
пайдалану қатынастарының бір ерекшелігі бар: сатып алу опционы болған
жағдайда ол сатып алу–сату қатынастарына өрби алады.
Коплекстің екі элементінің қатысушылары бір-бірімен өзара тығыз
байланыста болады: “сатушы сатып алу–сату шартын сатып алушымен (лизинг
берушімен) жасасса да, мүлікті лизинг алушыға береді және мүлік сапасы үшін
сатып алу–сату шарты тарабының емес, лизинг алушының алдында жауапты
болады[31.20].
Лизинг операциялары жоғарыда аталған сатып алу–сату және лизинг
шарттарымен шектеліп қалмайды, оларға басқа да шарттық қатынастардың ілесіп
жүретін кезі аз емес. Лизинг фирмаларының мүлікті меншікке алу үшін қажетті
соманы (мүлік құнының 60-80(-і мөлшерінде) банктен немесе өзге де қаржы
мекемелерінен алу жөніндегі заем операциялары кең таралған. Мүліктің елеулі
бөлігін заем есебінен сатып алатын лизинг фирмасының мұндай лизингі
американдық практикада “левереджед лизинг[32.13] деген атқа ие болған.
Қосымша шарттық қатынастарға, сонымен бірге, лизинг алушының мүлікті
сатушы фирмамен немесе басқа фирмамен машиналарға, құрал-жабдықтарға
техникалық қызмет көрсетуді жүзеге асыруы туралы жасасатын шарты да
жатқызылады. Жалпы ереже бойынша “таза лизингтең лизингке берілген мүлікке
техникалық қызмет көрсету және оның ағымдағы жөндеуін жүргізу міндеті
лизинг алушыға жүктеледі. Нургалиева Е.: “Алайда мұдай жұмыстарды дербес
өзі жүргізуге мүмкіншілігі жоқ лизинг алушының оларды жүргізуге арнайы шарт
жасасатын кезі аз болмайдың, [33] -деп жазады. Егер лизинг алушы мұндай
шартты лизинг берушінің өзімен жасасса, лизинг операциясы “толық лизингң
деп аталады.
Лизинг қатынастарында лизингке берілген мүлікке меншік құқығы лизинг
берушіде сақталып қалады, лизинг алушы мүлікті тек уақытша пайдалануға
алады. Мүлікті уақытша пайдалану құқығы үшін лизинг алушы лизинг берушіге
мөлшері, түрі және аудару графигі лизинг шартында анықталатын лизинг
төлемдерін төлеп отырады.
Лизинг шартының мерзімі аяқталғаннан кейін тараптардың қалай
келісетініне байланысты, лизинг алушы мүлікті келісілген баға (қалдық құны)
бойынша сатып алуы; лизинг шартын бұрынға немесе өзгертілген талаптармен
ұзартуы; шарт мерзімі аяқталысымен мүлікті иесіне қайтаруы мүмкін.
Азаматтық Кодекстің 565-бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті ақы үшін кәсіпкерлік мақсатта уақытша иеленуге
және пайдалануға беруге міндеттенеді.
Бұл анықтамада лизинг шартының келесі белгілері бекітілген:
1) лизинг берушіде қаржыландыру мақсатының болуы. Уақытша берілетін
мүліктің лизинг берушіге қажет емес екені айқын көрініп тұр,ол
оны тек пайда табу мақсатымен сатып алады. Бұл орайда кредитор
ретінде лизинг берушінің мүдделері мүліккке меншік құқығының
болуымен қамтамасыз етіледі. Лизинг алушы өз міндеттемелерін
орындамаған жағдайда мүлікті өндіріп алудың қажеті жоқ, тек
мүлікті қайтару туралы талап етуі жеткілікті болады;
2) лизинг берушінің лизингке берілетін мүлікті лизинг шартын
жасасқаннан кейін сатып алуы;
3) лизинг алушының лизингке берілген мүлікті кәсіпкерлік мақсаттар
үшін пайдалануы. Бұл лизинг шарты бойынша лизинг алушы әрқашан
коммерциялық ұйым немесе жеке кәсіпкер болуы керек дегенді
білдірмейді. Кәсіпкерлік қызметпен айналысуға рұқсат етілген
деңгейде коммерциялық емес ұйымдар да лизинг шарты бойынша лизинг
алушылар бола алады.
Бұл айтылғандардың барлығы лизинг шартын сатып алу-сату шартымен тығыз
байланысты екіжақты мәміле ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді. Алайда
лизинг шартын сатушы, лизинг беруші және лизинг алушы қатысатын көпжақта
(үшжақты) мәміле ретінде түсіндіру кең таралған. Мұндай көзқарас 1988 жылғы
“Халықаралық қаржы лизингі туралың Оттава конвенциясында да көрініс
тапқан. Ғылыми әдебиеттерде де жақтаушылары жоқ емес[34.12]. Дегенмен бұл
көзқарастың әлсіз тұстары да бар: “Бұл шарттың қатысушыларында бір мезгілде
әрқайсысына бірдей тиесілі болатын құқықтар мен міндеттер жоқ. Ал бұл
көпжақты мәмілені сипаттайтын критерий болып табылады. [35.195]
Қазақстан заңдарына сәйкес лизинг операцияларының келесідей
ерекшеліктері қарастырылған:
1) егер шартта өзгеше көзделмесе лизинг объектісі мен сатушыны таңдау
құқығы лизинг алдушыда болады;
2) лизингке берілген мүлікті лизинг алушы тек кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланады;
3) лизинг объектісін лизинг беруші сатушыдан лизинг алушыға беретін
болған жағдайда ғана сатып алады.
4) лизинг шартының бүкіл кезеңінде төленетін сомасы мәміле жасасқан
кездегі баға бойынша мүліктің толық (немесе соған жақын) құнын
қамтуы тиіс;
5) лизингке берілетін мүлік лизинг шартының бүкіл мерзімі ішінде
лизинг берушінің меншігі болып қалады;
6) Лизинг шартында шарт мерзімі аяталғаннан кейін лизинг алушының
лизингке берілген мүлікті сатып алу құқығы көзделуі мүмкі. Бұл –
лизингтің маңызды ерекшелігінің бірі.
Лизингтің маңызды ерекшеліктерінің тағы бірі – лизинг қатысушылары
арасында жауапкершіліктің ерекше тәртіппен бөлінуі. Мысалы, лизинг алушы
мүліктен ақау (дефект) тапқан жағдайда өз талаптарын лизинг берушіге емес,
керісінше шарттың қатынаспен ешқандай байланысы жоқ сатушыға қояды. Бұл
туралы төменде толығырақ айтылады.
Мүлікті сатып алу опционының табиғаты мен рөліне әр елдегі көзқарас
әртүрлі. Америка доктринасы мен практикасы оны лизинг шартының міндетті
элементі етіп қарастырмайды. Сатып алу опционын енгізу немесе енгізбеу
лизингті өз ерекшеліктері мен спецификасынан айырмайды, шарт негізінде
туындайтын мүліктік қатынастардың сипатын өзгертпейді.
Франция, Бельгия және Италия заңдары сатып алу опционын лизинг
шартының міндеті элементтерінің бірі ретінде қарастырады. Опцион мәселесін
шешудегі әртүрлілік кейбір авторларға лизинг шартынан туындайтын
қатынастарды романдық және американдық жүйеге бөлуге негіз берді[36.25].
Ал Англияда жағдай мүлдем басқаша - мұнда опцион лизинг шартының элементі
бола алмайды, опционды енгізу лизинг шартын аренда-сату шартына айналдырып
жібереді.
Сатып алу опционы біздің Азаматтық кодекс бойынша лизинг шартының
міндетті элементі емес. Алайда, Азаматтық кодекстің 562, 567–баптарына
сәйкес мұндай мүмкіндік жоққа шығарылмайды. Бірақ, біздің көзқарасымыз
бойынша, опцион лизингтің сипатты белгісі ретінде қарастырылмауы тиіс.
Ғылыми әдебиеттерде лизингті кредит, заем және басқалары - мен қатар
қолданылатын қаржыландырудың бір нысаны ретінде қарастыру қалыптасқан. Бұл
жағдайда мәміленің қаржылық жағына негізгі назар аударылады.
Л. Прилуцкий: По экономической природе лизинг внешне схож с кредитными
отношениями. Так кредитные отношения базируются на трех принципах:
срочности (кредит дается на определенный период), возвратность
(возвращается в установленный срок) и платности (за предоставленные услуги
берется вознаграждение). При лизинге собственник имущества, передавая его
на определенный период во временное пользование, в установленный срок
получает его обратно, а за предоставленную услугу получает комиссионное
вознаграждение. Налицо элементы кредитных отношений. Только участники и
сделки оперируют не денежными средствами, а имуществом (основным
капиталом). В связи с этим лизинг иногда квалифицируют как товарный кредит
в основные фондың, [37.8] - десе, Комаров В.В: “... а по форме он схож с
прямым инвестированием, так как, приобретая машину или оборудование в
собственность для последующей сдачи имущества внаем, лизинговая фирма
осуществляет инвестирование капитала[38.104] - деп жазады.
Лизингтің құқықтық табиғаты. Шетел әдебиеттерінде лизинг шартының
құқықтық табиғатын түрліше бағалайды. Лизинг шартынан туындайтын
қатынастырдың күрделілігі және салыстырмалы тұрғыдағы жаңашылдығы олардың
құқықтық табиғатына қатысты түрлі көзқарастардың пайда болуына алғышарт
жасады. Нәтижесінде котинеталды Еуропада лизингтің құқықтық табиғаты
туралы көптеген теориялар пайда болды, бірақ та Лизинг Компаниялары
ассоциоцияларының Еуропалық федерациясы (European Federatіon Of Equіpment
Leasіng Company Assocіatіon - Leaseurope) – Лизеуроптың сессиясында
айтылғандай, лизингтің не екенін ешкім дәл анықтап бере алмайды. Дегенмен,
әр елдің заңгерлері бұл сұраққа жауап табуға үміттерін жоғалтпайды. Бір
авторлар құқықтық түрғыдан алғанда бұл бірқатар ерекшеліктері бар мүлікті
жалдау шарты деп ойлайды. Екіншілері мүліктің меншік иесі мен пайдаланушысы
арасындағы ақысы бөліп-бөліп төленетін сатып алу-сату шартын көреді. Ал
үшінші біреулері әңгіме аренда шартының,, заем шартының және басқа да
шарттардың элементтерін біріктірген шарттың ерекше түрі жайында болып отыр
дейді.
Кабатова Е. [39.32] шетелдердің лизингке қатысты құқықтық теорияларын
жеке-жеке талдап шығып, келесідей негізгі төрт концепцияны бөліп көрсетеді:
1. Лизинг шартын спецификалық белгілерге ие аренда шарты деп
қарастыратын концепция.
2. Лизинг шартын сатып алу опционының болуына байланысты ақысы бөліп-
бөліп төленетін сатып алу–сату шартының ерекше түрі деп түсінетін
теория.
3. Лизингте тапсырма институтының белгілері бар деп тұжырымдайтын
концепция.
4. Лизингті үшінші тұлғанының пайдасына жасалатын шарт деп
қарастырылатн теория.
Лизингтің бір элементінің аренда шартымен ұқсастығы лизинг шартын
спецификалық белгілері бар аренда шарты ретінде қарастыратын концепцияның
пайда болуына әкелді. Алайда,мүлікті лизинг шарты бойынша уақытша
пайдаланудың аренда шарты бойынша пайдаланудан ерекшеліктері бар. Аренда
шарты мен лизинг шарты арасындағы неғұрлым айқын айрмашылық жауапкершілік
және тәуекелдік ауысуы мәселелерін шешуде анық көрінеді. Аренда шартында
мүлікті жалға алушының иелігіне уақытында тапсырмағаны, мүлікте табылған
ақаулар және т.б. үшін жалға алушының алдында жалға беруші жауапты болады.
Лизинг шартында шарттың затына қатысты талаптарды (мүліктің сапасы, оның
лизинг алушының мақсаттарына сәйкес келмеуі) бұзғаны үшін жауапкершілік
әдетте сатушыға жүктеледі. Нәтижесінде, лизинг алушы алдында мүліктің
меншік иесі емес, лизинг шартының тарабы болып табылмайтын тұлға жауап
береді. Мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупі лизинг шартында,
әдетте, лизинг алушыда болады, ал аренда шартында барлық елдердің
заңдарында дерлік тәуекелдің барлығы меншік иесінде, яғни жалға берушіде
болатынын белгілейді (мысалы, ҚР АК-тің 190, 411- баптары).
Ұйымдастырушылық жағынан алғанда, лизингтің әдеттегі аренда шартынан
маңызды өзгешелігі лизинг алушының пайдалануына оның өтініші бойынша лизинг
берушінің оған арнайы сатып алған мүлікті беретіндігінде болып табылады.
Екі шарт арасындағы айырмашылықтар мұнымен де бітпейді. Лизинг шарты
әдетте нақты белгіленген мерзімге жасалады. Бұл мерзім мүліктің қызмет
етуінің бүкіл кезеңін қамтиды. Мерзім лизинг шартының елеулі талабы болып
табылады. Мерзім туралы талаптың болмауы лизинг шартының жарамсыз болып
қалуына әкеп соғады. Аренда шартында жағдай мүлдем керісінше, егер аренда
шарты мерзімі көрсетілмей жасалса да, ол жай ғана белгісіз мерзімге
жасалған деп есептеледі[40].
Лизинг шартында сатып алу опционының болуы оны ақысы бөліп-бөліп
төленетін сатып алу-сату шартының ерекше түрі деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді деушілер бар. Ақысы бөліп-бөліп төленетін сатып алу-сату шартында
меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға,жалпы ереже бойынша, шарт жасасу
сәтінде ауысады. Лизинг шартында меншік құқығы мүлікті уақытша пайдалануға
беруші тұлғада сақталып қалады. Оның үстіне лизинг шартының мазмұнына
лизинг алушының мүлікті меншігіне сатып алу міндеті енгізілмейді: “Мүлікті
сатып алу мәселесін лизинг алушы ешкімнің араласуынсыз өз қалауымен
шешеді[41.34].
Бұл теориялардың (аренда шартымен және ақысы бөліп-бөліп төленетін
сатып алу–сату шартымен салыстыру) екеуі де барлық қатынаста комплексін
емес, тек лизинг шартын қарастырады. Лизинг беруші мен лизинг алушы
арасынан сыртқары шығатын қатынастар бұл теорияларды өз көрінісін таппаған.
Ал біз жоғарыда бірнеше рет айтқанымызды лизинг - мүлікті уақытша
пайдалануға беру қатынастарымен ғана шектеліп қалмайды.
Кейбір авторлар лизингте тапсырма институтының белгілері бар екенін
айтады. Бұл теорияның мәні келесідей: лизинг алушы лизинг берушіге кейіннен
екеуінің арасындағы шарттың объектісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz