Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе
I. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
III. Н.Құлжанова және Абай мұралары
IV.Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
I. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
III. Н.Құлжанова және Абай мұралары
IV.Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі Торғай облысы Жангелдин ауданының көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-тәрбиелік ойларымен, қазақ әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі- Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист- публицист, педагог-тәлімгер, екі тілде бірдей жазатын аудармашы, Шығыс еңбекші әйелдерінің I съезін ұйымдастырушылардың бірі, орыс жағрапия қоғамының Семей бөлімшесінің мүшесі еді.
Ол 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын бітірген соң Торғайдағы қыз балалар училищесінде мұғалімдікке тағайындалады. Н.Құлжанова 1904 жылдан 1919 жылға дейін Семейдің мұғалімдер семинариясында оқытушы болып істейді, 1920-1922 жылдары Ақмолада әуелі мұғалім, кейін уездік комитете жауапты қызмет атқарады, одан соң Орынборға шақырылып, 1923-1925 жылдары «Қызыл Қазақстан » журналының хатшысы, ал 1925-1929 жылдары республикалық «Еңбекші қазақ» газетінде редколлегия мүшелерінің бірі, «Әйел теңдігі» журналының бөлім меңгерушісі, кейіннен жауапты хатшы қызметтерін атқарады.
Н.Құлжанованың белсене араласуымен сонау 20- жылдардың өзінде – ақ мектепке дейінгі қазақ педагогика ғылымының іргетасы қалана бастады. Мәселен, 1924 жылы Орынборда «Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу » атты педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы жарық көрді. Кейіннен «Әйел теңдігі » журналында осы ізгілікті іс әрмен қарай жалғастырылды. Журнал беттерінде қазақ балабақшаларының озат тәжірибелері, онда жүргізіліп жатқан түрлі тәрбие жұмыстарының жай – жапсары, мақсат – міндеттері жайында көптеген мақалалары жарияланды. Осы журналдың мектепке дейінгі тәрбие бөлімін басқарған Н.Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын – соңды болмаған бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй тұрғызуға себепші болды. Оның бұл еңбектері «Қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды» («Қазақ Совет Энциклопедиясы» , 7- том. Алматы,1975,586-бет).
Қазіргі Торғай облысы Жангелдин ауданының көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-тәрбиелік ойларымен, қазақ әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі- Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист- публицист, педагог-тәлімгер, екі тілде бірдей жазатын аудармашы, Шығыс еңбекші әйелдерінің I съезін ұйымдастырушылардың бірі, орыс жағрапия қоғамының Семей бөлімшесінің мүшесі еді.
Ол 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын бітірген соң Торғайдағы қыз балалар училищесінде мұғалімдікке тағайындалады. Н.Құлжанова 1904 жылдан 1919 жылға дейін Семейдің мұғалімдер семинариясында оқытушы болып істейді, 1920-1922 жылдары Ақмолада әуелі мұғалім, кейін уездік комитете жауапты қызмет атқарады, одан соң Орынборға шақырылып, 1923-1925 жылдары «Қызыл Қазақстан » журналының хатшысы, ал 1925-1929 жылдары республикалық «Еңбекші қазақ» газетінде редколлегия мүшелерінің бірі, «Әйел теңдігі» журналының бөлім меңгерушісі, кейіннен жауапты хатшы қызметтерін атқарады.
Н.Құлжанованың белсене араласуымен сонау 20- жылдардың өзінде – ақ мектепке дейінгі қазақ педагогика ғылымының іргетасы қалана бастады. Мәселен, 1924 жылы Орынборда «Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу » атты педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы жарық көрді. Кейіннен «Әйел теңдігі » журналында осы ізгілікті іс әрмен қарай жалғастырылды. Журнал беттерінде қазақ балабақшаларының озат тәжірибелері, онда жүргізіліп жатқан түрлі тәрбие жұмыстарының жай – жапсары, мақсат – міндеттері жайында көптеген мақалалары жарияланды. Осы журналдың мектепке дейінгі тәрбие бөлімін басқарған Н.Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын – соңды болмаған бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй тұрғызуға себепші болды. Оның бұл еңбектері «Қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды» («Қазақ Совет Энциклопедиясы» , 7- том. Алматы,1975,586-бет).
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 290 б.
2. М.Балақаев.Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері.Алматы «Білім»,1996. 22-бет
3. І. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1997. 590-бет.
4. Г. Смағұлова. Фразеологизмдердің түпкі және туынды тұлғалары. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №3, 1994. 29-34-беттер.
5. Қ.Есенова. Газет тақырыбы атында фразеологизмнің қолданылуы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №1, 2007. 87-92-беттер.
6. Г. Смағұлова. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. Алматы, 2001. 6-бет.
7. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 355 б.
1. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 290 б.
2. М.Балақаев.Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері.Алматы «Білім»,1996. 22-бет
3. І. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1997. 590-бет.
4. Г. Смағұлова. Фразеологизмдердің түпкі және туынды тұлғалары. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №3, 1994. 29-34-беттер.
5. Қ.Есенова. Газет тақырыбы атында фразеологизмнің қолданылуы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №1, 2007. 87-92-беттер.
6. Г. Смағұлова. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. Алматы, 2001. 6-бет.
7. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 355 б.
Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе
I. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
III. Н.Құлжанова және Абай мұралары
IV.Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі Торғай облысы Жангелдин ауданының көшпелі қазақ отбасында
дүниеге келген. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-тәрбиелік
ойларымен, қазақ әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген
кісінің бірі- Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист- публицист,
педагог-тәлімгер, екі тілде бірдей жазатын аудармашы, Шығыс еңбекші
әйелдерінің I съезін ұйымдастырушылардың бірі, орыс жағрапия қоғамының
Семей бөлімшесінің мүшесі еді.
Ол 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын бітірген соң Торғайдағы
қыз балалар училищесінде мұғалімдікке тағайындалады. Н.Құлжанова 1904
жылдан 1919 жылға дейін Семейдің мұғалімдер семинариясында оқытушы болып
істейді, 1920-1922 жылдары Ақмолада әуелі мұғалім, кейін уездік комитете
жауапты қызмет атқарады, одан соң Орынборға шақырылып, 1923-1925 жылдары
Қызыл Қазақстан журналының хатшысы, ал 1925-1929 жылдары республикалық
Еңбекші қазақ газетінде редколлегия мүшелерінің бірі, Әйел теңдігі
журналының бөлім меңгерушісі, кейіннен жауапты хатшы қызметтерін атқарады.
Н.Құлжанованың белсене араласуымен сонау 20- жылдардың өзінде – ақ
мектепке дейінгі қазақ педагогика ғылымының іргетасы қалана бастады.
Мәселен, 1924 жылы Орынборда Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу атты
педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы жарық көрді. Кейіннен Әйел теңдігі
журналында осы ізгілікті іс әрмен қарай жалғастырылды. Журнал беттерінде
қазақ балабақшаларының озат тәжірибелері, онда жүргізіліп жатқан түрлі
тәрбие жұмыстарының жай – жапсары, мақсат – міндеттері жайында көптеген
мақалалары жарияланды. Осы журналдың мектепке дейінгі тәрбие бөлімін
басқарған Н.Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын – соңды болмаған
бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй тұрғызуға себепші болды. Оның бұл
еңбектері Қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды (Қазақ
Совет Энциклопедиясы , 7- том. Алматы,1975,586-бет).
Нәзипаның тәлім- тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтасып
жатады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі, Баланың өміріне күн сәулесі мен
таза ауа аса қажет, Баланың аурулары, т.б. мақалаларынан жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның түп негізі етіп: Тәні саудың- жаны сау дейтін
халық даналығына саяды.
Тарих сахынасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен
ұштастыра білген қайраткерлердің, ұлт зиялыларының, ғалымдардың өмір жолын
зерттеуге шындап мән беруіміз керек. Бұл жөнінде академик М.Қозыбаев:
Күні кешеге дейін жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді
Қайраткерлер ұғымы қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді.
Қайраткер-жасампаз адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен
қабыстырып, өз халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше,
Отан тарихынан кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз
тұғырына қондыру керек[Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы: қазақ
университеті,1992.272-б],-жазған еді.
І. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
Кеңестік дәуірде қазақ зиялыларынан шыққан қайраткерлер мен
ғалымдардың атқарған қоғамдық-саяси қызметі аракідік зерттелді. Көбіне
ондай зерттеулер Қазан төңкерісіне, соғысқа қатысқандарға арналды. Басқаша
айтқанда, жалпы зиялылардың, оның ішінде қазақ зиялыларының тарихын
зерттеуге негізгі кедергі, бөгет болған коммунистік идеологияға
негізделген методологиялық ұстаным екендігі аян.
Маркстік-лениндік методология нәтижесінде ұлт зиялыларының рөлі
жасанды түрде төмендетіліп, кейінгі орынға ығыстырылды. Көптеген талантты
ғалымдар, өнер, мәдениет және қоғам қайраткерлері кеңестік жүйе тарапынан
қысым көрді. Кеңестік билік қазақ ұлтының бетіне шыққан қаймағын, қалқып
алып тастап, бірнеше буынның төбесіне қорқыныш пен үрейді төндірді де
тұрды. Бұл ұлт ой-санасының жетілуі мен дәстүр сабақтастығына өз зиянын
тигізбей қоймады. Ұлт дамуының күретамыры-рухани салада ақтаңдақбеттер
көбейді. Осы қиянат ұзақ жылдарға созылып,80-жылдардың соңына қарай ғана
алаш арыстары тарихтағы өздеріне тиесілі бағасын ала бастады. Солардың
бірі-білім-парасатымен, ұлтжандығымен қайраткерлік дәрежеге көтерілген
қазақ қызы-Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанова.
Нәзипа Құлжанова-ұстаз, қаламгер, қайраткер.
Қазақтың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептерде ерлі-
зайыпты Құлжановтар оқып қана қоймай, ұлы ұстазының жолын қуған,ХХ ғасыр
басындағы қазақ тарихында ағартушылық жолын бекем ұстаған, оқыту,
тәрбиелеу ісінің теориясына да, практикасында да Н.Құлжанова именбей
кірісіп, аянбай еңбек сіңірді.
Оқу-тәрбие жұмысын ғылыми жолға қоюды бетбұрыс жасаған Мектептен
бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі кітаптары және анна мен бала
денсаулығына байланысты циклдік мақалалары Нәзипа Құлжанованың ұстаздық
жолы мен ағартушылық еңбегінің нәтижесі жүйелі құбылысқа ұласқандығын
дәлелдеп берді. Бұл жолда оның қызметі А.Байтұрсынов,
Х.Досмұхаметов,Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов сынды қазақ зиялыларының
ағартушылық ойларымен, ұстанған жолдарымен тоғысып, үндесіп жатты.
Нәзипа Құлжанованың рухани мұрасы ХХ ғасырдың бас шеніндегі қазақ
тарихын танудың дерек көзі де бола алады. Оның Кез-келген халықтың нағыз
ғылыми тарихын жазу, ең алдымен, сол халықтың өзі жасаған деректерді толық
меңгермей мүмкін емес,-деген тұжырымы кейінгі буын жас тарихшыларға жол
көрсетіп, жөн сілтейді.
Нәзипа Құлжанова-заманында ірі мәдени-қоғамдық істердің
ұйымдастырушысы, ұйытқысы болған қайраткер.
Ерлі-зайыпты Құлжановтар Ресей иомператорлық география қоғамы Батыс
Сібір бөлімі Семей бөлімшесінің мүшелігіне сайланып, ғылыми-ағартушылық,
мәдени-қоғамдық істерге белсене араласқан. Оның үстіне Нәзипа Сегізбайқызы-
аталған қоғамға мүше болған жалғыз қазақ қызы.
Географиялық қоғамның мүшесі ретінде Семей қаласында 1914, 1915
жылдары Нәзипа Құлжанова өткізген екі кеш тарихи, мәдени, танымдық
тұрғыдан бағасын күні бүгінге дейін жойған жоқ. Ол қазақ халқының ауыз
әдебиетіне, этнографиясынағ музыкалық мұрасына байланысты материалдарды
жинақтаған, кейбір үлгілерін Г.Потанин, А.Затаевич сияқты ғалым-
жинаушыларға табыс еткен.
1920 жылы Халық комиссарлар кеңесі (совнарком) Қырғыз (Қазақ) АССР-ы
Халықағарту комиссариатының тындырған алуан салалы істерін сараптай келіп,
комиссариат ішінен қазақ тілінде оқулықтар мен кітаптар шығаратын бөлім
ашу қажет деп шешекен. Сондай-ақ баспа істері жөнінде отыз адамнан
құрылған арнаулы комиссия құрамы бекітілген. Олардың арасында Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Б.Күлеев, Т.Шонанов, С.Садуақасов,
Қ.Жұбанов,М.Дулатов, С.Дөнентаев, Ғ.Қарашев, Ә.Бөкейханов, С.Сейфуллин
сияқты ірі тұлғалар бар. Бұл комиссиясының аса беделді екендігін
байқатады. Ал соншалықты мәртебелі комиссиасының құрамындағы жалғыз қазақ
қызы –тағы да Н.Құлжанова. Бұл Нәзипаның семейден Орынборға келген кезі.
Халық ағарту комиссариатының қызметкерлігіне тағайындалған Нәзипа
Құлжанова біраз жыл өткеннен соң жаңа қазақ әліпбиін енгізу жөніндегі
Орталық комитеттің (Центральный комитет нового казахского алфавита-ЦК НКА)
құрамына енген. Орталық комитеттің 1927жылғы 1мамырынан 1928 жылдың
10маусымына дейінгі қызметі жайында баяндама жасалып, 1927 жылдың
1қазанынан комитеттің құрамын жаңа мүшелермен толықтыру сөз болған.
Олардың арасында әйелдерден Құлжанова мен Бегалиеваның бар екендігі
хабарланған.
1920 жылдары Нәзипа Құлжанова араб әліпбиін тастап, латын әліпбиіне
көшу жөніндегі саяси астары терең істің басы-қасында болды. Үкімет
бекіткен комиссия құрамына енгендіктен, өз көзқарасына қайшы келсе де
латын әліпбиіне еріксіз кешіру ісін амалсыз басынан өткерді. Бұл-сол
кезеңдегі қазақ зиялыларының бармақтарын тістеткен көпе-көрнеу зорлықтың
нәтижесі еді. Кирилл әліпбиіне көшу жолындағы алғашқы саты екендігін
қазақтан шыққан ұлтжанды қайраткерлер мен ғалымдар әуел бастан ұққан
болатын.
Нәзипа Құлжанова- қаламы жүйрік журналист,талғамы биік жазушы.
Оның Қазақ, Айқап, Алаш, Қызыл Қазақстан, Әйел теңдігі,
Жаңа мектеп секілді мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген мақала,
очерктері уақыт талабына жауап берген, оқырманға ой салған туындылар
қатарынан берік орын алды. Маржан көркем әңгімесі мен әдебиеттің сан
салалы мәселелерін қозғаған еңбектері оның қаламгерлік мүмкіндіктерін
танытты.
Ол автор мен аудармашының жарысындай саналатын тәржіма өнерінің
қалыптасуына да бір қаламгердей еңбек сіңірді. Ұсақ әңгімелерден бастап
Б.Лавреневтің Қырық бірінші сияқты күрделі шығармасын сөйлетуі әдебиет
тарихында ескерілген жағдай. Н.Құлжанованың қаламгерлік мұраты мен
эстетикалық талғамын айқындайтын барша шығармаларын тұтастай қарастырған
жөн.
Әйел теңдігінің арашашысы Нәзипа Құлжанованың Алаш қозғалысы кезінде
қайраткерлігімен көзге түскен, аумалы- төкпелі заманда ел қамы үшін
күрескен қайраткерлердің бірі екендігіне дау жоқ. Оқып жүрген кезінен
бастап өзін ұлт үшңн күресуге даярлаған еді. Сонда- ақ, қайсар қыз
этнография тақырыбын зерттеп, мақалар жазып, талантын өзгелерге мойындатқан
тұлға. 1913 жылы Орыс география қонғамының Семей бөлімшесіне, Азамат
серіктестігі ұйымдарына мүше бола жүріп, Қазақ, Сарыарқа, Алаш
газеттеріне әйел теңдігі мәселелеріне қатысты мақалалар жазып тұрды.
айқап, Қазақ, Бірлік туы, Алаш басылымдарында оқу – ағарту
мәселелері туралы да қалам тербейді.
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
Н. Құлжанова артына мол мұра қалдырды. Газет- журналдардағы көптеген
очерк, мақалалары бір төбе десек, Мектептен бұрынғы тәрбие
(Орынбор,1923), Ана мен бала тәрбиесі (Қызылорда,1927) кітаптары жарық
көрді. Сондай- ақ, ол көптеген авторлардың еңбектерін қазақшаға аударды.
Олардың қатарында Б. Лавреневтің Қырық бірінші (1928), А. Куприннің
Лапылдап жанған крейсері (1927), А. Скиталецтің Дала соты (1923), В.
Короленконың Күн тұтылғандағысы (1923 ) бар.
1924 жылы Ана мен бала атты еңбегін жазып, жарыққа шығарғанда, Алаш
арысы Ахмет Байтұрсынұлы оған алғысөз жазғанын атай кету керек.
Ал автор мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұнын, мақсатын баяндап келіп,
баланың қимыл – қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеу, ойлау ерік –
жігерін жетілдіру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәні мен маңызына
назар аударады. Жас баланың өсіп- жетілуіне , дүниетанымына табиғаттың
әсерінің ерекшелігіне тоқтала келіп, суға түсіп, жүгіріп, құспен бірге
сайрап, көбелек қуып, шыбын – шіркей, құрт- құмырсқамен бірге көкорай
шалғын, тоғай арасын сайраңдап жүріп, көңілі де, жан -тәні де бірдей тегіс
өсіп, өркендемек дейді.
Сондай- ақ, ол баланың еліктегіштік, айналаны танып- білуге деген
құмарлық қасиетін жетілдіре тәрбиелеуге баса көңіл бөлуді қуаттайды.
Қазақстанда алғаш көзі ашық қазақ әйелі ретінде Нәзипа әйелдер
қозғалысының дамуына да үлкен үлес қосып, олардың қоғамдағы ұстанымдарының
белсенді болуын қолдап отырды. Ол Бірінші Шығыс әйелдері съезінің
ұйымдастырушылары қатарында болды.
Педагог, журналист, әдебиетші Нәзипа Құлжанованың Халқыма деп іс
қылдым атты Алматы Рауан баспасынан 1993 жылы 168 беттік үлкен еңбегі
бар.
Кітаптың алғышқы беті редакциядан деп, онда:
Табиғат пен қоғам дамуының обьективті заңдары бойынша өмір күн санап
алға жылжып, ілгері дамып барады. Осы заңдылықтардың негізінде адамдардың
санасы мен түсінігі де, білімі мен талғамы да үнемі өсу үстіщнде. Кешегі
жағдайлар бүгінге өлшем емес, қайта бүгінгі жеткен биіктен қарағанда,
олардың кейбірі аласарып, кейбірі көзден мүлде тасаланып, көрінбей қалып
барады. Олардың біразы бүгінгі адамдардың биік талғамына татымай, қажетсіз
болып қалатынына таңдануға да болмайды.
Осындай түсінік тұрғысынан келгенде, Нәзипа Құлжанованың бұл мұрасы
редакцияға келіп түскенде, бұл еңбектерді талғамы да, білім дәрежесі де
жоғары бүгінгі қазақ оқырмандарына ұсыну қажет пе, қажет емес пе дегеннің
төңірегінде біраз ойлануға тура келді. Өйткені олардың ішінде бүгінгі
талап – талғамға жауап бермейтіндері баршылық еді. Бірақ мәселені жан-
жақты бағдарлай келгенде, мынадай үш жағдай бұлардың басым көпшілігін
міндетті түрде жариялау керек деген тоқтамға келтірді.
Біріншісі – Нәзипа Құлжанова өз халқының көпшілігі, оның ішінде,
әсіресе, қазақ әйелдері оқу, білімнен қашық тұрған сонау Қазан
төңкерісңнен бұрын- ақ білімі, түсінігі жағынан сас биік деңгейден
көрінген, сондай- ақ қзі оқып, біліп қана қоймай, білгенін, ойға тоқығанын
білім дәрежесі төмен жатқан өз халқын көтеруге жұмсап, елі үшін шыр-пыр
болған, өзінің қысқа ғұмырын сол ізгі мақсат үшін сарп еткен ең алғашқы
қарлығаш екен. Біз мұндай жандарды ұмытуға, көзден таса, көңілден сырт
қалдыруға қақымыз жоқтығын ұғындыұ. Өзінің қарлығаш сынды қанатымен серкен
суы арқылы бүгінгі шыққан биігімізді жақындатқан және сол биіктің
іргетасын қаласқан мұндай игі жандарды, асыл азаматтарымызды қазіргі және
келер ұрпақтар ұмытпай, біліоп отырулары тиіс екен.
Екінші- Нәзипа Құлжанованың өзі де, оның ойлау, жазу дәрежесі мен
жазып отырған жағдайлары да – тарих- еліміздің, халқымыздың сол тұстардағы
тыныс- тіршілігі, жай- күйі. Біз бұларды ешқашан да ақ немесе қара
бояулармен боямаламай, сол күйінде, сол қалпында танып- білуіміз керек.
Сондықтан, бүгінгі күн талап –талғамы тұрғысынан қарағанда, автор
жазбаларында стильдік, ойлау жағынан қалам тигізіп, ұштай түсіп жататын
жақтары баршылық бола тұрса да, біз оларға қиянат жасамай, сол қалпында
беруді жөн көрдік.
Үшіншісі – автор жазбалары Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары дүниеге
келсе де, олардың ішінде бүгінгі оқырмандар да тағлым аларлық, үйренерлік,
іс жүзінде пайданаларлық ақыл- кеңестер, татымды ойлар, салмақты
топшылаулар, қоғам, ел жағдайын танытарлық құнды дерктер де жетерлік.
Бұл жинақ қалың оқырман қауымға осындай сипаттары жағынан ұсынылып
отыр.
Бүгін демектепке дейінгі педагогика баланың дамуына бағыт беріп,
белсенді түрде басшылық етуге негіздеген. Мұнда баланың мінез – құлқына
өзгеріс енгізіп, ұйымшылдыққа, көпшілікке, мейірімділікке, еңбекке, т.б.
ізгіліктерге баулу мақсаты қойылады. Нәзипа
Құлжанованыңсонау қазан төңкерісінен бұрын жарияланған еңбектерін іздеп
табу оңайға түспейтіні белгілі. Әйтсе де, іздеген адамға Қазақ газеті
мен Айқап журналы беттерінен біраз дүниелер табылғандай. Өйткені, оның
төңкерістен бұрын жазған көптеген мақалалары осы басылымдарда жарияланып
тұрған. Нәзипа Құлжанованың екінші бір көлемді еңбегі – 1927
жылы Қызылордада басылып шыққан Ана мен бала тәрбиесі деп аталтын
кітапшасы. Шығарманың көлемі шағын, ал ішінде үлкен мән мен мазмұн жатыр.
Баланың
дені сау азамат болып өсуіне ол тумас бұрын-ақ қажетті жағдай жасайтын
қоғам дей келіп, әйел – ананың отбасы тіршілігіндегі жауаптылығың сезінуі,
ол үшін әйел – ананың сауатын ашып, әркез оқып, іздену үстінде жүруі, өмір
легінен қалыспауға тырысуы керектігін қатты ескертеді. Бұл кітапшада әйел
– ананы дертке шалдығудан сақтандыратын кеңестері де баршылық. Әйулдің
екіқабат және босану кезіндегі ескеретін жағдайлары одан кейін жас
нәрестені күту ережелері тәптіштей сөз етіліп, күнделікті өмірге қажетті
ақыл – кеңестер айтылады.Нәзипа Құлжанова бала тәрбиесін екі жағдайға
сабақтастыра қарайды. Алғашқысы – отбасында ата – ананың беделін сақтаудан
туса, кейінгісі – бала тірбиесінің жан – жақтылығын қадағалайтын
әрекеттер. Отбасындағы бірлік, татулық, ананың денсаулығы, рухани
дүниесінің кеңдігі, бала тәрбиесіне тікелей әсер ететін жағдайлар деп
санайды. Сондықтан дөрекі еркектердің әрекеттерінен, анаға деген феодалдық
көзқарастарынан, әйелдің өз міндетіне салақ қарайтын жалқау, еріншек,
жағымсыз қылықтарынан жирендіре, оларды жағымды да сүйкімді мінез –
құлықтармен салыстыра екшеп, ойлануға жетелейді.
Кітапшадағы Жүкті әйелдің күтімі, Емшек баласын дұрыс
емізудің тәртібі, Емшек баласының дене тәрбиесі, Баланың аурулары,
Баланың жұқпалы аурулары, Баланың өсуіне күннің сәулесі, таза ауа
қажет дейтін тақырыптарда, міне, осы мәселелер жан – жақты сөз
етіледі.Нәзипа әйелдің міндеттерін айта отырып, олардың жауаптылығын
жеңілдетуге бара қоймайды. Оны біз Жұма күндерінде қазақ әйелдеріне
кеңес, Үй қандай болу керек?идеген ойласу ретіндегі ақыл – кеңесінен,
отбасының шаңырағын биіктете, босағасын берік ете түсуге шақыруынан
көреміз. Жазушы отбасы тұрмыс салтының олқы жақтарын көзімен көріп
күйзелген толғанысын ортаға салуы да – әйелдің қамы. Үйді таза да дұрыс
ұстауды мойындата отырып, үндейтіні, шақыратыны үздіксіз
еңбеккерлік.Нәзипа Құлжанова – әдебиетіміздің сол кездегі жай-күйі мен
даму жолдарына да барлау жасаған әдебмет зерттеушісі. Ол өзі қазақтың
жазба әдебиетініңатасы деп таныған Абай шығармасына зергерлікпен үңіледі.
Абайдың ақындық бұлақ көзін ашқан әуелі шығыс әдебиеті, содан соң орыс
әдебиеті деп топшылайды. Бұл пікір Нәзипа орыс тіліндегі дүниелерді ғана
оқып, үйреніп қоймай, шығыс әдебиетінен де хабардар болғанын көрсетеді.
Мұны біз Бір керек жұмыс, Әдебиетімізге көз салу, Қазақ әдебиеті,
Ақын Шолпан сияқты зерттеулерінен айқын байқаймыз.
Нәзипаның Бір керек жұмыс деген еңбегінде біраз мәселелер көтерілді.
Солардың ішінде: Бұл жақсылық іске ақша әр түрлі жолдармен жиналмақшы
еді. Сол жолдардың бірі – қазақтың жиын жерлерінде әлгіндей әдебиет
кештерімен және басқа түрлі ойындар жасау еді. Мұндай ойындар көбейсе,
ақшасы – бір, екіншісі – жақсы сөздер жарысқа түсіп, әдебиетіміздің ілгері
басуына зор себеп болар еді. Сондықтан осындай жақсылық жолдарға ойын
істеймін деп кезенген жерлерде жол бөгеу болмайтын қылып, тама ескі, жаңа
сөздерімізді, өлеңі бар, қара сөздері бар, жиып теріп, бір кітап (сборник)
қылып, (драматический) цензурадан өткізіп алсақ... деген тілегі көпке ой
саларлық жайт.
Әдебиетімізге көз салу атты зерттеуінде ол : Ұлт әдебиетімізді майданға
шығармақ үшін, ең әуелі өз тұрмысымызды білмегіміз, халық аузындағы
әдебиетімізді жинап, бір тәртіпке, белгілі сарынға салмағымыз, өз
жұртымызды әр жақтан білмегіміз керек. Қазақ зиялылары бұл күнге дейін бұл
туралы не қылды?.. Бізге ұят, халқымыздың бай әдебиетін, оның ертегілерін,
мақалдарын, өзінің мәдениетін, күйлерін, жырларын... білуге, жинауға
құштарлығымыз жоқ. Бұларды, көңіл қойсақ жию қиын емес. Әрбір оқи, жаза
білетін кісінің қолынан келетін жұмыс. Егер халық аузынан жазып, бәрін
бірге жинасақ, оларды тәртіпке салсақ, әдебиетіміз, ғылымымыз үшін бір
пайда шығара алатын кісілер табылып қалар еді. Бұл істі жарыққа шығармақ
үшін кімнің қандай білгені болса, планы болса, жазып ортаға салса, шын
ықыласпен оқып тыңдар едік деген сияқты қазақ әдебиеті үшін жаны ауырған,
қамқорлыққа толы ойлар айтады. Н. Құлжанова
20 – 30 жылдарда ел өміріндегі елеулі мәселелерді көтерген мақалаларды
өндірте жазады. Бұған оның бұл жылдарда С. Сейфуллин, Б. Майлин, С.
Мұқанов, Ғ. Мүсірепов тағы басқа да қазақтың маңдайалды ұлдарымен
қызметтес болуы да оң ықпалын тигізген деп есептеуге болады.Дәл осы
жолдарда ол қоғамдық – әлеуметтік жұмыспен бірге шығармашылық жұмысты
қатар жүргізіп, әдебиетке тиісті үлес қосуды көздегендігі байқалады. Осы
бағытта Нәзипа ең алдымен халықтың сана –сезімін оятуға күш салу
керектігін анық аңғарды. Бұл үшін жұртшылықты оқытуға, өнерге
талаптандыратын үгіт – насихаттың ауадай қажет екенін, онвң кілті
баспасөзде жатқанын жете түсінді. Сондықтан ол өзінің қазақ баспасөз
ұйымдарындағы қызметін жазды және үздіксіз жариялап жүрді.Нәзипаның
журналистік, жазушылық қабілетінен туындаған шығармаларының тілі оралымды,
оқиға желісі оқушысына ой салып, ынталандыра жетелейді. Өйткені жазғандары
жанды оқиғалар – еліміздің біраз жерінде қызмет істеп көргендеріне,
солардан түйген ойларына негізделген , өмірдің өзінен туған дүниелер.
Маржан атта шығармасы (Қызыл Қазақстан, 1925. № 1) ел ішіндегі
қорғансыз әйелдің жүрек зары мен көз жасын суреттеуге арналған. Әңгімеде
автор Маржан өмірінің аянышты кезеңдерін суреттеу арқылы қазақ ауылындағы
жағдайларға назар аударады. Төңкеріске дейін, әсіресе, ауылды мекендерде
берік орныққан рулық – феодалдық салттың кейбір жағымсыз жақтарын мейлінше
сынап, әшкерелейді. Әйелдер теңсіздіктен азат болып, қашан еркін өмірге
жетер екен деп арман еткенде, көкірегі қарс айрылады. Маржан қыздың
әділетсіздіктің құрбаны болып, көкірегіне шер байланып, айықпас дертке
ұшырағанын аянышпен суреттейді.Әңгімеде автор қазақ әйелінің мінез –
құлқындағы көнбістікті, тазалықты, инабаттылықты да орнымен көрсетіп
отырады.Нәзипа Сағызбайқызы – Қазақстанда әйелдер қозғалысын өрістету
ісіне белсене араласқан, әйелдер бөлімінің жұмысына үлкен үлес қосқан
қоғам қайраткері. Шығыс әйелдерінің I съезін ұйымдастыруда атқарған еңбегі
ұшан - теңіз. Республиканың жер – жерлерінде әйелдер арасында үгіт –
насихат жұмыстарын жүргізуге аянбай ат салысқан. Осы жұмыстарды
жандандырып, оған бағыт беріп, ақыл – көмегін көрсетуге ауылдық,
губерниялық, уездік комитеттерде әйелдер бөлімінің құрылуына күш
салған.Оқыған, зерделі Құлжановтардың өнерпаздық өнегелері туралы жоғарыда
қысқаша атап өткеніміздей, олап Ыбырай мен Абайдың шығармашылығына
байланысты ойын – сауық кештерін өткізіп, ең алдымен елдің көңіл көзін
ашуды мақсат етсе, екіншіден жиналған қаржының біраз бөлігін Петербург,
Қазан, Томск, Омбы сияқты қалаларда оқитын қазақ жастарына көмекке жіберіп
отырғандықтары үлкен азаматтық іс еді.Семей облыстық театрының құрылуы
жайында сөз болғанда, әсіресе Нұрғали мен Нәзипаның сырт қалмауы жөн
дегіміз келеді. Театр құрылмастан көп бұрын да оның негізін салуға ат
салысқанын, театр шаңырақ көтергеннен кейін де оның мақсат – мүдделеріне
құлақ түріп, ұжымның әрқандай жағдайын ескеріп, қажет болса тиісті
орындардың алдына мәселелер қойып, баспасөз беттерінде театрды үздіксіз
насихаттап отырғандары да – халық алдындағы игі істері.
Бұрынырақта Нәзипаның театрға
қатысты, оның алғашқы ойын – сауық кештерінде белгілі рөлдерде ойнағаны
көп айтыла бермей, ат – үсті ғана ауызға алынып кететін. Сондықтан
Құлжанова талантының осы бір қырын аша түсу мақсатында да зерттеулер
жасалса, қандай ғанибет болар еді. Н. Құлжанованың шығармашылығында бір
өнімді сала – аударма. Нәзипа қазақта ең алғаш Абай, Ыбырай өлеңдерін, Ғ.
Мүсірепов шығармаларын орысшаға аударуы ол кез үшін кісі қызығарлық ерекше
жағдай еді. Абайдың Желсіз түнде жарық ай өлеңі мен Ыбырайдың Көктем
өлеңін аударуы, ондағы өзіндік шеберлігі, аудармашылық таланты өз алдына
әңгіме етуге тұрарлық жағдай. Нәзипа орыс
әдебиетінің озық үлгілерін қазақ тіліне аударуға да ат салысты. Ол М.
Горькийдің 1905 жылы қаңтардың 9 күні, С. Скиталецтің Дала соты, Г.
Короленконың Күн тұтылғанда, А. Куприннің Лапылдап жанған крейсер,
т.б. әңгіме, повестерін, В. Лаврентьевтің Қырық бірінші атты повесін
аударған. Н. Құлжанованың аудармасындағы жақсы қасиет –
ол қай тілге тәржімаласа, сол тілдегі термин – баламаларды сәтімен тауып
аударуға тырысатындығына мысалды көптеп келтіруге болады.
Халқым деп іс қылған – кезінде қолдан келгенінше қала, ауыл жастарына қол
үшін беруден, ақыл – кеңестерімен дұрыс бағыт сілтеуден аянбаған, содан
өздері де ләззат алып, рухани өсіп отырған абзал азамат Нұрғали мен Нәзипа
Құлжановтардың есімдерін орныменескермеу тарих алдында ұрпақ парызын
жеңілдете қоймаса керек.
Нәзипа Құлжанованың өмірі қысқа болды. Өз халқы үшін барлық күш
жігерін сарқа жұмсаған Нәзипа денсаулығынан айрылды. Ол ауру, мүгедек
деген атпен қызметтен мүлдем қол үзіп қалды. Сөйтіп, жазылмас дертке
ұшырап, өмірі үзілген апамыздың қысқа айғақ болатын архтвтік материалдар
да баршылық. Олар – қазақ және орыс тілдерінде өз қолымен жазған
өтініштері еді. Н.Құлжанованың
жазғандары бұл кітапқа түгел кірген жоқ. Жинастырылмаған мұралары да
баршылық. Елі үшін еңбек еткен, қаламынан ізгілік сөзі тамшылаған үлкен
жүректі мәдениет қайраткерлерінің тәрбиелік маңызы зор мұрасын бүгінгі
ұрпаққа жеткізу парыз іс деп есептеп, қолда бар еңбектерінен қазіргі күн
талабына лайықты дегендерін ғана енгіздік.
Рахима Сыздықова филология
ғылымдарының кандидаты
Бірінші бөлім
МЕКТЕПТЕН БҰРЫНҒЫ ТӘРБИЕ
Сөз басы
Адам баласының дүниеде өмір шекке тарихына қарасақ, бұрынғы адамдар
мен бүгінгі адамдардың тіршілік ету істерінің әр ісі жер мен көктей. Тас
пен таяқтан басқа құралы жоқ, аңның аз – ақ алдында жүрген алғашқы
адамдардың ісімен осы күнгі әуе кемелерімен аспанға ұшып жүрген адамдардың
ісінің арасы жер мен көктей емей немене? Отарба, автомобиль,
пароход, аэроплан, жұмыс машаналары, сымды – сымсыз телеграф, телефон тағы
солар сияқты түрлі күшпен жүретін тетікті машаналар бәрі де тіршілік
шарасына істелген құралдар, бәрі де өнер – білім арқасында шыққан
нәрселер. Бұл сияқты нәрселерді істей білу түгіл тұтына білудің өзіне
бірталай ббілім керек. Заман амалының жарысынан, заман күшінің қатарынан
қалмай өмір сүру үшін бүгіндегі адамға көп өнер – білімге баланы басынан
даярлау керек деген соңғы заманда пікір күшейді. Оны күшейтіп отырған да
тіршілік ісіне бұл күнде өнер – білім көп керектігі.Баланы бастан даярлау
деген – баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген болады. Дұрыс
тәрбиемен өскен бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өспек.
Дұрыс тәрбиенің асылы – баланың тәні мен жанына керек деп танылған істерді
істеу. Баланың тәні сәлемет, есі дұрыс, зейіні алғыр болып өсуіне керек
істерді бала табиғатының тілеуімен істеу – сол дұрыс тәрбиелеу болады.
Мұның ең негізіне керек шарты –тәрбиелеу шарты – бала табиғатын жақсы
біліп, бала табиғатын күштемеу, табиғат жолынан шықпау. Бала бастапқы
кезінде адамнан гөрі табиғатқа жақын... Оның өсуі, есеюі адам зорлауымен
жүрмей, табиғат жолымен жүрмек. Адамның істейтін көмегі – баланың дұрыс
өсуіне,есеюіне керек жағдайды жай жасау. Әуелі балаға тәнінің сұлулығы
керек. Тәні сау баланың жаны сау да сау болып, есі дұрыс, зейіні алғыр
болып өспек. Зейіні алғыр болуы – адам тіршілігіне керек өнер –білім алуы,
ал адамның өнер – білім табуы табиғи жолмен болуға тиіс. Адамға іс үстінде
пайда болған іс пенен ес қосылуынан өнер – білімді ойлап үйренбейді,
істеп, түюден үйренеді. Тілді басқалардың сөйлесуінен үйренеді. Баланың
еліктегіш табиғаты 3 – тен 6 – 7 жасқа дейін күшті болады. Солай болған
соң жас бала дұрыс тірбие алып, дұрыс өсу, дұрыс білім үйрену үшін үлгісі
дұрыс болуы керек. Тілді үйрену үшін маңаындағылар дұрыс сөйлеу керек,
бала жақсылыққа үйрену үшін маңайындағылар жақсы қылықты болу керек. Мұның
бәрін де бала табиғаты тілеуінше істеп, бала табиаты сүйсе, қонбақ. Бала
табиғаты нені сүйеді? Бала табиғатының сүйетіні: жүру, жүгіру¸ойнай жүре
бір нәрсені шұқынып істеген болу. Баланың ойыны жақсы, жұмысы қайсы,
ауыруға болмайды. Ойыны да – ойын, жұмысы да - ойын, бәрін де ойын
үстінде, ойын үшін істейді. Ойынға жүреді, жүгіреді, ойын үшін шұқынып іс
істеген жұмысына қанағат болады. Ойны үстінде сөйлеседі, таласады,
тартысады: ойын үстінде өнерлері ойынынан ойын шығарады, неш түрлі
ойыншықтар жасайды. Жас балаларға жақсы іс, дұрыс білім үйрету дегенде
мектеп балаларына сабақ үйрету,үлкендерге іс үйрету сияқты емес, әлгі
айтылған сияқты балалар табиғаты тілейттін жөнмен үйрету айтылды, яғни
баланы ойынына үйрету, қатыстыру арқылы ойыны қайсы, үйретуі ұайсы екенін
балаллар айырмастай, сезбестей етіп үйрету деп білу керек. Бала
ттәрббиесіндегі негізгі мақсат – баланың бетін жасынан түзеп, дұрыс білім,
жақсы әдет, көркем мінез, таза қылық үйрету. Мұны істеуге үлкендердің
қалпынддағы тұрмыс, үй – күйі үйлесе қоймайды. Сондықтан бала қалыпқа
лайық үй – күй жасау үшінм Нәзипа жолдастың кітабында айтылған сныға
қатысты бала тәрбиелейтін түрлі үйлер жасалады. Онадғы үйлер қазақ ішінде
жоқ. Қазақ балалары үшән жасалған кейбір шаһарларда бала үйі бар болса,
олар әуелі аз, екінші, ол ұйлерде бұл күнге көңілдегідей тәрбие жоқ. Олай
болуының себебі – бал табиғатын жақсы біліп , балалрды жақсы баулырлық
бала үйлерінде қазақтан кісі жоқ. Басқалар бала табиғатын жақсы
білгенімен, баланың тілін білмеген соң, бала баулуына керек істердің көбін
істей алмайды.Нәзипа жолдастың кітабы мектеп жасынан бергі, екі жастан
арғы балаларды тәрбиелеу үшін мәдениет жүзінде алға тұрған халықтар не
істейтіні, бала тәрбиесі оларда қандай орын алып, қандай дәрежеде тұрғаны
жайынан қысқаша мағлұмат береді. Қандай орындарда балалар қандай тәрбие
алатыны да, қандай орындарда бала тәрбиелеушілер даярланып, қандай
біліммен шығаратыны да айтылып өткен. Өзгеріс болғанан бері бала
тәрбиелейтін бала үйі, бала бақшасы, тағысын тағы сондай нәрселер
болатыны көбінің құлағына тимесе де, олардың қандай болатыны, балалар онда
қандай жолмен, қалай тәрбиеленетіні хақынан қазақта хабардар адамдар әлі
күнге дейін аз. Ол кемшілікті жоғалтқандай мағлұмат Нәзипа жолдастың
кітабында бар көрінеді.
Жазушының мақсаты – тәрбие туралы кітіп шығару емес, бала
тәрбиесіне ойын бөлетін адамдарға бала тәрбиесінің бағдарынан хабар беру
екендігі кітап мазмұнынан көрініп тұр. Жазушының ойы – мәдениет жұрттардың
балалары қандай орындарда қандай тәрбие алады, осыны ғана көрсету болған.
Ол ойын жазушы орындап шыққан.
Байтұрсынов Ахмет (Орынбор,
1923 жыл, 30 сент.)
Екініш бөлім
АНА МЕН БАЛА ТӘРБИЕСІ
Сөз басы
Көшпелілік қазақ баласын өнер – біліммен кенде қылды. Өнер – білім
кемдігінің тұрмыста ақсатпайтын жері жоқ. Қазақтың қай шаруасын алсақ та,
бәрі көңілдегідей емес. Соның ішінде, әсіресе, бас көтертпейтін ауырлық –
әйел тіршілігінде. Әйелдің
ежелден еншісіне тиген кең дәулет – бала көтеру, бала өсіру. Осы міндетін
орындау жолында біздің әйел толық қараңғыны қармалауда.Әйел – ел анасы: ел
бастайтын ерлер, данышпандарәйелден туған, әйел тәрбиесімен өседі. Бірақ,
біздің әйеліміз елді өсіретін, көркейтетін ана бола алмай келеді.
Неге?
Біздің әйелдеріміз шетінен дертті, бәрінің баладан жалған желі
бар. Әйелдің баладан өлуі тіпті көп. Біздің әйелдің бала көтермейтіні
және көп. Екі қатын – үш қатын алғандардың бәйбішесіне қоятын кінәсі
баласыздық қой. Біздің әйелдің асыраған баласына келсек, баланың ауруы
тіпті есепсіз. Ит тиді, Мешел, Қотыр, Құныс, тағы тағылары толып
жатыр...Баланың өлімің есепке алғанда төбе шашың тік тұрады. Бір жылда
туған баланың жүзінен елуі (жартысы) өледі.Демек, өтірік болмаса керек,
Баламыз тұрмайды деп көрінген әйел зарлайды. Әйел тіршілігіндегі мұндай
суық суреттердің ең үлкен себебі өнерсіздік, оқымағандық дедік.
Бала өлімін есепке алып, көп өлудің себебін іздегенде -дәрігерлердің
тапқаны. Оқу-өнері жоғары елдерде, мәселен Норвегияда, туған жүз баланың 7-
і өледі. Оқу-өнері нашар біз сияқты елде 100 баланың 50-60-ы өледі екен.
Ол біздің туған балаларымыздың жартысы өліп, отырған болып шыққаны. Екінші-
оқыған әйелдерден оқымаған әйелдердің балалары анағұрлым көп өледі дейді.
Мұның шешуі мынау: Оқыған әйел, балгер, әулие молдаға сенбейді. Надан
елдің ырымына сенбейді, ғылымға сенеді. Бала көтерген кезінде, бала
өсірген кезінде көңілінде бір күмәні болса, ғылымға сүйенген дәрігерге,
акушеркаға қаратады.
Ең болмаса өзі ғылым кітаптарын оқиды. Ақылды содан іздейді. Кітап
әйелдің жүкті кезінде, босанған әйелдің бала өсірген кезінде ненің пайда,
ненің залал екенін соқырға таяқ ұстатқандай қылып айтып береді. Сөйтіп,
оқыған әйел жайшылықта көзге көрінбейтін көп кемшіліктен сақтанатын
болады. Бала тумаудың
екінші бір маңызды себебі ананың жастығы. Бізде 13-14жастағы әйел бала
қатын болып, бала көтереді: бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпаған, аналыққа
денесі де өсіп, толмаған баладан туған бала не адам бола алсын. Өзі де
дертті болады. Баласы да тұрмайды.
Оқымыстылардың айтуы: 18-ге келмей – қыз, 18-ге келмей жігіттің
үйленуі көбінде нәсілсіздікке, тұқымының азаюына себеп. Кеңес өкіметі де
осылай деп заң шығарып отыр. Және ер мен әйелдің тең болмауы да тұқым
азуына үлкен себеп болады.
Үшінші себеп-біздің еркектер әйелдің аналық қасиетін құрметтей
алмайды. Жүкті әйел жатып қалғанша, үй щаруасының бәрін өзі басқарады.
Оған бір кеңшілік жоқ. Ең арғысы ұрып, соғудан құтылмайды.
Ел еркегі буаз малды жүкті әйелінен артық қадірлейді. Әйткенмен,
жаланың бәрін көшпелілікке аударып, жылай бермей, осы сияқты нашар
әдеттерден сақтандырып, өз шамамызша аналықтың түзу жолын көрсету
ниетімен, ел әйеліне арнап осы кітапты жазып жатырмыз.
Әйелдің ден құрылысы қандай болады, бала қалай өседі, қалай туады,
әйел босанған кезде қалай күтінуі керек? Жаңа туған баланы қалай тәрбиелу
дұрыс, баланың тамақтандыру тәртібі қалай болу керек? Кітапшада жазылған
сөздер осы.
Емшек баласы мен әйел аурулары бөлек кітапшаларда болғаны лайық болар
деп, бұл кітапшаға осындай бөлек кіргіздік.
Жазушы дәрігер емес, бұл кітапшаны жазғанда қолданғаны-орыс тіліндегі
оқымысты дәрігерлердің кітаптары және, өзі қазақ әйелі болғандықтан, елде
көрген өз басынан кешкен тіршілік тәжірибелері.
Біздің әйелден де жаңа болып келе жатқан жас дәрігерлеріміз осы күні
жоқ емес. Солар толық ғылым тіліне сүйеп, әлі талай кітаптар жазар.
Біздікі-көзге түрткендей кемшіліктерді көрсетпей, шыдап жата
алмағандық.
Елде оқыған әйел жоқтың қасы.Біздің үмітіміз-баланың қызығына
ортақтас ерлердің оқып, үй іші болып ақылдасып отырып, пайдаланар дедік.
Екінші- ел тәрбиесінде жүрген түрлі қызметтегі азаматтар, әсіресе
мұғалімдер, сауат ашқыш мектептерінде, оқу үйлерінде, әйел жиылған
жерлерде толықтырып, түсіндіріп оқыр дедік. Және, тағы, жастар ұйымының
мүшелері елге шыққан әйел қызметкерлері бар, реті келген жерде қалың ел
әйеліне оқып, түсіндіріп жеткізе беруді өздеріне міндет көрер дедік.
Ел әйелі өзі оқығанда да түсінуіне жеңіл болуын көздедік.
Үшінші бөлім
Баланы аурудан сақтандыру
Баланың ауруы
Әйел теңдігінің ілгері сандарында біз бала өсірудің дұрыс
тәртіптерін көрсеттік, түзу туған баланың тәрбиесін көрсеттік. Сол
тәртіптерді тайдырмай қолданған әйелдің баласы таза, сау болып өседі
дедік. Сондай бір тәжірибелі жол қолданбай, Құдай сақтаған жерде бәле
жоқ деп, біздің елше асыраған баланың шыбындай жаны анасының ішінде
жатқан кезінен бастап- ақ сансыз қатерде болады.
Анасының өзі білмей жүрген дерті болса, мәселен мерезі болса, ол бала
мезгіліне жетіп тумақ емес, көбінде түсік болып түседі. Бала бітеді де,
бойымнан жүйтікіп кете береді деген –сол аурудың салдары.
Әйел құрсақты кезінде өзін-өзі күте бермей, қашан босанғанша шамадан
артық ауыр жұмыста жүргендіктен, бала мезгілінен бұрын туып, көбінде адам
болмай, өліп қалады. Тірі қала қалса да, нашар, ауруы, мешел болып өседі.
Құрсақты әйелді қарап, қалай күтішну жайын айтып, үйретіп беретін
консультация деген үйлер бар жерде біздің әйел саны пайдалана білетін
болса, мұң –мүддесінің бәрін білдіріп, ақылын алып отырса, бала мұндай
қатерден аулақ болар еді.
Бұл-іштегі баланың жолындағы қатерлер.
Туған сағатында баланың алдындағы қатер онан көп болмаса, аз емес:
теріс келген баланы надан абысындар түзейміз деп өлі тудырады, әйел
жанында, босанғанда, тәртіп білетін дәрігер, акушерка болмағандықтан,
баланың көзіне анасының дерті қан-сөлі дерт жұқтырып, бала өмір бойына
соқыр болып қалуы, алдын ала біліп, жазып алмағандықтан, бала кіндігіне
оралып, буынып өлуі, кіндікті түбіне жақын кесіп, бала қансырап өлуі,
шарана жұтып, шашалу сияқты сансыз қатерлер тап туған сағатында да баланы
қоршап тұрады.
Дүниеге келген соң баланы андыған жау тіпті көп: нәп-нәзік жан ең
алдымен шаңды, қақырып-түкіріп тастаған үйдің нашар ауасынан, кіндік
шешесінің шала-шарпы жуылған лас қолынан, ораған кір шүберегінен,
шомылдырғандағы тазармаған ыдыстан дертті болады, төңірегінің бәрі аңдып
тұрған дерт.
Әйел пайдасын біліп, тума үйінде босанған болса, мұның бірі де
болмас еді. Таза босанып, дәрігердің ақылын үйреніп, баласының бейнетінен
гөрі қуанышын арттырар еді. Надандық салдарынан ана байғұс баласын сағат
сайын аңдып тұрған қауіп-қатерлерді жоғалту орнана, пәлені өзі қосып
отырады.
Емшек баласының ауруына аса үлкен себеп болатын нәрсе – тамақтану
тәртіпсіздігі әсіресе алғашқы үш айында. Әуелгі кезде ананың емшегі
тәртіпке түсе алмай, баланың да асқазаны да жөнделе алмай, іші желденіп,
дәретінің иісі, түсі бұзылып, бала мазасызданып, қатты жылай береді.
Мұндай қалып емшекпен асыраған балада да, сүтпен асыраған балада да
болады, тек емшектегі бала өсе келе түзеліп, жөнделіп кетеді. Сүт емген
баланікі ұлғайып, жүдете береді. Мұндай қалып көбінде алғашқы алтай
тұсында болады. Осы алты ай ішінде ата мирасы- тұқым қуған дерттер біліне
бастайды: әр түрлі қабыршақтанған қотырлар, бөрткендер, бас терісі, дене
терісінің дымығып, жаралануы сияқты тері дерттері. Сол кездердегі баланың
шошымпаз болуы, шошып жылай оянуы, ұйқысыздық және көп құсу сияқты
қалыптардың да себебі- тұқым қуған, ата- анасының мінез қалпынан болмақ.
Белгілі мешелдерді де алты айдың бітісінде білінеді. Мұның белгілері:
баланың ұқысы қашады, сұрланып кетеді, терлегіш болады, әсіресе басы,
желке шашы түсіп, желке сүйегі жұмсайды. Алты ай шамасында алғаш тісі шыға
бастайлы, бірақ тісі шығу баланы ауыртпайды. Алты айда асып, жасқа
толғанша, әлігі айтылған мешел сияқты аурулардың күшейетін кезі: баланың
сүйектері жіңішкеріп, еті сылбыр, жұмсақ болады, бас сүйегі өзгеріп, еңбек
шұқыры үлкейіп, қаны қашып, сұрланып кетеді. Алты айдан арғы жерде жасқа
толғанша грипп, тұмау, өкпе жағы ауруға шалдыққыш келеді. Ит ауру да
осыған жалғас жүреді. Құрт аурудың да бастап білінетін кезі – жасқа
толғанша.
Жастан асқанда, бала емшектен айырылады, бала жүре бастайды, сөйлей
бастайды. Есі кіріп, ақылы арта бастайды. Сондықтан, екі жасқа толғанша,
баланың табиғатына көп түсініңкіреп, ілгеріде басталған дедрттері күшіп,
ашыла бастайды. Бұл кезде ауру көбінде сүйекке шабады, мешел ауру да бұл
кездерде сүйекке шабады, көкірек сүйегі шығып, қисайып, аяқтары қисаяды.
Екіден үшке аяқ басқанда баланың табиғаты бекіп, ауруға бейімділігі
де кеми береді. Мешелдік түзеліп, сүйегі беки бастайды, бірақ осы үш жасқа
қарағанда бала өзіндей балалармен ойнайтын болғандықтан, жұқпалы-қызылша,
көк жөтел, скарлатина, дефтерия сияқты дерттерге килігеді. Бұл дерттер
туралы айтамыз. Сөйтіп баланың үш жас өміріндегі кездесетін қатерлердің
түрі осы сияқты.
Жас өмірді осы бейнеттерден аман алып өту ең алдымен ананың
мойнындағы міндеті екені анық. Бұған білімді дәрігерлердің емі бір керек
болса, баланы дұрыс бағып, аурудан аулақ тұрғызу онан да артық, ол ең
алдымен керек.
Бұған ана басшы болуы керек. Ауруға қарсы шараларды оқымысты
дәрігерлерден естіп, кітап оқып, ана қолдана білсе, сөйтіп ана надан бақсы-
балгерлердің, абысын – ажынының ақылынан шықса, жоғарыда айтылған сансыз
қатерлерге кездеспей- ақ, аман өтпек.
Төртінші бөлім
Әдебиет пен өнер мәселелері
Бір керек жұмыс
Семейде 1913 жылы февральда болған қазақша ойынның рұқсаты айрықша
қиындықпен алынды. Ойында айтылатын өлең, сөйленетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
I. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
III. Н.Құлжанова және Абай мұралары
IV.Н.Құлжанованың мұраларының зерттелуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі Торғай облысы Жангелдин ауданының көшпелі қазақ отбасында
дүниеге келген. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-тәрбиелік
ойларымен, қазақ әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген
кісінің бірі- Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист- публицист,
педагог-тәлімгер, екі тілде бірдей жазатын аудармашы, Шығыс еңбекші
әйелдерінің I съезін ұйымдастырушылардың бірі, орыс жағрапия қоғамының
Семей бөлімшесінің мүшесі еді.
Ол 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын бітірген соң Торғайдағы
қыз балалар училищесінде мұғалімдікке тағайындалады. Н.Құлжанова 1904
жылдан 1919 жылға дейін Семейдің мұғалімдер семинариясында оқытушы болып
істейді, 1920-1922 жылдары Ақмолада әуелі мұғалім, кейін уездік комитете
жауапты қызмет атқарады, одан соң Орынборға шақырылып, 1923-1925 жылдары
Қызыл Қазақстан журналының хатшысы, ал 1925-1929 жылдары республикалық
Еңбекші қазақ газетінде редколлегия мүшелерінің бірі, Әйел теңдігі
журналының бөлім меңгерушісі, кейіннен жауапты хатшы қызметтерін атқарады.
Н.Құлжанованың белсене араласуымен сонау 20- жылдардың өзінде – ақ
мектепке дейінгі қазақ педагогика ғылымының іргетасы қалана бастады.
Мәселен, 1924 жылы Орынборда Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу атты
педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы жарық көрді. Кейіннен Әйел теңдігі
журналында осы ізгілікті іс әрмен қарай жалғастырылды. Журнал беттерінде
қазақ балабақшаларының озат тәжірибелері, онда жүргізіліп жатқан түрлі
тәрбие жұмыстарының жай – жапсары, мақсат – міндеттері жайында көптеген
мақалалары жарияланды. Осы журналдың мектепке дейінгі тәрбие бөлімін
басқарған Н.Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын – соңды болмаған
бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй тұрғызуға себепші болды. Оның бұл
еңбектері Қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды (Қазақ
Совет Энциклопедиясы , 7- том. Алматы,1975,586-бет).
Нәзипаның тәлім- тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтасып
жатады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі, Баланың өміріне күн сәулесі мен
таза ауа аса қажет, Баланың аурулары, т.б. мақалаларынан жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның түп негізі етіп: Тәні саудың- жаны сау дейтін
халық даналығына саяды.
Тарих сахынасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен
ұштастыра білген қайраткерлердің, ұлт зиялыларының, ғалымдардың өмір жолын
зерттеуге шындап мән беруіміз керек. Бұл жөнінде академик М.Қозыбаев:
Күні кешеге дейін жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді
Қайраткерлер ұғымы қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді.
Қайраткер-жасампаз адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен
қабыстырып, өз халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше,
Отан тарихынан кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз
тұғырына қондыру керек[Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы: қазақ
университеті,1992.272-б],-жазған еді.
І. Н.Құлжанованың алғашқы тырнақалды мақалалары
Кеңестік дәуірде қазақ зиялыларынан шыққан қайраткерлер мен
ғалымдардың атқарған қоғамдық-саяси қызметі аракідік зерттелді. Көбіне
ондай зерттеулер Қазан төңкерісіне, соғысқа қатысқандарға арналды. Басқаша
айтқанда, жалпы зиялылардың, оның ішінде қазақ зиялыларының тарихын
зерттеуге негізгі кедергі, бөгет болған коммунистік идеологияға
негізделген методологиялық ұстаным екендігі аян.
Маркстік-лениндік методология нәтижесінде ұлт зиялыларының рөлі
жасанды түрде төмендетіліп, кейінгі орынға ығыстырылды. Көптеген талантты
ғалымдар, өнер, мәдениет және қоғам қайраткерлері кеңестік жүйе тарапынан
қысым көрді. Кеңестік билік қазақ ұлтының бетіне шыққан қаймағын, қалқып
алып тастап, бірнеше буынның төбесіне қорқыныш пен үрейді төндірді де
тұрды. Бұл ұлт ой-санасының жетілуі мен дәстүр сабақтастығына өз зиянын
тигізбей қоймады. Ұлт дамуының күретамыры-рухани салада ақтаңдақбеттер
көбейді. Осы қиянат ұзақ жылдарға созылып,80-жылдардың соңына қарай ғана
алаш арыстары тарихтағы өздеріне тиесілі бағасын ала бастады. Солардың
бірі-білім-парасатымен, ұлтжандығымен қайраткерлік дәрежеге көтерілген
қазақ қызы-Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанова.
Нәзипа Құлжанова-ұстаз, қаламгер, қайраткер.
Қазақтың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептерде ерлі-
зайыпты Құлжановтар оқып қана қоймай, ұлы ұстазының жолын қуған,ХХ ғасыр
басындағы қазақ тарихында ағартушылық жолын бекем ұстаған, оқыту,
тәрбиелеу ісінің теориясына да, практикасында да Н.Құлжанова именбей
кірісіп, аянбай еңбек сіңірді.
Оқу-тәрбие жұмысын ғылыми жолға қоюды бетбұрыс жасаған Мектептен
бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі кітаптары және анна мен бала
денсаулығына байланысты циклдік мақалалары Нәзипа Құлжанованың ұстаздық
жолы мен ағартушылық еңбегінің нәтижесі жүйелі құбылысқа ұласқандығын
дәлелдеп берді. Бұл жолда оның қызметі А.Байтұрсынов,
Х.Досмұхаметов,Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов сынды қазақ зиялыларының
ағартушылық ойларымен, ұстанған жолдарымен тоғысып, үндесіп жатты.
Нәзипа Құлжанованың рухани мұрасы ХХ ғасырдың бас шеніндегі қазақ
тарихын танудың дерек көзі де бола алады. Оның Кез-келген халықтың нағыз
ғылыми тарихын жазу, ең алдымен, сол халықтың өзі жасаған деректерді толық
меңгермей мүмкін емес,-деген тұжырымы кейінгі буын жас тарихшыларға жол
көрсетіп, жөн сілтейді.
Нәзипа Құлжанова-заманында ірі мәдени-қоғамдық істердің
ұйымдастырушысы, ұйытқысы болған қайраткер.
Ерлі-зайыпты Құлжановтар Ресей иомператорлық география қоғамы Батыс
Сібір бөлімі Семей бөлімшесінің мүшелігіне сайланып, ғылыми-ағартушылық,
мәдени-қоғамдық істерге белсене араласқан. Оның үстіне Нәзипа Сегізбайқызы-
аталған қоғамға мүше болған жалғыз қазақ қызы.
Географиялық қоғамның мүшесі ретінде Семей қаласында 1914, 1915
жылдары Нәзипа Құлжанова өткізген екі кеш тарихи, мәдени, танымдық
тұрғыдан бағасын күні бүгінге дейін жойған жоқ. Ол қазақ халқының ауыз
әдебиетіне, этнографиясынағ музыкалық мұрасына байланысты материалдарды
жинақтаған, кейбір үлгілерін Г.Потанин, А.Затаевич сияқты ғалым-
жинаушыларға табыс еткен.
1920 жылы Халық комиссарлар кеңесі (совнарком) Қырғыз (Қазақ) АССР-ы
Халықағарту комиссариатының тындырған алуан салалы істерін сараптай келіп,
комиссариат ішінен қазақ тілінде оқулықтар мен кітаптар шығаратын бөлім
ашу қажет деп шешекен. Сондай-ақ баспа істері жөнінде отыз адамнан
құрылған арнаулы комиссия құрамы бекітілген. Олардың арасында Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Б.Күлеев, Т.Шонанов, С.Садуақасов,
Қ.Жұбанов,М.Дулатов, С.Дөнентаев, Ғ.Қарашев, Ә.Бөкейханов, С.Сейфуллин
сияқты ірі тұлғалар бар. Бұл комиссиясының аса беделді екендігін
байқатады. Ал соншалықты мәртебелі комиссиасының құрамындағы жалғыз қазақ
қызы –тағы да Н.Құлжанова. Бұл Нәзипаның семейден Орынборға келген кезі.
Халық ағарту комиссариатының қызметкерлігіне тағайындалған Нәзипа
Құлжанова біраз жыл өткеннен соң жаңа қазақ әліпбиін енгізу жөніндегі
Орталық комитеттің (Центральный комитет нового казахского алфавита-ЦК НКА)
құрамына енген. Орталық комитеттің 1927жылғы 1мамырынан 1928 жылдың
10маусымына дейінгі қызметі жайында баяндама жасалып, 1927 жылдың
1қазанынан комитеттің құрамын жаңа мүшелермен толықтыру сөз болған.
Олардың арасында әйелдерден Құлжанова мен Бегалиеваның бар екендігі
хабарланған.
1920 жылдары Нәзипа Құлжанова араб әліпбиін тастап, латын әліпбиіне
көшу жөніндегі саяси астары терең істің басы-қасында болды. Үкімет
бекіткен комиссия құрамына енгендіктен, өз көзқарасына қайшы келсе де
латын әліпбиіне еріксіз кешіру ісін амалсыз басынан өткерді. Бұл-сол
кезеңдегі қазақ зиялыларының бармақтарын тістеткен көпе-көрнеу зорлықтың
нәтижесі еді. Кирилл әліпбиіне көшу жолындағы алғашқы саты екендігін
қазақтан шыққан ұлтжанды қайраткерлер мен ғалымдар әуел бастан ұққан
болатын.
Нәзипа Құлжанова- қаламы жүйрік журналист,талғамы биік жазушы.
Оның Қазақ, Айқап, Алаш, Қызыл Қазақстан, Әйел теңдігі,
Жаңа мектеп секілді мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген мақала,
очерктері уақыт талабына жауап берген, оқырманға ой салған туындылар
қатарынан берік орын алды. Маржан көркем әңгімесі мен әдебиеттің сан
салалы мәселелерін қозғаған еңбектері оның қаламгерлік мүмкіндіктерін
танытты.
Ол автор мен аудармашының жарысындай саналатын тәржіма өнерінің
қалыптасуына да бір қаламгердей еңбек сіңірді. Ұсақ әңгімелерден бастап
Б.Лавреневтің Қырық бірінші сияқты күрделі шығармасын сөйлетуі әдебиет
тарихында ескерілген жағдай. Н.Құлжанованың қаламгерлік мұраты мен
эстетикалық талғамын айқындайтын барша шығармаларын тұтастай қарастырған
жөн.
Әйел теңдігінің арашашысы Нәзипа Құлжанованың Алаш қозғалысы кезінде
қайраткерлігімен көзге түскен, аумалы- төкпелі заманда ел қамы үшін
күрескен қайраткерлердің бірі екендігіне дау жоқ. Оқып жүрген кезінен
бастап өзін ұлт үшңн күресуге даярлаған еді. Сонда- ақ, қайсар қыз
этнография тақырыбын зерттеп, мақалар жазып, талантын өзгелерге мойындатқан
тұлға. 1913 жылы Орыс география қонғамының Семей бөлімшесіне, Азамат
серіктестігі ұйымдарына мүше бола жүріп, Қазақ, Сарыарқа, Алаш
газеттеріне әйел теңдігі мәселелеріне қатысты мақалалар жазып тұрды.
айқап, Қазақ, Бірлік туы, Алаш басылымдарында оқу – ағарту
мәселелері туралы да қалам тербейді.
II. Н.Құлжанованың шыққан еңбегі
Н. Құлжанова артына мол мұра қалдырды. Газет- журналдардағы көптеген
очерк, мақалалары бір төбе десек, Мектептен бұрынғы тәрбие
(Орынбор,1923), Ана мен бала тәрбиесі (Қызылорда,1927) кітаптары жарық
көрді. Сондай- ақ, ол көптеген авторлардың еңбектерін қазақшаға аударды.
Олардың қатарында Б. Лавреневтің Қырық бірінші (1928), А. Куприннің
Лапылдап жанған крейсері (1927), А. Скиталецтің Дала соты (1923), В.
Короленконың Күн тұтылғандағысы (1923 ) бар.
1924 жылы Ана мен бала атты еңбегін жазып, жарыққа шығарғанда, Алаш
арысы Ахмет Байтұрсынұлы оған алғысөз жазғанын атай кету керек.
Ал автор мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұнын, мақсатын баяндап келіп,
баланың қимыл – қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеу, ойлау ерік –
жігерін жетілдіру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәні мен маңызына
назар аударады. Жас баланың өсіп- жетілуіне , дүниетанымына табиғаттың
әсерінің ерекшелігіне тоқтала келіп, суға түсіп, жүгіріп, құспен бірге
сайрап, көбелек қуып, шыбын – шіркей, құрт- құмырсқамен бірге көкорай
шалғын, тоғай арасын сайраңдап жүріп, көңілі де, жан -тәні де бірдей тегіс
өсіп, өркендемек дейді.
Сондай- ақ, ол баланың еліктегіштік, айналаны танып- білуге деген
құмарлық қасиетін жетілдіре тәрбиелеуге баса көңіл бөлуді қуаттайды.
Қазақстанда алғаш көзі ашық қазақ әйелі ретінде Нәзипа әйелдер
қозғалысының дамуына да үлкен үлес қосып, олардың қоғамдағы ұстанымдарының
белсенді болуын қолдап отырды. Ол Бірінші Шығыс әйелдері съезінің
ұйымдастырушылары қатарында болды.
Педагог, журналист, әдебиетші Нәзипа Құлжанованың Халқыма деп іс
қылдым атты Алматы Рауан баспасынан 1993 жылы 168 беттік үлкен еңбегі
бар.
Кітаптың алғышқы беті редакциядан деп, онда:
Табиғат пен қоғам дамуының обьективті заңдары бойынша өмір күн санап
алға жылжып, ілгері дамып барады. Осы заңдылықтардың негізінде адамдардың
санасы мен түсінігі де, білімі мен талғамы да үнемі өсу үстіщнде. Кешегі
жағдайлар бүгінге өлшем емес, қайта бүгінгі жеткен биіктен қарағанда,
олардың кейбірі аласарып, кейбірі көзден мүлде тасаланып, көрінбей қалып
барады. Олардың біразы бүгінгі адамдардың биік талғамына татымай, қажетсіз
болып қалатынына таңдануға да болмайды.
Осындай түсінік тұрғысынан келгенде, Нәзипа Құлжанованың бұл мұрасы
редакцияға келіп түскенде, бұл еңбектерді талғамы да, білім дәрежесі де
жоғары бүгінгі қазақ оқырмандарына ұсыну қажет пе, қажет емес пе дегеннің
төңірегінде біраз ойлануға тура келді. Өйткені олардың ішінде бүгінгі
талап – талғамға жауап бермейтіндері баршылық еді. Бірақ мәселені жан-
жақты бағдарлай келгенде, мынадай үш жағдай бұлардың басым көпшілігін
міндетті түрде жариялау керек деген тоқтамға келтірді.
Біріншісі – Нәзипа Құлжанова өз халқының көпшілігі, оның ішінде,
әсіресе, қазақ әйелдері оқу, білімнен қашық тұрған сонау Қазан
төңкерісңнен бұрын- ақ білімі, түсінігі жағынан сас биік деңгейден
көрінген, сондай- ақ қзі оқып, біліп қана қоймай, білгенін, ойға тоқығанын
білім дәрежесі төмен жатқан өз халқын көтеруге жұмсап, елі үшін шыр-пыр
болған, өзінің қысқа ғұмырын сол ізгі мақсат үшін сарп еткен ең алғашқы
қарлығаш екен. Біз мұндай жандарды ұмытуға, көзден таса, көңілден сырт
қалдыруға қақымыз жоқтығын ұғындыұ. Өзінің қарлығаш сынды қанатымен серкен
суы арқылы бүгінгі шыққан биігімізді жақындатқан және сол биіктің
іргетасын қаласқан мұндай игі жандарды, асыл азаматтарымызды қазіргі және
келер ұрпақтар ұмытпай, біліоп отырулары тиіс екен.
Екінші- Нәзипа Құлжанованың өзі де, оның ойлау, жазу дәрежесі мен
жазып отырған жағдайлары да – тарих- еліміздің, халқымыздың сол тұстардағы
тыныс- тіршілігі, жай- күйі. Біз бұларды ешқашан да ақ немесе қара
бояулармен боямаламай, сол күйінде, сол қалпында танып- білуіміз керек.
Сондықтан, бүгінгі күн талап –талғамы тұрғысынан қарағанда, автор
жазбаларында стильдік, ойлау жағынан қалам тигізіп, ұштай түсіп жататын
жақтары баршылық бола тұрса да, біз оларға қиянат жасамай, сол қалпында
беруді жөн көрдік.
Үшіншісі – автор жазбалары Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары дүниеге
келсе де, олардың ішінде бүгінгі оқырмандар да тағлым аларлық, үйренерлік,
іс жүзінде пайданаларлық ақыл- кеңестер, татымды ойлар, салмақты
топшылаулар, қоғам, ел жағдайын танытарлық құнды дерктер де жетерлік.
Бұл жинақ қалың оқырман қауымға осындай сипаттары жағынан ұсынылып
отыр.
Бүгін демектепке дейінгі педагогика баланың дамуына бағыт беріп,
белсенді түрде басшылық етуге негіздеген. Мұнда баланың мінез – құлқына
өзгеріс енгізіп, ұйымшылдыққа, көпшілікке, мейірімділікке, еңбекке, т.б.
ізгіліктерге баулу мақсаты қойылады. Нәзипа
Құлжанованыңсонау қазан төңкерісінен бұрын жарияланған еңбектерін іздеп
табу оңайға түспейтіні белгілі. Әйтсе де, іздеген адамға Қазақ газеті
мен Айқап журналы беттерінен біраз дүниелер табылғандай. Өйткені, оның
төңкерістен бұрын жазған көптеген мақалалары осы басылымдарда жарияланып
тұрған. Нәзипа Құлжанованың екінші бір көлемді еңбегі – 1927
жылы Қызылордада басылып шыққан Ана мен бала тәрбиесі деп аталтын
кітапшасы. Шығарманың көлемі шағын, ал ішінде үлкен мән мен мазмұн жатыр.
Баланың
дені сау азамат болып өсуіне ол тумас бұрын-ақ қажетті жағдай жасайтын
қоғам дей келіп, әйел – ананың отбасы тіршілігіндегі жауаптылығың сезінуі,
ол үшін әйел – ананың сауатын ашып, әркез оқып, іздену үстінде жүруі, өмір
легінен қалыспауға тырысуы керектігін қатты ескертеді. Бұл кітапшада әйел
– ананы дертке шалдығудан сақтандыратын кеңестері де баршылық. Әйулдің
екіқабат және босану кезіндегі ескеретін жағдайлары одан кейін жас
нәрестені күту ережелері тәптіштей сөз етіліп, күнделікті өмірге қажетті
ақыл – кеңестер айтылады.Нәзипа Құлжанова бала тәрбиесін екі жағдайға
сабақтастыра қарайды. Алғашқысы – отбасында ата – ананың беделін сақтаудан
туса, кейінгісі – бала тірбиесінің жан – жақтылығын қадағалайтын
әрекеттер. Отбасындағы бірлік, татулық, ананың денсаулығы, рухани
дүниесінің кеңдігі, бала тәрбиесіне тікелей әсер ететін жағдайлар деп
санайды. Сондықтан дөрекі еркектердің әрекеттерінен, анаға деген феодалдық
көзқарастарынан, әйелдің өз міндетіне салақ қарайтын жалқау, еріншек,
жағымсыз қылықтарынан жирендіре, оларды жағымды да сүйкімді мінез –
құлықтармен салыстыра екшеп, ойлануға жетелейді.
Кітапшадағы Жүкті әйелдің күтімі, Емшек баласын дұрыс
емізудің тәртібі, Емшек баласының дене тәрбиесі, Баланың аурулары,
Баланың жұқпалы аурулары, Баланың өсуіне күннің сәулесі, таза ауа
қажет дейтін тақырыптарда, міне, осы мәселелер жан – жақты сөз
етіледі.Нәзипа әйелдің міндеттерін айта отырып, олардың жауаптылығын
жеңілдетуге бара қоймайды. Оны біз Жұма күндерінде қазақ әйелдеріне
кеңес, Үй қандай болу керек?идеген ойласу ретіндегі ақыл – кеңесінен,
отбасының шаңырағын биіктете, босағасын берік ете түсуге шақыруынан
көреміз. Жазушы отбасы тұрмыс салтының олқы жақтарын көзімен көріп
күйзелген толғанысын ортаға салуы да – әйелдің қамы. Үйді таза да дұрыс
ұстауды мойындата отырып, үндейтіні, шақыратыны үздіксіз
еңбеккерлік.Нәзипа Құлжанова – әдебиетіміздің сол кездегі жай-күйі мен
даму жолдарына да барлау жасаған әдебмет зерттеушісі. Ол өзі қазақтың
жазба әдебиетініңатасы деп таныған Абай шығармасына зергерлікпен үңіледі.
Абайдың ақындық бұлақ көзін ашқан әуелі шығыс әдебиеті, содан соң орыс
әдебиеті деп топшылайды. Бұл пікір Нәзипа орыс тіліндегі дүниелерді ғана
оқып, үйреніп қоймай, шығыс әдебиетінен де хабардар болғанын көрсетеді.
Мұны біз Бір керек жұмыс, Әдебиетімізге көз салу, Қазақ әдебиеті,
Ақын Шолпан сияқты зерттеулерінен айқын байқаймыз.
Нәзипаның Бір керек жұмыс деген еңбегінде біраз мәселелер көтерілді.
Солардың ішінде: Бұл жақсылық іске ақша әр түрлі жолдармен жиналмақшы
еді. Сол жолдардың бірі – қазақтың жиын жерлерінде әлгіндей әдебиет
кештерімен және басқа түрлі ойындар жасау еді. Мұндай ойындар көбейсе,
ақшасы – бір, екіншісі – жақсы сөздер жарысқа түсіп, әдебиетіміздің ілгері
басуына зор себеп болар еді. Сондықтан осындай жақсылық жолдарға ойын
істеймін деп кезенген жерлерде жол бөгеу болмайтын қылып, тама ескі, жаңа
сөздерімізді, өлеңі бар, қара сөздері бар, жиып теріп, бір кітап (сборник)
қылып, (драматический) цензурадан өткізіп алсақ... деген тілегі көпке ой
саларлық жайт.
Әдебиетімізге көз салу атты зерттеуінде ол : Ұлт әдебиетімізді майданға
шығармақ үшін, ең әуелі өз тұрмысымызды білмегіміз, халық аузындағы
әдебиетімізді жинап, бір тәртіпке, белгілі сарынға салмағымыз, өз
жұртымызды әр жақтан білмегіміз керек. Қазақ зиялылары бұл күнге дейін бұл
туралы не қылды?.. Бізге ұят, халқымыздың бай әдебиетін, оның ертегілерін,
мақалдарын, өзінің мәдениетін, күйлерін, жырларын... білуге, жинауға
құштарлығымыз жоқ. Бұларды, көңіл қойсақ жию қиын емес. Әрбір оқи, жаза
білетін кісінің қолынан келетін жұмыс. Егер халық аузынан жазып, бәрін
бірге жинасақ, оларды тәртіпке салсақ, әдебиетіміз, ғылымымыз үшін бір
пайда шығара алатын кісілер табылып қалар еді. Бұл істі жарыққа шығармақ
үшін кімнің қандай білгені болса, планы болса, жазып ортаға салса, шын
ықыласпен оқып тыңдар едік деген сияқты қазақ әдебиеті үшін жаны ауырған,
қамқорлыққа толы ойлар айтады. Н. Құлжанова
20 – 30 жылдарда ел өміріндегі елеулі мәселелерді көтерген мақалаларды
өндірте жазады. Бұған оның бұл жылдарда С. Сейфуллин, Б. Майлин, С.
Мұқанов, Ғ. Мүсірепов тағы басқа да қазақтың маңдайалды ұлдарымен
қызметтес болуы да оң ықпалын тигізген деп есептеуге болады.Дәл осы
жолдарда ол қоғамдық – әлеуметтік жұмыспен бірге шығармашылық жұмысты
қатар жүргізіп, әдебиетке тиісті үлес қосуды көздегендігі байқалады. Осы
бағытта Нәзипа ең алдымен халықтың сана –сезімін оятуға күш салу
керектігін анық аңғарды. Бұл үшін жұртшылықты оқытуға, өнерге
талаптандыратын үгіт – насихаттың ауадай қажет екенін, онвң кілті
баспасөзде жатқанын жете түсінді. Сондықтан ол өзінің қазақ баспасөз
ұйымдарындағы қызметін жазды және үздіксіз жариялап жүрді.Нәзипаның
журналистік, жазушылық қабілетінен туындаған шығармаларының тілі оралымды,
оқиға желісі оқушысына ой салып, ынталандыра жетелейді. Өйткені жазғандары
жанды оқиғалар – еліміздің біраз жерінде қызмет істеп көргендеріне,
солардан түйген ойларына негізделген , өмірдің өзінен туған дүниелер.
Маржан атта шығармасы (Қызыл Қазақстан, 1925. № 1) ел ішіндегі
қорғансыз әйелдің жүрек зары мен көз жасын суреттеуге арналған. Әңгімеде
автор Маржан өмірінің аянышты кезеңдерін суреттеу арқылы қазақ ауылындағы
жағдайларға назар аударады. Төңкеріске дейін, әсіресе, ауылды мекендерде
берік орныққан рулық – феодалдық салттың кейбір жағымсыз жақтарын мейлінше
сынап, әшкерелейді. Әйелдер теңсіздіктен азат болып, қашан еркін өмірге
жетер екен деп арман еткенде, көкірегі қарс айрылады. Маржан қыздың
әділетсіздіктің құрбаны болып, көкірегіне шер байланып, айықпас дертке
ұшырағанын аянышпен суреттейді.Әңгімеде автор қазақ әйелінің мінез –
құлқындағы көнбістікті, тазалықты, инабаттылықты да орнымен көрсетіп
отырады.Нәзипа Сағызбайқызы – Қазақстанда әйелдер қозғалысын өрістету
ісіне белсене араласқан, әйелдер бөлімінің жұмысына үлкен үлес қосқан
қоғам қайраткері. Шығыс әйелдерінің I съезін ұйымдастыруда атқарған еңбегі
ұшан - теңіз. Республиканың жер – жерлерінде әйелдер арасында үгіт –
насихат жұмыстарын жүргізуге аянбай ат салысқан. Осы жұмыстарды
жандандырып, оған бағыт беріп, ақыл – көмегін көрсетуге ауылдық,
губерниялық, уездік комитеттерде әйелдер бөлімінің құрылуына күш
салған.Оқыған, зерделі Құлжановтардың өнерпаздық өнегелері туралы жоғарыда
қысқаша атап өткеніміздей, олап Ыбырай мен Абайдың шығармашылығына
байланысты ойын – сауық кештерін өткізіп, ең алдымен елдің көңіл көзін
ашуды мақсат етсе, екіншіден жиналған қаржының біраз бөлігін Петербург,
Қазан, Томск, Омбы сияқты қалаларда оқитын қазақ жастарына көмекке жіберіп
отырғандықтары үлкен азаматтық іс еді.Семей облыстық театрының құрылуы
жайында сөз болғанда, әсіресе Нұрғали мен Нәзипаның сырт қалмауы жөн
дегіміз келеді. Театр құрылмастан көп бұрын да оның негізін салуға ат
салысқанын, театр шаңырақ көтергеннен кейін де оның мақсат – мүдделеріне
құлақ түріп, ұжымның әрқандай жағдайын ескеріп, қажет болса тиісті
орындардың алдына мәселелер қойып, баспасөз беттерінде театрды үздіксіз
насихаттап отырғандары да – халық алдындағы игі істері.
Бұрынырақта Нәзипаның театрға
қатысты, оның алғашқы ойын – сауық кештерінде белгілі рөлдерде ойнағаны
көп айтыла бермей, ат – үсті ғана ауызға алынып кететін. Сондықтан
Құлжанова талантының осы бір қырын аша түсу мақсатында да зерттеулер
жасалса, қандай ғанибет болар еді. Н. Құлжанованың шығармашылығында бір
өнімді сала – аударма. Нәзипа қазақта ең алғаш Абай, Ыбырай өлеңдерін, Ғ.
Мүсірепов шығармаларын орысшаға аударуы ол кез үшін кісі қызығарлық ерекше
жағдай еді. Абайдың Желсіз түнде жарық ай өлеңі мен Ыбырайдың Көктем
өлеңін аударуы, ондағы өзіндік шеберлігі, аудармашылық таланты өз алдына
әңгіме етуге тұрарлық жағдай. Нәзипа орыс
әдебиетінің озық үлгілерін қазақ тіліне аударуға да ат салысты. Ол М.
Горькийдің 1905 жылы қаңтардың 9 күні, С. Скиталецтің Дала соты, Г.
Короленконың Күн тұтылғанда, А. Куприннің Лапылдап жанған крейсер,
т.б. әңгіме, повестерін, В. Лаврентьевтің Қырық бірінші атты повесін
аударған. Н. Құлжанованың аудармасындағы жақсы қасиет –
ол қай тілге тәржімаласа, сол тілдегі термин – баламаларды сәтімен тауып
аударуға тырысатындығына мысалды көптеп келтіруге болады.
Халқым деп іс қылған – кезінде қолдан келгенінше қала, ауыл жастарына қол
үшін беруден, ақыл – кеңестерімен дұрыс бағыт сілтеуден аянбаған, содан
өздері де ләззат алып, рухани өсіп отырған абзал азамат Нұрғали мен Нәзипа
Құлжановтардың есімдерін орныменескермеу тарих алдында ұрпақ парызын
жеңілдете қоймаса керек.
Нәзипа Құлжанованың өмірі қысқа болды. Өз халқы үшін барлық күш
жігерін сарқа жұмсаған Нәзипа денсаулығынан айрылды. Ол ауру, мүгедек
деген атпен қызметтен мүлдем қол үзіп қалды. Сөйтіп, жазылмас дертке
ұшырап, өмірі үзілген апамыздың қысқа айғақ болатын архтвтік материалдар
да баршылық. Олар – қазақ және орыс тілдерінде өз қолымен жазған
өтініштері еді. Н.Құлжанованың
жазғандары бұл кітапқа түгел кірген жоқ. Жинастырылмаған мұралары да
баршылық. Елі үшін еңбек еткен, қаламынан ізгілік сөзі тамшылаған үлкен
жүректі мәдениет қайраткерлерінің тәрбиелік маңызы зор мұрасын бүгінгі
ұрпаққа жеткізу парыз іс деп есептеп, қолда бар еңбектерінен қазіргі күн
талабына лайықты дегендерін ғана енгіздік.
Рахима Сыздықова филология
ғылымдарының кандидаты
Бірінші бөлім
МЕКТЕПТЕН БҰРЫНҒЫ ТӘРБИЕ
Сөз басы
Адам баласының дүниеде өмір шекке тарихына қарасақ, бұрынғы адамдар
мен бүгінгі адамдардың тіршілік ету істерінің әр ісі жер мен көктей. Тас
пен таяқтан басқа құралы жоқ, аңның аз – ақ алдында жүрген алғашқы
адамдардың ісімен осы күнгі әуе кемелерімен аспанға ұшып жүрген адамдардың
ісінің арасы жер мен көктей емей немене? Отарба, автомобиль,
пароход, аэроплан, жұмыс машаналары, сымды – сымсыз телеграф, телефон тағы
солар сияқты түрлі күшпен жүретін тетікті машаналар бәрі де тіршілік
шарасына істелген құралдар, бәрі де өнер – білім арқасында шыққан
нәрселер. Бұл сияқты нәрселерді істей білу түгіл тұтына білудің өзіне
бірталай ббілім керек. Заман амалының жарысынан, заман күшінің қатарынан
қалмай өмір сүру үшін бүгіндегі адамға көп өнер – білімге баланы басынан
даярлау керек деген соңғы заманда пікір күшейді. Оны күшейтіп отырған да
тіршілік ісіне бұл күнде өнер – білім көп керектігі.Баланы бастан даярлау
деген – баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген болады. Дұрыс
тәрбиемен өскен бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өспек.
Дұрыс тәрбиенің асылы – баланың тәні мен жанына керек деп танылған істерді
істеу. Баланың тәні сәлемет, есі дұрыс, зейіні алғыр болып өсуіне керек
істерді бала табиғатының тілеуімен істеу – сол дұрыс тәрбиелеу болады.
Мұның ең негізіне керек шарты –тәрбиелеу шарты – бала табиғатын жақсы
біліп, бала табиғатын күштемеу, табиғат жолынан шықпау. Бала бастапқы
кезінде адамнан гөрі табиғатқа жақын... Оның өсуі, есеюі адам зорлауымен
жүрмей, табиғат жолымен жүрмек. Адамның істейтін көмегі – баланың дұрыс
өсуіне,есеюіне керек жағдайды жай жасау. Әуелі балаға тәнінің сұлулығы
керек. Тәні сау баланың жаны сау да сау болып, есі дұрыс, зейіні алғыр
болып өспек. Зейіні алғыр болуы – адам тіршілігіне керек өнер –білім алуы,
ал адамның өнер – білім табуы табиғи жолмен болуға тиіс. Адамға іс үстінде
пайда болған іс пенен ес қосылуынан өнер – білімді ойлап үйренбейді,
істеп, түюден үйренеді. Тілді басқалардың сөйлесуінен үйренеді. Баланың
еліктегіш табиғаты 3 – тен 6 – 7 жасқа дейін күшті болады. Солай болған
соң жас бала дұрыс тірбие алып, дұрыс өсу, дұрыс білім үйрену үшін үлгісі
дұрыс болуы керек. Тілді үйрену үшін маңаындағылар дұрыс сөйлеу керек,
бала жақсылыққа үйрену үшін маңайындағылар жақсы қылықты болу керек. Мұның
бәрін де бала табиғаты тілеуінше істеп, бала табиаты сүйсе, қонбақ. Бала
табиғаты нені сүйеді? Бала табиғатының сүйетіні: жүру, жүгіру¸ойнай жүре
бір нәрсені шұқынып істеген болу. Баланың ойыны жақсы, жұмысы қайсы,
ауыруға болмайды. Ойыны да – ойын, жұмысы да - ойын, бәрін де ойын
үстінде, ойын үшін істейді. Ойынға жүреді, жүгіреді, ойын үшін шұқынып іс
істеген жұмысына қанағат болады. Ойны үстінде сөйлеседі, таласады,
тартысады: ойын үстінде өнерлері ойынынан ойын шығарады, неш түрлі
ойыншықтар жасайды. Жас балаларға жақсы іс, дұрыс білім үйрету дегенде
мектеп балаларына сабақ үйрету,үлкендерге іс үйрету сияқты емес, әлгі
айтылған сияқты балалар табиғаты тілейттін жөнмен үйрету айтылды, яғни
баланы ойынына үйрету, қатыстыру арқылы ойыны қайсы, үйретуі ұайсы екенін
балаллар айырмастай, сезбестей етіп үйрету деп білу керек. Бала
ттәрббиесіндегі негізгі мақсат – баланың бетін жасынан түзеп, дұрыс білім,
жақсы әдет, көркем мінез, таза қылық үйрету. Мұны істеуге үлкендердің
қалпынддағы тұрмыс, үй – күйі үйлесе қоймайды. Сондықтан бала қалыпқа
лайық үй – күй жасау үшінм Нәзипа жолдастың кітабында айтылған сныға
қатысты бала тәрбиелейтін түрлі үйлер жасалады. Онадғы үйлер қазақ ішінде
жоқ. Қазақ балалары үшән жасалған кейбір шаһарларда бала үйі бар болса,
олар әуелі аз, екінші, ол ұйлерде бұл күнге көңілдегідей тәрбие жоқ. Олай
болуының себебі – бал табиғатын жақсы біліп , балалрды жақсы баулырлық
бала үйлерінде қазақтан кісі жоқ. Басқалар бала табиғатын жақсы
білгенімен, баланың тілін білмеген соң, бала баулуына керек істердің көбін
істей алмайды.Нәзипа жолдастың кітабы мектеп жасынан бергі, екі жастан
арғы балаларды тәрбиелеу үшін мәдениет жүзінде алға тұрған халықтар не
істейтіні, бала тәрбиесі оларда қандай орын алып, қандай дәрежеде тұрғаны
жайынан қысқаша мағлұмат береді. Қандай орындарда балалар қандай тәрбие
алатыны да, қандай орындарда бала тәрбиелеушілер даярланып, қандай
біліммен шығаратыны да айтылып өткен. Өзгеріс болғанан бері бала
тәрбиелейтін бала үйі, бала бақшасы, тағысын тағы сондай нәрселер
болатыны көбінің құлағына тимесе де, олардың қандай болатыны, балалар онда
қандай жолмен, қалай тәрбиеленетіні хақынан қазақта хабардар адамдар әлі
күнге дейін аз. Ол кемшілікті жоғалтқандай мағлұмат Нәзипа жолдастың
кітабында бар көрінеді.
Жазушының мақсаты – тәрбие туралы кітіп шығару емес, бала
тәрбиесіне ойын бөлетін адамдарға бала тәрбиесінің бағдарынан хабар беру
екендігі кітап мазмұнынан көрініп тұр. Жазушының ойы – мәдениет жұрттардың
балалары қандай орындарда қандай тәрбие алады, осыны ғана көрсету болған.
Ол ойын жазушы орындап шыққан.
Байтұрсынов Ахмет (Орынбор,
1923 жыл, 30 сент.)
Екініш бөлім
АНА МЕН БАЛА ТӘРБИЕСІ
Сөз басы
Көшпелілік қазақ баласын өнер – біліммен кенде қылды. Өнер – білім
кемдігінің тұрмыста ақсатпайтын жері жоқ. Қазақтың қай шаруасын алсақ та,
бәрі көңілдегідей емес. Соның ішінде, әсіресе, бас көтертпейтін ауырлық –
әйел тіршілігінде. Әйелдің
ежелден еншісіне тиген кең дәулет – бала көтеру, бала өсіру. Осы міндетін
орындау жолында біздің әйел толық қараңғыны қармалауда.Әйел – ел анасы: ел
бастайтын ерлер, данышпандарәйелден туған, әйел тәрбиесімен өседі. Бірақ,
біздің әйеліміз елді өсіретін, көркейтетін ана бола алмай келеді.
Неге?
Біздің әйелдеріміз шетінен дертті, бәрінің баладан жалған желі
бар. Әйелдің баладан өлуі тіпті көп. Біздің әйелдің бала көтермейтіні
және көп. Екі қатын – үш қатын алғандардың бәйбішесіне қоятын кінәсі
баласыздық қой. Біздің әйелдің асыраған баласына келсек, баланың ауруы
тіпті есепсіз. Ит тиді, Мешел, Қотыр, Құныс, тағы тағылары толып
жатыр...Баланың өлімің есепке алғанда төбе шашың тік тұрады. Бір жылда
туған баланың жүзінен елуі (жартысы) өледі.Демек, өтірік болмаса керек,
Баламыз тұрмайды деп көрінген әйел зарлайды. Әйел тіршілігіндегі мұндай
суық суреттердің ең үлкен себебі өнерсіздік, оқымағандық дедік.
Бала өлімін есепке алып, көп өлудің себебін іздегенде -дәрігерлердің
тапқаны. Оқу-өнері жоғары елдерде, мәселен Норвегияда, туған жүз баланың 7-
і өледі. Оқу-өнері нашар біз сияқты елде 100 баланың 50-60-ы өледі екен.
Ол біздің туған балаларымыздың жартысы өліп, отырған болып шыққаны. Екінші-
оқыған әйелдерден оқымаған әйелдердің балалары анағұрлым көп өледі дейді.
Мұның шешуі мынау: Оқыған әйел, балгер, әулие молдаға сенбейді. Надан
елдің ырымына сенбейді, ғылымға сенеді. Бала көтерген кезінде, бала
өсірген кезінде көңілінде бір күмәні болса, ғылымға сүйенген дәрігерге,
акушеркаға қаратады.
Ең болмаса өзі ғылым кітаптарын оқиды. Ақылды содан іздейді. Кітап
әйелдің жүкті кезінде, босанған әйелдің бала өсірген кезінде ненің пайда,
ненің залал екенін соқырға таяқ ұстатқандай қылып айтып береді. Сөйтіп,
оқыған әйел жайшылықта көзге көрінбейтін көп кемшіліктен сақтанатын
болады. Бала тумаудың
екінші бір маңызды себебі ананың жастығы. Бізде 13-14жастағы әйел бала
қатын болып, бала көтереді: бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпаған, аналыққа
денесі де өсіп, толмаған баладан туған бала не адам бола алсын. Өзі де
дертті болады. Баласы да тұрмайды.
Оқымыстылардың айтуы: 18-ге келмей – қыз, 18-ге келмей жігіттің
үйленуі көбінде нәсілсіздікке, тұқымының азаюына себеп. Кеңес өкіметі де
осылай деп заң шығарып отыр. Және ер мен әйелдің тең болмауы да тұқым
азуына үлкен себеп болады.
Үшінші себеп-біздің еркектер әйелдің аналық қасиетін құрметтей
алмайды. Жүкті әйел жатып қалғанша, үй щаруасының бәрін өзі басқарады.
Оған бір кеңшілік жоқ. Ең арғысы ұрып, соғудан құтылмайды.
Ел еркегі буаз малды жүкті әйелінен артық қадірлейді. Әйткенмен,
жаланың бәрін көшпелілікке аударып, жылай бермей, осы сияқты нашар
әдеттерден сақтандырып, өз шамамызша аналықтың түзу жолын көрсету
ниетімен, ел әйеліне арнап осы кітапты жазып жатырмыз.
Әйелдің ден құрылысы қандай болады, бала қалай өседі, қалай туады,
әйел босанған кезде қалай күтінуі керек? Жаңа туған баланы қалай тәрбиелу
дұрыс, баланың тамақтандыру тәртібі қалай болу керек? Кітапшада жазылған
сөздер осы.
Емшек баласы мен әйел аурулары бөлек кітапшаларда болғаны лайық болар
деп, бұл кітапшаға осындай бөлек кіргіздік.
Жазушы дәрігер емес, бұл кітапшаны жазғанда қолданғаны-орыс тіліндегі
оқымысты дәрігерлердің кітаптары және, өзі қазақ әйелі болғандықтан, елде
көрген өз басынан кешкен тіршілік тәжірибелері.
Біздің әйелден де жаңа болып келе жатқан жас дәрігерлеріміз осы күні
жоқ емес. Солар толық ғылым тіліне сүйеп, әлі талай кітаптар жазар.
Біздікі-көзге түрткендей кемшіліктерді көрсетпей, шыдап жата
алмағандық.
Елде оқыған әйел жоқтың қасы.Біздің үмітіміз-баланың қызығына
ортақтас ерлердің оқып, үй іші болып ақылдасып отырып, пайдаланар дедік.
Екінші- ел тәрбиесінде жүрген түрлі қызметтегі азаматтар, әсіресе
мұғалімдер, сауат ашқыш мектептерінде, оқу үйлерінде, әйел жиылған
жерлерде толықтырып, түсіндіріп оқыр дедік. Және, тағы, жастар ұйымының
мүшелері елге шыққан әйел қызметкерлері бар, реті келген жерде қалың ел
әйеліне оқып, түсіндіріп жеткізе беруді өздеріне міндет көрер дедік.
Ел әйелі өзі оқығанда да түсінуіне жеңіл болуын көздедік.
Үшінші бөлім
Баланы аурудан сақтандыру
Баланың ауруы
Әйел теңдігінің ілгері сандарында біз бала өсірудің дұрыс
тәртіптерін көрсеттік, түзу туған баланың тәрбиесін көрсеттік. Сол
тәртіптерді тайдырмай қолданған әйелдің баласы таза, сау болып өседі
дедік. Сондай бір тәжірибелі жол қолданбай, Құдай сақтаған жерде бәле
жоқ деп, біздің елше асыраған баланың шыбындай жаны анасының ішінде
жатқан кезінен бастап- ақ сансыз қатерде болады.
Анасының өзі білмей жүрген дерті болса, мәселен мерезі болса, ол бала
мезгіліне жетіп тумақ емес, көбінде түсік болып түседі. Бала бітеді де,
бойымнан жүйтікіп кете береді деген –сол аурудың салдары.
Әйел құрсақты кезінде өзін-өзі күте бермей, қашан босанғанша шамадан
артық ауыр жұмыста жүргендіктен, бала мезгілінен бұрын туып, көбінде адам
болмай, өліп қалады. Тірі қала қалса да, нашар, ауруы, мешел болып өседі.
Құрсақты әйелді қарап, қалай күтішну жайын айтып, үйретіп беретін
консультация деген үйлер бар жерде біздің әйел саны пайдалана білетін
болса, мұң –мүддесінің бәрін білдіріп, ақылын алып отырса, бала мұндай
қатерден аулақ болар еді.
Бұл-іштегі баланың жолындағы қатерлер.
Туған сағатында баланың алдындағы қатер онан көп болмаса, аз емес:
теріс келген баланы надан абысындар түзейміз деп өлі тудырады, әйел
жанында, босанғанда, тәртіп білетін дәрігер, акушерка болмағандықтан,
баланың көзіне анасының дерті қан-сөлі дерт жұқтырып, бала өмір бойына
соқыр болып қалуы, алдын ала біліп, жазып алмағандықтан, бала кіндігіне
оралып, буынып өлуі, кіндікті түбіне жақын кесіп, бала қансырап өлуі,
шарана жұтып, шашалу сияқты сансыз қатерлер тап туған сағатында да баланы
қоршап тұрады.
Дүниеге келген соң баланы андыған жау тіпті көп: нәп-нәзік жан ең
алдымен шаңды, қақырып-түкіріп тастаған үйдің нашар ауасынан, кіндік
шешесінің шала-шарпы жуылған лас қолынан, ораған кір шүберегінен,
шомылдырғандағы тазармаған ыдыстан дертті болады, төңірегінің бәрі аңдып
тұрған дерт.
Әйел пайдасын біліп, тума үйінде босанған болса, мұның бірі де
болмас еді. Таза босанып, дәрігердің ақылын үйреніп, баласының бейнетінен
гөрі қуанышын арттырар еді. Надандық салдарынан ана байғұс баласын сағат
сайын аңдып тұрған қауіп-қатерлерді жоғалту орнана, пәлені өзі қосып
отырады.
Емшек баласының ауруына аса үлкен себеп болатын нәрсе – тамақтану
тәртіпсіздігі әсіресе алғашқы үш айында. Әуелгі кезде ананың емшегі
тәртіпке түсе алмай, баланың да асқазаны да жөнделе алмай, іші желденіп,
дәретінің иісі, түсі бұзылып, бала мазасызданып, қатты жылай береді.
Мұндай қалып емшекпен асыраған балада да, сүтпен асыраған балада да
болады, тек емшектегі бала өсе келе түзеліп, жөнделіп кетеді. Сүт емген
баланікі ұлғайып, жүдете береді. Мұндай қалып көбінде алғашқы алтай
тұсында болады. Осы алты ай ішінде ата мирасы- тұқым қуған дерттер біліне
бастайды: әр түрлі қабыршақтанған қотырлар, бөрткендер, бас терісі, дене
терісінің дымығып, жаралануы сияқты тері дерттері. Сол кездердегі баланың
шошымпаз болуы, шошып жылай оянуы, ұйқысыздық және көп құсу сияқты
қалыптардың да себебі- тұқым қуған, ата- анасының мінез қалпынан болмақ.
Белгілі мешелдерді де алты айдың бітісінде білінеді. Мұның белгілері:
баланың ұқысы қашады, сұрланып кетеді, терлегіш болады, әсіресе басы,
желке шашы түсіп, желке сүйегі жұмсайды. Алты ай шамасында алғаш тісі шыға
бастайлы, бірақ тісі шығу баланы ауыртпайды. Алты айда асып, жасқа
толғанша, әлігі айтылған мешел сияқты аурулардың күшейетін кезі: баланың
сүйектері жіңішкеріп, еті сылбыр, жұмсақ болады, бас сүйегі өзгеріп, еңбек
шұқыры үлкейіп, қаны қашып, сұрланып кетеді. Алты айдан арғы жерде жасқа
толғанша грипп, тұмау, өкпе жағы ауруға шалдыққыш келеді. Ит ауру да
осыған жалғас жүреді. Құрт аурудың да бастап білінетін кезі – жасқа
толғанша.
Жастан асқанда, бала емшектен айырылады, бала жүре бастайды, сөйлей
бастайды. Есі кіріп, ақылы арта бастайды. Сондықтан, екі жасқа толғанша,
баланың табиғатына көп түсініңкіреп, ілгеріде басталған дедрттері күшіп,
ашыла бастайды. Бұл кезде ауру көбінде сүйекке шабады, мешел ауру да бұл
кездерде сүйекке шабады, көкірек сүйегі шығып, қисайып, аяқтары қисаяды.
Екіден үшке аяқ басқанда баланың табиғаты бекіп, ауруға бейімділігі
де кеми береді. Мешелдік түзеліп, сүйегі беки бастайды, бірақ осы үш жасқа
қарағанда бала өзіндей балалармен ойнайтын болғандықтан, жұқпалы-қызылша,
көк жөтел, скарлатина, дефтерия сияқты дерттерге килігеді. Бұл дерттер
туралы айтамыз. Сөйтіп баланың үш жас өміріндегі кездесетін қатерлердің
түрі осы сияқты.
Жас өмірді осы бейнеттерден аман алып өту ең алдымен ананың
мойнындағы міндеті екені анық. Бұған білімді дәрігерлердің емі бір керек
болса, баланы дұрыс бағып, аурудан аулақ тұрғызу онан да артық, ол ең
алдымен керек.
Бұған ана басшы болуы керек. Ауруға қарсы шараларды оқымысты
дәрігерлерден естіп, кітап оқып, ана қолдана білсе, сөйтіп ана надан бақсы-
балгерлердің, абысын – ажынының ақылынан шықса, жоғарыда айтылған сансыз
қатерлерге кездеспей- ақ, аман өтпек.
Төртінші бөлім
Әдебиет пен өнер мәселелері
Бір керек жұмыс
Семейде 1913 жылы февральда болған қазақша ойынның рұқсаты айрықша
қиындықпен алынды. Ойында айтылатын өлең, сөйленетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz