Ара шаруашылығы
Жоспар
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жоба тапсырма жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық . гигиеналық талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Араны күтіп . бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды және
оларды жетілдіру шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ара шаруашылық нысандарын инфекциялық және дезинфекциялық, инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық, санитариялық . гигиеналық шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жоба тапсырма жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық . гигиеналық талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Араны күтіп . бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды және
оларды жетілдіру шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ара шаруашылық нысандарын инфекциялық және дезинфекциялық, инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық, санитариялық . гигиеналық шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Ара шаруашылығының халык шаруашьшығына кажеттшіғі тікелей омарталардан алынған бірқатар құнды өнімдермен (ара балы, балауыз, ара желімі, тозаң, аналық ара сүті және ара уы) ғана шектеліп қоймайды.
Энтомофильдік дакылдардың (бунақденелілер арқылы тозаңданатындар) тиімді тозаңдатқыштары ретінде бал аралары ауыл шаруашылық өндірісінде де елеулі қызмет аткарады. Озық агротехникамен ұштастыра отырып, оларды бунақденелілермен алмасып тозаңдандыру- осы дақыддардың өнімділіғін, тұқымы мен жемісінің сапасын артырудың маңызды қоры болып табылады.
Ара балы - емдік-диеталық қасиеті бар құнды тағам. Кеңінен пайдаланылатын кәдімгі канттан (дисахарид) айырмашылығы, бал көбінесе адам ағзасы оңай сіңіретін моносахаридтерден-жеміс және жүзім қантынан тұрады. Гүлдер шірнесін ара балына өндеген кезде арнайы бездері шығаратын инвертаза ферментінің әсерімен дисахаридтердің басым бөлігі ғлюкөза мен фруктозаға қарапайым қантқа бөлшектенеді. Гүл балында глюкоза мен фруктозаның мөлшері 75-80 % болады. Жетілген ара балында су 16-20 пайызға жуық. Бал құрамына адам ағзасына оңай сіңірілетін тұз, көмір, фосфор және күкірт қышқылдарының тұздары күйіңде оның қалыпты жетілуі үшін минералдық заттар — темір, марганең, кальций, магний, натрий, кобальт, т.б. қажет. Балда шамалы мөлшерде ферменттер (инвертаза, диастаза, каталаза т.б.) мен витаминдер болады.
Балдың әр сортының өзіне тән ерекше дәмі бар, ал балдағы шамалы мөлшерде кездесетін эфир майы оған айрықша бір хош иіс беріп тұрады. Ара балынын бактерицидтік, яғни бактерияларды жою қасиеті бар. Көне заманнан бері ол құнды тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар ішек-қарын, тағы басқа аурулардың емдік дәрі ретінде де пайдаланып келген. Бал ағзасының жалпы күйін жақсартуға себін тигізеді. Ол әсіресе балаларға пайдалы. Ара балы тәтті тағамдарды, бал сусынын даярлау үшін азық-түлік өнеркәсібінде пайдаланылады. Қазақстанда тауарлы балдын орташа жылдык өндірілуі шамамсн 11-14 мың т.
Мәнділігі жағынан ара шаруашылығының екінші өнімі — ара балаузы. Елімізде алынатын балауыздын төрттен уші балауыз зауыттарында балауыз жапырактары күйінде шығарылып, омарта- ларға қайтадан жеткізіледі. Оның калған беліғі өнеркәсіптің бірқатар маңызды: электротехникалық және радиотехникалық салаларда — тұткыр оқшаулағыш заттарды және конденсаторларды, авиация өнеркөсібінде — тұрлі жабынды және сіңірілгіш эмульсия- ларды шығару үшін, мата, былғары, ағаш өндеу, қағаз, шыны, лак- бояу, парфюмерия және фармацевтика салаларында пайдаланылады. Балауыз шаңғы майын, көшірме бедерлер даярлағанда, мүсіндер жасағанда қолданылады; ол бақ сыламасының құрамына кіреді.
Бал мен балауыздан баска, бал араларынан ара уы, аналық ара сүті, ара желімі, гүл тозаңы сияқты онімдерді алуға болады. Фармацевтикалық өнеркәсіп шығаратын арнайы препараттар ретінде ара уы радикулитті, полиартрит ишиасын (жамбас жүйесінің талаурауы), ревматизмді және басқа ауруларды емдеген кезде қолданылады. Аналық ара сүтінен (апилак т.б.) даярланған препараттар медицина тәжірибесінде жүрек-тамыр жүйесі кызметінің бұзылуына байланысты ауруларды емдегенде және қан жаңарту жұмысын күшейту ушін қолданылады. Сонымен қатар аналық ара сүті арнайы крем және жағатын сықпа май даярлау үшін парфюмерия онеркәсібінде пайдаланылады. Бактерицидтік қасиетгері бар ара желімі (прополис) соңғы уакытта кейбір ауруларға карсы күресу үшін медициналык және мал дәрігерлігі тәжіибесінде кеңінен қолданьыып келеді.
Біздің еліміз бен шетелдер медицина мамандығы мен диеталогтар витаминдер мен минералдық затгарға бай гүл тозаңына едәуір ынта қоюда.
Оңтүстік аудандардың арнайы кәсіпке бейімаелген ара өсіруімен шұғылданатын ұжымдардыц тауарлы өнімінде аналық аралар едәуір орын алады Олардың өсірілуі жыл сайын сан жағынан артып келеді. Мысалы, еліміздің ара өсіретін шаруашылықтарында жыл сайын 32,5 мыңға жуық аналақ аралар жұмыс атқарады.
Ірі ауыл шаруашылық өндірісі жағдайында энтомофильдік дақылдарды бадды аралармен тозандандырудың халық шаруашылықтық мәні зор. Қарқынды егіншілік аудандарда ауыл шаруашылығын шоғырландырьш, арнайы кәсіпке бейімдеген кезде, ара шаруашылығы көптеген дәнді, жемшөп, техникалық, жеміс, жидек, көкөніс, эфир-майы және бунақденелілермен тозаңдандырьшатын дәрулік дақылдардың жемісі мен тұқымы өнімділігін арттырудың жөне сапасын жақсартудың елеулі қоры болып табылады.
Ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру және арнайы кәсіпке бейімдеу, егіншілік мәдениетін арттыру жағдайында энтомофильдік дақылдарды алмасып тозандандырудың биологиялық мәні мен экономикалық тиімділігі анағұрлым арта түседі. Кішігірім шаруашьшықгарға қарағанда, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарда энтомофильдік дақылдардың бір мезетте гүлдеп өсетін жерлері аумақгы келеді, сондықган оларды жабайы бунакденелілермен (түкті аралармен, жеке-дара аралармен т.б.) тозандыруды қамтамасыз ету мүмкін емес, оның үстіне бұлардың саны жыл сайын азайып келеді. Мұндай жағдайда энтомофильдік өсімдіктедің негізгі тозандандырғыштары бал аралары болып қала береді.
Агротехника мен егіншілік мәдениетінің дәрежесі неғұрлым жоғары, өсімдіктің өсіп-жетілуі жағдайы неғұрлым жақсы болса, алмасып тозандандандырудың тиімділігі мен қосымша алынатын өнім соғұрлым көтеріңкі болады. Біздің елімізде кеңінен жүргізілетін: топырақгы мелиорациялау, суармалау, тыңайту сияқгы шаралар өсімдіктің шірнесін молайтады, аралардың оған неғұрлым жиі ұшып келуіне және гүлдердің жақсы алмасып тозаңдандырылуына себепкер болады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығын дамытудың болашақ жоспарларында әсіресе жерді мұқият пайдаланудың және ауыл шаруашьиық өсімдіктерінің өнімділігін көбейтудің әтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді одан әрі арттыра түсу көзделіп отыр. Осы бір жалпыхалықгық міндетті орындау үшін негізгі қайнар көзінің бірі - энтомофильдік ауыл шаруашылық дақылдарын аралармен тозандандыру.
Осы міндеттің маңыздылығын ескере отырып, ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік дақыларды тозандандыруда балды аралар мен жабайы бунакденелілер пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде тиісті шаралар кдбылдауы қажет.
Ғылыми мекемелер мен озық шаруашылықтардың мәліметтеріне карағанда, энтомофильдік дакьілдарды аралармен тозандандырғанда беде мен жоңышқа тұқымының өнімі 1 гектардан 1,5-2 ц, күнбағыстікі-3-4 ц, карақұмықтікі-2-3 центнерге артады екен.
Казақсган Республикасының ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік ауыл шаруашылық өсімдіктерді егіп-өсіру аса маңызды агротәсілдерінің бірі ретінде аралармен тозаңдандыруды барлық агрономиялық ұсыныстарға жөне технологиялық картапарға еңгізуде, бүкіл егістікте егіп-өсірілген осындай дақылдарды аралармен тозаңдандыруды, сондай-ақ энтомофильдік дақьшарды аралармен тиімді тозандандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылық мекемелерінің, шаруашылықгардың басшьшары мен мамандарының жауапкершілігін күшейте түсуге міндетгі.
Ауыл шаруашылығының осы саласын одан әрі дамыту шараларына байланысты ауыл шаруашылық және зоотехниялық жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттері ара шаруашылығының және энтомофильдік дақылдарды тозаңдандырудың негіздерін игеруге ұмтылғаны жөн. Бұған қолыңыздағы оқулық өз жәрдемін тигізбек.
Ара шаруашылығының халык шаруашьшығына кажеттшіғі тікелей омарталардан алынған бірқатар құнды өнімдермен (ара балы, балауыз, ара желімі, тозаң, аналық ара сүті және ара уы) ғана шектеліп қоймайды.
Энтомофильдік дакылдардың (бунақденелілер арқылы тозаңданатындар) тиімді тозаңдатқыштары ретінде бал аралары ауыл шаруашылық өндірісінде де елеулі қызмет аткарады. Озық агротехникамен ұштастыра отырып, оларды бунақденелілермен алмасып тозаңдандыру- осы дақыддардың өнімділіғін, тұқымы мен жемісінің сапасын артырудың маңызды қоры болып табылады.
Ара балы - емдік-диеталық қасиеті бар құнды тағам. Кеңінен пайдаланылатын кәдімгі канттан (дисахарид) айырмашылығы, бал көбінесе адам ағзасы оңай сіңіретін моносахаридтерден-жеміс және жүзім қантынан тұрады. Гүлдер шірнесін ара балына өндеген кезде арнайы бездері шығаратын инвертаза ферментінің әсерімен дисахаридтердің басым бөлігі ғлюкөза мен фруктозаға қарапайым қантқа бөлшектенеді. Гүл балында глюкоза мен фруктозаның мөлшері 75-80 % болады. Жетілген ара балында су 16-20 пайызға жуық. Бал құрамына адам ағзасына оңай сіңірілетін тұз, көмір, фосфор және күкірт қышқылдарының тұздары күйіңде оның қалыпты жетілуі үшін минералдық заттар — темір, марганең, кальций, магний, натрий, кобальт, т.б. қажет. Балда шамалы мөлшерде ферменттер (инвертаза, диастаза, каталаза т.б.) мен витаминдер болады.
Балдың әр сортының өзіне тән ерекше дәмі бар, ал балдағы шамалы мөлшерде кездесетін эфир майы оған айрықша бір хош иіс беріп тұрады. Ара балынын бактерицидтік, яғни бактерияларды жою қасиеті бар. Көне заманнан бері ол құнды тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар ішек-қарын, тағы басқа аурулардың емдік дәрі ретінде де пайдаланып келген. Бал ағзасының жалпы күйін жақсартуға себін тигізеді. Ол әсіресе балаларға пайдалы. Ара балы тәтті тағамдарды, бал сусынын даярлау үшін азық-түлік өнеркәсібінде пайдаланылады. Қазақстанда тауарлы балдын орташа жылдык өндірілуі шамамсн 11-14 мың т.
Мәнділігі жағынан ара шаруашылығының екінші өнімі — ара балаузы. Елімізде алынатын балауыздын төрттен уші балауыз зауыттарында балауыз жапырактары күйінде шығарылып, омарта- ларға қайтадан жеткізіледі. Оның калған беліғі өнеркәсіптің бірқатар маңызды: электротехникалық және радиотехникалық салаларда — тұткыр оқшаулағыш заттарды және конденсаторларды, авиация өнеркөсібінде — тұрлі жабынды және сіңірілгіш эмульсия- ларды шығару үшін, мата, былғары, ағаш өндеу, қағаз, шыны, лак- бояу, парфюмерия және фармацевтика салаларында пайдаланылады. Балауыз шаңғы майын, көшірме бедерлер даярлағанда, мүсіндер жасағанда қолданылады; ол бақ сыламасының құрамына кіреді.
Бал мен балауыздан баска, бал араларынан ара уы, аналық ара сүті, ара желімі, гүл тозаңы сияқты онімдерді алуға болады. Фармацевтикалық өнеркәсіп шығаратын арнайы препараттар ретінде ара уы радикулитті, полиартрит ишиасын (жамбас жүйесінің талаурауы), ревматизмді және басқа ауруларды емдеген кезде қолданылады. Аналық ара сүтінен (апилак т.б.) даярланған препараттар медицина тәжірибесінде жүрек-тамыр жүйесі кызметінің бұзылуына байланысты ауруларды емдегенде және қан жаңарту жұмысын күшейту ушін қолданылады. Сонымен қатар аналық ара сүті арнайы крем және жағатын сықпа май даярлау үшін парфюмерия онеркәсібінде пайдаланылады. Бактерицидтік қасиетгері бар ара желімі (прополис) соңғы уакытта кейбір ауруларға карсы күресу үшін медициналык және мал дәрігерлігі тәжіибесінде кеңінен қолданьыып келеді.
Біздің еліміз бен шетелдер медицина мамандығы мен диеталогтар витаминдер мен минералдық затгарға бай гүл тозаңына едәуір ынта қоюда.
Оңтүстік аудандардың арнайы кәсіпке бейімаелген ара өсіруімен шұғылданатын ұжымдардыц тауарлы өнімінде аналық аралар едәуір орын алады Олардың өсірілуі жыл сайын сан жағынан артып келеді. Мысалы, еліміздің ара өсіретін шаруашылықтарында жыл сайын 32,5 мыңға жуық аналақ аралар жұмыс атқарады.
Ірі ауыл шаруашылық өндірісі жағдайында энтомофильдік дақылдарды бадды аралармен тозандандырудың халық шаруашылықтық мәні зор. Қарқынды егіншілік аудандарда ауыл шаруашылығын шоғырландырьш, арнайы кәсіпке бейімдеген кезде, ара шаруашылығы көптеген дәнді, жемшөп, техникалық, жеміс, жидек, көкөніс, эфир-майы және бунақденелілермен тозаңдандырьшатын дәрулік дақылдардың жемісі мен тұқымы өнімділігін арттырудың жөне сапасын жақсартудың елеулі қоры болып табылады.
Ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру және арнайы кәсіпке бейімдеу, егіншілік мәдениетін арттыру жағдайында энтомофильдік дақылдарды алмасып тозандандырудың биологиялық мәні мен экономикалық тиімділігі анағұрлым арта түседі. Кішігірім шаруашьшықгарға қарағанда, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарда энтомофильдік дақылдардың бір мезетте гүлдеп өсетін жерлері аумақгы келеді, сондықган оларды жабайы бунакденелілермен (түкті аралармен, жеке-дара аралармен т.б.) тозандыруды қамтамасыз ету мүмкін емес, оның үстіне бұлардың саны жыл сайын азайып келеді. Мұндай жағдайда энтомофильдік өсімдіктедің негізгі тозандандырғыштары бал аралары болып қала береді.
Агротехника мен егіншілік мәдениетінің дәрежесі неғұрлым жоғары, өсімдіктің өсіп-жетілуі жағдайы неғұрлым жақсы болса, алмасып тозандандандырудың тиімділігі мен қосымша алынатын өнім соғұрлым көтеріңкі болады. Біздің елімізде кеңінен жүргізілетін: топырақгы мелиорациялау, суармалау, тыңайту сияқгы шаралар өсімдіктің шірнесін молайтады, аралардың оған неғұрлым жиі ұшып келуіне және гүлдердің жақсы алмасып тозаңдандырылуына себепкер болады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығын дамытудың болашақ жоспарларында әсіресе жерді мұқият пайдаланудың және ауыл шаруашьиық өсімдіктерінің өнімділігін көбейтудің әтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді одан әрі арттыра түсу көзделіп отыр. Осы бір жалпыхалықгық міндетті орындау үшін негізгі қайнар көзінің бірі - энтомофильдік ауыл шаруашылық дақылдарын аралармен тозандандыру.
Осы міндеттің маңыздылығын ескере отырып, ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік дақыларды тозандандыруда балды аралар мен жабайы бунакденелілер пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде тиісті шаралар кдбылдауы қажет.
Ғылыми мекемелер мен озық шаруашылықтардың мәліметтеріне карағанда, энтомофильдік дакьілдарды аралармен тозандандырғанда беде мен жоңышқа тұқымының өнімі 1 гектардан 1,5-2 ц, күнбағыстікі-3-4 ц, карақұмықтікі-2-3 центнерге артады екен.
Казақсган Республикасының ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік ауыл шаруашылық өсімдіктерді егіп-өсіру аса маңызды агротәсілдерінің бірі ретінде аралармен тозаңдандыруды барлық агрономиялық ұсыныстарға жөне технологиялық картапарға еңгізуде, бүкіл егістікте егіп-өсірілген осындай дақылдарды аралармен тозаңдандыруды, сондай-ақ энтомофильдік дақьшарды аралармен тиімді тозандандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылық мекемелерінің, шаруашылықгардың басшьшары мен мамандарының жауапкершілігін күшейте түсуге міндетгі.
Ауыл шаруашылығының осы саласын одан әрі дамыту шараларына байланысты ауыл шаруашылық және зоотехниялық жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттері ара шаруашылығының және энтомофильдік дақылдарды тозаңдандырудың негіздерін игеруге ұмтылғаны жөн. Бұған қолыңыздағы оқулық өз жәрдемін тигізбек.
Пайдаланылған әдебиеттер
1) Ж. Мырзабеков, П. Ибрагимов
Ветеринариялық гигиена.
2) Б.Р. Әкімбеков
Ара шаруашылығы.
3) www.google.ru
4) Ж.Б. Мырзабеков
Жалпы зоогигиена
1) Ж. Мырзабеков, П. Ибрагимов
Ветеринариялық гигиена.
2) Б.Р. Әкімбеков
Ара шаруашылығы.
3) www.google.ru
4) Ж.Б. Мырзабеков
Жалпы зоогигиена
Жоспар
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жоба тапсырма
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2.2 Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық – гигиеналық
талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.3 Араны күтіп – бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды және
оларды жетілдіру шараларын
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ара шаруашылық нысандарын инфекциялық және дезинфекциялық, инвазиялық
аурулардан сақтаудағы профилактикалық, санитариялық – гигиеналық шараларын
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Ара шаруашылығының халык шаруашьшығына кажеттшіғі тікелей омарталардан
алынған бірқатар құнды өнімдермен (ара балы, балауыз, ара желімі, тозаң,
аналық ара сүті және ара уы) ғана шектеліп қоймайды.
Энтомофильдік дакылдардың (бунақденелілер арқылы тозаңданатындар) тиімді
тозаңдатқыштары ретінде бал аралары ауыл шаруашылық өндірісінде де елеулі
қызмет аткарады. Озық агротехникамен ұштастыра отырып, оларды
бунақденелілермен алмасып тозаңдандыру- осы дақыддардың өнімділіғін, тұқымы
мен жемісінің сапасын артырудың маңызды қоры болып табылады.
Ара балы - емдік-диеталық қасиеті бар құнды тағам. Кеңінен пайдаланылатын
кәдімгі канттан (дисахарид) айырмашылығы, бал көбінесе адам ағзасы оңай
сіңіретін моносахаридтерден-жеміс және жүзім қантынан тұрады. Гүлдер
шірнесін ара балына өндеген кезде арнайы бездері шығаратын инвертаза
ферментінің әсерімен дисахаридтердің басым бөлігі ғлюкөза мен фруктозаға
қарапайым қантқа бөлшектенеді. Гүл балында глюкоза мен фруктозаның мөлшері
75-80 % болады. Жетілген ара балында су 16-20 пайызға жуық. Бал құрамына
адам ағзасына оңай сіңірілетін тұз, көмір, фосфор және күкірт қышқылдарының
тұздары күйіңде оның қалыпты жетілуі үшін минералдық заттар — темір,
марганең, кальций, магний, натрий, кобальт, т.б. қажет. Балда шамалы
мөлшерде ферменттер (инвертаза, диастаза, каталаза т.б.) мен витаминдер
болады.
Балдың әр сортының өзіне тән ерекше дәмі бар, ал балдағы шамалы мөлшерде
кездесетін эфир майы оған айрықша бір хош иіс беріп тұрады. Ара балынын
бактерицидтік, яғни бактерияларды жою қасиеті бар. Көне заманнан бері ол
құнды тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар ішек-қарын, тағы басқа
аурулардың емдік дәрі ретінде де пайдаланып келген. Бал ағзасының жалпы
күйін жақсартуға себін тигізеді. Ол әсіресе балаларға пайдалы. Ара балы
тәтті тағамдарды, бал сусынын даярлау үшін азық-түлік өнеркәсібінде
пайдаланылады. Қазақстанда тауарлы балдын орташа жылдык өндірілуі шамамсн
11-14 мың т.
Мәнділігі жағынан ара шаруашылығының екінші өнімі — ара балаузы. Елімізде
алынатын балауыздын төрттен уші балауыз зауыттарында балауыз жапырактары
күйінде шығарылып, омарта- ларға қайтадан жеткізіледі. Оның калған беліғі
өнеркәсіптің бірқатар маңызды: электротехникалық және радиотехникалық
салаларда — тұткыр оқшаулағыш заттарды және конденсаторларды, авиация
өнеркөсібінде — тұрлі жабынды және сіңірілгіш эмульсия- ларды шығару үшін,
мата, былғары, ағаш өндеу, қағаз, шыны, лак- бояу, парфюмерия және
фармацевтика салаларында пайдаланылады. Балауыз шаңғы майын, көшірме
бедерлер даярлағанда, мүсіндер жасағанда қолданылады; ол бақ сыламасының
құрамына кіреді.
Бал мен балауыздан баска, бал араларынан ара уы, аналық ара сүті, ара
желімі, гүл тозаңы сияқты онімдерді алуға болады. Фармацевтикалық өнеркәсіп
шығаратын арнайы препараттар ретінде ара уы радикулитті, полиартрит ишиасын
(жамбас жүйесінің талаурауы), ревматизмді және басқа ауруларды емдеген
кезде қолданылады. Аналық ара сүтінен (апилак т.б.) даярланған препараттар
медицина тәжірибесінде жүрек-тамыр жүйесі кызметінің бұзылуына байланысты
ауруларды емдегенде және қан жаңарту жұмысын күшейту ушін қолданылады.
Сонымен қатар аналық ара сүті арнайы крем және жағатын сықпа май даярлау
үшін парфюмерия онеркәсібінде пайдаланылады. Бактерицидтік қасиетгері бар
ара желімі (прополис) соңғы уакытта кейбір ауруларға карсы күресу үшін
медициналык және мал дәрігерлігі тәжіибесінде кеңінен қолданьыып келеді.
Біздің еліміз бен шетелдер медицина мамандығы мен диеталогтар витаминдер
мен минералдық затгарға бай гүл тозаңына едәуір ынта қоюда.
Оңтүстік аудандардың арнайы кәсіпке бейімаелген ара өсіруімен шұғылданатын
ұжымдардыц тауарлы өнімінде аналық аралар едәуір орын алады Олардың
өсірілуі жыл сайын сан жағынан артып келеді. Мысалы, еліміздің ара өсіретін
шаруашылықтарында жыл сайын 32,5 мыңға жуық аналақ аралар жұмыс атқарады.
Ірі ауыл шаруашылық өндірісі жағдайында энтомофильдік дақылдарды бадды
аралармен тозандандырудың халық шаруашылықтық мәні зор. Қарқынды егіншілік
аудандарда ауыл шаруашылығын шоғырландырьш, арнайы кәсіпке бейімдеген
кезде, ара шаруашылығы көптеген дәнді, жемшөп, техникалық, жеміс, жидек,
көкөніс, эфир-майы және бунақденелілермен тозаңдандырьшатын дәрулік
дақылдардың жемісі мен тұқымы өнімділігін арттырудың жөне сапасын
жақсартудың елеулі қоры болып табылады.
Ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру және арнайы кәсіпке бейімдеу,
егіншілік мәдениетін арттыру жағдайында энтомофильдік дақылдарды алмасып
тозандандырудың биологиялық мәні мен экономикалық тиімділігі анағұрлым арта
түседі. Кішігірім шаруашьшықгарға қарағанда, ірі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда энтомофильдік дақылдардың бір мезетте гүлдеп өсетін жерлері
аумақгы келеді, сондықган оларды жабайы бунакденелілермен (түкті аралармен,
жеке-дара аралармен т.б.) тозандыруды қамтамасыз ету мүмкін емес, оның
үстіне бұлардың саны жыл сайын азайып келеді. Мұндай жағдайда энтомофильдік
өсімдіктедің негізгі тозандандырғыштары бал аралары болып қала береді.
Агротехника мен егіншілік мәдениетінің дәрежесі неғұрлым жоғары, өсімдіктің
өсіп-жетілуі жағдайы неғұрлым жақсы болса, алмасып тозандандандырудың
тиімділігі мен қосымша алынатын өнім соғұрлым көтеріңкі болады. Біздің
елімізде кеңінен жүргізілетін: топырақгы мелиорациялау, суармалау, тыңайту
сияқгы шаралар өсімдіктің шірнесін молайтады, аралардың оған неғұрлым жиі
ұшып келуіне және гүлдердің жақсы алмасып тозаңдандырылуына себепкер
болады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығын дамытудың болашақ жоспарларында
әсіресе жерді мұқият пайдаланудың және ауыл шаруашьиық өсімдіктерінің
өнімділігін көбейтудің әтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді одан
әрі арттыра түсу көзделіп отыр. Осы бір жалпыхалықгық міндетті орындау үшін
негізгі қайнар көзінің бірі - энтомофильдік ауыл шаруашылық дақылдарын
аралармен тозандандыру.
Осы міндеттің маңыздылығын ескере отырып, ауыл шаруашылық мекемелері
энтомофильдік дақыларды тозандандыруда балды аралар мен жабайы
бунакденелілер пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде тиісті шаралар
кдбылдауы қажет.
Ғылыми мекемелер мен озық шаруашылықтардың мәліметтеріне карағанда,
энтомофильдік дакьілдарды аралармен тозандандырғанда беде мен жоңышқа
тұқымының өнімі 1 гектардан 1,5-2 ц, күнбағыстікі-3-4 ц, карақұмықтікі-2-3
центнерге артады екен.
Казақсган Республикасының ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік ауыл
шаруашылық өсімдіктерді егіп-өсіру аса маңызды агротәсілдерінің бірі
ретінде аралармен тозаңдандыруды барлық агрономиялық ұсыныстарға жөне
технологиялық картапарға еңгізуде, бүкіл егістікте егіп-өсірілген осындай
дақылдарды аралармен тозаңдандыруды, сондай-ақ энтомофильдік дақьшарды
аралармен тиімді тозандандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылық
мекемелерінің, шаруашылықгардың басшьшары мен мамандарының жауапкершілігін
күшейте түсуге міндетгі.
Ауыл шаруашылығының осы саласын одан әрі дамыту шараларына байланысты ауыл
шаруашылық және зоотехниялық жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттері
ара шаруашылығының және энтомофильдік дақылдарды тозаңдандырудың негіздерін
игеруге ұмтылғаны жөн. Бұған қолыңыздағы оқулық өз жәрдемін тигізбек.
2.1 Жоба тапсырмасын жасау
Жобалық тапсырма — жобаға талап пен негізп міндеттер көрсетілген жобалаудың
алғашқы сатысы. Жобалауға тапсырманы заказ беруші белгілейді және мынандай
маңызды деректерді керсетеді: кәсіпорынның атауы, жобаға негіз болған
себептер, құрылыс салатын аудан және алаң, объектінің өндірістік қуаты, мал
шаруашылығын дамытудың келешектік жоспарлары, жануарларды күтіп-бағу
технологиясы, табынның саны, құрамы мен өнімділігі, санитариялық-гигиеналық
режимі, жобаланған азықтандыру рационы, ветеринариялық сақтау жүйелері,
ветеринариялық-санитариялық талаптар мен зоогигиеналық параметрлер.
Тапсырмада құрылыс салудың айырықша жағдайларына байланысты негізгі
деректер (сейсмикалық жағдай, топырақтың құрамы және т.б.), өнім түрлері
мен оларды пайдалану аймақтары, кәсіпорын іске қосылғаннан кейін және оны
салу кезінде шикізатпен, сумен, жылумен, газбен, электр қуатымен қамтамасыз
ететін негізгі көздер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар жүргізу
үшін негізгі мүмкіндіктер, ағын суларды тазарту мен ағытып жіберу жөніндегі
мүмкіндіктері, бұзылған жерді қайта қалпына келтіру жобасын жасау туралы
талап, кәсіпорынды кеңейту мүмкіндігі, құрылыс объектілерін іске қосу
кезегі, құрылыс және монтаждау жұмыстарын аяқтаудың белгіленген мерзімі,
жобалау сатылары, жоба түрлерін жасауға талап атап көрсетіледі.
Жоба түрлері. Көрсетілген жобалық тапсырмаға сәйкес жобалар: дербес,
экспериментальдық, қайта қолданылатын және типтік болып бөлінеді.
Дербес жоба айырықша сирек объектілер үшін жасалады. Дербес жоба көбінесе
экспериментальдық болып келеді. Оны ғимаратты, не кешенді құрылыстарды тек
бірақ рет салу үшін қолданады. Жобалау жер бетінің жағдайына, орнына,
климатына, геологиялық, гидрологиялық және т.б. нақты жағдайларға қарай
жүргізіледі.
Экспериментальдык жоба тікелей өндірістік жағдайларда жаңа техникалық
шешімдерді мұқият тексеру қажет болған жағдайда жасалады. Оның зерттеу
негіздеріне: жануарларды күтіп-бағудың жаңа технологиясы, ондірістік
проңестерді механикаландыру мен автоматтандырудың айырықша жүйесі,
құрылыстық жаңа шешімдер және т.б.
Қайта қолданылатын жобалар барынша сәтті жасалған дербес жобаларды қайтадан
қолдану керек болған кезде пайдаланылады.
Типтік жоба біртекті объектілерді жаппай салуға және қолдануға арналған.
Олар өзінің орны мен негізгі параметрлері жағынан көп қолдануға болатын
жобалық шешім. Типтік жоба құрылыс-монтаж жұмыстарының құнын төмендету
есебінен құрылыс салу құнын күрт қысқартуға мүмкіндік береді.
Ара өнімін өндіретін технологтар жобалауға, оларды қолдану мен
пайдалануға беру ісіне бақылау жасап отыруға міндетті. Жобаларды сараптан
өткізудің мақсаты: аралардың денсаулығын қорғауға және өнімділігін
арттыруға бағытталған санитариялық – гигиеналық талаптарды қатаң сақтай
отырып, жобалық шешімдердің жоғары техникалық дәрежесін қамтамасыз ету.
Түсініктемелік жазба — шындап келгенде бұл жобалаушылардың негізгі түпкі
құжаты. Онда мынадай деректер келті- ріледі: тандап алған құрылыс алаңын
негіздеу, отынға, суға, жылу және электр көздеріне, еңбек ресурстарына
қажеттілік және осы қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері,
технологиялық процестермен және жалпы көлікпен, энергетикалық және
санитариялық-техникалық құрылғылармен біріктірілген барлық өндірістік және
қосымша құрылыстар мен құрылғылардың өзара орналасуын көрсететін бас жоспар
бойынша мәліметгер, қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шаралар енеді.
Типтік жобаның кұрамы. Ғимаратгың немесе құрылыстың типтік жобасына
құжаттардың мынандай түрлері жатады: жұмыс сызықтары, сметалар, құрал-
жабдықтарға анықтама.
Жұмыс сызықтары бекітілген жобалық тапсырмаларға, немесе техникалық
жобаларға сәйкес жасалады. Сметалар, сметалық нормалар мен бағаларды
басшылыққа ала отырып, жұмыс сызықтары бойынша жасалады.
Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық – гигиеналық
талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу
Ара шаруашылыгында қоректік базаны пайдалану осы шаруа- шылықтың жер
пайдалану шекарасымен байланыстылыгы шамалы болса, омарталардың орналасқан
жерінен 2-3 км қашыктықтағы аймағымен байланыстылығы едәуір. Бұл қашықтықты
аралардың өнімді ұшу радиусы деп атайды. Мундай аймақтың аумагы ("жайылым
учаскесі"), аралардың ұшу радиусы 2 км болганда, 1250 га, ал ұшу радиусы 3
км болганда — 2800 га.
ІІІірне мен тозаңды жинауга жэне оларды ұяларга тасымалдауга аралар көп күш
және қорек жұмсайды. 1 кг шірне жинау үшін шірненің бөлініп шыгу
жагдайларына байланысты, олар 2-3 милионга жуық бұта түріндегі жөке
гүлдерінде, ягни 1 миллионга жуық күреңот гүлдерінде немесе 4-5 миллионнан
астам қарақұмық гулдерінде болып қайтуга тиіс. Тозаң жинаганда да күш бұдан
кем жұмсалмайды. Шірнелі өсімдіктер алаптары омарталарга неғұрлым жақын
орналасса, аралар шірне мен тозаңды жинауга күшті соғұрлым кем жұмсайды
жэне ара отбастарының өнімділігі соғұрлым артық болады.
Ара шаруашылыгын дамыту жэне ара отбастарының өнімділігін арттыру үшін
қоректік базаны дұрыс ұйымдастырудың жэне пайдаланудың шешуші мэні бар.
Біздің еліміз шірнелі өсімдігінің мол және әр қилы болуымен көзге түседі.
Орманды аймақ пен биік таулы аудандарда эсіресе шірнелі өсімдіктер басым;
орманды-далалық және далалық аймақтарда ара шаруашылыгының қоректік
балансында ауыл шаруашылық шірнелі дақылдардың айрықша мәні бар.
Аса маңызды жабайы өсетін шірнелі есімдіктердің қатарына: талдар, үйеңкі,
бұта түріндегі жөке, күреңот, ақбас беде, талшын, қараган, таңқурай, жабайы
жидектер, вереск (үнемі көкпеңбек болып тұратын бұталар), бақбақ, басқа да
жабайы өсетін бұршақтұқымдастардың, күрделігүлділердің жэне ерінгүлділердің
өсімдіктері жатады. Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде шірне жинау үшін
қарақұмықтың, күнбагыс, эспарцет, қоза, қыша, кориандр (бір жылдық, эфир-
майлы өсімдіктердің бірі), жоңышқа, жеміс, жидектердің мэні күшті.
Өсімдіктердің шірне енімділігі табиги жагдайларға, сорттық ерекшеліктеріне
және агротехникалық тәсілдерге байланысты өзгеріп отыратынын ескерген жөн.
Қазақстанда, Алтайдың таулы аудандарында пайдаланылмаган шірнелі өсімдіктер
қорлары өте көп. Сонымен қатар дамыган ара өсіру шаруашылыгының көптеген
аудандарында ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын жақсарту
жөнінде арнайы шаралар қолдану кажет; ауыспалы егістер мен аңыздық
егістерге шірнелі ауыл шаруашылық дақылдарын енгізу, шабындықтар мен
жайылымдарды жақсартқан кезде шірнелі шөптерді үстеп себу; елді мекендер
мен жолдарды т.б. көгалдандырған кезде егін қорғау алкаптарына және
эрозияга қарсы агаштар мен бұталар отыргызу керек, олар араларга шірнеліні
мол жинауға мүмкіндік береді. Ара өсіру шаруашылыгының қоректік базасын
тиімді пайдалану үшін әрбір ара өсіретін шаруашылықтың шірне жинайтын
жағдайларын анықтау қажет; аса маңызды шірнелі өсімдіктердің аумағын, шірне
өнімділігін және гүлдеудің күнтізбелік мерзімін ескерген жөн, сонымен қатар
әр уақытта гүлдейтін табиги және екпе өсімдіктердің алқаптарына араларды
тасымалдау жұмысын ұйымдастыру керек.
Өсімдіктердің шірне шығаруына әсер ететін себептер
Шірне — бездердің немесе кейбір өсімдіктің ұлпалары бөліп шығаратын тәтті
сұйықтық. Шірне қурамына су, сахароза, фруктоза және глюкоза жатады. Оның
үстіне, шірнеде аздаган мөлшерде декстриндер, органикалық қышқылдар, эфир
майлары, ашытқылар, азоттык және минералдық қосылыстар болады.
Шірнеде қанттың жинақталуы бірнеше пайыздан 70 пайызға дейін және одан да
астам ауытқиды, дегенмен көбінесе 40-50% шамасында болады. ІІІірненің
жинақталуы тұрақсыз шама және ол тіпті бір тэулік ішінде күшті өзгереді.
Түс кезіндегіге қарағанда, таңертең эдетте шірне неғұрлым сұйық болады. Ауа
райы жауынды, ылғадды кезде ол сұйылады, ал құргақ желді болса, қоюланады.
Шірнедегі қант мөлшері есімдік түрі мен сортына да байланысты.
Егер шірнеде қант 5 % кем болса, онда аралар оны алмайды. Шірнеде қант 15 %
кем болса, аралар жақтырмай алады. Сұйық шірне жинаған кезде аралар артық
суды буға айналдыруга көп қуат жұмсайды. Аралар өте қою шірнені де (қанты
85 % астам) жақтырмай жинайды. Мұндай шірнені жемсауға жинамастан бұрын,
аралар оны сілекейімен сұйылтуға тиіс. Қант 50-55% жинақталған кезде аралар
шірне мен шырынды негұрлым құмарлықпен жэне тез алады. Шірнелі
өсімдіктердің көбінде шірне арнайы бездермен бөлінеді, олар эпидермиспен
бүркелген жұқа нәзік іргелерімен бірге ұсақ паренхима жасушаларынан тұрады.
Бездер эдетте гүлдің әртүрлі мүшелерінде (гүл бездері) орналасады. Кейбір
есімдіктердің гүлден тыс бездері болады.
Гүл бездері, яғни шірне бөліп шығаратын ұлпалар гүлдін әртүрлі
бөліктерінде: гүл тостағаншасынын жеке жапырақшасының түбінде (бұта
түріндегі жөке), гүлдің аталық мүшелерінің түбінде (қыша), гүл тұғырында
(қарлыған), гүлдің аталық мүшесінің түтігі мен жатырының арасында
(бұршақтұқымдастар) орналастырылган гүл тұгырын төсейді (шие) т.б. Түрі
әртүрлі өсімдіктер гүлдерінде түрлі қалыпты бездер саны бірдей емес.
Бездердің түрі, орналасатын орны мен саны шірнелі өсімдіктердің әрбір
түрінің тұрақты белгілері болып табылады және өсімдіктерді жіктегенде
пайдаланылады. Бір өсімдік шамасында гүл өлшемі негұрлым көбірек болса,
бездер де соғұрлым ірілеу болады. Гул шоғыры бойынша немесс осімдік бойынша
жоғарырақ орналасқан гүлдер ұзағырак, олардың бездерінің өлшемі кемірек
жэне шірнені де нашарлау шыгарады. Өсімдік гулдеуі аяқталғанда ъімен
салыстырғанда гүлдей бастағанда бездер ірілеу болады шірнені көбірек
шығарады.
Гүлден тыс бсздср өсімдіктің әрқилы боліктерінде болады. Қозада олар
жапырақтың ортаңғы тарамысында, гүл күлгесінің жапырақшаларында және гүл
тостағаншасының сыртқы жағында орналасқан. Шиенің, мойылдың жэне қызыл
шиенің гүлден тыс бездері жапырақ алақанының түбінде, сиыржоңышқа мен
бұршақтарда - төбешік жапырақшаларда болады. Көптеген өсімдіктердің гүлден
тыс бездері шірнелі бірсыдырғыны аз шығарады және аралар үшін тәжірибелік
мәні шамалы дерлік. Бұл арада ерекшелік суармалы қозаға беріледі, гүл
бездеріне қарағанда, қозаның гүлден тыс бездерінен аралар шірнені алады.
ІІІірне шыгаруға эсер ететін себентер. ІІІірнелі өсімдіктердің шірне
шығаруы сол жердің жағрапиялық ендігіне және теңіз деңгейінен биіктігіне,
шірнелі өсімдіктің гүлдеу кезінен ауа райының жағдайына, дақылды егудің
агротехникасына, оның сорттық ерекшеліктеріне жэне басқа көптеген
жағдайларға байланысты.
Жағрапиялық жағдайлар. Белгілі бір шірнелі өсімдіктердің шірне өнімділігі
оңтүстіктен солтүстікке жылжыған сайын арта түседі. Мысалы, күреңоттың
шірне онімділігі солтүстікке жылжыган сайын көбейе түседі. Өзге түрлердің
шірнелі есімдіктерінде де осындай заңдылық байқалады. Мысалы, талшында
(Castance sativa), азалияда (АzаІіа роntіса), еменді тоғайшада (Теucrium
sp.) жердің теңіз деңгейінен көтеріңкілігі артқан сайын бір гүлде қант
мөлшері көбейеді.
Жемшөп ғылыми-зерттеу институтының коллекциялық питомнигінде бірдей
жағдайда есірілген қызылбас беденің 20 сорттан астамының шірне онімділігін
зерттеу мынаны көрсетті: солтүстік жэне таулы аудаңдардан алынған сорттар
шірне өнімділігін кебірек беруімен кезге түседі. Жалпы алғанда, бұл
зандылық шірне жинаудың жаграпиялық өзгергіштігімен сәйкес келеді.
Солтүстік аудандардан алма мен таңқурайдың қысқа тезімді сорттары да шірне
өнімділігінің неғұрлым молырақ болуымен ерекшеленеді. Бір тәулік шінде
өсімдіктің шірне беліп шығаруы езгереді:
Ауа райының жағдайы есімдіктің шірне өнімділігіне едәуір әсер етеді.
Көптеген өсімдіктің шірне беліп шығара бастайтын ең темен температурасы 10-
12' С шамасында. Шірне бөліп шығару үшін неғұрлым қолайлы температура 10-І6-
дан 25' С дейін. Алайда, есімдіктің эрқилы түрлері мен сорттары үшін мұндай
үйлесімді температура бірдей емес.
Мысалы, күндізгі температура 18-22' С дейін төмендегенде қарақұмықтың шірне
беліп шығаруы кенет кеміп кетеді. Ал сары түйежоңышқа сияқты өсімдік тіпті
10' С төмен температураның өзінде шірне беліп шығарады. Жоғары
температурамен жэне ауаның төмен ыл-
Шагын кағаз тәсілі. Жұқа сүзгіш қагаздан ұзындыгы 20-25 мм жэне ені 1,5-2,5
мм тілімдер кесіледі. Тілімнің бір бұрышын үшбұрыш етігі кеседі. Қагазды
тұрақты салмаққа дейін кептіреді және ныгыз жабылатын пробиркага немесе
тегістелген тыгыны бар банкага салады. Шірнені іріктеп алган кезде қагазды
банкадан пинцетпен суырып алады жэне жіңішке ұшымен гүл бездеріне салады.
Гүлшелердің белігі шыгарган шірнесінің мөлшеріне байланысты әрбір қагазбен
бір немесе бірнеше гүлшелерден шірне жинайды Мұнан кейін қагаздарды сол
пробиркага немесе банкаға салады жэне қайтадан өлшейді. Салмақ айырмашылыгы
бойынша сынамадагы жэне бір гүлшеден шірне мөлшерін белгілейді. Мұнан соң
қағаздарды тагы да тұракты салмаққа дейін кептіреді жэне үшінші жэне
бірінші өлшеу арасындагы нәтижелердің айырмашылығы шірне сынама- сындағы
қант мөлшерін көрсетеді.
Қылтүтіктер мен шағын пипеткалар тэсілі. Саңылауы 0,2 мм және ұзындығы 5-6
см келетін 10-15 қылтүтіктерді кішкене пробиркаға салады және олшейді. Одан
кейін солардың көмегімен пйрнені іріктеп алады, ол үшін қылтүтіктердің
ұштарын гүл бездеріне салады. ІІІірнесімен бірге қылтүтіктерді пробиркага
салып, екінші рет олшейді. Салмақ айырмашылығы бойынша шірне мөлшерін
белгілейді.
ІІІағын пипетка — бұл диаметрі 4 мм және ұзындыгы 10-15 мм оңай балқығыш
шыныдан жасалган түтікше, диаметрі 10-15 мм кішкене шарға ауысады. Кішкене
шардан түтікше тағы да 10-15 мм созылады (оның диаметрі бұл арада 2 мм
жуық) жэне диаметрі 0,2 мм шығу тесігі бар. 10 миллиметрлік шошақпен
аяқталады. ІІІагын пипетканың кең ұшын шыны ұштықпен бітеп, ұзындығы 40-50
см жұқарезеңке түтікшені кигізеді. Шағын пипетканың шоніагын гүл безіне
жеткізеді, ал шыны ұштықты ауызга салып, шірнені сора бастайды. ІІІірнені
гүлшелердің белгілі бір мөлшерінен жинайды. Бос шағын пипетка мен шірнемен
толтырьілган липетканың салмағындагы айырмашьглық бойьгнша шірненің
мөлшерін, ал рефрактометрдің көмегімен — онын қанттылығын айырады.
ІІІагын қағаздар, қылтүтіктер мен шағын пипеткалар тәсілдерінің жаапы
кемшілігіне көп көңіл бөлу қажет жатады. Дегенмен, осы тэсілдерді пайдалана
отырып, гүлшенің бүкіл тіршілігі бойында шірнені іріктеп алған сайын оның
жиналуын бақылауға болады.
Бір гектардағы өсімдіктердің шірне өнімділігін анықтау үшін белгілі
бір тәсілмен гүлшелерден шірне мөлшерін және ондағы канттың жинақталуын,
бір өсімдіктегі, одан кейін 1 га егістегі немесе көшеттегі гүлшелер санын
белгілеу қажет. Белгілі бір шірнелі өсімдіктің гүлшелерінің орташа санын
шірнедегі қант мөлшеріне және өсімдік санына көбейткенде, осы егістің шірне
өнімділігі қанттың шамасын табады.
Қант запасын 20% арттыра отырьгп, шірнелі өсімдіктер орналас- тырьглған 1
га жердің шірне өнімділігін анықтауга болады.
Шіре. Шірнеден басқа, аралар кейбір өсімдіктерден шіре жинайды. Бұл—
өсімдік биттерінің (кейде сымырлардың) шығарған дәреті, бұл бунақденелілер
жапырак пластинкасының төменгі жағында күнелтеді және өсімдік шырынымен
қоректенеді. Осы бунакденелілер тәтті дәретті жапырақтарда жинақталады.
Шіре әсіресе ауа райы қуаң ыстық кезде көктерек, бұта түрендегі жөке,
жаңғақ ағаштарының жэне басқа ағаштар мен бұталардың жапырақтарында көп
кездеседі.
Аралар осы тәтті сұйықтықты жинап, қуыстарга салады және балга өндейді.
Мұның гүл балынан айырмашылыгы - шіре балы деп атайды.
Өзінің химиялық құрамы бойынша шіренің шірнеден айырмашылыгы бар. Шіреде
минералдық тұздар, декстриндер жэне басқа да аралар үшін қорытылмайтын, улы
заттар анағұрлым басым. Шіре балы аралар үшін улы.
Тозаңды өсімдіктер. Бұларға аралардың тек тозаң жинайтын өсімдіктері
жатады. Шірне бөліп шығаратын гүлді есімдіктердің барлыгы дерлік араларды
тозаңмен қамтамасыз етеді. Алайда маусымның жеке бір кезеңдерінде бірқатар
аудандарда шірнелі өсімдіктерден жиналатын тозаңнын жеткіліксіздігі.
сезіледі. Бұл эсіресе ерте көктемде араларды қыстаудан шыгарганнан кейін
байқалады. Бұл кезде аралар шірне бөліп шыгармайтын кейбір всімдіктерден
тозаң жинайды, әсіресе тозаңды коп беретін - жаңғақ агашынан, қанды ағаштан
және қайыңнан жинайды.
Гүл тозаңы өте жеткіліксіз болган кезде аралар кейде тозаңцы астықтұқымдас
өсімдіктерден, тіпті белоктық қоректің көзі ретінде құнды болмауына
қарамастан қылқан жапырақты ағаштардан жинайды.
Өсімдік тозаңын гүл тозаңына еңцеу. Егер шірне араларға углеводтық қорек
болса, онда гүл тозаңына өңцелген есімдік тозаңы белоктардың, амин
қышқылдарының, майдың, минералдық тұздардың, витаминдердің жэне басқа
заттардың кезі болып табылады.
Өсімдік тозаңын гүл тозаңына өңдеу оны жинау кезінде-ақ басталады. Өте көп
есімдіктердің тозаңы, әсіресе желмен тозаңданатындары, құргақтыгымен және
сусымалылыгымен ерекшеленеді. Балақ тозаңды қалыптастырган кезде аралар
тозаңы түкірігімен жэне шірнемен сулайды.
Жинаушы аралар балақ тозаңдарын ара қуыстарына жинап, оларды басымен
түйгіштеп нығыздайды. Қуыстарды аралар гүл тозаңымен толық толтырмайды және
үстіңгі жағынан бал құяды. Осы күйінде гүл тозаңы көктемге дейін сақталады.
Әрқилы есімдік тозаңының химиялық құрамы мен кұрылымы бірдей емес.
Әрқилы осімдік тозаңыныц химиялық құрамы
Тозанда (%)
Өсімдік Белоктар Май Углеводтар Су
1 барлығы
гектардан
Орман - Бұта 40 700 28000 Негізгі шірне жинау
300 га түріндегі
жөке
Сүйір 10 175 1750 Көктемгі
жапырақты сүйемелдейтін
үйеңкі
Шалгын- Акбас 10 80 800 Көктемгі сүйелмейтін
80 га жоңышқа
Қызғылт 4 100 400 Жазгы сүйелмейгін
жоңышқа
Шабындық 6 50 300 Бұл да сондай.
түрлі
шөбі
Егіндік Қарақумық 50 60 3000 Негізгі шірне жинау
ауыспалыжемшоптік
егістер
- 700 га
Атбүршақта20 20 400 Жаздын аягында шірне
р жинау
Жеміс Алма агашы10 25 250 Көктемгі сүйелмейтін
багы -
30 га
Шие 54 20 100 Бұл да сондай
ЖидектікТаңқурай 4 50 200 -
- 20
Бақша - Қияр 4 25 100 Көктем аягында
30 га
Егіс дақылдарының шірне өнімділігін арттыру үшін шірнесі мол, әдетте
негізгі өнімді де артық беретін сорттарды енгізудің айрықша мәні бар.
Бақтар мен күнбағыстың немесе қарақұмықтың гүлдеуі арасындагы шірне
жиналмайтын кезеңді толықтырудың да пайдасы көп. Мұның үшін қыша, фацелия
сияқты шірнелі дақылдарды бұршақ пен сиыржонышқа қоспасымен бірге еккен
жөн. Кейбір шаруашылықтарда шірнелі өсімдіктерді жүгеріге де үстеп себеді.
Әртүрлі өсімдіктердің бал өнімділігі жөніндегі шамамен алынған
мәліметтер
Шірнелі Бал Шірнелі өсімдіктер Бал өнімділігі,
өнімділігі,
өсімдіктер 1 га (кг) 1 га (кг)
Ақ қараған 300-600 Кориандр 150-200
Сары қараған 100-150 Ұсақ жапырақты жөке 600-1000
Бақша 10-30 Беде суарылмаған 25-50
дақылдары
Жемшөптік
атбуршақтар 15-25 Беде суармалы 250-300
Вереск 150-200 Орман таңқурайы 150-200
Гледичия 200-250 Жеміс дақыл 20-30
Қыша 100-150 Күнбағыс 30-60
Қарақұмық 50-150 Рапс 40-50
Түйежоңышқа 200-500 Шомырт 25-30
Талдар 100-150 Фацелия 150-200
Кенеп 40-50 Қоза 50-80
Күреңот 350-500 Жалбыз 400-600
Ақпас жоңышқа 75-100 Эспарцет 100-400
Қызгылт 100-150 Жидек өсетін жер 25-40
жоңышқа 10-20
Қызылбас
жоңышқа 150-200
Сүйір жапырақты
үйеңкі
Өсіп-өну кезеңі ұзақ келетін оңтүстік аудандарда шірнелі өсімдіктерді
(қарақұмықты, қышаны) аңызға еге отырып, шірнені жазгы кеш жинау кезеңін
ұзартуга болады. Шірне жинау аяқталганнан кейін дақылдарды тұқымга арнап
жинап алады немесе жасыл шоппен тыңайту үшін жыртып тастайды. Қазақстанда
қарақұмықтың аңыздық егісін енгізуге толық мүмкіндік бар.
Еліміздің бірқатар шаруашылықтары ауыл шаруашылыгының жетекші салаларының
мүдделерін ескере отырып, ара өсіру шаруашылыгының қоректік базасын
жақсартумен шұгылданып келеді.
Осындай шаруашылықтардың бірі - Шығыс Қазақстан облысы, Үлкен Нарын
ауданының бұрынгы Ленин атындагы колхоз. Бұл ұжымда ауыл шаруашылық шірнелі
дақылдардан қарақұмық пен күнбагысты егіп өсіреді. Бұршаққа үстеп себілген
фацелия өзінің иісімен осы дақылдың зиянкесі - бұршақ қоңызының үрейін
ұшырганы байқалды, осының нәтижесінде осы зиянкеспен дәннің зақымдануы екі
есе азайды.
Ара өсіру шаруашылығы үшін берік қоректік база жасалды, энтомофильдік
дақылдарды аралармен тозаңдандыру қамтамасыз етілді, қарақұмықтан,
күнбагыстан және бұршақтан мол өнім алынды; ал шаруашылық ара өсіру
шаруашылыгынан тауарлы бал алды.
Мал шаруашылығы үшін тірек жемшөп базасын жасаған кезде шірнелі шөптерді
пайдалану. Шірне жинаудың негізгі көзі жемшөптік бұрінақтұқымдас шөптер
(жоңышқа, түйежоңышқа, беде) екені мәлім. Қазақстан мен Алтайдың көптеген
омарталарының жұмыс тәжірибесі де бұршақтұқымдастарды, атап айтқанда
түйежоңышқаны әсіресе сорланган топырақты жерлерде пайдаланудың мейлінше
тиімді екенін дэлелдейді. Бұл өсімдік протеинге бай көк шеп өнімін мол
береді, топырақты азотпен байытады және өте жақсы шірнелі өсімдік қатарына
жатады.
Мысалы, Алтай өлкесі, Шипуновск ауданының Победа түйежоңышқаны табиги
шабындықта үстеп септі. Осының нәтижесінде шаруашылық ішінде анағұрлым ара
отбастары 4-5 апта бойына мол да тұрақты шірне жинайтын болды.
Шабындықтар мен жайылымдарды түбірінен жэне бітке жагын жақсартқанда ақбас
жоңышқа мен қызғылт жоңышқаны, лядвенецті, бедені үстегі сепкен жөн; мұнда
көк шөп өнімі артады, оның сапасы жақсарады және бір мезетте осы жерлерінің
шірне өнімділігі молая түседі. Шабындықтарда фосфор-калий тыңайтқыштарымен
(I гектарға 2-3 ц суперфосфат және I ц калий тұзы) үстеп қоректендіру де
едәуір тиімді.
Атап айтқанда, минералдық тьщайтқыштармен үстеп қоректендіру нәтижесінде
өзен алқабы шабындықтарының шірне өнімділігі 64-94% артты.
Ылғалы жеткілікті аудандарда будан (қызғылт) жоңышқаны кызылбас жоңышқаға
үстеп себу тиімді, мұның нәтижесінде қызылбас жоңышқаның тұқымдық егісінің
шірне өнімділігі артып, аралардың оган қатынасуы жиілейді, тұқым өнімділігі
де ұлғая түседі. Мұндай жағдайда аралар негізгі дакылды шауып алганға дейін
бұдан жоңышқа гүлдерінен шірне жинайды. Мұнда көк шөп шығымы артады.
Егінді қорғап жоне орман ағаштарын отырғызғанда, эррозияға қарсы шаралар
жүргізгенде, жолдар мен елді мекендерді көгалдандырғанда, омарталардың,
бақтар мен фермалардың айналасын қоршағанда шірнелі агаштар мен бұталарды
егеді.
Орта өңірде мұндай ағаштарды еккен кезде бұта түріндегі ұсақ жапырақты
жөкені, сүйір жапырақты үйеңкі, сары қараян, талдардың әрқилы түрлері,
жаңғақ агаштары, таңкурай, қарақатты жэне басқа шірнелі өсімдіктерді
енгізген жөн.
Еліміздің оңтүстік аудандарында ақ қарағанды, талшын, шомырт, қарагаш,
алша, жеміс ағаштары, егіндік үйеңкі, татарлық үйеңкі, кизил, жіңішке
жапырақты жидені пайдалануға болады.
Сонымен қатар ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын жақсарту
үшін шірнелі дақылдарды (қарақұмық, фацелия, қыша) жеміс бақтарының қатар
аралықтарына егуге болады. Мұнда жергілікті жағдайларға байланысты оларды
тұқым жинау үшін пайдалануға немесе гүлдеп болғаннан кейін жасыл шөппен
тыңайту ретінде араластырып жыртып тастайды.
Ара осіру шаруашылығының шірнелі өсімдіктер базасын жақсартуда суармалы
екпе жайылымдар мен шабындықтар жасаудың келешегі мол. Шөптер қоспасында
бұршақтұқымдас шөптерді (жоңышқаларды, бедені,
лядвенецті т.б.) пайдалану осы жерлердің шірне өнімділігі анагұрлым
арттырады, әсіресе бөліктің болуы жағынан олардың жемшөптік құндылығын
жақсартады. Біркатар арнайы кәсіпке бейімделген ара өсіру шаруашылықтарының
және шаруашылықаралық бірлестіктердің тәжірибесі мынанц дәлелдейді: ара
өсіру шаруашылығы енімдерін өндіруді шірнелі ауыл шаруашылық өсімдіктерінің
эсларцеттік жоңышқа, туйежоңышқа, беде, қарақұмық, кориандр, қыша, рапстың
т.б. тұқымын өсірумен ұштастыру жогары экономикалық тиімділік береді.
Ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын тиімді пайдалану, ара
отбастарының өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық дақылдарын тиімді
тозаңдандыру үшін омарталармен кешіп жүрудің елеулі мэні бар. Тіпті
шаруашылық шегінде омарталардан әртүрлі қашықтықта орналасқан, әдетте түрлі
уақытта гүлдейтін шірнелі өсімдіктердің алаптары байқалады. Бұл көктемнің
бас шенінде гүлдейтін жеміс бақтары мен жидектіктер немесе кеш шыгып келе
жатқан шабындық шөптері шірнені негұрлым кеш беретін күнбағыс, қарақұмық
егістері немесе күреңоттың, таңқурайдың бұталықтары жэне орманды аудандарда
шірнені мол жинаудың көзі больш табылатын бұта түріндегі жөке өсетін
алаптар болуы ықтимал.
Шірнені есімдіктер алаптарына көшіп жүруді ұйымдастыру үшін ара өсіру
маусымының басталуына дейін жергілікті жағдайларды және шірнелі
өсімдіктердің ерекшеліктерін ескеретін омарталарды тасымалдау жоспарын
жасаган жөн. Мұнда ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру және бал ендіру
үшін араларды неғұрлым толық және тиімді пайдалану қажет. Омарталармен
көшіп жүру шаруашылықтың келік жұмыстарының жалпы жоспарына енгізілуге
тиіс. Араларды шірне жинауға тасымалдау және ауыл шаруашылық дақылдарын
тозаңдандыру жайлы үшінші тарауда толыгырақ айтылған.
Араны күтіп – бағу технологиясын күтуде, пайдалануда санитариялық –
гигиеналық бағалау және оларды жетілдіру шараларын белгілеу
Көктемнің аяғында, отбастарда кәрі, қыстап шыққан араларды жастарымен
алмастырғаннан кейін, күн сайын аналық ара салатын жұмыртқа санын көбейте
түседі. Отбастарда тәрбиеленетін дернәсілдердің саны да артады.
Қолайлы жагдайларда отбас саны күн сайын 1,2-1,5 мың араға дейін көбейеді.
Соңгының отбастардағы саны, бір аналық салған жұмыртқа санына қарағанда,
негұрлым жедел қарқынмен көбейеді. Әдетте бұл кезенде көптеген аудандарда
қорек жинау өнімді емес, кейде тіпті мүлде болмайды, сондықтан да аралардың
шағын ғана бөлігі шірне мен тозанды жинаумен шұгылданады. Егер көктем
басталарда отбастағы әр дернәсілге 1-1,5 қоректендіруші арадан келсе, онда
отбас көбейген сайын 2-3 аптадан кейін бұл сан екі еселенуі, ал 4-5 аптадан
соң үш еселенуі мүмкін. Осының нәтижесінде отбастарда жұмыспен жүктелмеген
жас аралар саны ұлғая түседі.
Жұмыспен шұғылданбайтын аралардың көптеген мөлшерде жинақталуы — аналық
айналасында жаңадан үйір кұру сезігінің басты себебі.
Үйір кұру ара отбастарының жабайы күйде көбеюінің жэне жеке-жеке
орналасуының тарихи қалыптасқан әдісі болып табылады. Отбастар қуысты ара
өсіру шаруашылығында және оларды бөлшектелмейтін ұяларда ұстаганда осы
эдіспен көбейді. Әуесқойлар және өндірістік бірлестік омарталарындагы
кейбір артта қалган ара өсірушілер ұйір құру әдісін казіргі уақытта да
қолданады.
Біздің елдің озық ара өсірушілерінің жэне АҚШ-тың ірі арнайы кәсіпке
бейімделген ара есіру шаруашылықтарының және кейбір басқа шетелдердің
тэжірибелері мынаны көрсетеді: омарталарда үйір құруға жол берілмейді, ол
отбастардың өнімділігін арттыруға және ара өсірушілердің еңбек өнімділігін
ұлгайтуға, сондай-ақ ара өсіру шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын
төмендетуге себін тигізбейді.
Үйір құруға даярланганда ара отбасы аналықтың жұмыртқа салуын және ұрық
есіруін тежейді, кәрездер құруды тоқтатады, шірне мен тозаң жинауды кенет
азайтады. Жұмыспен шұғылданбайтын аралар жэйдан-жай рамкаларда шоқтанып
жиналады. Осының салдарынан отбастың бал және балауыз өнімділігі едәуір
кемиді.
Үйір құрғанда омарталарда тұқымдық жұмысты жүргізу қиындайды, өйткені
осындай әдіспен әдетте мол өнімді емес, үйіршіл, өнімділігі шамалы отбастар
көбейеді. Ол аз дегендей, аралардың тұқым қуалаушылық сапасын жақсартудың
орнына үйіршілдікке және өнімділік төмен отбастардың ұнамсыз сұрыпталуына
жол беріледі.
Үйір құру ара өсіру шаруашылығының жоспарлы түрде жүргізуімен сиыспайды:
нақ осы маусымда омарта отбастары қандай мөлшерде үйір жіберетінін алдын
ала белгілеу қиын.
Ақырында үйір құрудың басты кемшілігі — өнімсіз еңбек шыгыны көп, өйткені
ара өсіру шаруашылығы маусымның ең қызу уақытында ара өсірушілерге
үйірлерді күзетуге, ұстауға және алып тастауға тура келеді. Үйір құру
кезеңінде әр омартада қандай отбастың үйір құрғанын жэне қай жерде орын
тегікенін білу үшін тұрақты кезекшілікке арнайы адам бөлуге тура келеді.
Үйір құруды жақтаушылар жұмыс істейтін омарталарда эсіресе, Ресейдің
солтүстік-батыс аудандарында, елу ара отбасын қамту жұмысын көмекшісімен
бірге бір ара өсіруші әрең орындайтыны кездейсоқ емес.
Үйір құрудың кейбір жақтаушылары жаңа ұяға отырғызғаннан кейінгі алғашқы
уақытта үйір кәрездер құруға жұмыла кірісетіндігіне сүйенеді. Үйір аралары
жаңа ұяны тез құратындығы дұрыс. Бірақ бұл үйірдің ерекше куаттылығынан
емес, ескі ұядан шыққанға дейінгі әрекетсіздік кезеңінде үйір араларының
ағзасында қоректік заттар мен балауыз қоры жинақталады, олар мұны жаңа ұяда
пайдаланады. Оның үстіне, ескі ұядан ұшып шықпастан бұрын үйір аралары
жемсауын балға толтырып алады.Ара отбастарының мол енімділігіне және ара
өсірушілердің жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізген шаруашылықтар үйір
құруға жол бермейтіні, ал омартаның өсімі үшін отбастардың жасанды күйде
көбеюін қолданатындығы үшін оларда мүмкіндігінше ұзағырақ сақтау керек.
Ара отбастарының енімділігін арттыру ушін аналықтардың жасы ғана емес,
сонымен қатар олардан еапасының, ең алдымен жұмыртқа- лағыштарының айрықша
мәні бар, бұл аналықтарды өсіру жағдайына жэне олардың тұқымдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Мыңдаған ара отбастарында жүргізілген арнайы зерттеулер (Г.А. Аветисян),
аналықтардың өсімталдығы мен ара отбасының бал жэне балауыз өнімділігі
арасында езара тікелей байланыстылық бар екенін керсетті (ұрпақ саны мен
отбастың бал енімділігі арасындағы езара байланыстылық коэффициенті 0,6-
0,8). Аналық ара қуысының аумағы, аналықтар салмагы, өсімталдығымен бірге
аналық бездеріндегі аналық түтікшелердің саны мен отбастардың өнімділігі
арасында үлкен бір ұнамды езара байланыстылық орнатылған.
Аналық неғүрлым ірі жэне оның аналық бездері неғұрлым жақсы жетілген болса,
оларда аналық түтікшелер (бүлардың ішінде жұмыртқа- лар жетіледі) соғұрлым
кебірек, аналық есімталдыгы согұрлым жоғары болады. Сондықтан аналықтарды
жасанды күйде шыгаруды ұйымдастыр- ған кезде, олардың сапасына ерекше кеңіл
белу керек. Аналықтарды жасанды күйде шыгарганда үйірдегі аналықтарга
қарағанда, сапасы нашар болады-мыс деген қаге пікірілерді жиі есітуге
болады. К.А. Тимирязев атындағы Ауыл шаруашылық академиясы ара есіру
кафедрасының (А.Левичева) зерттеулері мынаны керсетті: жасанды күйде
шығарылған аналықтарды есіруге қажетті жағдайлар тугызғанда, өзінің сапасы
бойынша (аналық түтікшелер саны, аналық бездер мен анапықтың озінің
салмағы) үйірдегі аналықтардан асып түседі. Атап етілген белгілер бойынша
аралардың жас дернәсілдерінің аналық қуыстарында есірі-ен аналықтар- дың
өте нашар болатыны байқалды. Мұның езі осындай аналықтарды пайдаланудың
тиімсіз екенін тағы да дэлелдей түседі.
Аналықтарды жасанды күйде шығарудың әдістері кеп. Кептеген омарталар үшін
дернэсілдерді тасымалдамастан шағын мөлшердегі ангілықтарды шығарудың
оңайлатылған әдісі жарамды. Дернэсілдерді тасымалдамастан шағын мелшердегі
аналықтар шығару эдісі негұрлым жегілдірілген; оны ара есіру шаруашылықтары
фермаларының арнайы кәсіпке бейімделген омарталарында немесе аналықтар
шығаратын жэне тарататын кошеттіктерде кептеген мелшерде аналықтар алу үшін
пайдаланады. Шығарудың кез келген әдісінде белоктың жэне углеводтық
қоректер запасымен қамтамасыз етілген күшті, мол енімді отбастарда және
табиғатта аз болса демеуші қорек болған кезде жақсы шыгарылған отбастарды
түзету үшін жэне 100 мыңға жуығы отбастардың кебеюі жэне
негізп қорек жинауга араларды есіріп көбейту мақсатымен уақытша негізгі
отбас бөліктерін құрастыруы үшін ұйымдастырылады.
АҚШ-та араларды көбейту жөніндегі қогамга жататын тек арнайы кәсіпке
бейімделген аналық аралар шыгаратын шаруашылықтар сату үшін жыл сайын 1
мнллионнан астам түқымдық аналық шыгарады (2,76 миллион ара отбастары бар
елде).
Бізде аналық аралар шыгару ісін үнемі күшейту және ерте мерзімде алу үшін
шарапар қолдана отырып, аналық аралардың сапасын жақсарту қажет. Аналық
арапар шыгару ісін үнемі үлгайтушы жэне жақсартушы бірге араларды
көбейтетін арнайы кәсіпке бейімделген шаруашылықтарда омарталардың ішкі
мұқтажын қанагаттандыру үшін арнайы кәсіпке бейімделуіне жэне өндірісті
шогырландыру дәрежесіне қарамастан аналық араларда ара өсірумен
шүғылданатын барлық ұжымдарда өсіру керек.
Аналық ез тіршілігінің алғашқы жылында үрықтандырылган жұмыртқаны кеп
салады. Екінші жылы жұмыртқалагыштығы (20-30)%, ал үшінші жылы жартысынан
астам төмендейді. Оның үстіне, аналық негүрлым ересек болса, ол
үрықтандырылмаған жұмыртқаны соғұрлым артық салады, солардың ішінен аталық
аралар жетіледі. Жас аналықтар жұмыртқаларды қара күзге дейін сағады, ал
кәрі аралар жұмыртқа салуын тоқтатады. Соңғы жағдайдың қыстан жақсы шыққан,
жас аналықтардан тұратын күшті отбастарды өсіру үшін айрықша мэні бар. Жас
аналықтары бар ара отбастары үйірді аз құрады жэне өнімді көбірек береді.
Кэрі және өнімді аз беретін аналықтарды үнемі бракқа шыгара отырып, озық
ара өсірушілер қоректі мол жинаттыруға жэне үйір құрудың алдын алуына
себепкер болады.
Аналықтарының жасы әртүрлі қиыр шығыстық аралардың бал өнімділігін есепке
алу мынаны көрсетті: 2-3 жылдық аналық аралары бар отбастарга қарағанда,
бір жылдық аналық аралары бар отбастар орта есеппен балды 8,1 кг (яғни
9,8%) артық жинады. Жас аналықтары бар отбастарга қорек жинау алдында соған
сэйкес ұрық пен аралар көбірек болды. Болгария ара өсіру тэжірибе
станциясының мэліметтеріне қарағанда, бір жылдық аналықтары бар отбастарда
ұрық 37%, аралар 18% артық болды жэне олар 3 жылдық аналықтары бар
отбастарга қараганда, балды 42% көбірек жинады.
Осыны ескере отырып, отбаста екі жастан асқан аналықтарды ұстамаган жөн.
Мұндагы ерекшелік — мол өнімді бағыттағы өте құнды тұқымдық аналықтар —
бастапқы тектер болуы мүмкін, келешекте сұрыптау жэне көбейту жақсы
тұқымдық аналық араны береді. Осы екі отбастың ұяларын жылу сақтайтындай
етеді. Мұнан кейін аналық ара отбасының орналасқан жерінен ұяларды жан -
жагына шамамен 1 м қашық қояды. Егістіктен қайтқан аралар бұрынгы жеріндегі
ысырманы (ұяға кіретін тесік) таба алмай, еккі жаққа ұшып кетеді және екі
ұяның екеуіне де шамамен бірдей болып бөлінеді. Егер ұялардың біріне аралар
көбірек еніп кегсе, оны бұрынгы тұрган жерінен бірсыдыргы қашықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жоба тапсырма
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2.2 Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық – гигиеналық
талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.3 Араны күтіп – бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды және
оларды жетілдіру шараларын
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ара шаруашылық нысандарын инфекциялық және дезинфекциялық, инвазиялық
аурулардан сақтаудағы профилактикалық, санитариялық – гигиеналық шараларын
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Ара шаруашылығының халык шаруашьшығына кажеттшіғі тікелей омарталардан
алынған бірқатар құнды өнімдермен (ара балы, балауыз, ара желімі, тозаң,
аналық ара сүті және ара уы) ғана шектеліп қоймайды.
Энтомофильдік дакылдардың (бунақденелілер арқылы тозаңданатындар) тиімді
тозаңдатқыштары ретінде бал аралары ауыл шаруашылық өндірісінде де елеулі
қызмет аткарады. Озық агротехникамен ұштастыра отырып, оларды
бунақденелілермен алмасып тозаңдандыру- осы дақыддардың өнімділіғін, тұқымы
мен жемісінің сапасын артырудың маңызды қоры болып табылады.
Ара балы - емдік-диеталық қасиеті бар құнды тағам. Кеңінен пайдаланылатын
кәдімгі канттан (дисахарид) айырмашылығы, бал көбінесе адам ағзасы оңай
сіңіретін моносахаридтерден-жеміс және жүзім қантынан тұрады. Гүлдер
шірнесін ара балына өндеген кезде арнайы бездері шығаратын инвертаза
ферментінің әсерімен дисахаридтердің басым бөлігі ғлюкөза мен фруктозаға
қарапайым қантқа бөлшектенеді. Гүл балында глюкоза мен фруктозаның мөлшері
75-80 % болады. Жетілген ара балында су 16-20 пайызға жуық. Бал құрамына
адам ағзасына оңай сіңірілетін тұз, көмір, фосфор және күкірт қышқылдарының
тұздары күйіңде оның қалыпты жетілуі үшін минералдық заттар — темір,
марганең, кальций, магний, натрий, кобальт, т.б. қажет. Балда шамалы
мөлшерде ферменттер (инвертаза, диастаза, каталаза т.б.) мен витаминдер
болады.
Балдың әр сортының өзіне тән ерекше дәмі бар, ал балдағы шамалы мөлшерде
кездесетін эфир майы оған айрықша бір хош иіс беріп тұрады. Ара балынын
бактерицидтік, яғни бактерияларды жою қасиеті бар. Көне заманнан бері ол
құнды тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар ішек-қарын, тағы басқа
аурулардың емдік дәрі ретінде де пайдаланып келген. Бал ағзасының жалпы
күйін жақсартуға себін тигізеді. Ол әсіресе балаларға пайдалы. Ара балы
тәтті тағамдарды, бал сусынын даярлау үшін азық-түлік өнеркәсібінде
пайдаланылады. Қазақстанда тауарлы балдын орташа жылдык өндірілуі шамамсн
11-14 мың т.
Мәнділігі жағынан ара шаруашылығының екінші өнімі — ара балаузы. Елімізде
алынатын балауыздын төрттен уші балауыз зауыттарында балауыз жапырактары
күйінде шығарылып, омарта- ларға қайтадан жеткізіледі. Оның калған беліғі
өнеркәсіптің бірқатар маңызды: электротехникалық және радиотехникалық
салаларда — тұткыр оқшаулағыш заттарды және конденсаторларды, авиация
өнеркөсібінде — тұрлі жабынды және сіңірілгіш эмульсия- ларды шығару үшін,
мата, былғары, ағаш өндеу, қағаз, шыны, лак- бояу, парфюмерия және
фармацевтика салаларында пайдаланылады. Балауыз шаңғы майын, көшірме
бедерлер даярлағанда, мүсіндер жасағанда қолданылады; ол бақ сыламасының
құрамына кіреді.
Бал мен балауыздан баска, бал араларынан ара уы, аналық ара сүті, ара
желімі, гүл тозаңы сияқты онімдерді алуға болады. Фармацевтикалық өнеркәсіп
шығаратын арнайы препараттар ретінде ара уы радикулитті, полиартрит ишиасын
(жамбас жүйесінің талаурауы), ревматизмді және басқа ауруларды емдеген
кезде қолданылады. Аналық ара сүтінен (апилак т.б.) даярланған препараттар
медицина тәжірибесінде жүрек-тамыр жүйесі кызметінің бұзылуына байланысты
ауруларды емдегенде және қан жаңарту жұмысын күшейту ушін қолданылады.
Сонымен қатар аналық ара сүті арнайы крем және жағатын сықпа май даярлау
үшін парфюмерия онеркәсібінде пайдаланылады. Бактерицидтік қасиетгері бар
ара желімі (прополис) соңғы уакытта кейбір ауруларға карсы күресу үшін
медициналык және мал дәрігерлігі тәжіибесінде кеңінен қолданьыып келеді.
Біздің еліміз бен шетелдер медицина мамандығы мен диеталогтар витаминдер
мен минералдық затгарға бай гүл тозаңына едәуір ынта қоюда.
Оңтүстік аудандардың арнайы кәсіпке бейімаелген ара өсіруімен шұғылданатын
ұжымдардыц тауарлы өнімінде аналық аралар едәуір орын алады Олардың
өсірілуі жыл сайын сан жағынан артып келеді. Мысалы, еліміздің ара өсіретін
шаруашылықтарында жыл сайын 32,5 мыңға жуық аналақ аралар жұмыс атқарады.
Ірі ауыл шаруашылық өндірісі жағдайында энтомофильдік дақылдарды бадды
аралармен тозандандырудың халық шаруашылықтық мәні зор. Қарқынды егіншілік
аудандарда ауыл шаруашылығын шоғырландырьш, арнайы кәсіпке бейімдеген
кезде, ара шаруашылығы көптеген дәнді, жемшөп, техникалық, жеміс, жидек,
көкөніс, эфир-майы және бунақденелілермен тозаңдандырьшатын дәрулік
дақылдардың жемісі мен тұқымы өнімділігін арттырудың жөне сапасын
жақсартудың елеулі қоры болып табылады.
Ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру және арнайы кәсіпке бейімдеу,
егіншілік мәдениетін арттыру жағдайында энтомофильдік дақылдарды алмасып
тозандандырудың биологиялық мәні мен экономикалық тиімділігі анағұрлым арта
түседі. Кішігірім шаруашьшықгарға қарағанда, ірі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда энтомофильдік дақылдардың бір мезетте гүлдеп өсетін жерлері
аумақгы келеді, сондықган оларды жабайы бунакденелілермен (түкті аралармен,
жеке-дара аралармен т.б.) тозандыруды қамтамасыз ету мүмкін емес, оның
үстіне бұлардың саны жыл сайын азайып келеді. Мұндай жағдайда энтомофильдік
өсімдіктедің негізгі тозандандырғыштары бал аралары болып қала береді.
Агротехника мен егіншілік мәдениетінің дәрежесі неғұрлым жоғары, өсімдіктің
өсіп-жетілуі жағдайы неғұрлым жақсы болса, алмасып тозандандандырудың
тиімділігі мен қосымша алынатын өнім соғұрлым көтеріңкі болады. Біздің
елімізде кеңінен жүргізілетін: топырақгы мелиорациялау, суармалау, тыңайту
сияқгы шаралар өсімдіктің шірнесін молайтады, аралардың оған неғұрлым жиі
ұшып келуіне және гүлдердің жақсы алмасып тозаңдандырылуына себепкер
болады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығын дамытудың болашақ жоспарларында
әсіресе жерді мұқият пайдаланудың және ауыл шаруашьиық өсімдіктерінің
өнімділігін көбейтудің әтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді одан
әрі арттыра түсу көзделіп отыр. Осы бір жалпыхалықгық міндетті орындау үшін
негізгі қайнар көзінің бірі - энтомофильдік ауыл шаруашылық дақылдарын
аралармен тозандандыру.
Осы міндеттің маңыздылығын ескере отырып, ауыл шаруашылық мекемелері
энтомофильдік дақыларды тозандандыруда балды аралар мен жабайы
бунакденелілер пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде тиісті шаралар
кдбылдауы қажет.
Ғылыми мекемелер мен озық шаруашылықтардың мәліметтеріне карағанда,
энтомофильдік дакьілдарды аралармен тозандандырғанда беде мен жоңышқа
тұқымының өнімі 1 гектардан 1,5-2 ц, күнбағыстікі-3-4 ц, карақұмықтікі-2-3
центнерге артады екен.
Казақсган Республикасының ауыл шаруашылық мекемелері энтомофильдік ауыл
шаруашылық өсімдіктерді егіп-өсіру аса маңызды агротәсілдерінің бірі
ретінде аралармен тозаңдандыруды барлық агрономиялық ұсыныстарға жөне
технологиялық картапарға еңгізуде, бүкіл егістікте егіп-өсірілген осындай
дақылдарды аралармен тозаңдандыруды, сондай-ақ энтомофильдік дақьшарды
аралармен тиімді тозандандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылық
мекемелерінің, шаруашылықгардың басшьшары мен мамандарының жауапкершілігін
күшейте түсуге міндетгі.
Ауыл шаруашылығының осы саласын одан әрі дамыту шараларына байланысты ауыл
шаруашылық және зоотехниялық жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттері
ара шаруашылығының және энтомофильдік дақылдарды тозаңдандырудың негіздерін
игеруге ұмтылғаны жөн. Бұған қолыңыздағы оқулық өз жәрдемін тигізбек.
2.1 Жоба тапсырмасын жасау
Жобалық тапсырма — жобаға талап пен негізп міндеттер көрсетілген жобалаудың
алғашқы сатысы. Жобалауға тапсырманы заказ беруші белгілейді және мынандай
маңызды деректерді керсетеді: кәсіпорынның атауы, жобаға негіз болған
себептер, құрылыс салатын аудан және алаң, объектінің өндірістік қуаты, мал
шаруашылығын дамытудың келешектік жоспарлары, жануарларды күтіп-бағу
технологиясы, табынның саны, құрамы мен өнімділігі, санитариялық-гигиеналық
режимі, жобаланған азықтандыру рационы, ветеринариялық сақтау жүйелері,
ветеринариялық-санитариялық талаптар мен зоогигиеналық параметрлер.
Тапсырмада құрылыс салудың айырықша жағдайларына байланысты негізгі
деректер (сейсмикалық жағдай, топырақтың құрамы және т.б.), өнім түрлері
мен оларды пайдалану аймақтары, кәсіпорын іске қосылғаннан кейін және оны
салу кезінде шикізатпен, сумен, жылумен, газбен, электр қуатымен қамтамасыз
ететін негізгі көздер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар жүргізу
үшін негізгі мүмкіндіктер, ағын суларды тазарту мен ағытып жіберу жөніндегі
мүмкіндіктері, бұзылған жерді қайта қалпына келтіру жобасын жасау туралы
талап, кәсіпорынды кеңейту мүмкіндігі, құрылыс объектілерін іске қосу
кезегі, құрылыс және монтаждау жұмыстарын аяқтаудың белгіленген мерзімі,
жобалау сатылары, жоба түрлерін жасауға талап атап көрсетіледі.
Жоба түрлері. Көрсетілген жобалық тапсырмаға сәйкес жобалар: дербес,
экспериментальдық, қайта қолданылатын және типтік болып бөлінеді.
Дербес жоба айырықша сирек объектілер үшін жасалады. Дербес жоба көбінесе
экспериментальдық болып келеді. Оны ғимаратты, не кешенді құрылыстарды тек
бірақ рет салу үшін қолданады. Жобалау жер бетінің жағдайына, орнына,
климатына, геологиялық, гидрологиялық және т.б. нақты жағдайларға қарай
жүргізіледі.
Экспериментальдык жоба тікелей өндірістік жағдайларда жаңа техникалық
шешімдерді мұқият тексеру қажет болған жағдайда жасалады. Оның зерттеу
негіздеріне: жануарларды күтіп-бағудың жаңа технологиясы, ондірістік
проңестерді механикаландыру мен автоматтандырудың айырықша жүйесі,
құрылыстық жаңа шешімдер және т.б.
Қайта қолданылатын жобалар барынша сәтті жасалған дербес жобаларды қайтадан
қолдану керек болған кезде пайдаланылады.
Типтік жоба біртекті объектілерді жаппай салуға және қолдануға арналған.
Олар өзінің орны мен негізгі параметрлері жағынан көп қолдануға болатын
жобалық шешім. Типтік жоба құрылыс-монтаж жұмыстарының құнын төмендету
есебінен құрылыс салу құнын күрт қысқартуға мүмкіндік береді.
Ара өнімін өндіретін технологтар жобалауға, оларды қолдану мен
пайдалануға беру ісіне бақылау жасап отыруға міндетті. Жобаларды сараптан
өткізудің мақсаты: аралардың денсаулығын қорғауға және өнімділігін
арттыруға бағытталған санитариялық – гигиеналық талаптарды қатаң сақтай
отырып, жобалық шешімдердің жоғары техникалық дәрежесін қамтамасыз ету.
Түсініктемелік жазба — шындап келгенде бұл жобалаушылардың негізгі түпкі
құжаты. Онда мынадай деректер келті- ріледі: тандап алған құрылыс алаңын
негіздеу, отынға, суға, жылу және электр көздеріне, еңбек ресурстарына
қажеттілік және осы қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері,
технологиялық процестермен және жалпы көлікпен, энергетикалық және
санитариялық-техникалық құрылғылармен біріктірілген барлық өндірістік және
қосымша құрылыстар мен құрылғылардың өзара орналасуын көрсететін бас жоспар
бойынша мәліметгер, қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шаралар енеді.
Типтік жобаның кұрамы. Ғимаратгың немесе құрылыстың типтік жобасына
құжаттардың мынандай түрлері жатады: жұмыс сызықтары, сметалар, құрал-
жабдықтарға анықтама.
Жұмыс сызықтары бекітілген жобалық тапсырмаларға, немесе техникалық
жобаларға сәйкес жасалады. Сметалар, сметалық нормалар мен бағаларды
басшылыққа ала отырып, жұмыс сызықтары бойынша жасалады.
Араны азықтандыру және ара азығына қойылатын санитариялық – гигиеналық
талаптар және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу
Ара шаруашылыгында қоректік базаны пайдалану осы шаруа- шылықтың жер
пайдалану шекарасымен байланыстылыгы шамалы болса, омарталардың орналасқан
жерінен 2-3 км қашыктықтағы аймағымен байланыстылығы едәуір. Бұл қашықтықты
аралардың өнімді ұшу радиусы деп атайды. Мундай аймақтың аумагы ("жайылым
учаскесі"), аралардың ұшу радиусы 2 км болганда, 1250 га, ал ұшу радиусы 3
км болганда — 2800 га.
ІІІірне мен тозаңды жинауга жэне оларды ұяларга тасымалдауга аралар көп күш
және қорек жұмсайды. 1 кг шірне жинау үшін шірненің бөлініп шыгу
жагдайларына байланысты, олар 2-3 милионга жуық бұта түріндегі жөке
гүлдерінде, ягни 1 миллионга жуық күреңот гүлдерінде немесе 4-5 миллионнан
астам қарақұмық гулдерінде болып қайтуга тиіс. Тозаң жинаганда да күш бұдан
кем жұмсалмайды. Шірнелі өсімдіктер алаптары омарталарга неғұрлым жақын
орналасса, аралар шірне мен тозаңды жинауга күшті соғұрлым кем жұмсайды
жэне ара отбастарының өнімділігі соғұрлым артық болады.
Ара шаруашылыгын дамыту жэне ара отбастарының өнімділігін арттыру үшін
қоректік базаны дұрыс ұйымдастырудың жэне пайдаланудың шешуші мэні бар.
Біздің еліміз шірнелі өсімдігінің мол және әр қилы болуымен көзге түседі.
Орманды аймақ пен биік таулы аудандарда эсіресе шірнелі өсімдіктер басым;
орманды-далалық және далалық аймақтарда ара шаруашылыгының қоректік
балансында ауыл шаруашылық шірнелі дақылдардың айрықша мәні бар.
Аса маңызды жабайы өсетін шірнелі есімдіктердің қатарына: талдар, үйеңкі,
бұта түріндегі жөке, күреңот, ақбас беде, талшын, қараган, таңқурай, жабайы
жидектер, вереск (үнемі көкпеңбек болып тұратын бұталар), бақбақ, басқа да
жабайы өсетін бұршақтұқымдастардың, күрделігүлділердің жэне ерінгүлділердің
өсімдіктері жатады. Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде шірне жинау үшін
қарақұмықтың, күнбагыс, эспарцет, қоза, қыша, кориандр (бір жылдық, эфир-
майлы өсімдіктердің бірі), жоңышқа, жеміс, жидектердің мэні күшті.
Өсімдіктердің шірне енімділігі табиги жагдайларға, сорттық ерекшеліктеріне
және агротехникалық тәсілдерге байланысты өзгеріп отыратынын ескерген жөн.
Қазақстанда, Алтайдың таулы аудандарында пайдаланылмаган шірнелі өсімдіктер
қорлары өте көп. Сонымен қатар дамыган ара өсіру шаруашылыгының көптеген
аудандарында ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын жақсарту
жөнінде арнайы шаралар қолдану кажет; ауыспалы егістер мен аңыздық
егістерге шірнелі ауыл шаруашылық дақылдарын енгізу, шабындықтар мен
жайылымдарды жақсартқан кезде шірнелі шөптерді үстеп себу; елді мекендер
мен жолдарды т.б. көгалдандырған кезде егін қорғау алкаптарына және
эрозияга қарсы агаштар мен бұталар отыргызу керек, олар араларга шірнеліні
мол жинауға мүмкіндік береді. Ара өсіру шаруашылыгының қоректік базасын
тиімді пайдалану үшін әрбір ара өсіретін шаруашылықтың шірне жинайтын
жағдайларын анықтау қажет; аса маңызды шірнелі өсімдіктердің аумағын, шірне
өнімділігін және гүлдеудің күнтізбелік мерзімін ескерген жөн, сонымен қатар
әр уақытта гүлдейтін табиги және екпе өсімдіктердің алқаптарына араларды
тасымалдау жұмысын ұйымдастыру керек.
Өсімдіктердің шірне шығаруына әсер ететін себептер
Шірне — бездердің немесе кейбір өсімдіктің ұлпалары бөліп шығаратын тәтті
сұйықтық. Шірне қурамына су, сахароза, фруктоза және глюкоза жатады. Оның
үстіне, шірнеде аздаган мөлшерде декстриндер, органикалық қышқылдар, эфир
майлары, ашытқылар, азоттык және минералдық қосылыстар болады.
Шірнеде қанттың жинақталуы бірнеше пайыздан 70 пайызға дейін және одан да
астам ауытқиды, дегенмен көбінесе 40-50% шамасында болады. ІІІірненің
жинақталуы тұрақсыз шама және ол тіпті бір тэулік ішінде күшті өзгереді.
Түс кезіндегіге қарағанда, таңертең эдетте шірне неғұрлым сұйық болады. Ауа
райы жауынды, ылғадды кезде ол сұйылады, ал құргақ желді болса, қоюланады.
Шірнедегі қант мөлшері есімдік түрі мен сортына да байланысты.
Егер шірнеде қант 5 % кем болса, онда аралар оны алмайды. Шірнеде қант 15 %
кем болса, аралар жақтырмай алады. Сұйық шірне жинаған кезде аралар артық
суды буға айналдыруга көп қуат жұмсайды. Аралар өте қою шірнені де (қанты
85 % астам) жақтырмай жинайды. Мұндай шірнені жемсауға жинамастан бұрын,
аралар оны сілекейімен сұйылтуға тиіс. Қант 50-55% жинақталған кезде аралар
шірне мен шырынды негұрлым құмарлықпен жэне тез алады. Шірнелі
өсімдіктердің көбінде шірне арнайы бездермен бөлінеді, олар эпидермиспен
бүркелген жұқа нәзік іргелерімен бірге ұсақ паренхима жасушаларынан тұрады.
Бездер эдетте гүлдің әртүрлі мүшелерінде (гүл бездері) орналасады. Кейбір
есімдіктердің гүлден тыс бездері болады.
Гүл бездері, яғни шірне бөліп шығаратын ұлпалар гүлдін әртүрлі
бөліктерінде: гүл тостағаншасынын жеке жапырақшасының түбінде (бұта
түріндегі жөке), гүлдің аталық мүшелерінің түбінде (қыша), гүл тұғырында
(қарлыған), гүлдің аталық мүшесінің түтігі мен жатырының арасында
(бұршақтұқымдастар) орналастырылган гүл тұгырын төсейді (шие) т.б. Түрі
әртүрлі өсімдіктер гүлдерінде түрлі қалыпты бездер саны бірдей емес.
Бездердің түрі, орналасатын орны мен саны шірнелі өсімдіктердің әрбір
түрінің тұрақты белгілері болып табылады және өсімдіктерді жіктегенде
пайдаланылады. Бір өсімдік шамасында гүл өлшемі негұрлым көбірек болса,
бездер де соғұрлым ірілеу болады. Гул шоғыры бойынша немесс осімдік бойынша
жоғарырақ орналасқан гүлдер ұзағырак, олардың бездерінің өлшемі кемірек
жэне шірнені де нашарлау шыгарады. Өсімдік гулдеуі аяқталғанда ъімен
салыстырғанда гүлдей бастағанда бездер ірілеу болады шірнені көбірек
шығарады.
Гүлден тыс бсздср өсімдіктің әрқилы боліктерінде болады. Қозада олар
жапырақтың ортаңғы тарамысында, гүл күлгесінің жапырақшаларында және гүл
тостағаншасының сыртқы жағында орналасқан. Шиенің, мойылдың жэне қызыл
шиенің гүлден тыс бездері жапырақ алақанының түбінде, сиыржоңышқа мен
бұршақтарда - төбешік жапырақшаларда болады. Көптеген өсімдіктердің гүлден
тыс бездері шірнелі бірсыдырғыны аз шығарады және аралар үшін тәжірибелік
мәні шамалы дерлік. Бұл арада ерекшелік суармалы қозаға беріледі, гүл
бездеріне қарағанда, қозаның гүлден тыс бездерінен аралар шірнені алады.
ІІІірне шыгаруға эсер ететін себентер. ІІІірнелі өсімдіктердің шірне
шығаруы сол жердің жағрапиялық ендігіне және теңіз деңгейінен биіктігіне,
шірнелі өсімдіктің гүлдеу кезінен ауа райының жағдайына, дақылды егудің
агротехникасына, оның сорттық ерекшеліктеріне жэне басқа көптеген
жағдайларға байланысты.
Жағрапиялық жағдайлар. Белгілі бір шірнелі өсімдіктердің шірне өнімділігі
оңтүстіктен солтүстікке жылжыған сайын арта түседі. Мысалы, күреңоттың
шірне онімділігі солтүстікке жылжыган сайын көбейе түседі. Өзге түрлердің
шірнелі есімдіктерінде де осындай заңдылық байқалады. Мысалы, талшында
(Castance sativa), азалияда (АzаІіа роntіса), еменді тоғайшада (Теucrium
sp.) жердің теңіз деңгейінен көтеріңкілігі артқан сайын бір гүлде қант
мөлшері көбейеді.
Жемшөп ғылыми-зерттеу институтының коллекциялық питомнигінде бірдей
жағдайда есірілген қызылбас беденің 20 сорттан астамының шірне онімділігін
зерттеу мынаны көрсетті: солтүстік жэне таулы аудаңдардан алынған сорттар
шірне өнімділігін кебірек беруімен кезге түседі. Жалпы алғанда, бұл
зандылық шірне жинаудың жаграпиялық өзгергіштігімен сәйкес келеді.
Солтүстік аудандардан алма мен таңқурайдың қысқа тезімді сорттары да шірне
өнімділігінің неғұрлым молырақ болуымен ерекшеленеді. Бір тәулік шінде
өсімдіктің шірне беліп шығаруы езгереді:
Ауа райының жағдайы есімдіктің шірне өнімділігіне едәуір әсер етеді.
Көптеген өсімдіктің шірне беліп шығара бастайтын ең темен температурасы 10-
12' С шамасында. Шірне бөліп шығару үшін неғұрлым қолайлы температура 10-І6-
дан 25' С дейін. Алайда, есімдіктің эрқилы түрлері мен сорттары үшін мұндай
үйлесімді температура бірдей емес.
Мысалы, күндізгі температура 18-22' С дейін төмендегенде қарақұмықтың шірне
беліп шығаруы кенет кеміп кетеді. Ал сары түйежоңышқа сияқты өсімдік тіпті
10' С төмен температураның өзінде шірне беліп шығарады. Жоғары
температурамен жэне ауаның төмен ыл-
Шагын кағаз тәсілі. Жұқа сүзгіш қагаздан ұзындыгы 20-25 мм жэне ені 1,5-2,5
мм тілімдер кесіледі. Тілімнің бір бұрышын үшбұрыш етігі кеседі. Қагазды
тұрақты салмаққа дейін кептіреді және ныгыз жабылатын пробиркага немесе
тегістелген тыгыны бар банкага салады. Шірнені іріктеп алган кезде қагазды
банкадан пинцетпен суырып алады жэне жіңішке ұшымен гүл бездеріне салады.
Гүлшелердің белігі шыгарган шірнесінің мөлшеріне байланысты әрбір қагазбен
бір немесе бірнеше гүлшелерден шірне жинайды Мұнан кейін қагаздарды сол
пробиркага немесе банкаға салады жэне қайтадан өлшейді. Салмақ айырмашылыгы
бойынша сынамадагы жэне бір гүлшеден шірне мөлшерін белгілейді. Мұнан соң
қағаздарды тагы да тұракты салмаққа дейін кептіреді жэне үшінші жэне
бірінші өлшеу арасындагы нәтижелердің айырмашылығы шірне сынама- сындағы
қант мөлшерін көрсетеді.
Қылтүтіктер мен шағын пипеткалар тэсілі. Саңылауы 0,2 мм және ұзындығы 5-6
см келетін 10-15 қылтүтіктерді кішкене пробиркаға салады және олшейді. Одан
кейін солардың көмегімен пйрнені іріктеп алады, ол үшін қылтүтіктердің
ұштарын гүл бездеріне салады. ІІІірнесімен бірге қылтүтіктерді пробиркага
салып, екінші рет олшейді. Салмақ айырмашылығы бойынша шірне мөлшерін
белгілейді.
ІІІағын пипетка — бұл диаметрі 4 мм және ұзындыгы 10-15 мм оңай балқығыш
шыныдан жасалган түтікше, диаметрі 10-15 мм кішкене шарға ауысады. Кішкене
шардан түтікше тағы да 10-15 мм созылады (оның диаметрі бұл арада 2 мм
жуық) жэне диаметрі 0,2 мм шығу тесігі бар. 10 миллиметрлік шошақпен
аяқталады. ІІІагын пипетканың кең ұшын шыны ұштықпен бітеп, ұзындығы 40-50
см жұқарезеңке түтікшені кигізеді. Шағын пипетканың шоніагын гүл безіне
жеткізеді, ал шыны ұштықты ауызга салып, шірнені сора бастайды. ІІІірнені
гүлшелердің белгілі бір мөлшерінен жинайды. Бос шағын пипетка мен шірнемен
толтырьілган липетканың салмағындагы айырмашьглық бойьгнша шірненің
мөлшерін, ал рефрактометрдің көмегімен — онын қанттылығын айырады.
ІІІагын қағаздар, қылтүтіктер мен шағын пипеткалар тәсілдерінің жаапы
кемшілігіне көп көңіл бөлу қажет жатады. Дегенмен, осы тэсілдерді пайдалана
отырып, гүлшенің бүкіл тіршілігі бойында шірнені іріктеп алған сайын оның
жиналуын бақылауға болады.
Бір гектардағы өсімдіктердің шірне өнімділігін анықтау үшін белгілі
бір тәсілмен гүлшелерден шірне мөлшерін және ондағы канттың жинақталуын,
бір өсімдіктегі, одан кейін 1 га егістегі немесе көшеттегі гүлшелер санын
белгілеу қажет. Белгілі бір шірнелі өсімдіктің гүлшелерінің орташа санын
шірнедегі қант мөлшеріне және өсімдік санына көбейткенде, осы егістің шірне
өнімділігі қанттың шамасын табады.
Қант запасын 20% арттыра отырьгп, шірнелі өсімдіктер орналас- тырьглған 1
га жердің шірне өнімділігін анықтауга болады.
Шіре. Шірнеден басқа, аралар кейбір өсімдіктерден шіре жинайды. Бұл—
өсімдік биттерінің (кейде сымырлардың) шығарған дәреті, бұл бунақденелілер
жапырак пластинкасының төменгі жағында күнелтеді және өсімдік шырынымен
қоректенеді. Осы бунакденелілер тәтті дәретті жапырақтарда жинақталады.
Шіре әсіресе ауа райы қуаң ыстық кезде көктерек, бұта түрендегі жөке,
жаңғақ ағаштарының жэне басқа ағаштар мен бұталардың жапырақтарында көп
кездеседі.
Аралар осы тәтті сұйықтықты жинап, қуыстарга салады және балга өндейді.
Мұның гүл балынан айырмашылыгы - шіре балы деп атайды.
Өзінің химиялық құрамы бойынша шіренің шірнеден айырмашылыгы бар. Шіреде
минералдық тұздар, декстриндер жэне басқа да аралар үшін қорытылмайтын, улы
заттар анағұрлым басым. Шіре балы аралар үшін улы.
Тозаңды өсімдіктер. Бұларға аралардың тек тозаң жинайтын өсімдіктері
жатады. Шірне бөліп шығаратын гүлді есімдіктердің барлыгы дерлік араларды
тозаңмен қамтамасыз етеді. Алайда маусымның жеке бір кезеңдерінде бірқатар
аудандарда шірнелі өсімдіктерден жиналатын тозаңнын жеткіліксіздігі.
сезіледі. Бұл эсіресе ерте көктемде араларды қыстаудан шыгарганнан кейін
байқалады. Бұл кезде аралар шірне бөліп шыгармайтын кейбір всімдіктерден
тозаң жинайды, әсіресе тозаңды коп беретін - жаңғақ агашынан, қанды ағаштан
және қайыңнан жинайды.
Гүл тозаңы өте жеткіліксіз болган кезде аралар кейде тозаңцы астықтұқымдас
өсімдіктерден, тіпті белоктық қоректің көзі ретінде құнды болмауына
қарамастан қылқан жапырақты ағаштардан жинайды.
Өсімдік тозаңын гүл тозаңына еңцеу. Егер шірне араларға углеводтық қорек
болса, онда гүл тозаңына өңцелген есімдік тозаңы белоктардың, амин
қышқылдарының, майдың, минералдық тұздардың, витаминдердің жэне басқа
заттардың кезі болып табылады.
Өсімдік тозаңын гүл тозаңына өңдеу оны жинау кезінде-ақ басталады. Өте көп
есімдіктердің тозаңы, әсіресе желмен тозаңданатындары, құргақтыгымен және
сусымалылыгымен ерекшеленеді. Балақ тозаңды қалыптастырган кезде аралар
тозаңы түкірігімен жэне шірнемен сулайды.
Жинаушы аралар балақ тозаңдарын ара қуыстарына жинап, оларды басымен
түйгіштеп нығыздайды. Қуыстарды аралар гүл тозаңымен толық толтырмайды және
үстіңгі жағынан бал құяды. Осы күйінде гүл тозаңы көктемге дейін сақталады.
Әрқилы есімдік тозаңының химиялық құрамы мен кұрылымы бірдей емес.
Әрқилы осімдік тозаңыныц химиялық құрамы
Тозанда (%)
Өсімдік Белоктар Май Углеводтар Су
1 барлығы
гектардан
Орман - Бұта 40 700 28000 Негізгі шірне жинау
300 га түріндегі
жөке
Сүйір 10 175 1750 Көктемгі
жапырақты сүйемелдейтін
үйеңкі
Шалгын- Акбас 10 80 800 Көктемгі сүйелмейтін
80 га жоңышқа
Қызғылт 4 100 400 Жазгы сүйелмейгін
жоңышқа
Шабындық 6 50 300 Бұл да сондай.
түрлі
шөбі
Егіндік Қарақумық 50 60 3000 Негізгі шірне жинау
ауыспалыжемшоптік
егістер
- 700 га
Атбүршақта20 20 400 Жаздын аягында шірне
р жинау
Жеміс Алма агашы10 25 250 Көктемгі сүйелмейтін
багы -
30 га
Шие 54 20 100 Бұл да сондай
ЖидектікТаңқурай 4 50 200 -
- 20
Бақша - Қияр 4 25 100 Көктем аягында
30 га
Егіс дақылдарының шірне өнімділігін арттыру үшін шірнесі мол, әдетте
негізгі өнімді де артық беретін сорттарды енгізудің айрықша мәні бар.
Бақтар мен күнбағыстың немесе қарақұмықтың гүлдеуі арасындагы шірне
жиналмайтын кезеңді толықтырудың да пайдасы көп. Мұның үшін қыша, фацелия
сияқты шірнелі дақылдарды бұршақ пен сиыржонышқа қоспасымен бірге еккен
жөн. Кейбір шаруашылықтарда шірнелі өсімдіктерді жүгеріге де үстеп себеді.
Әртүрлі өсімдіктердің бал өнімділігі жөніндегі шамамен алынған
мәліметтер
Шірнелі Бал Шірнелі өсімдіктер Бал өнімділігі,
өнімділігі,
өсімдіктер 1 га (кг) 1 га (кг)
Ақ қараған 300-600 Кориандр 150-200
Сары қараған 100-150 Ұсақ жапырақты жөке 600-1000
Бақша 10-30 Беде суарылмаған 25-50
дақылдары
Жемшөптік
атбуршақтар 15-25 Беде суармалы 250-300
Вереск 150-200 Орман таңқурайы 150-200
Гледичия 200-250 Жеміс дақыл 20-30
Қыша 100-150 Күнбағыс 30-60
Қарақұмық 50-150 Рапс 40-50
Түйежоңышқа 200-500 Шомырт 25-30
Талдар 100-150 Фацелия 150-200
Кенеп 40-50 Қоза 50-80
Күреңот 350-500 Жалбыз 400-600
Ақпас жоңышқа 75-100 Эспарцет 100-400
Қызгылт 100-150 Жидек өсетін жер 25-40
жоңышқа 10-20
Қызылбас
жоңышқа 150-200
Сүйір жапырақты
үйеңкі
Өсіп-өну кезеңі ұзақ келетін оңтүстік аудандарда шірнелі өсімдіктерді
(қарақұмықты, қышаны) аңызға еге отырып, шірнені жазгы кеш жинау кезеңін
ұзартуга болады. Шірне жинау аяқталганнан кейін дақылдарды тұқымга арнап
жинап алады немесе жасыл шоппен тыңайту үшін жыртып тастайды. Қазақстанда
қарақұмықтың аңыздық егісін енгізуге толық мүмкіндік бар.
Еліміздің бірқатар шаруашылықтары ауыл шаруашылыгының жетекші салаларының
мүдделерін ескере отырып, ара өсіру шаруашылыгының қоректік базасын
жақсартумен шұгылданып келеді.
Осындай шаруашылықтардың бірі - Шығыс Қазақстан облысы, Үлкен Нарын
ауданының бұрынгы Ленин атындагы колхоз. Бұл ұжымда ауыл шаруашылық шірнелі
дақылдардан қарақұмық пен күнбагысты егіп өсіреді. Бұршаққа үстеп себілген
фацелия өзінің иісімен осы дақылдың зиянкесі - бұршақ қоңызының үрейін
ұшырганы байқалды, осының нәтижесінде осы зиянкеспен дәннің зақымдануы екі
есе азайды.
Ара өсіру шаруашылығы үшін берік қоректік база жасалды, энтомофильдік
дақылдарды аралармен тозаңдандыру қамтамасыз етілді, қарақұмықтан,
күнбагыстан және бұршақтан мол өнім алынды; ал шаруашылық ара өсіру
шаруашылыгынан тауарлы бал алды.
Мал шаруашылығы үшін тірек жемшөп базасын жасаған кезде шірнелі шөптерді
пайдалану. Шірне жинаудың негізгі көзі жемшөптік бұрінақтұқымдас шөптер
(жоңышқа, түйежоңышқа, беде) екені мәлім. Қазақстан мен Алтайдың көптеген
омарталарының жұмыс тәжірибесі де бұршақтұқымдастарды, атап айтқанда
түйежоңышқаны әсіресе сорланган топырақты жерлерде пайдаланудың мейлінше
тиімді екенін дэлелдейді. Бұл өсімдік протеинге бай көк шеп өнімін мол
береді, топырақты азотпен байытады және өте жақсы шірнелі өсімдік қатарына
жатады.
Мысалы, Алтай өлкесі, Шипуновск ауданының Победа түйежоңышқаны табиги
шабындықта үстеп септі. Осының нәтижесінде шаруашылық ішінде анағұрлым ара
отбастары 4-5 апта бойына мол да тұрақты шірне жинайтын болды.
Шабындықтар мен жайылымдарды түбірінен жэне бітке жагын жақсартқанда ақбас
жоңышқа мен қызғылт жоңышқаны, лядвенецті, бедені үстегі сепкен жөн; мұнда
көк шөп өнімі артады, оның сапасы жақсарады және бір мезетте осы жерлерінің
шірне өнімділігі молая түседі. Шабындықтарда фосфор-калий тыңайтқыштарымен
(I гектарға 2-3 ц суперфосфат және I ц калий тұзы) үстеп қоректендіру де
едәуір тиімді.
Атап айтқанда, минералдық тьщайтқыштармен үстеп қоректендіру нәтижесінде
өзен алқабы шабындықтарының шірне өнімділігі 64-94% артты.
Ылғалы жеткілікті аудандарда будан (қызғылт) жоңышқаны кызылбас жоңышқаға
үстеп себу тиімді, мұның нәтижесінде қызылбас жоңышқаның тұқымдық егісінің
шірне өнімділігі артып, аралардың оган қатынасуы жиілейді, тұқым өнімділігі
де ұлғая түседі. Мұндай жағдайда аралар негізгі дакылды шауып алганға дейін
бұдан жоңышқа гүлдерінен шірне жинайды. Мұнда көк шөп шығымы артады.
Егінді қорғап жоне орман ағаштарын отырғызғанда, эррозияға қарсы шаралар
жүргізгенде, жолдар мен елді мекендерді көгалдандырғанда, омарталардың,
бақтар мен фермалардың айналасын қоршағанда шірнелі агаштар мен бұталарды
егеді.
Орта өңірде мұндай ағаштарды еккен кезде бұта түріндегі ұсақ жапырақты
жөкені, сүйір жапырақты үйеңкі, сары қараян, талдардың әрқилы түрлері,
жаңғақ агаштары, таңкурай, қарақатты жэне басқа шірнелі өсімдіктерді
енгізген жөн.
Еліміздің оңтүстік аудандарында ақ қарағанды, талшын, шомырт, қарагаш,
алша, жеміс ағаштары, егіндік үйеңкі, татарлық үйеңкі, кизил, жіңішке
жапырақты жидені пайдалануға болады.
Сонымен қатар ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын жақсарту
үшін шірнелі дақылдарды (қарақұмық, фацелия, қыша) жеміс бақтарының қатар
аралықтарына егуге болады. Мұнда жергілікті жағдайларға байланысты оларды
тұқым жинау үшін пайдалануға немесе гүлдеп болғаннан кейін жасыл шөппен
тыңайту ретінде араластырып жыртып тастайды.
Ара осіру шаруашылығының шірнелі өсімдіктер базасын жақсартуда суармалы
екпе жайылымдар мен шабындықтар жасаудың келешегі мол. Шөптер қоспасында
бұршақтұқымдас шөптерді (жоңышқаларды, бедені,
лядвенецті т.б.) пайдалану осы жерлердің шірне өнімділігі анагұрлым
арттырады, әсіресе бөліктің болуы жағынан олардың жемшөптік құндылығын
жақсартады. Біркатар арнайы кәсіпке бейімделген ара өсіру шаруашылықтарының
және шаруашылықаралық бірлестіктердің тәжірибесі мынанц дәлелдейді: ара
өсіру шаруашылығы енімдерін өндіруді шірнелі ауыл шаруашылық өсімдіктерінің
эсларцеттік жоңышқа, туйежоңышқа, беде, қарақұмық, кориандр, қыша, рапстың
т.б. тұқымын өсірумен ұштастыру жогары экономикалық тиімділік береді.
Ара өсіру шаруашылыгының шірнелі өсімдіктер базасын тиімді пайдалану, ара
отбастарының өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық дақылдарын тиімді
тозаңдандыру үшін омарталармен кешіп жүрудің елеулі мэні бар. Тіпті
шаруашылық шегінде омарталардан әртүрлі қашықтықта орналасқан, әдетте түрлі
уақытта гүлдейтін шірнелі өсімдіктердің алаптары байқалады. Бұл көктемнің
бас шенінде гүлдейтін жеміс бақтары мен жидектіктер немесе кеш шыгып келе
жатқан шабындық шөптері шірнені негұрлым кеш беретін күнбағыс, қарақұмық
егістері немесе күреңоттың, таңқурайдың бұталықтары жэне орманды аудандарда
шірнені мол жинаудың көзі больш табылатын бұта түріндегі жөке өсетін
алаптар болуы ықтимал.
Шірнені есімдіктер алаптарына көшіп жүруді ұйымдастыру үшін ара өсіру
маусымының басталуына дейін жергілікті жағдайларды және шірнелі
өсімдіктердің ерекшеліктерін ескеретін омарталарды тасымалдау жоспарын
жасаган жөн. Мұнда ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру және бал ендіру
үшін араларды неғұрлым толық және тиімді пайдалану қажет. Омарталармен
көшіп жүру шаруашылықтың келік жұмыстарының жалпы жоспарына енгізілуге
тиіс. Араларды шірне жинауға тасымалдау және ауыл шаруашылық дақылдарын
тозаңдандыру жайлы үшінші тарауда толыгырақ айтылған.
Араны күтіп – бағу технологиясын күтуде, пайдалануда санитариялық –
гигиеналық бағалау және оларды жетілдіру шараларын белгілеу
Көктемнің аяғында, отбастарда кәрі, қыстап шыққан араларды жастарымен
алмастырғаннан кейін, күн сайын аналық ара салатын жұмыртқа санын көбейте
түседі. Отбастарда тәрбиеленетін дернәсілдердің саны да артады.
Қолайлы жагдайларда отбас саны күн сайын 1,2-1,5 мың араға дейін көбейеді.
Соңгының отбастардағы саны, бір аналық салған жұмыртқа санына қарағанда,
негұрлым жедел қарқынмен көбейеді. Әдетте бұл кезенде көптеген аудандарда
қорек жинау өнімді емес, кейде тіпті мүлде болмайды, сондықтан да аралардың
шағын ғана бөлігі шірне мен тозанды жинаумен шұгылданады. Егер көктем
басталарда отбастағы әр дернәсілге 1-1,5 қоректендіруші арадан келсе, онда
отбас көбейген сайын 2-3 аптадан кейін бұл сан екі еселенуі, ал 4-5 аптадан
соң үш еселенуі мүмкін. Осының нәтижесінде отбастарда жұмыспен жүктелмеген
жас аралар саны ұлғая түседі.
Жұмыспен шұғылданбайтын аралардың көптеген мөлшерде жинақталуы — аналық
айналасында жаңадан үйір кұру сезігінің басты себебі.
Үйір кұру ара отбастарының жабайы күйде көбеюінің жэне жеке-жеке
орналасуының тарихи қалыптасқан әдісі болып табылады. Отбастар қуысты ара
өсіру шаруашылығында және оларды бөлшектелмейтін ұяларда ұстаганда осы
эдіспен көбейді. Әуесқойлар және өндірістік бірлестік омарталарындагы
кейбір артта қалган ара өсірушілер ұйір құру әдісін казіргі уақытта да
қолданады.
Біздің елдің озық ара өсірушілерінің жэне АҚШ-тың ірі арнайы кәсіпке
бейімделген ара есіру шаруашылықтарының және кейбір басқа шетелдердің
тэжірибелері мынаны көрсетеді: омарталарда үйір құруға жол берілмейді, ол
отбастардың өнімділігін арттыруға және ара өсірушілердің еңбек өнімділігін
ұлгайтуға, сондай-ақ ара өсіру шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын
төмендетуге себін тигізбейді.
Үйір құруға даярланганда ара отбасы аналықтың жұмыртқа салуын және ұрық
есіруін тежейді, кәрездер құруды тоқтатады, шірне мен тозаң жинауды кенет
азайтады. Жұмыспен шұғылданбайтын аралар жэйдан-жай рамкаларда шоқтанып
жиналады. Осының салдарынан отбастың бал және балауыз өнімділігі едәуір
кемиді.
Үйір құрғанда омарталарда тұқымдық жұмысты жүргізу қиындайды, өйткені
осындай әдіспен әдетте мол өнімді емес, үйіршіл, өнімділігі шамалы отбастар
көбейеді. Ол аз дегендей, аралардың тұқым қуалаушылық сапасын жақсартудың
орнына үйіршілдікке және өнімділік төмен отбастардың ұнамсыз сұрыпталуына
жол беріледі.
Үйір құру ара өсіру шаруашылығының жоспарлы түрде жүргізуімен сиыспайды:
нақ осы маусымда омарта отбастары қандай мөлшерде үйір жіберетінін алдын
ала белгілеу қиын.
Ақырында үйір құрудың басты кемшілігі — өнімсіз еңбек шыгыны көп, өйткені
ара өсіру шаруашылығы маусымның ең қызу уақытында ара өсірушілерге
үйірлерді күзетуге, ұстауға және алып тастауға тура келеді. Үйір құру
кезеңінде әр омартада қандай отбастың үйір құрғанын жэне қай жерде орын
тегікенін білу үшін тұрақты кезекшілікке арнайы адам бөлуге тура келеді.
Үйір құруды жақтаушылар жұмыс істейтін омарталарда эсіресе, Ресейдің
солтүстік-батыс аудандарында, елу ара отбасын қамту жұмысын көмекшісімен
бірге бір ара өсіруші әрең орындайтыны кездейсоқ емес.
Үйір құрудың кейбір жақтаушылары жаңа ұяға отырғызғаннан кейінгі алғашқы
уақытта үйір кәрездер құруға жұмыла кірісетіндігіне сүйенеді. Үйір аралары
жаңа ұяны тез құратындығы дұрыс. Бірақ бұл үйірдің ерекше куаттылығынан
емес, ескі ұядан шыққанға дейінгі әрекетсіздік кезеңінде үйір араларының
ағзасында қоректік заттар мен балауыз қоры жинақталады, олар мұны жаңа ұяда
пайдаланады. Оның үстіне, ескі ұядан ұшып шықпастан бұрын үйір аралары
жемсауын балға толтырып алады.Ара отбастарының мол енімділігіне және ара
өсірушілердің жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізген шаруашылықтар үйір
құруға жол бермейтіні, ал омартаның өсімі үшін отбастардың жасанды күйде
көбеюін қолданатындығы үшін оларда мүмкіндігінше ұзағырақ сақтау керек.
Ара отбастарының енімділігін арттыру ушін аналықтардың жасы ғана емес,
сонымен қатар олардан еапасының, ең алдымен жұмыртқа- лағыштарының айрықша
мәні бар, бұл аналықтарды өсіру жағдайына жэне олардың тұқымдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Мыңдаған ара отбастарында жүргізілген арнайы зерттеулер (Г.А. Аветисян),
аналықтардың өсімталдығы мен ара отбасының бал жэне балауыз өнімділігі
арасында езара тікелей байланыстылық бар екенін керсетті (ұрпақ саны мен
отбастың бал енімділігі арасындағы езара байланыстылық коэффициенті 0,6-
0,8). Аналық ара қуысының аумағы, аналықтар салмагы, өсімталдығымен бірге
аналық бездеріндегі аналық түтікшелердің саны мен отбастардың өнімділігі
арасында үлкен бір ұнамды езара байланыстылық орнатылған.
Аналық неғүрлым ірі жэне оның аналық бездері неғұрлым жақсы жетілген болса,
оларда аналық түтікшелер (бүлардың ішінде жұмыртқа- лар жетіледі) соғұрлым
кебірек, аналық есімталдыгы согұрлым жоғары болады. Сондықтан аналықтарды
жасанды күйде шыгаруды ұйымдастыр- ған кезде, олардың сапасына ерекше кеңіл
белу керек. Аналықтарды жасанды күйде шыгарганда үйірдегі аналықтарга
қарағанда, сапасы нашар болады-мыс деген қаге пікірілерді жиі есітуге
болады. К.А. Тимирязев атындағы Ауыл шаруашылық академиясы ара есіру
кафедрасының (А.Левичева) зерттеулері мынаны керсетті: жасанды күйде
шығарылған аналықтарды есіруге қажетті жағдайлар тугызғанда, өзінің сапасы
бойынша (аналық түтікшелер саны, аналық бездер мен анапықтың озінің
салмағы) үйірдегі аналықтардан асып түседі. Атап етілген белгілер бойынша
аралардың жас дернәсілдерінің аналық қуыстарында есірі-ен аналықтар- дың
өте нашар болатыны байқалды. Мұның езі осындай аналықтарды пайдаланудың
тиімсіз екенін тағы да дэлелдей түседі.
Аналықтарды жасанды күйде шығарудың әдістері кеп. Кептеген омарталар үшін
дернэсілдерді тасымалдамастан шағын мөлшердегі ангілықтарды шығарудың
оңайлатылған әдісі жарамды. Дернэсілдерді тасымалдамастан шағын мелшердегі
аналықтар шығару эдісі негұрлым жегілдірілген; оны ара есіру шаруашылықтары
фермаларының арнайы кәсіпке бейімделген омарталарында немесе аналықтар
шығаратын жэне тарататын кошеттіктерде кептеген мелшерде аналықтар алу үшін
пайдаланады. Шығарудың кез келген әдісінде белоктың жэне углеводтық
қоректер запасымен қамтамасыз етілген күшті, мол енімді отбастарда және
табиғатта аз болса демеуші қорек болған кезде жақсы шыгарылған отбастарды
түзету үшін жэне 100 мыңға жуығы отбастардың кебеюі жэне
негізп қорек жинауга араларды есіріп көбейту мақсатымен уақытша негізгі
отбас бөліктерін құрастыруы үшін ұйымдастырылады.
АҚШ-та араларды көбейту жөніндегі қогамга жататын тек арнайы кәсіпке
бейімделген аналық аралар шыгаратын шаруашылықтар сату үшін жыл сайын 1
мнллионнан астам түқымдық аналық шыгарады (2,76 миллион ара отбастары бар
елде).
Бізде аналық аралар шыгару ісін үнемі күшейту және ерте мерзімде алу үшін
шарапар қолдана отырып, аналық аралардың сапасын жақсарту қажет. Аналық
арапар шыгару ісін үнемі үлгайтушы жэне жақсартушы бірге араларды
көбейтетін арнайы кәсіпке бейімделген шаруашылықтарда омарталардың ішкі
мұқтажын қанагаттандыру үшін арнайы кәсіпке бейімделуіне жэне өндірісті
шогырландыру дәрежесіне қарамастан аналық араларда ара өсірумен
шүғылданатын барлық ұжымдарда өсіру керек.
Аналық ез тіршілігінің алғашқы жылында үрықтандырылган жұмыртқаны кеп
салады. Екінші жылы жұмыртқалагыштығы (20-30)%, ал үшінші жылы жартысынан
астам төмендейді. Оның үстіне, аналық негүрлым ересек болса, ол
үрықтандырылмаған жұмыртқаны соғұрлым артық салады, солардың ішінен аталық
аралар жетіледі. Жас аналықтар жұмыртқаларды қара күзге дейін сағады, ал
кәрі аралар жұмыртқа салуын тоқтатады. Соңғы жағдайдың қыстан жақсы шыққан,
жас аналықтардан тұратын күшті отбастарды өсіру үшін айрықша мэні бар. Жас
аналықтары бар ара отбастары үйірді аз құрады жэне өнімді көбірек береді.
Кэрі және өнімді аз беретін аналықтарды үнемі бракқа шыгара отырып, озық
ара өсірушілер қоректі мол жинаттыруға жэне үйір құрудың алдын алуына
себепкер болады.
Аналықтарының жасы әртүрлі қиыр шығыстық аралардың бал өнімділігін есепке
алу мынаны көрсетті: 2-3 жылдық аналық аралары бар отбастарга қарағанда,
бір жылдық аналық аралары бар отбастар орта есеппен балды 8,1 кг (яғни
9,8%) артық жинады. Жас аналықтары бар отбастарга қорек жинау алдында соған
сэйкес ұрық пен аралар көбірек болды. Болгария ара өсіру тэжірибе
станциясының мэліметтеріне қарағанда, бір жылдық аналықтары бар отбастарда
ұрық 37%, аралар 18% артық болды жэне олар 3 жылдық аналықтары бар
отбастарга қараганда, балды 42% көбірек жинады.
Осыны ескере отырып, отбаста екі жастан асқан аналықтарды ұстамаган жөн.
Мұндагы ерекшелік — мол өнімді бағыттағы өте құнды тұқымдық аналықтар —
бастапқы тектер болуы мүмкін, келешекте сұрыптау жэне көбейту жақсы
тұқымдық аналық араны береді. Осы екі отбастың ұяларын жылу сақтайтындай
етеді. Мұнан кейін аналық ара отбасының орналасқан жерінен ұяларды жан -
жагына шамамен 1 м қашық қояды. Егістіктен қайтқан аралар бұрынгы жеріндегі
ысырманы (ұяға кіретін тесік) таба алмай, еккі жаққа ұшып кетеді және екі
ұяның екеуіне де шамамен бірдей болып бөлінеді. Егер ұялардың біріне аралар
көбірек еніп кегсе, оны бұрынгы тұрган жерінен бірсыдыргы қашықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz