Қазақстан Республикасы конституциясындағы сот билігі және сотпен қорғану құқығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І БӨЛІМ. Жалпы сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретіндегі мәні мен маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері .
1.3. Сот әділдігінің конституциялық қағидалары және Жоғарғы соттың нормативтік құқықтық актілері
ІІ БӨЛІМ. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері және
сот билігінің даму тенденциясы
2.1. Судьялардың құқықтық мәртебесінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сот билігінің алдағы даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сотпен қорғану құқығы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. Жалпы сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретіндегі мәні мен маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері .
1.3. Сот әділдігінің конституциялық қағидалары және Жоғарғы соттың нормативтік құқықтық актілері
ІІ БӨЛІМ. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері және
сот билігінің даму тенденциясы
2.1. Судьялардың құқықтық мәртебесінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сот билігінің алдағы даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сотпен қорғану құқығы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың, азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен занды мүдделерінің қорғалуы заңнын үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекете ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей алуы және сот билігіне тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті, әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын қарастырумен байланысты" .
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы судьяларының кезекті IIІ съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсеткен: "Бірінші - сот сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек. Екінші - сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту қажет. Үшінші - Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру. Төртінші - мамандандырылған соттар жүйесін бірінші кезекте экономикалық және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын. Бесінші - дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу кажет.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен занды мүдделерінің қорғалуы заңнын үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекете ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей алуы және сот билігіне тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті, әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын қарастырумен байланысты" .
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы судьяларының кезекті IIІ съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсеткен: "Бірінші - сот сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек. Екінші - сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту қажет. Үшінші - Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру. Төртінші - мамандандырылған соттар жүйесін бірінші кезекте экономикалық және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын. Бесінші - дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу кажет.
1. Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасы (жоба) // Юридическая газета. – 2001. – 8 тамыз.
2. Нарикбаев М. Дорога к правосудию (запечатленные мгновения). – Алматы, 1997.
3. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 1999.
4. Стецовский Ю.И. Судебная власть. – М., Дело, 1999.
5. Нарикбаева М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан. – Астана, 1998.
6. Мами К.А. Новое уголовное и уголовно-процессуальное законодательство как важный этап в реализации судебно-правовой реформы. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
7. Когамов М.Ч. Судебная власть и повышение эффективности расследования уголовных дел. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
8. Абдраимов Б.Ж. Роль Союза судей в реализации судебно-правовой реформы в Республике Казахстан. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
9. Мухамеджанов Б.А. Авторитет судебной власти – авторитет государства. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
10. Тлегенова Ф.А. Принцип осуществления правосудия только судом // Право и государство. – 1997. -№ 3.
11. Скитович В.В. Судебная власть как системное образование // Правоведение. – 1978. -№ 1.
2. Нарикбаев М. Дорога к правосудию (запечатленные мгновения). – Алматы, 1997.
3. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 1999.
4. Стецовский Ю.И. Судебная власть. – М., Дело, 1999.
5. Нарикбаева М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан. – Астана, 1998.
6. Мами К.А. Новое уголовное и уголовно-процессуальное законодательство как важный этап в реализации судебно-правовой реформы. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
7. Когамов М.Ч. Судебная власть и повышение эффективности расследования уголовных дел. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
8. Абдраимов Б.Ж. Роль Союза судей в реализации судебно-правовой реформы в Республике Казахстан. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
9. Мухамеджанов Б.А. Авторитет судебной власти – авторитет государства. Жинақта: Проблемы реализации судебно-правовой реформы а постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.
10. Тлегенова Ф.А. Принцип осуществления правосудия только судом // Право и государство. – 1997. -№ 3.
11. Скитович В.В. Судебная власть как системное образование // Правоведение. – 1978. -№ 1.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 2010 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “ Қазақстан Республикасы конституциясындағы сот билігі және
сотпен қорғану құқығы ”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------- 3
І БӨЛІМ. Жалпы сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретіндегі мәні мен маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы ----------------------------------
-----------
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері -
1.3. Сот әділдігінің конституциялық қағидалары және Жоғарғы соттың
нормативтік құқықтық актілері
ІІ БӨЛІМ. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері және
сот билігінің даму тенденциясы
2.1. Судьялардың құқықтық мәртебесінің ұғымы -------------------------------
-----
2.2. Сот билігінің алдағы даму тенденциясы ---------------------------------
---------
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сотпен қорғану құқығы
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
---------------
Пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі -------
Қосымшалар ----------------------------------- ------------------------------
---------------
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында сот билігі
мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға
байланысты қоғамда туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа
нормативтік кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты
сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның,
лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың,
азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде
конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен занды
мүдделерінің қорғалуы заңнын үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекетге ғана
мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің
бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей алуы және сот билігіне
тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен
дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың
дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-
кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы
туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан
халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және
саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті,
әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын
қарастырумен байланысты"[1].
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы
судьяларының кезекті IIІ съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот
жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсеткен: "Бірінші - сот
сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу
керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді тергеу мен қарау
тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек. Екінші
- сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту қажет. Үшінші
- Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің қатысуымен
атқару принципін іс жүзіне асыру. Төртінші - мамандандырылған соттар
жүйесін бірінші кезекте экономикалық және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен
құру жұмысы жалғастырылсын. Бесінші - дауларды шешудің баламалы әдістерін,
мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу кажет. Алтыншы - сот
кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді жүйесін жасау шаралары
қолданылсын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің қоғамның ең лайықты мүшелері
ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершшік жөне этикалық болмысына деген
талаптарды күшейту қажет. Жетінші - соттардың жүмысын халық үшін барынша
ашық және ұғынықты ету керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен
жұмысы түбегейлі өзгертуді талап етеді"[2].
Осы міндеттерді шешу азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері
мен занды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз ету женіндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге
асыруға кажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Ендеше судьяның (соттың) тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және
мемлекеттің міндеті болып табылуға тиіс. Оның тек қана Конституция мен
заңдарға бағыныштылығын мойындап, басқа мәселелеріне, әсіресе, сот
төрелігін іске асыру қызметінде тәуелсіз болуын елдің Ата Заңы, басқа да
зандары мен нормативтік құқықтық актілері баянды етуінде орасан зор заңдық
қана емес, саяси да мән бар.
Себебі, конституциялық ереже сот терелігін іске асыру жөніндегі соттың
қызметіне қандай да болмасын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады деп бекітеді. Ал судьяның сот төрелігін іске
асыру кезінде Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқадай
айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы корінісін
айқындайды[3].
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек заңға
бағындырылуы мүндай мақсаггы іске асыруға жетелейтін басқарушы қағида
(норма) болып саналуға тиіс. Өйткені, сот төрелігінің тәуелсіздігі оны
жүзеге асырудың басты шарты болып табылады.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін басты бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында атқарылуы қажет.
Тәуелсіздіктің басты бір қолдаушысы - кепілдіктерінің де орасан зор
мағынасын, алатын орны мен мәнін ашу керек нәрсе.
Бұл ұғымның мызғымас, бір-бірінен ажырамайтын құнды жақтары судья
(сот) мәртебесін нақты әрі нығайтылған түрде көрсетеді. Бұл тұрғыда
мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен қарастырылып отырған
шараларды атап өту өте қажет. Өйткені, еліміз тәуелсіздікке ие болған 10
жыл уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның ішінде сот билігін
қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екендігінде дау жоқ. Осылардың
қатарына, 2000 ж. 1-қыркүйек күні қабылданған Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту
жөніндегі шаралар туралы" Жарлығын, 2000 ж. 12 қазан күнгі "Сот
әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету шаралары туралы"
Жарлығын, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
туралы" 2000 ж. 25 желтоқсан күнгі Конституциялық заңын, т.б. енгізуге
болады[4].
Зерттеудің нысаны – жұмыс Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша
Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне арналған. Зерттеу
тақырыбының көкейкестілігі мен өзектілігі, Қазақстанда берілген құқықтық
институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері - дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
– Судьялардың құқықтық мәртебесінің ерекшелігін белгілеп, олардың Азаматтық
іс жүргізу заң нормаларында орын тауып, нақтылы көрсетілуін анықтау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеудің міндеттері мыналар:
1. Конституциялық және Азаматтық іс жүргізу зерттеулер тұрғысынан
Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерінен туындаған негізгі
мақсаттарын анықтау.
2. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне ғылыми тұрғыда
сипаттама беру.
3. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне қатысты қазақстандық
заңнамаларына анализ жүргізіп нормаларының мәнін ашу.
Жұмыстың методологиясы мен тәсілдемесі
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі – диалектика заңдары,
социология, педагогика және психология ғылымдарының негізгі қағидалары,
Конституциялық құқық, Азаматтық құқық және Азаматтық іс жүргізу құқығы
ғылымдарының басты-басты қағидалары мен тұжырымдары болып табылады.
Зерттеудің объектісі – Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері,
сондай-ақ оларға қатысты заңнамалар болып табылады.
Зерттеудің нақты заты – Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерін
Азаматтық іс жүргізу заң нормаларында және сот тәжірибесінде ескеру мен
қолдану жолдары табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы – Қазақстан Республикасында тұңғыш
рет арнайы түрде Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерін зерттелуінде
жатыр.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі - дипломдық жұмыстың құрылымы
Кіріспеден, 2 үлкен бөлімнен, 4 тараудан, қорытынды мен пайдаланған
нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
І БӨЛІМ. Сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы ретіндегі мәні мен
маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы
Сот билігінің түсінігін қарастыру жалпы билік ұғымымен байланысты
түрде зерттелуге тиіс. Билік түсінігінің талдануын орыс тілінің сөздігі -
"бұл құқық және өкім ету мүмкіндігі, т.б." - деп керсетеді[5].
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зертгелініп
келген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі - деп талдаған[6].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: "Біріншісі
зандарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды
шешеді"[7].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзіреттеріне араласпай, тендік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен[8].
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Осылайша, ІП.Л.Монтескье негізін қалаған адамның құқықтары мен
бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз етуді көздейтін биліктердің бөліну
концепциясы классикалық теорияның түбірі болып танылды.
Кеңес Одағы дәуірінде сот билігі үғымы жөнінде сирек айтылатын. Тіпті,
біздің саяси, заңи және ғылыми сөздіктерімізде "сот билігі" термині мүлде
қолданылмай келген[9].
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіндіріліп келінген.
Сонымен, бүкіл мемлекеттік билікті иемденуші және оның басты тұлғасы –
халық билігінің бірлігі доктринасы ресми құпталып, қолдауын тапқан еді[10].
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократйялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен қажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан: заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен таратындығы баянды етілді[11].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995ж.) Ата заңымызға
енгізілді[12].
Қазақстанда 1992 жылы Конституциялық Соттың құрылуы мен қызмет етуі,
әрине басқа да факторларды қоса ескергенде, сот билігінің мәртебесін
өсіруге пайдалы әсерін тигізді[13].
Конституциялық деңгейде былай деп баянды етілген: Сот билігі тек қана
сотқа тиесілі және басқа ешқандай орган, лауазымды және езге тұлға сот
билігінің функциясын иемденуге құқылы емес[14]. Осының бәрі, яғни "құқықтық
мемлекетті құру мен биліктердің бөлінуі принципін іске асыру соттың бұрынғы
"төмендетілген" жағдайын өзгерту, оның аброй-беделін көтеру мақсатымен
ұштасты"[15].
Биліктердің бөлінуі теориясын қабылдаған, құқықтык мемлекетті құруды
мақсат етіп қойған қоғамда сот билігінің мәнін зерттеу басталды.
Сондағы неғұрлым маңыздысы сот билігіне түсінік беру болды. Мысалы,
В.П.Кашепов сот билігін "мемлекеттің сот арқылы, заңда бекітілген
процедуралық нысандарда, адамдардың мінез-құлқы мен әлеуметтік процестерге
әсер ету қабілеті мен мүмкіндіктері" - деп түсіндіреді[16].
Мұндай пікірді К.Ф.Гуценко, В.М.Ковалев, В.И.Шевцов, Н.А.Бекбергенов
құптайды[17].
Профессор В.П. Божьев "сот билігі құқыққа негізделеді және соттың
араласуын қажет ететін, ол құқықты қолданып шешуге тиісті жағдайлар үшін
арналады" — деп көрсетеді[18].
Ал, Р.А. Беленков "сот билігі деп мемлекеттің өкілетті органы соттың
өзіне тән мүмкіндіктерімен мемлекеттік органдардың, жергілікті органдар мен
олардың лауазымды тұлғаларының, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың мінез
құлықтарына әсер ете алу қабілетін" айтады[19]. Осындай көзқарасты В.В.
Вандышев пен В.А. Лиманский де білдіреді[20].
Кеңес Одағы кезінде сот билігінің орнына сот әділдігі деп аталатын.
Алайда, мұндай ұғым сот билігіне тән түсінікті толыққанды аша алмайтын.
Себебі, сот әділдігі сот билігін жүзеге асырудың бір (ерине басты және
ерекше) нысаны болып табылады және сот билігінің мәнін толық көрсете
алмайды. Бұл мәселе сот билігінің нысандары мен функцияларына байланысты
тағы қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігіне сәйкес,
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына беліну, олардың
тежемелік өрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады[21].
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының (бұдан әрі
Конституциялық заң деп аталады) 1 бабының 2 бөлігіне сәйкес, сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
республика Конституциясының, зандарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етеді[22]. Осылайша, Конституциялық занда сот билігінің мәні
айқындалады.
Профессор К.Х.Халиков Қазақстан ғалымдарының ішінде сот билігі
феноменін алғашқы зерттеуші ретінде мынадай, біздің пікіріміз бойынша әділ
де дұрыс анықтау берген: "Сот билігі деп мемлекет атынан, заңның үстемдігі
мен әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатында, бұзылған құқық пен
бостандықты, әділеттілікті қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге
қол сұғушы адамдарға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсатында сот
құзыретіндегі жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз"
деген[23].
Ал сот әділдігі деп - заңда белгіленген ерекше кұқықтық нысанда
мемлекеттің арнайы құрылған органы - соттың азаматтық және қылмыстық
істерді қарап шешуі арқылы жүргізілетін мемлекетпк қызметінің айрықша бір
саласын атайды[24].
Демек, сот билігі мен сот әділдігі сабақтас ұғымдар. Сот әділдігі сот
билігі түсінігінен туындайды. Яғни, сот билігінің түсінігі сот әділдігінен
әрқашан кең және көлемді.
Дегенмен, кейбір авторлар сот билігінің түсінігі мен мақсатын мұнда
тек қана сот әділдігін (төрелігін) жүзеге асырумен түсіндіреді. У.Жекебаев
пен В.К.Бобров сот билігінің негізі сот әділдігін іске асырумен
түсіндіріледі - деп корсетеді[25]. К.Х.Халиқов сот әділдігін (төрелігін)
оның тар жөне кең мағыналарында қарастырып, сот билігінің ұғымымен
ұштасады,- деп атайды[26].
Әрине, сот әділдігі сот билігінің басты да ерекше нысаны. Яғни, сот
билігі сот әділдігін жүзеге асыру арқылы атқарылады. Алайда, сот билігін
В.М.Савицкийдің айтуынша "тек сот өділдігін ғана іске асырумен тусіндіру
ескірген ұғым, себебі құқықтық мемлекеттің кұрылымы - сот сапалы әрі
жаңарған функцияларға ие болуда"[27].
Жоғарыда көрсетшген пікір-көзқарастармен толық. кейбір жағдайда
ішінара (Жекебаев пен Бобровтың) келісе отырып, сот билігіне байланысты
анықтауды былайша қүрастырсақ дейміз.
Демек, біздің ойымызша, сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті
органы сот арқылы азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын
және занды мүдделерін қорғау, республика Конституциясы мен заңдарының, өзге
де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын
қамтамасыз ету үшін заңның негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен
процессуалдық нысандарда, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын қолдану арқылы жүзеге асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз
мемлекеттік биліктің тармағы ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Мемлекеттік биліктің бұл тармағының өзіне тән, басқа тармақтардан
ерекшеленетін белгілері мен функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін
толықтыра және көркейте түседі.
Сот билігін ерекшелендіретін белгілер келесі ережелерден туындайды:
1. Сот билігін іске асыру мемлекетгік қызметтің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық кұрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және занды мүдделерін, мемлекетгік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
Айта кетерлік бір жағдай, сот билігінің басты нысаны сот әділдігінің
құқық шығармашылығынан, сондай-ақ, басқа да қүқық қолдану, құқык қорғау
түрлерінен (нысандарынан) айырмашылығы, оның тиянақты фактілерге, даулар
мен құқықтық қатынастарға заң нормаларын қолдану мәселелерін қарастыруы мен
шешуінде[28].
Өзінің қызметін атқару, сондай-ақ, сот өндіргіш іске асыру барысында
сот билігі құқық нормасын шығармайды. Ол тек іс жүзінде бар, қолданылуға
арналған материалдық және процессуалдық нормаларды қолданады.
2. Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын
амалға асыру бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы
билік бекітеді және бағыттайды. Яғни, ол соттар колданатын, сондай-
ақ, сот кызметінің процессуалдық тәртіптерін белгілейтін, соттардың
қузыреттіктерін, судьялардың құқықтық мәртебесін, судьялар
корпусын құру тәртіптерін реттейтін заңдар шығарады.
3. Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын
органдары соттар ғана жүзеге асырады. Конституциялық заң соттың
ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң актілерін
шығаруға тыйым салады[29]. Ешқандай өзге органдар мен
тұлғалардың судья өкілетгігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ. Бұл тыйымға көнбеу, немесе оны бұзу занда
көрсетілген жауаптылыққа әкеліп соктырады.
4. Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі мемлекеттін тиісті органдары сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Казақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің біреуі
- оның бірлігінде. Яғни, барлық соттардың мақсаттарының біркелкілігімен,
соттар мен судьялар үшін ортақ жоне бірыңғай сот төрелігі принциптерімен,
сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен, Қазақстан Республикасының барлық
соттарының қолданыстаты құқықты пайдалануымен, заңдарда судьялардың
бірыңғай мәртебесін баянды етумен, заңды күшіне енген сот актілерін
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында орындаудың міндеттілігімен,
барлық соттарды тек қана республикалық бюджет есебінен қаржыландырумен
қамтамасыз етіледі[30].
5. Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау
негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі процессуалдық
құқықтың нормаларымен бекитін нысандарда және ерекше
тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын мемлекеттік қызметтін дербес
саласы[31].
6. Соттың занды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін)
орындау мемлекет күшімен іске асырылады. Қажетті болған жағдайларда
оның органдары мен лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының
жүзеге асырылуын мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
Сот үкімдерін орындау Әділет органдарынын қылмыстық атқару жүйесіне
тапсырылған. Ал үкімінің залалды өндіруге қатысты бөлігі мен сот шешімдерін
сот орындаушылары атқарады[32].
7. Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділдігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде. Енді сот билігше тән
функцияларды қарастырайық. Жалпы "функция" термині түрлі мағынаны
білдіреді. Оның неғұрлым кең таралған мазмұны: "қызмет", "міндет", "жұмыс",
"міндеттер шеңбері" дегенді білдіреді.
Мемлекетгің функциялары ретінде оның қызметінің негізгі бағыттарын
түсінуге болады.
Сот билігінің функциялары тұрғысында ғалымдар арасында біркелкі пікір
жоқ, Мысалы бұған дейін айтылып келгендей, олардың бірсыпырасы (В.К.Бобров,
У.Жекебаев) биліктің бұл тармағына тек қана сот әділдігін жүзеге асыру
функциясы тән деп есептесе, басқалары, мысалы Г.Ж.Сүлейменова аталған
функциядан тыс соттың басқа да функциялары болатындығын дәлелдейді. Олардың
қатарына Г.Ж.Сүлейменова анықтама, тергеу органдарының, проқурордың
қабылдайтын шешімдері мен әрекеттерінің заңдылығына бақылау жасауын;
құқықты және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау туралы заңдарды,
азаматтардың құкықтары мен бостандықтарын бұзатын әрекеттер мен шешімдерге
келтірген шағымдарды қарауын; соттардың заңдар мен өзге де нормативтік-
құқықтық актілерді қолдануын зерттеуі мен түсіндіруін; мемлекетгік органдар
мен ұйымдардағы қылмыстың жасалынуына себеп-салдарын тигізген мән-жайларды
жою үшін жеке қаулыларды енгізуін; Жоғарғы Сот Пленумының таранынан сот
тәжірибесі мәселелеріне байланысты нормативтік қаулыларды қабылдауын;
жоғарғы соттардың төменгілерінің процессуалдық қызметіне сот қадағалауын
іске асыруын жатқызады[33].
Мұндай пікірмен толық келісуге болмайды деп есептейміз. Себебі, жеке
функция ретінде қарастырылған біраз мәселелер сот әділдігі функциясымен
қамтылады. Мысалы, арыздар мен шағымдарды қарау, мемлекеттік органдардың
шешімдері мен әрекеттерінің зандылығын бақылау т.б.
Атап айтсақ, сот өндірісіндегі істердің күллісі дерлік арыздар мен
шағымдардың негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу нысанына сәйкес,
арыз болмайынша (яғаи, бастама принципінің негізінде) істе жоқ деген сөз.
Мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (мысалы, тергеу
органдырының, прокуратураның) әрекеттері мен шешімдерінің зандылығына баға
беру сот құзыреті болып табылады. Оларға (әрекеттер мен шешімдерге) соттың
заң тұрғысынан баға беру арқылы шешім қабылдауының өзі, мысалы ақтау үкімін
шығаруы бүл мәселені аса бір құлшынып дәлелдеп жатуды талап етпесе керек.
Кейбір авторлар (Петрухин И.Л., Ржевский В.А., Чепурнова Н.М.) сот
билігі құқық қорғау функциясын атқарады деп көрсетеді[34]. Мұндай тұжырымды
олар сот әділдігін құқық қорғау функциясымен сабақтастыру арқылы
түсіндіреді. Алайда, мұндай көзқараспен келісуге тіпті болмайды. Себебі
құкық қорғау функциясы мен сот әділдігі функциясы теңбе-тең деп есептеуге,
оларды сабақтас ұғымдар деуге болмайды. Өйткені, сот әділдігі функциясы тек
қана сот билігіне тиесілі, арнайы функция. Оны сот билігіне тән өдістермен
іске асыру сот әділдігінің құқық қорғау түсінігшен әлдеқайда кең, дәрежесі
биік екендігін білдіреді. Тағы айта кететін бір мәселе, Конституциялық
заңның 23-бабының 2-тармағына сәйкес, судьяны қылмысқа қарсы күрес,
зандылық пен құқық тәртібін сақтау мәселелері жөніндегі мемлекеттік және
қоғамдық құрылымдардың құрамына енгізуге болмайды[35]. Ондай мәселелермен,
яғни бір сөзбен айтқанда, құқық қорғау функциясымен мемлекеттің арнайы
өкілетті органдары: прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдары,
т.б. шұғылданады.
Сот әділдігі функциясынан тыс, біздің пікіріміз бойынша, сот билігіне
конституциялық бақылау функциясын жатқызуға болады.
Соттың конституцияльіқ бақылау функциясының құқықтық негізі кеңес
үкіметі кезінде қалыптастырылған болатын. 1923 - 1933 жьлдары Орталық
атқару комитетінің (ОАК) Төралқасының (Президиум ЦИК СССР) талабы бойынша
ССРО-ның Жоғарғы Соты одақтас республикалардың ОАК-і мен халық комиссариаты
кеңесінің қаулыларының Конституциялық деңгеңде заңдылығы жөнінде қорытыңды
беретін[36].
Кеңес Одағында қайта құру кезінде де ССРО-ның Конституциялық Қадағалау
Комитеті құрылып, ол өзінің қызметін тиісті деңгейде атқарылып келді.
Мұндай комитет одақтас республикаларда да құрылған болатын[37].
Егемендігін алған Қазақстанда 1992-1995 жылдары Конституциялық сот
қызмет атқарып, республикада демократиялық институттардың қалыптасуына
позитивтік үлесін қосты[38]. Қазір конституциялық бақылауды соттан тыс
орган - Конституциялық Кеңес атқарады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 78-бабына сәйкес, егер сот
қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік-құқықтық акті
Конституциямен баянды етілген адамның құқықтары мен бостандықтарына нүқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы ұсьныспен Конституциялық кеңеске
жүгінуге міндетті[39].
Біздің заңымыз екі ойлылықты туғызады. Бір жағынан, сот егер
қолданыстағы зандар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің
Конституциямен кайшылығын, немесе сәйкес еместігін тапса, бәрібір
Конституцияның ережелерін басшылыққа алуға тиісті. Тағы бір жағы, жоғарыда
көрсетілген конституциялық нормаға сәйкес емес мәселені Конституциялық
Кеңестің алдына қоюға міндетті.
Мұндай конституцялық бақылаудың мағынасы, біріншіден, конституцияға
қайшы (немесе оған сәйкес емес) актіні соттың өзі қолданбайтынын білдірсе,
екіншіден, конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық Кеңеске жүгіну
арқылы оның күшін жоюға бастама жасауын түсіндіреді. Осының негізінде,
Конституцияға сәйкес емес актінің күшін жоюға бастама жасап, оны
басқалардың (соттардың, мемлекеттік органдардың, лауазымды және езге
тұлғалардың) қолдануьна жол бермеу міндетін іске асырады.
Соттар республикалық органдардың парламенттің, Президенттің,
үкіметтің, министрліктер мен комитеттердің, т.б. актілерін өздері бұза
алмайды. Сондықтан оларды конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық
Кеңеске жүгініп, оларға қатысты конституциялық бақылауды ішінара атқарады.
Жоғарыда айтылғандай, конституциялық бақылау жүргізу үшін бастамашы рөлін
атқарады. Ал, жергілікті өкілді жене атқарушы органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің әрекетгері мен нормативтік актілерін сот тәртібімен өздері
бұза (әрине күшін жоя) отырып, оларға қатысты конституциялық бақылауды
тікелей және толығымен атқарады. Айта кетерлік жағдай, соттар мемлекеттік
органдардың конституциялық құзыреттіктерінің бұзылуы жайыңдағы дауларды
қарамайды. Сондай-ақ, соттың конституциялық бақылауы республиканың
халықаралық шарттарына да қатысты жүргізілмейді. Бұл Конституциялық
Кеңестік құзыреті және ол осы мүмкіндігін халықаралық шарттар
ратификациядан өткенге дейін пайдалануы керек.
Сот билігі, біздің пікіріміз бойынша, мемлекеттің тәрбиелеу функциясын
да атқарады. Құқық арқылы тәрбиелеу әлеуметтік тәрбиелеудің ерекше түрі.
Мұндай тәрбиелеу өзінің ерекше әдіс-тәсілдерімен тәрбиеленушінің мінез-
құлқына ерекше әсерін тигізеді.
Құқық арқылы тәрбиелеу оны бұзушыға қатысты жүргізіледі. Бірақ, оның
әсері жәй, заңға бағынушы (құқық бұзушылықты жасамаған) адамдар мен
азаматтарға да тигізілуі кажет. Өйткені, оның түбегейлі мақсаты құқық
бұзушылықты, қылмыс жасауды болдырмау, мүмкіндігінше жою.
Сот билігінің тәрбиелеу функциясы нақты сот істерін қарау арқылы
материалдық және процессуалдық нормаларды, көпшілік жағдайда, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолданумен іске асырылады. Сондай-ақ, сот мемлекеттік
органдар мен үйымдардың, лауазымды тұлғалардың атына қылмыстың, құқық
бұзушылықтың болуына себебін, салдарын тигізген мән-жайларды жою шараларын
қарастыруы үшін жеке қаулыларын шығарып жолдайды.
Енді қоғам үшін сот билігінің қаншалықты қажетті екендігіне тоқталсақ,
біріншіден, даулы мәселелерді шешу қажеттігімен байланысты. Оларды реттеу
үшін мемлекет қалыптастырған ережелерді қолдану аркылы адамдардың мінез-
қүлықтары мен әлеуметтік пропестерге әсер етуімен түсіндіріледі.
Екіншіден, сот билігінің қызметін мемлекет конституциялык құрылысқа
қол сұғушылықтан қорғау, өзі орнықтырған құқықтық тәртіпті, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатымен, құқық бұзушылықты болдырмау
жолдарын іздестіреді, ал жасалынған құқық бұзушылық үшін жаза қолдануды
қарастырады.
Үшіншіден, тек сот қана медициналық тұрғыдағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану мәселесін шеше алады. Сондай-ақ, заң бойынша азаматтың әрекет
қабілетіне сот қана шек қоя алады.
Төртіншіден, мемлекет сот билігін жазаны өтеуге байланысты
мәселелерді: одан шартты түрде босату, қылмыстық жазаның атқарылуын кейінге
қалдыру, сот шешімдерін атқару, т.б. шешу үшін де ойластырған.
Бесіншіден, сот юрисдикциясы заңи мағынасы бар деректерді (фактілерді)
ресми куәландыру үшін қажет. Мысалы, "азаматты қайтыс болған",- немесе
"хабар-ошарсыз кеткен" деп тек сот қана тани алады.
Алтыншыдан, экономикалық жоне басқару мәселелеріне байланысты дауларды
шешу, оларды құқық жолымен реттеу қажеттігімен түсіңдіріледі.
Қазіргі уақытта, сот билігін сот органдарының өкілеттіктері жиынтығы
деп қана түсінуге болмайды. Сот азаматтық әлемді, адамның құқықтары мен
бостандықтарын сақтаушы, қоғамда заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз
етуші шын мәніндегі сот билігі болып өзгеруге тиісті. Қоғам өмірінің
аталған салаларында сот билігі қызметімен әрі беделімен демократияны және
заңдылық принципін қорғау жолында басқа биліктер мен басқару органдарын заң
шеңберінде тежеп, шектеп тұруы қажет.
Сонымен, Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік
тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда
туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік
кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты сот тек
республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның, лауазымды
адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың, азаматтардың
еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде
конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Мемлекеттің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас мемлекет
құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін ҚР-ның
Конституциясына негізделеді;
2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде қабылдануға
тиіс;
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
ерекшелікті белгілері бар.
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып табылады.
Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ ҚР-сы
Президенті де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек соттар ғана әділ сотты
жүзеге асырады, бұл Конституцияда ерекше ескерілген.Даулы мәселелер тек сот
арқылы шешеіле алады.Өз бетімен, заңдар белгіленген тәртіпке қарсы өзінің
басқа тұлға немесе ұйым даулайтын, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделеріне не болмаса қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтірген іс жүзіндегі немесе жорамал
құқығын жүзеге асыру қылмыс болып мойындалады.
Сот билігінің басқа өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың
ерекше рәсімі болып табылады, біршама егеменді бөліктерден тұратын
федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік,
процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер
шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін.
Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше
санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып
табылады.
Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың ерекше
жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар Конституция
мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ атқарушы
биліктің те олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге асыруға құқығы
жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және прокурорлық
қадағалау арқылы жүзеге асырылады.Жоғарғы Сот қадағалау тәртібінде төмен
тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады.
ҚР Конституциясы мемлекеттің біртұтас құрылысын ескерумен ерекше сот
жүйесін бекітті. ҚР-ның сот жүйесі елдің соттарның жиынтығы болып табылады.
Қазақстанның сот жүйесі азаматтық, шаруашылық, әкімшілік және қылмыстық
істерді қарастыруды жүзеге асыратын жалпы заңдық хұкім соттары сот
мекемелерінің біртұтас жүйесінен тұрады. Олар ҚР-ның Жоғарғы Соты, облыстық
сотттар, аудандық (қалалық) халық соттары. Жалпы соттар жүйесіне әскери
соттар кіреді.
Республиканың сот жүйесі Конституция және Республиканың конституциялық
заңымен белгіленеді. Қазақстан Республикасының соттар жүйесін Жоғарғы сот
және Конституцияға және Конституциялық заңға сәйкес құралатын жергілікті
соттар құрайды. Жергілікті соттарға облыстық және оған теңестірілген соттар
(Алматы қалалық соты, Астана қалалық соты Қазақстан Республикасы
Әскерлерінің әскери соты), аудандық, қалалық және әскери соттар
жатқызылады.
Республика Конституциясында белгіленгендей, кез келген басқа органның,
лауазымды тұлға немесе басқа тұлғаның функцияларын өзіне алуға хақысы жоқ.
Сонымен қатар Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтнше соттар
құруға жол берілмейді. Дегенмен Қазақстан Республикасында мамандырылған (
әскери, экономикалық, әкімшілік,кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
және т.б.) соттар құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 2000 жығы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңында сот жүйесінің бірлігі белгіленген, ол мынадай
жолдармен қамтамассыз етіледі:
- сот төрелігінің конституциялық принциптерге сәйкес жүзеге асыру;
- сот жүйесінің Конституциясымен және конституциялық заңдармен
белгіленуі;
- соттарды құру тәртібімен;
- сот билігін сот ісін жүргізудің заңмен белгілінген нысандармен жүзеге
асыру;
- соттардың біріңғай заңдарды қолданылуы;
- заңды күшіне енген сот шешімдерінің Республиканың бүкіл аумағында
орындалу жүйесі;
- бардлық соттардың республикалық бюджет есебінен қаржыландыру;
ҚР сот жүйесінің бірлігі аумақтық белгілерге негізделеді. Сонымен
қатар ҚР Президенті бірнеше аумақтық-әкімшілік бірліктерде бір аудандық сот
немесе бір аумақтық-әкімшілік бірлікте бірнеше аудандық сот құрылуы мүмкін.
ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қаралуы жатқызылған
азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғары сот органы болып
табылады ( Конституциялық заңының 17 бабы). Конституцияның 82-бабына сәйкес
Жоғарғы сот сайлау жолымен құрылады. ҚР Жоғарғы сотының төрағасын,
алқаларының төрағаларын және судьяларын Республиканың Жоғарғы соты
кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің ұсынуымен
Сенат сайланады.
Жоғарғы сот судьялардың жалпы санын Жоғарғы сот төрағасының ұсынуы
бойынша Республика Президенті белгілейді. Жоғарғы сот төрағадан, сот
алқаларының төрағаларының және тұрақты судьялардан тұрады. “Сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заңның 18 бабына сәйкес
Жоғарғы соттың органдарымыналар болып табылады: қадағалау алқасы, азаматтық
істер жөніндегі алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, соттың жалпы отырысы.
Сонымен қатар Жоғарғы соттың жанынан ғылым-консультативтік кеңес және баспа
органы құралады.
Облыстық және оған теңестірілген соттарды уәкілетті органның Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша
Қазақстан Республика Президенті қызметке тағайындайды.
Сот жүйесін ұйымдастырған кезде үлкен маңызды ие конституциялық орган
Жоғары сот кеңесі болып табылады. Жоғарғы сот кеңесін Республика Президенті
тағайындайтын Төраға басқарады. Оның құрамына Конституциялық кеңестің
Төрағасы, Жоғарғы соттың төрағасы, Бас прокурор, Әділет министірі кіреді.
Сонымен қатар Жоғарғы Сот кеңесінің құрамына Парламент Сенатының екі
депутаты, сондай-ақ Жоғарғы соттың жалпы отырысында сайланған алты судья,
Республика Президенті тағайындайтын (оның екеуі Жоғарғы соттың, екеуі
облыстық соттардың, екеуі аудандық (калалық) соттардың судьялары) және
басқа тұлғалар жіберіледі. Кеңестің екеуі Республика Президенті
тағайындайды. Жоғары сот кеңесі сот құрамын құруға, қатысуға негізделген.
Оның өкілеттігіне мыналар кіреді: Жоғарғы соттың, облыстық соттардың және
оған теңестірілген соттардың судьялары қызметіне кандидаттарды, сондай-ақ
олардың төрағалары мен сот алқаларының төрағаларын сұрыптау және кепілдеме
беру. Жоғарғы сот кеңесі жоғарыда аталған лауазымды тұлғаларды қызметіне
босату туралы мәселелерді құрайды.
Төмен тұрған соттарды құру барысында Әділет біліктік алқасы маңызды
орын алады. Ол дербес және тәуелсіз мекеме болып табылады. Оның құрамына
Әділет министірінің орынбасары, Парламент Мәжілісі жіберілген екі депутата,
Жоғарғы соттың жалпы жиналысында сайланған алты судья, адвокаттар қоғамы
жіберген адвокат, нотариустар қоғамы жіберген нотариус, заңгерлер
қоғамдастығы жіберген екі ғалым-құқықтанушы кіреді. Әділет біліктік
алқасының негізгі өкілеттігі аудандық (калалық) және оған теңестірілген
соттардың төрағаларын және судьяларын қызметіне кандидаттарға кепілдеме
беру болып табылады. Сонымен қатар оларды босату, орнынан кетіру туралы
мәселелер қарайды, кепілдемелер береді, солардың негізгі Әділет біліктік
алқасы біліктік емтиханын қабылдайды. Солардың Әділет министірі тиісті
шешім қбылдайды, тестілейді және судьяларға кандидаттарға кепілдеме береді.
Сонымен қатар нотариалдық және адвокаттық қызметпен шұғылдануға ниет
білдірген тұлғалардың өтініші бойынша биліктік емтихпндарын қабылдайды,
кепілдеме береді, солардың негізінде Миністірлік тиісті лицензиялар
берді.
Соттар жүйесіне уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соттың төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті құрайтын облыстық және оған теңестірілген соттар кіреді.
Облыстық соттар судьялардың санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша
Президент бекітеді, ал әр облыстық сот үшін судьялардың санын тиісті
төрағасының ұсынысының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.
Облыстық және оған теңестірілген сот төрағалардан, сот алқаларының
тағаларынан және судьялардан тұрады. Облыстық және оған теңестірілген
соттардың органдарына мыналар кіреді: қадағалау алқасы, азаматтық істер
жөніндегі алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, соттардың жалпы отырысы (2
бап).
Аудандық немесе қалалық соттар ҚР сот жүйесінің негізгі звеносын
құрайды. Оларды уәкілетті органның жоғарғы сот төрағасымен келісілген
ұсынысы бойынша ҚР Президенті құрайды, қайта ұымдастырады және таратады.
Конституциялық заңның 6 – бабына сәйкес Президент бірнеше әкімшілік-
аумақтық бірлікте бір аудандық сот немесе бір әкімшілк – аумақтық бірлікте
бірнеше аудандық сот құрауы мүмкін.
Аудандық сот төрағадан және заңдарда белгіленген тәртіппен
тағайындалатын судьялардан тұрады. Аудандық соттар үшін судьялардың санын
осы сот территорияөрағасының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері
Сот жүйесі құқықтық мемлекеттің ең негізгі органдарының бірі болып
табылады. Сондықтан бұл сот билігі әрбір құқықтық мемлекеттің Ата заңында
көрсетілуі тиіс. Қазақстан Республикасы өз егемендігі туралы 1990 жылы 25
қазанда қабылданған Декларациясында[40] мемлекеттік билікті тармақтарға
бөле отырып, сот билігін, осы биліктің бір тармағында қалыптасқандығын
көрсетеді. Сөйтіп, Жоғарғы Кеңестің тоғызыншы сессиясында тұңғыш рет өз
егемендігін алғаннан кейін 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Конституциясын қабылдады. Бұл Конституцияда сот билігін белгілей отырып,
оны жүзеге асыру тетігін нақтылы белгіледі. Бірақ бұл қабылданған алғашқы
Конституция ұзақ өмір сүре алған жоқ.
Бұл алғашқы Конституция жөнінде атақты ғалым қүқықтанушы С.З.Зиманов
өзінің "Конституция и Парламент Республики Казахстан" деген еңбегінде "1993
жылғы Конституция тарихи кезенде, өтпелі кезеңнің басында және Қазақстанның
демократиялық мемлекеттігін қалыптастыруда жағымды рөл атқарды. Сонымен
бірге ол "заңдардың заңы" рөлін сөзсіз орындай алмады. Бүған оның
демократияның тоқмейілсу кезеңінде қабылданғаны ықпал етті, ал нормативтік
жағынан алғанда ол көп дәрежеде "борпылдақ" болып шықты. Жұмыстың аяғына
дейін жеткізілмеуі, ережелер мен баптардағы ішкі қиыспаушылық оның
реттейтін қатынастарына кері әсерін тигізді",[41] - дейді. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің бүрынғы Төрағасы
Юрий Ким Қазақстан Республикасы Конституциясына бір жыл толуына байланысты
"Қазақстандағы Конституциялық реформа" деген мақаласында "Бұрынғы (1993 ж.)
Конституцияда билік тармағының бөліну принципі қамтылғанымен, заң шығарушы
және атқарушы билік арасында қайшылық туындаған жағдайда оны шешудің
Конституциялық тетігі жасалмады," - деп тұжырымдаған болатын[42].
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халық
референдумы негізінде қайтадан Қазақстан Республикасы Конституциясын
қабылдады. Оған 89,1% халық өзінің осы жаңа Конституцияны қолдайтыны
жөнінде дауыстарын берді[43]. Бұл жаңа қабылдаған Конституцияда билік бөлу
теориясы нақтылы түрде көрсетілді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
3-бабының 4-бөлігінде көрсетілгендей "Республикада мемлекеттік билік
біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады",
- делінген. Бүл билік бөлу теориясы барлық демократиялық мемлекеттердің
Конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір тармақтары өз қызметіне
байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады.
Билік бөлу тұжырымдамасы (концепциясы) қалай пайда болды деген сұраққа
жауап іздейтін болсақ, оның классикалық теориясын аса көрнекті француз
ағартушысы, ойшылы, философ Ш.Л.Монтескьенің еңбектерінен көре аламыз. Ш.Л.
Монтескье ілімінің негізі - жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын
мемлекеттік билік басшыларының қалпына келтірсе деген негізбен жазылғанын
айтуға болады.
Ш.Л. Монтескье биліктің үш тармағын "...Заң шығарушы билік,
халықаралық құқықтар мәселесін атқаратын билік және азаматтардың құқықтары
жөніндегі мәселесін атқаратын билік"[44], - деп бөліп қарайды. Демек, Ш.Л
Монтескье билікті мүлде дербес үш тармаққа бөлмейді, ол, биліктің үш түрі
туралы яғни біртұтас мемлекеттік биліктің үш бөлігі жөнінде мемлекеттік
басқаруды жақсарту үшін жасалған қүрылымдар жөнінде айтып көрсетеді. Шамасы
Ш.Л. Монтескьенің пікірінше біртұтас мемлекеттік жүйе мен олардың
әрекеттерін шатастырып алмас үшін жасалған қүрылымдар шығар. Биліктерді бір-
бірінен ажырату, олардың арасындағы байланыс пен бағыныштылық жойылса бүкіл
мемлекеттің жан-жаққа ыдырап кетуіне қауіп төндіруі мүмкін.
Биліктің үш тармағын анықтаған соң Ш.Л. Монтескье олардың әрқайсысының
өз өкілеттігіне байланысты мәселелерін де анықтайды. Мәселен, біріншісі
(заң шығарушы билік) заңдарды шығарады, осы заңдардың күшін жояды және оған
түзетулер енгізеді. Ал, екіншісі (атқарушы билік) соғысу мен татуласу
мәселесін және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Үшіншісі (сот билігі) қылмыс жасағандарды жазалайды және жеке адамдардың
арасындағы қақтығыстарды шешеді.[45]
Ш.Л. Монтескье өз еңбегінде биліктердің ара шектерін ашу мәселелеріне
көп көңіл бөліп, оларды жеке билік тармақтарына бөлу қажеттігін көрсетеді.
Биліктерді біріктіру туралы сөз болса, - дейді Ш.Л. Монтескье: "Егер бір
адамның немесе мекеменің қолында қаулы шығару да қылмысты мінеуде болса
бәрі де күйреген, бүлінген болар еді және жеке адамдардың жағдайы да ауыр
халде болар еді. Осындай республикалардың азаматтарының жағдайы қандай
болатынын ойлаңыз. Мұндай республикаларда заңдарды орындаушы ретінде әрбір
ведомства заң шығарушы ретінде өзіне-өзі берген бүкіл билікке иелік етеді.
Ол өзінің жалпы қаулысы бойынша мемлекетті қиратуы мүмкін және сондай-ақ
сот билігіне ие бола отырып ол өзінің үкімдерімен әрбір адамды бас
көтертпестей ету мүмкіндігіне ие". Осыған байланысты Ш.Л.Монтескье әрбір
билік тармағынан тиесілі құзырын анықтап, биліктердің бірін-бірі өзара
тежеу тетігін жасағаа
Ш.Л. Монтескье тұжырымдамасы бойынша сот тек әділеттілікті жүзеге
асыру мақсатында қызмет етеді. Сондықтан Ш.Л Монтескье биліктің біраз
бөлігін заң шығарушыларға береді. Оның пікірінше Парламент екі палатадан
тұрады: 1. Мейірбандар мәжілісі (Жоғарғы палата) және 2. Өкілдер мәжілісі
(Төменгі палата). Жоғарғы палата федеральдық өкілдерді соттауға құқылы (жай
сот емес). Екіншіден, Жоғарғы палата тағайындалған жазаны төмендетуге және
кешірім жасау қүқығы берілген. Үшіншіден, бұл палата сот билігін алмастыра
алатын болғандықтан теңгермешілік қызмет те атқарады. "Үш биліктің ішінде
сот тіпті билікте емес, билік кепілдігі деуге болады, қалған екеуі: шектен
шығып кетпес үшін оларға реттеушінің билігі керек. Осыған заң шығарушының
мейрбандар тобы бұл орынға өте лайық.2 Сонымен Ш.Л. Монтескье сот билігін
оның ең негізгі қызметі - сот бақылауынан айырады. Бұл оның өзінің
биліктерді тәуелсіз үш жеке билікке бөлу керектігі жөніндегі айтқан сөзіне
қайшы келіп тұр. Сот билігін "билік кепілдігі" дей отырып, оның құзыретінің
бір бөлігін Парламенттің Жоғарғы палатасына беріп жіберу арқылы, заң
шығарушы және атқарушы биліктеріне қарағанда, сот билігін бағынышты
жағдайға түсіріп тастаған. Бұнда Ш.Л. Монтескьенің мемлекеттік моделді құру
мәселесі таптық тұрғысынан қаралғанын көре аламыз.
Сот билігін ұйымдастыруда Ш.Л Монтескьенің қызықты көзқарастары бар,
мәселен, сот билігі арнайы бір тұрақты орган есебінде жұмыс атқармай-ақ, ол
тек "... белгілі уақыт аралығында халық арасынан, заңды жолмен құрылып,
қажеттілігі ақталған соң таратылады. Екіншіден, сотты сайлау керек, тек
кейбір жағдайларда ғана тағайындалуы тиіс. Үшіншіден, сот алқалы түрде
жүргізілуі керек. Төртіншіден, сот сол уақыттағы қолданып жүрген занды
дәлме-дәл қолдануы керек. Бесіншіден, соттың шығарған үкімінде тек судьяның
жеке пікірі емес, ол занда да тікелей көрсетіліп тұрылуы керек", - деген өз
ойларын тұжырымдап көрсеткен болатын.
Өзінің ұлы еңбегінде Ш.Л. Монтескье, сот әділдігін жүзеге асыруда -
тек сот қызметінің негізгі міндеттеріне тоқталмай, сонымен қатар, атқарушы
және сот билігінің өз қызметтерін атқаруда заң ережелерін сақтауын және бұл
заңның бәріне де тән екенін атап көрсетеді. Ш.Л. Мон-тескьенің жасаған
билік бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 2010 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “ Қазақстан Республикасы конституциясындағы сот билігі және
сотпен қорғану құқығы ”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------- 3
І БӨЛІМ. Жалпы сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретіндегі мәні мен маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы ----------------------------------
-----------
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері -
1.3. Сот әділдігінің конституциялық қағидалары және Жоғарғы соттың
нормативтік құқықтық актілері
ІІ БӨЛІМ. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері және
сот билігінің даму тенденциясы
2.1. Судьялардың құқықтық мәртебесінің ұғымы -------------------------------
-----
2.2. Сот билігінің алдағы даму тенденциясы ---------------------------------
---------
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сотпен қорғану құқығы
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
---------------
Пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі -------
Қосымшалар ----------------------------------- ------------------------------
---------------
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында сот билігі
мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға
байланысты қоғамда туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа
нормативтік кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты
сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның,
лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың,
азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде
конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен занды
мүдделерінің қорғалуы заңнын үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекетге ғана
мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің
бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей алуы және сот билігіне
тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен
дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың
дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-
кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы
туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан
халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және
саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті,
әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын
қарастырумен байланысты"[1].
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы
судьяларының кезекті IIІ съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот
жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсеткен: "Бірінші - сот
сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу
керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді тергеу мен қарау
тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек. Екінші
- сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту қажет. Үшінші
- Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің қатысуымен
атқару принципін іс жүзіне асыру. Төртінші - мамандандырылған соттар
жүйесін бірінші кезекте экономикалық және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен
құру жұмысы жалғастырылсын. Бесінші - дауларды шешудің баламалы әдістерін,
мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу кажет. Алтыншы - сот
кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді жүйесін жасау шаралары
қолданылсын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің қоғамның ең лайықты мүшелері
ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершшік жөне этикалық болмысына деген
талаптарды күшейту қажет. Жетінші - соттардың жүмысын халық үшін барынша
ашық және ұғынықты ету керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен
жұмысы түбегейлі өзгертуді талап етеді"[2].
Осы міндеттерді шешу азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері
мен занды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз ету женіндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге
асыруға кажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Ендеше судьяның (соттың) тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және
мемлекеттің міндеті болып табылуға тиіс. Оның тек қана Конституция мен
заңдарға бағыныштылығын мойындап, басқа мәселелеріне, әсіресе, сот
төрелігін іске асыру қызметінде тәуелсіз болуын елдің Ата Заңы, басқа да
зандары мен нормативтік құқықтық актілері баянды етуінде орасан зор заңдық
қана емес, саяси да мән бар.
Себебі, конституциялық ереже сот терелігін іске асыру жөніндегі соттың
қызметіне қандай да болмасын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады деп бекітеді. Ал судьяның сот төрелігін іске
асыру кезінде Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқадай
айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы корінісін
айқындайды[3].
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек заңға
бағындырылуы мүндай мақсаггы іске асыруға жетелейтін басқарушы қағида
(норма) болып саналуға тиіс. Өйткені, сот төрелігінің тәуелсіздігі оны
жүзеге асырудың басты шарты болып табылады.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін басты бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында атқарылуы қажет.
Тәуелсіздіктің басты бір қолдаушысы - кепілдіктерінің де орасан зор
мағынасын, алатын орны мен мәнін ашу керек нәрсе.
Бұл ұғымның мызғымас, бір-бірінен ажырамайтын құнды жақтары судья
(сот) мәртебесін нақты әрі нығайтылған түрде көрсетеді. Бұл тұрғыда
мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен қарастырылып отырған
шараларды атап өту өте қажет. Өйткені, еліміз тәуелсіздікке ие болған 10
жыл уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның ішінде сот билігін
қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екендігінде дау жоқ. Осылардың
қатарына, 2000 ж. 1-қыркүйек күні қабылданған Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту
жөніндегі шаралар туралы" Жарлығын, 2000 ж. 12 қазан күнгі "Сот
әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету шаралары туралы"
Жарлығын, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
туралы" 2000 ж. 25 желтоқсан күнгі Конституциялық заңын, т.б. енгізуге
болады[4].
Зерттеудің нысаны – жұмыс Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша
Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне арналған. Зерттеу
тақырыбының көкейкестілігі мен өзектілігі, Қазақстанда берілген құқықтық
институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері - дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
– Судьялардың құқықтық мәртебесінің ерекшелігін белгілеп, олардың Азаматтық
іс жүргізу заң нормаларында орын тауып, нақтылы көрсетілуін анықтау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеудің міндеттері мыналар:
1. Конституциялық және Азаматтық іс жүргізу зерттеулер тұрғысынан
Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерінен туындаған негізгі
мақсаттарын анықтау.
2. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне ғылыми тұрғыда
сипаттама беру.
3. Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелеріне қатысты қазақстандық
заңнамаларына анализ жүргізіп нормаларының мәнін ашу.
Жұмыстың методологиясы мен тәсілдемесі
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі – диалектика заңдары,
социология, педагогика және психология ғылымдарының негізгі қағидалары,
Конституциялық құқық, Азаматтық құқық және Азаматтық іс жүргізу құқығы
ғылымдарының басты-басты қағидалары мен тұжырымдары болып табылады.
Зерттеудің объектісі – Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелері,
сондай-ақ оларға қатысты заңнамалар болып табылады.
Зерттеудің нақты заты – Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерін
Азаматтық іс жүргізу заң нормаларында және сот тәжірибесінде ескеру мен
қолдану жолдары табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы – Қазақстан Республикасында тұңғыш
рет арнайы түрде Судьялардың құқықтық мәртебесінің мәселелерін зерттелуінде
жатыр.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі - дипломдық жұмыстың құрылымы
Кіріспеден, 2 үлкен бөлімнен, 4 тараудан, қорытынды мен пайдаланған
нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
І БӨЛІМ. Сот билігінің мемлекеттік биліктің бір тармағы ретіндегі мәні мен
маңызы
1.1. Сот билігі түсінігі және оның маңызы
Сот билігінің түсінігін қарастыру жалпы билік ұғымымен байланысты
түрде зерттелуге тиіс. Билік түсінігінің талдануын орыс тілінің сөздігі -
"бұл құқық және өкім ету мүмкіндігі, т.б." - деп керсетеді[5].
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зертгелініп
келген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі - деп талдаған[6].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: "Біріншісі
зандарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды
шешеді"[7].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзіреттеріне араласпай, тендік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен[8].
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Осылайша, ІП.Л.Монтескье негізін қалаған адамның құқықтары мен
бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз етуді көздейтін биліктердің бөліну
концепциясы классикалық теорияның түбірі болып танылды.
Кеңес Одағы дәуірінде сот билігі үғымы жөнінде сирек айтылатын. Тіпті,
біздің саяси, заңи және ғылыми сөздіктерімізде "сот билігі" термині мүлде
қолданылмай келген[9].
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіндіріліп келінген.
Сонымен, бүкіл мемлекеттік билікті иемденуші және оның басты тұлғасы –
халық билігінің бірлігі доктринасы ресми құпталып, қолдауын тапқан еді[10].
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократйялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен қажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан: заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен таратындығы баянды етілді[11].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995ж.) Ата заңымызға
енгізілді[12].
Қазақстанда 1992 жылы Конституциялық Соттың құрылуы мен қызмет етуі,
әрине басқа да факторларды қоса ескергенде, сот билігінің мәртебесін
өсіруге пайдалы әсерін тигізді[13].
Конституциялық деңгейде былай деп баянды етілген: Сот билігі тек қана
сотқа тиесілі және басқа ешқандай орган, лауазымды және езге тұлға сот
билігінің функциясын иемденуге құқылы емес[14]. Осының бәрі, яғни "құқықтық
мемлекетті құру мен биліктердің бөлінуі принципін іске асыру соттың бұрынғы
"төмендетілген" жағдайын өзгерту, оның аброй-беделін көтеру мақсатымен
ұштасты"[15].
Биліктердің бөлінуі теориясын қабылдаған, құқықтык мемлекетті құруды
мақсат етіп қойған қоғамда сот билігінің мәнін зерттеу басталды.
Сондағы неғұрлым маңыздысы сот билігіне түсінік беру болды. Мысалы,
В.П.Кашепов сот билігін "мемлекеттің сот арқылы, заңда бекітілген
процедуралық нысандарда, адамдардың мінез-құлқы мен әлеуметтік процестерге
әсер ету қабілеті мен мүмкіндіктері" - деп түсіндіреді[16].
Мұндай пікірді К.Ф.Гуценко, В.М.Ковалев, В.И.Шевцов, Н.А.Бекбергенов
құптайды[17].
Профессор В.П. Божьев "сот билігі құқыққа негізделеді және соттың
араласуын қажет ететін, ол құқықты қолданып шешуге тиісті жағдайлар үшін
арналады" — деп көрсетеді[18].
Ал, Р.А. Беленков "сот билігі деп мемлекеттің өкілетті органы соттың
өзіне тән мүмкіндіктерімен мемлекеттік органдардың, жергілікті органдар мен
олардың лауазымды тұлғаларының, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың мінез
құлықтарына әсер ете алу қабілетін" айтады[19]. Осындай көзқарасты В.В.
Вандышев пен В.А. Лиманский де білдіреді[20].
Кеңес Одағы кезінде сот билігінің орнына сот әділдігі деп аталатын.
Алайда, мұндай ұғым сот билігіне тән түсінікті толыққанды аша алмайтын.
Себебі, сот әділдігі сот билігін жүзеге асырудың бір (ерине басты және
ерекше) нысаны болып табылады және сот билігінің мәнін толық көрсете
алмайды. Бұл мәселе сот билігінің нысандары мен функцияларына байланысты
тағы қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігіне сәйкес,
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына беліну, олардың
тежемелік өрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады[21].
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының (бұдан әрі
Конституциялық заң деп аталады) 1 бабының 2 бөлігіне сәйкес, сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
республика Конституциясының, зандарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етеді[22]. Осылайша, Конституциялық занда сот билігінің мәні
айқындалады.
Профессор К.Х.Халиков Қазақстан ғалымдарының ішінде сот билігі
феноменін алғашқы зерттеуші ретінде мынадай, біздің пікіріміз бойынша әділ
де дұрыс анықтау берген: "Сот билігі деп мемлекет атынан, заңның үстемдігі
мен әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатында, бұзылған құқық пен
бостандықты, әділеттілікті қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге
қол сұғушы адамдарға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсатында сот
құзыретіндегі жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз"
деген[23].
Ал сот әділдігі деп - заңда белгіленген ерекше кұқықтық нысанда
мемлекеттің арнайы құрылған органы - соттың азаматтық және қылмыстық
істерді қарап шешуі арқылы жүргізілетін мемлекетпк қызметінің айрықша бір
саласын атайды[24].
Демек, сот билігі мен сот әділдігі сабақтас ұғымдар. Сот әділдігі сот
билігі түсінігінен туындайды. Яғни, сот билігінің түсінігі сот әділдігінен
әрқашан кең және көлемді.
Дегенмен, кейбір авторлар сот билігінің түсінігі мен мақсатын мұнда
тек қана сот әділдігін (төрелігін) жүзеге асырумен түсіндіреді. У.Жекебаев
пен В.К.Бобров сот билігінің негізі сот әділдігін іске асырумен
түсіндіріледі - деп корсетеді[25]. К.Х.Халиқов сот әділдігін (төрелігін)
оның тар жөне кең мағыналарында қарастырып, сот билігінің ұғымымен
ұштасады,- деп атайды[26].
Әрине, сот әділдігі сот билігінің басты да ерекше нысаны. Яғни, сот
билігі сот әділдігін жүзеге асыру арқылы атқарылады. Алайда, сот билігін
В.М.Савицкийдің айтуынша "тек сот өділдігін ғана іске асырумен тусіндіру
ескірген ұғым, себебі құқықтық мемлекеттің кұрылымы - сот сапалы әрі
жаңарған функцияларға ие болуда"[27].
Жоғарыда көрсетшген пікір-көзқарастармен толық. кейбір жағдайда
ішінара (Жекебаев пен Бобровтың) келісе отырып, сот билігіне байланысты
анықтауды былайша қүрастырсақ дейміз.
Демек, біздің ойымызша, сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті
органы сот арқылы азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын
және занды мүдделерін қорғау, республика Конституциясы мен заңдарының, өзге
де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын
қамтамасыз ету үшін заңның негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен
процессуалдық нысандарда, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын қолдану арқылы жүзеге асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз
мемлекеттік биліктің тармағы ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Мемлекеттік биліктің бұл тармағының өзіне тән, басқа тармақтардан
ерекшеленетін белгілері мен функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін
толықтыра және көркейте түседі.
Сот билігін ерекшелендіретін белгілер келесі ережелерден туындайды:
1. Сот билігін іске асыру мемлекетгік қызметтің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық кұрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және занды мүдделерін, мемлекетгік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
Айта кетерлік бір жағдай, сот билігінің басты нысаны сот әділдігінің
құқық шығармашылығынан, сондай-ақ, басқа да қүқық қолдану, құқык қорғау
түрлерінен (нысандарынан) айырмашылығы, оның тиянақты фактілерге, даулар
мен құқықтық қатынастарға заң нормаларын қолдану мәселелерін қарастыруы мен
шешуінде[28].
Өзінің қызметін атқару, сондай-ақ, сот өндіргіш іске асыру барысында
сот билігі құқық нормасын шығармайды. Ол тек іс жүзінде бар, қолданылуға
арналған материалдық және процессуалдық нормаларды қолданады.
2. Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын
амалға асыру бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы
билік бекітеді және бағыттайды. Яғни, ол соттар колданатын, сондай-
ақ, сот кызметінің процессуалдық тәртіптерін белгілейтін, соттардың
қузыреттіктерін, судьялардың құқықтық мәртебесін, судьялар
корпусын құру тәртіптерін реттейтін заңдар шығарады.
3. Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын
органдары соттар ғана жүзеге асырады. Конституциялық заң соттың
ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң актілерін
шығаруға тыйым салады[29]. Ешқандай өзге органдар мен
тұлғалардың судья өкілетгігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ. Бұл тыйымға көнбеу, немесе оны бұзу занда
көрсетілген жауаптылыққа әкеліп соктырады.
4. Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі мемлекеттін тиісті органдары сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Казақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің біреуі
- оның бірлігінде. Яғни, барлық соттардың мақсаттарының біркелкілігімен,
соттар мен судьялар үшін ортақ жоне бірыңғай сот төрелігі принциптерімен,
сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен, Қазақстан Республикасының барлық
соттарының қолданыстаты құқықты пайдалануымен, заңдарда судьялардың
бірыңғай мәртебесін баянды етумен, заңды күшіне енген сот актілерін
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында орындаудың міндеттілігімен,
барлық соттарды тек қана республикалық бюджет есебінен қаржыландырумен
қамтамасыз етіледі[30].
5. Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау
негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі процессуалдық
құқықтың нормаларымен бекитін нысандарда және ерекше
тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын мемлекеттік қызметтін дербес
саласы[31].
6. Соттың занды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін)
орындау мемлекет күшімен іске асырылады. Қажетті болған жағдайларда
оның органдары мен лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының
жүзеге асырылуын мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
Сот үкімдерін орындау Әділет органдарынын қылмыстық атқару жүйесіне
тапсырылған. Ал үкімінің залалды өндіруге қатысты бөлігі мен сот шешімдерін
сот орындаушылары атқарады[32].
7. Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділдігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде. Енді сот билігше тән
функцияларды қарастырайық. Жалпы "функция" термині түрлі мағынаны
білдіреді. Оның неғұрлым кең таралған мазмұны: "қызмет", "міндет", "жұмыс",
"міндеттер шеңбері" дегенді білдіреді.
Мемлекетгің функциялары ретінде оның қызметінің негізгі бағыттарын
түсінуге болады.
Сот билігінің функциялары тұрғысында ғалымдар арасында біркелкі пікір
жоқ, Мысалы бұған дейін айтылып келгендей, олардың бірсыпырасы (В.К.Бобров,
У.Жекебаев) биліктің бұл тармағына тек қана сот әділдігін жүзеге асыру
функциясы тән деп есептесе, басқалары, мысалы Г.Ж.Сүлейменова аталған
функциядан тыс соттың басқа да функциялары болатындығын дәлелдейді. Олардың
қатарына Г.Ж.Сүлейменова анықтама, тергеу органдарының, проқурордың
қабылдайтын шешімдері мен әрекеттерінің заңдылығына бақылау жасауын;
құқықты және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау туралы заңдарды,
азаматтардың құкықтары мен бостандықтарын бұзатын әрекеттер мен шешімдерге
келтірген шағымдарды қарауын; соттардың заңдар мен өзге де нормативтік-
құқықтық актілерді қолдануын зерттеуі мен түсіндіруін; мемлекетгік органдар
мен ұйымдардағы қылмыстың жасалынуына себеп-салдарын тигізген мән-жайларды
жою үшін жеке қаулыларды енгізуін; Жоғарғы Сот Пленумының таранынан сот
тәжірибесі мәселелеріне байланысты нормативтік қаулыларды қабылдауын;
жоғарғы соттардың төменгілерінің процессуалдық қызметіне сот қадағалауын
іске асыруын жатқызады[33].
Мұндай пікірмен толық келісуге болмайды деп есептейміз. Себебі, жеке
функция ретінде қарастырылған біраз мәселелер сот әділдігі функциясымен
қамтылады. Мысалы, арыздар мен шағымдарды қарау, мемлекеттік органдардың
шешімдері мен әрекеттерінің зандылығын бақылау т.б.
Атап айтсақ, сот өндірісіндегі істердің күллісі дерлік арыздар мен
шағымдардың негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу нысанына сәйкес,
арыз болмайынша (яғаи, бастама принципінің негізінде) істе жоқ деген сөз.
Мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (мысалы, тергеу
органдырының, прокуратураның) әрекеттері мен шешімдерінің зандылығына баға
беру сот құзыреті болып табылады. Оларға (әрекеттер мен шешімдерге) соттың
заң тұрғысынан баға беру арқылы шешім қабылдауының өзі, мысалы ақтау үкімін
шығаруы бүл мәселені аса бір құлшынып дәлелдеп жатуды талап етпесе керек.
Кейбір авторлар (Петрухин И.Л., Ржевский В.А., Чепурнова Н.М.) сот
билігі құқық қорғау функциясын атқарады деп көрсетеді[34]. Мұндай тұжырымды
олар сот әділдігін құқық қорғау функциясымен сабақтастыру арқылы
түсіндіреді. Алайда, мұндай көзқараспен келісуге тіпті болмайды. Себебі
құкық қорғау функциясы мен сот әділдігі функциясы теңбе-тең деп есептеуге,
оларды сабақтас ұғымдар деуге болмайды. Өйткені, сот әділдігі функциясы тек
қана сот билігіне тиесілі, арнайы функция. Оны сот билігіне тән өдістермен
іске асыру сот әділдігінің құқық қорғау түсінігшен әлдеқайда кең, дәрежесі
биік екендігін білдіреді. Тағы айта кететін бір мәселе, Конституциялық
заңның 23-бабының 2-тармағына сәйкес, судьяны қылмысқа қарсы күрес,
зандылық пен құқық тәртібін сақтау мәселелері жөніндегі мемлекеттік және
қоғамдық құрылымдардың құрамына енгізуге болмайды[35]. Ондай мәселелермен,
яғни бір сөзбен айтқанда, құқық қорғау функциясымен мемлекеттің арнайы
өкілетті органдары: прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдары,
т.б. шұғылданады.
Сот әділдігі функциясынан тыс, біздің пікіріміз бойынша, сот билігіне
конституциялық бақылау функциясын жатқызуға болады.
Соттың конституцияльіқ бақылау функциясының құқықтық негізі кеңес
үкіметі кезінде қалыптастырылған болатын. 1923 - 1933 жьлдары Орталық
атқару комитетінің (ОАК) Төралқасының (Президиум ЦИК СССР) талабы бойынша
ССРО-ның Жоғарғы Соты одақтас республикалардың ОАК-і мен халық комиссариаты
кеңесінің қаулыларының Конституциялық деңгеңде заңдылығы жөнінде қорытыңды
беретін[36].
Кеңес Одағында қайта құру кезінде де ССРО-ның Конституциялық Қадағалау
Комитеті құрылып, ол өзінің қызметін тиісті деңгейде атқарылып келді.
Мұндай комитет одақтас республикаларда да құрылған болатын[37].
Егемендігін алған Қазақстанда 1992-1995 жылдары Конституциялық сот
қызмет атқарып, республикада демократиялық институттардың қалыптасуына
позитивтік үлесін қосты[38]. Қазір конституциялық бақылауды соттан тыс
орган - Конституциялық Кеңес атқарады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 78-бабына сәйкес, егер сот
қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік-құқықтық акті
Конституциямен баянды етілген адамның құқықтары мен бостандықтарына нүқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы ұсьныспен Конституциялық кеңеске
жүгінуге міндетті[39].
Біздің заңымыз екі ойлылықты туғызады. Бір жағынан, сот егер
қолданыстағы зандар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің
Конституциямен кайшылығын, немесе сәйкес еместігін тапса, бәрібір
Конституцияның ережелерін басшылыққа алуға тиісті. Тағы бір жағы, жоғарыда
көрсетілген конституциялық нормаға сәйкес емес мәселені Конституциялық
Кеңестің алдына қоюға міндетті.
Мұндай конституцялық бақылаудың мағынасы, біріншіден, конституцияға
қайшы (немесе оған сәйкес емес) актіні соттың өзі қолданбайтынын білдірсе,
екіншіден, конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық Кеңеске жүгіну
арқылы оның күшін жоюға бастама жасауын түсіндіреді. Осының негізінде,
Конституцияға сәйкес емес актінің күшін жоюға бастама жасап, оны
басқалардың (соттардың, мемлекеттік органдардың, лауазымды және езге
тұлғалардың) қолдануьна жол бермеу міндетін іске асырады.
Соттар республикалық органдардың парламенттің, Президенттің,
үкіметтің, министрліктер мен комитеттердің, т.б. актілерін өздері бұза
алмайды. Сондықтан оларды конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық
Кеңеске жүгініп, оларға қатысты конституциялық бақылауды ішінара атқарады.
Жоғарыда айтылғандай, конституциялық бақылау жүргізу үшін бастамашы рөлін
атқарады. Ал, жергілікті өкілді жене атқарушы органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің әрекетгері мен нормативтік актілерін сот тәртібімен өздері
бұза (әрине күшін жоя) отырып, оларға қатысты конституциялық бақылауды
тікелей және толығымен атқарады. Айта кетерлік жағдай, соттар мемлекеттік
органдардың конституциялық құзыреттіктерінің бұзылуы жайыңдағы дауларды
қарамайды. Сондай-ақ, соттың конституциялық бақылауы республиканың
халықаралық шарттарына да қатысты жүргізілмейді. Бұл Конституциялық
Кеңестік құзыреті және ол осы мүмкіндігін халықаралық шарттар
ратификациядан өткенге дейін пайдалануы керек.
Сот билігі, біздің пікіріміз бойынша, мемлекеттің тәрбиелеу функциясын
да атқарады. Құқық арқылы тәрбиелеу әлеуметтік тәрбиелеудің ерекше түрі.
Мұндай тәрбиелеу өзінің ерекше әдіс-тәсілдерімен тәрбиеленушінің мінез-
құлқына ерекше әсерін тигізеді.
Құқық арқылы тәрбиелеу оны бұзушыға қатысты жүргізіледі. Бірақ, оның
әсері жәй, заңға бағынушы (құқық бұзушылықты жасамаған) адамдар мен
азаматтарға да тигізілуі кажет. Өйткені, оның түбегейлі мақсаты құқық
бұзушылықты, қылмыс жасауды болдырмау, мүмкіндігінше жою.
Сот билігінің тәрбиелеу функциясы нақты сот істерін қарау арқылы
материалдық және процессуалдық нормаларды, көпшілік жағдайда, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолданумен іске асырылады. Сондай-ақ, сот мемлекеттік
органдар мен үйымдардың, лауазымды тұлғалардың атына қылмыстың, құқық
бұзушылықтың болуына себебін, салдарын тигізген мән-жайларды жою шараларын
қарастыруы үшін жеке қаулыларын шығарып жолдайды.
Енді қоғам үшін сот билігінің қаншалықты қажетті екендігіне тоқталсақ,
біріншіден, даулы мәселелерді шешу қажеттігімен байланысты. Оларды реттеу
үшін мемлекет қалыптастырған ережелерді қолдану аркылы адамдардың мінез-
қүлықтары мен әлеуметтік пропестерге әсер етуімен түсіндіріледі.
Екіншіден, сот билігінің қызметін мемлекет конституциялык құрылысқа
қол сұғушылықтан қорғау, өзі орнықтырған құқықтық тәртіпті, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатымен, құқық бұзушылықты болдырмау
жолдарын іздестіреді, ал жасалынған құқық бұзушылық үшін жаза қолдануды
қарастырады.
Үшіншіден, тек сот қана медициналық тұрғыдағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану мәселесін шеше алады. Сондай-ақ, заң бойынша азаматтың әрекет
қабілетіне сот қана шек қоя алады.
Төртіншіден, мемлекет сот билігін жазаны өтеуге байланысты
мәселелерді: одан шартты түрде босату, қылмыстық жазаның атқарылуын кейінге
қалдыру, сот шешімдерін атқару, т.б. шешу үшін де ойластырған.
Бесіншіден, сот юрисдикциясы заңи мағынасы бар деректерді (фактілерді)
ресми куәландыру үшін қажет. Мысалы, "азаматты қайтыс болған",- немесе
"хабар-ошарсыз кеткен" деп тек сот қана тани алады.
Алтыншыдан, экономикалық жоне басқару мәселелеріне байланысты дауларды
шешу, оларды құқық жолымен реттеу қажеттігімен түсіңдіріледі.
Қазіргі уақытта, сот билігін сот органдарының өкілеттіктері жиынтығы
деп қана түсінуге болмайды. Сот азаматтық әлемді, адамның құқықтары мен
бостандықтарын сақтаушы, қоғамда заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз
етуші шын мәніндегі сот билігі болып өзгеруге тиісті. Қоғам өмірінің
аталған салаларында сот билігі қызметімен әрі беделімен демократияны және
заңдылық принципін қорғау жолында басқа биліктер мен басқару органдарын заң
шеңберінде тежеп, шектеп тұруы қажет.
Сонымен, Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік
тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда
туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік
кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты сот тек
республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның, лауазымды
адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың, азаматтардың
еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Соттар және сот төрелігі Конституцияда 7 бөлім берілген жәнеде
конституцияның 75 баптан 85 баптар аралығында қарастырылады.
Мемлекеттің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас мемлекет
құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін ҚР-ның
Конституциясына негізделеді;
2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде қабылдануға
тиіс;
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
ерекшелікті белгілері бар.
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып табылады.
Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ ҚР-сы
Президенті де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек соттар ғана әділ сотты
жүзеге асырады, бұл Конституцияда ерекше ескерілген.Даулы мәселелер тек сот
арқылы шешеіле алады.Өз бетімен, заңдар белгіленген тәртіпке қарсы өзінің
басқа тұлға немесе ұйым даулайтын, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделеріне не болмаса қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтірген іс жүзіндегі немесе жорамал
құқығын жүзеге асыру қылмыс болып мойындалады.
Сот билігінің басқа өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың
ерекше рәсімі болып табылады, біршама егеменді бөліктерден тұратын
федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік,
процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер
шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін.
Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше
санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып
табылады.
Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың ерекше
жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар Конституция
мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ атқарушы
биліктің те олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге асыруға құқығы
жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және прокурорлық
қадағалау арқылы жүзеге асырылады.Жоғарғы Сот қадағалау тәртібінде төмен
тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады.
ҚР Конституциясы мемлекеттің біртұтас құрылысын ескерумен ерекше сот
жүйесін бекітті. ҚР-ның сот жүйесі елдің соттарның жиынтығы болып табылады.
Қазақстанның сот жүйесі азаматтық, шаруашылық, әкімшілік және қылмыстық
істерді қарастыруды жүзеге асыратын жалпы заңдық хұкім соттары сот
мекемелерінің біртұтас жүйесінен тұрады. Олар ҚР-ның Жоғарғы Соты, облыстық
сотттар, аудандық (қалалық) халық соттары. Жалпы соттар жүйесіне әскери
соттар кіреді.
Республиканың сот жүйесі Конституция және Республиканың конституциялық
заңымен белгіленеді. Қазақстан Республикасының соттар жүйесін Жоғарғы сот
және Конституцияға және Конституциялық заңға сәйкес құралатын жергілікті
соттар құрайды. Жергілікті соттарға облыстық және оған теңестірілген соттар
(Алматы қалалық соты, Астана қалалық соты Қазақстан Республикасы
Әскерлерінің әскери соты), аудандық, қалалық және әскери соттар
жатқызылады.
Республика Конституциясында белгіленгендей, кез келген басқа органның,
лауазымды тұлға немесе басқа тұлғаның функцияларын өзіне алуға хақысы жоқ.
Сонымен қатар Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтнше соттар
құруға жол берілмейді. Дегенмен Қазақстан Республикасында мамандырылған (
әскери, экономикалық, әкімшілік,кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
және т.б.) соттар құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 2000 жығы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңында сот жүйесінің бірлігі белгіленген, ол мынадай
жолдармен қамтамассыз етіледі:
- сот төрелігінің конституциялық принциптерге сәйкес жүзеге асыру;
- сот жүйесінің Конституциясымен және конституциялық заңдармен
белгіленуі;
- соттарды құру тәртібімен;
- сот билігін сот ісін жүргізудің заңмен белгілінген нысандармен жүзеге
асыру;
- соттардың біріңғай заңдарды қолданылуы;
- заңды күшіне енген сот шешімдерінің Республиканың бүкіл аумағында
орындалу жүйесі;
- бардлық соттардың республикалық бюджет есебінен қаржыландыру;
ҚР сот жүйесінің бірлігі аумақтық белгілерге негізделеді. Сонымен
қатар ҚР Президенті бірнеше аумақтық-әкімшілік бірліктерде бір аудандық сот
немесе бір аумақтық-әкімшілік бірлікте бірнеше аудандық сот құрылуы мүмкін.
ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қаралуы жатқызылған
азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғары сот органы болып
табылады ( Конституциялық заңының 17 бабы). Конституцияның 82-бабына сәйкес
Жоғарғы сот сайлау жолымен құрылады. ҚР Жоғарғы сотының төрағасын,
алқаларының төрағаларын және судьяларын Республиканың Жоғарғы соты
кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің ұсынуымен
Сенат сайланады.
Жоғарғы сот судьялардың жалпы санын Жоғарғы сот төрағасының ұсынуы
бойынша Республика Президенті белгілейді. Жоғарғы сот төрағадан, сот
алқаларының төрағаларының және тұрақты судьялардан тұрады. “Сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заңның 18 бабына сәйкес
Жоғарғы соттың органдарымыналар болып табылады: қадағалау алқасы, азаматтық
істер жөніндегі алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, соттың жалпы отырысы.
Сонымен қатар Жоғарғы соттың жанынан ғылым-консультативтік кеңес және баспа
органы құралады.
Облыстық және оған теңестірілген соттарды уәкілетті органның Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша
Қазақстан Республика Президенті қызметке тағайындайды.
Сот жүйесін ұйымдастырған кезде үлкен маңызды ие конституциялық орган
Жоғары сот кеңесі болып табылады. Жоғарғы сот кеңесін Республика Президенті
тағайындайтын Төраға басқарады. Оның құрамына Конституциялық кеңестің
Төрағасы, Жоғарғы соттың төрағасы, Бас прокурор, Әділет министірі кіреді.
Сонымен қатар Жоғарғы Сот кеңесінің құрамына Парламент Сенатының екі
депутаты, сондай-ақ Жоғарғы соттың жалпы отырысында сайланған алты судья,
Республика Президенті тағайындайтын (оның екеуі Жоғарғы соттың, екеуі
облыстық соттардың, екеуі аудандық (калалық) соттардың судьялары) және
басқа тұлғалар жіберіледі. Кеңестің екеуі Республика Президенті
тағайындайды. Жоғары сот кеңесі сот құрамын құруға, қатысуға негізделген.
Оның өкілеттігіне мыналар кіреді: Жоғарғы соттың, облыстық соттардың және
оған теңестірілген соттардың судьялары қызметіне кандидаттарды, сондай-ақ
олардың төрағалары мен сот алқаларының төрағаларын сұрыптау және кепілдеме
беру. Жоғарғы сот кеңесі жоғарыда аталған лауазымды тұлғаларды қызметіне
босату туралы мәселелерді құрайды.
Төмен тұрған соттарды құру барысында Әділет біліктік алқасы маңызды
орын алады. Ол дербес және тәуелсіз мекеме болып табылады. Оның құрамына
Әділет министірінің орынбасары, Парламент Мәжілісі жіберілген екі депутата,
Жоғарғы соттың жалпы жиналысында сайланған алты судья, адвокаттар қоғамы
жіберген адвокат, нотариустар қоғамы жіберген нотариус, заңгерлер
қоғамдастығы жіберген екі ғалым-құқықтанушы кіреді. Әділет біліктік
алқасының негізгі өкілеттігі аудандық (калалық) және оған теңестірілген
соттардың төрағаларын және судьяларын қызметіне кандидаттарға кепілдеме
беру болып табылады. Сонымен қатар оларды босату, орнынан кетіру туралы
мәселелер қарайды, кепілдемелер береді, солардың негізгі Әділет біліктік
алқасы біліктік емтиханын қабылдайды. Солардың Әділет министірі тиісті
шешім қбылдайды, тестілейді және судьяларға кандидаттарға кепілдеме береді.
Сонымен қатар нотариалдық және адвокаттық қызметпен шұғылдануға ниет
білдірген тұлғалардың өтініші бойынша биліктік емтихпндарын қабылдайды,
кепілдеме береді, солардың негізінде Миністірлік тиісті лицензиялар
берді.
Соттар жүйесіне уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соттың төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті құрайтын облыстық және оған теңестірілген соттар кіреді.
Облыстық соттар судьялардың санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша
Президент бекітеді, ал әр облыстық сот үшін судьялардың санын тиісті
төрағасының ұсынысының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.
Облыстық және оған теңестірілген сот төрағалардан, сот алқаларының
тағаларынан және судьялардан тұрады. Облыстық және оған теңестірілген
соттардың органдарына мыналар кіреді: қадағалау алқасы, азаматтық істер
жөніндегі алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, соттардың жалпы отырысы (2
бап).
Аудандық немесе қалалық соттар ҚР сот жүйесінің негізгі звеносын
құрайды. Оларды уәкілетті органның жоғарғы сот төрағасымен келісілген
ұсынысы бойынша ҚР Президенті құрайды, қайта ұымдастырады және таратады.
Конституциялық заңның 6 – бабына сәйкес Президент бірнеше әкімшілік-
аумақтық бірлікте бір аудандық сот немесе бір әкімшілк – аумақтық бірлікте
бірнеше аудандық сот құрауы мүмкін.
Аудандық сот төрағадан және заңдарда белгіленген тәртіппен
тағайындалатын судьялардан тұрады. Аудандық соттар үшін судьялардың санын
осы сот территорияөрағасының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.
1.2. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің Конституциялық негіздері
Сот жүйесі құқықтық мемлекеттің ең негізгі органдарының бірі болып
табылады. Сондықтан бұл сот билігі әрбір құқықтық мемлекеттің Ата заңында
көрсетілуі тиіс. Қазақстан Республикасы өз егемендігі туралы 1990 жылы 25
қазанда қабылданған Декларациясында[40] мемлекеттік билікті тармақтарға
бөле отырып, сот билігін, осы биліктің бір тармағында қалыптасқандығын
көрсетеді. Сөйтіп, Жоғарғы Кеңестің тоғызыншы сессиясында тұңғыш рет өз
егемендігін алғаннан кейін 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Конституциясын қабылдады. Бұл Конституцияда сот билігін белгілей отырып,
оны жүзеге асыру тетігін нақтылы белгіледі. Бірақ бұл қабылданған алғашқы
Конституция ұзақ өмір сүре алған жоқ.
Бұл алғашқы Конституция жөнінде атақты ғалым қүқықтанушы С.З.Зиманов
өзінің "Конституция и Парламент Республики Казахстан" деген еңбегінде "1993
жылғы Конституция тарихи кезенде, өтпелі кезеңнің басында және Қазақстанның
демократиялық мемлекеттігін қалыптастыруда жағымды рөл атқарды. Сонымен
бірге ол "заңдардың заңы" рөлін сөзсіз орындай алмады. Бүған оның
демократияның тоқмейілсу кезеңінде қабылданғаны ықпал етті, ал нормативтік
жағынан алғанда ол көп дәрежеде "борпылдақ" болып шықты. Жұмыстың аяғына
дейін жеткізілмеуі, ережелер мен баптардағы ішкі қиыспаушылық оның
реттейтін қатынастарына кері әсерін тигізді",[41] - дейді. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің бүрынғы Төрағасы
Юрий Ким Қазақстан Республикасы Конституциясына бір жыл толуына байланысты
"Қазақстандағы Конституциялық реформа" деген мақаласында "Бұрынғы (1993 ж.)
Конституцияда билік тармағының бөліну принципі қамтылғанымен, заң шығарушы
және атқарушы билік арасында қайшылық туындаған жағдайда оны шешудің
Конституциялық тетігі жасалмады," - деп тұжырымдаған болатын[42].
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халық
референдумы негізінде қайтадан Қазақстан Республикасы Конституциясын
қабылдады. Оған 89,1% халық өзінің осы жаңа Конституцияны қолдайтыны
жөнінде дауыстарын берді[43]. Бұл жаңа қабылдаған Конституцияда билік бөлу
теориясы нақтылы түрде көрсетілді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
3-бабының 4-бөлігінде көрсетілгендей "Республикада мемлекеттік билік
біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады",
- делінген. Бүл билік бөлу теориясы барлық демократиялық мемлекеттердің
Конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір тармақтары өз қызметіне
байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады.
Билік бөлу тұжырымдамасы (концепциясы) қалай пайда болды деген сұраққа
жауап іздейтін болсақ, оның классикалық теориясын аса көрнекті француз
ағартушысы, ойшылы, философ Ш.Л.Монтескьенің еңбектерінен көре аламыз. Ш.Л.
Монтескье ілімінің негізі - жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын
мемлекеттік билік басшыларының қалпына келтірсе деген негізбен жазылғанын
айтуға болады.
Ш.Л. Монтескье биліктің үш тармағын "...Заң шығарушы билік,
халықаралық құқықтар мәселесін атқаратын билік және азаматтардың құқықтары
жөніндегі мәселесін атқаратын билік"[44], - деп бөліп қарайды. Демек, Ш.Л
Монтескье билікті мүлде дербес үш тармаққа бөлмейді, ол, биліктің үш түрі
туралы яғни біртұтас мемлекеттік биліктің үш бөлігі жөнінде мемлекеттік
басқаруды жақсарту үшін жасалған қүрылымдар жөнінде айтып көрсетеді. Шамасы
Ш.Л. Монтескьенің пікірінше біртұтас мемлекеттік жүйе мен олардың
әрекеттерін шатастырып алмас үшін жасалған қүрылымдар шығар. Биліктерді бір-
бірінен ажырату, олардың арасындағы байланыс пен бағыныштылық жойылса бүкіл
мемлекеттің жан-жаққа ыдырап кетуіне қауіп төндіруі мүмкін.
Биліктің үш тармағын анықтаған соң Ш.Л. Монтескье олардың әрқайсысының
өз өкілеттігіне байланысты мәселелерін де анықтайды. Мәселен, біріншісі
(заң шығарушы билік) заңдарды шығарады, осы заңдардың күшін жояды және оған
түзетулер енгізеді. Ал, екіншісі (атқарушы билік) соғысу мен татуласу
мәселесін және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Үшіншісі (сот билігі) қылмыс жасағандарды жазалайды және жеке адамдардың
арасындағы қақтығыстарды шешеді.[45]
Ш.Л. Монтескье өз еңбегінде биліктердің ара шектерін ашу мәселелеріне
көп көңіл бөліп, оларды жеке билік тармақтарына бөлу қажеттігін көрсетеді.
Биліктерді біріктіру туралы сөз болса, - дейді Ш.Л. Монтескье: "Егер бір
адамның немесе мекеменің қолында қаулы шығару да қылмысты мінеуде болса
бәрі де күйреген, бүлінген болар еді және жеке адамдардың жағдайы да ауыр
халде болар еді. Осындай республикалардың азаматтарының жағдайы қандай
болатынын ойлаңыз. Мұндай республикаларда заңдарды орындаушы ретінде әрбір
ведомства заң шығарушы ретінде өзіне-өзі берген бүкіл билікке иелік етеді.
Ол өзінің жалпы қаулысы бойынша мемлекетті қиратуы мүмкін және сондай-ақ
сот билігіне ие бола отырып ол өзінің үкімдерімен әрбір адамды бас
көтертпестей ету мүмкіндігіне ие". Осыған байланысты Ш.Л.Монтескье әрбір
билік тармағынан тиесілі құзырын анықтап, биліктердің бірін-бірі өзара
тежеу тетігін жасағаа
Ш.Л. Монтескье тұжырымдамасы бойынша сот тек әділеттілікті жүзеге
асыру мақсатында қызмет етеді. Сондықтан Ш.Л Монтескье биліктің біраз
бөлігін заң шығарушыларға береді. Оның пікірінше Парламент екі палатадан
тұрады: 1. Мейірбандар мәжілісі (Жоғарғы палата) және 2. Өкілдер мәжілісі
(Төменгі палата). Жоғарғы палата федеральдық өкілдерді соттауға құқылы (жай
сот емес). Екіншіден, Жоғарғы палата тағайындалған жазаны төмендетуге және
кешірім жасау қүқығы берілген. Үшіншіден, бұл палата сот билігін алмастыра
алатын болғандықтан теңгермешілік қызмет те атқарады. "Үш биліктің ішінде
сот тіпті билікте емес, билік кепілдігі деуге болады, қалған екеуі: шектен
шығып кетпес үшін оларға реттеушінің билігі керек. Осыған заң шығарушының
мейрбандар тобы бұл орынға өте лайық.2 Сонымен Ш.Л. Монтескье сот билігін
оның ең негізгі қызметі - сот бақылауынан айырады. Бұл оның өзінің
биліктерді тәуелсіз үш жеке билікке бөлу керектігі жөніндегі айтқан сөзіне
қайшы келіп тұр. Сот билігін "билік кепілдігі" дей отырып, оның құзыретінің
бір бөлігін Парламенттің Жоғарғы палатасына беріп жіберу арқылы, заң
шығарушы және атқарушы биліктеріне қарағанда, сот билігін бағынышты
жағдайға түсіріп тастаған. Бұнда Ш.Л. Монтескьенің мемлекеттік моделді құру
мәселесі таптық тұрғысынан қаралғанын көре аламыз.
Сот билігін ұйымдастыруда Ш.Л Монтескьенің қызықты көзқарастары бар,
мәселен, сот билігі арнайы бір тұрақты орган есебінде жұмыс атқармай-ақ, ол
тек "... белгілі уақыт аралығында халық арасынан, заңды жолмен құрылып,
қажеттілігі ақталған соң таратылады. Екіншіден, сотты сайлау керек, тек
кейбір жағдайларда ғана тағайындалуы тиіс. Үшіншіден, сот алқалы түрде
жүргізілуі керек. Төртіншіден, сот сол уақыттағы қолданып жүрген занды
дәлме-дәл қолдануы керек. Бесіншіден, соттың шығарған үкімінде тек судьяның
жеке пікірі емес, ол занда да тікелей көрсетіліп тұрылуы керек", - деген өз
ойларын тұжырымдап көрсеткен болатын.
Өзінің ұлы еңбегінде Ш.Л. Монтескье, сот әділдігін жүзеге асыруда -
тек сот қызметінің негізгі міндеттеріне тоқталмай, сонымен қатар, атқарушы
және сот билігінің өз қызметтерін атқаруда заң ережелерін сақтауын және бұл
заңның бәріне де тән екенін атап көрсетеді. Ш.Л. Мон-тескьенің жасаған
билік бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz