Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді Азаматтық-құқықтық қорғау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел . құқықтық санат ретінде
1.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделдің түсінігі бойынша жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы ... ... ... . 15
ІІ БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы ... .. 21
2.2. Моральдық зиянды өтеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІІ БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді халықаралық құқықтық қорғау және сот тәжірибесінде реттеу негіздері
3.1. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді халықаралық құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.2. Сот тәжiрибесiнде ар.намысты, абыройды және iскерлiк беделдi қорғау жөнiндегi заңдылықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау туралы азаматтық істер бойынша сот тәжірибесіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
І БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел . құқықтық санат ретінде
1.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделдің түсінігі бойынша жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы ... ... ... . 15
ІІ БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы ... .. 21
2.2. Моральдық зиянды өтеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІІ БӨЛІМ. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді халықаралық құқықтық қорғау және сот тәжірибесінде реттеу негіздері
3.1. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді халықаралық құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.2. Сот тәжiрибесiнде ар.намысты, абыройды және iскерлiк беделдi қорғау жөнiндегi заңдылықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау туралы азаматтық істер бойынша сот тәжірибесіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам құқығын қорғау – кез келген мемлекеттің маңызды және негізгі алға қояр міндеттерінің бірі болып келеді. ҚР Конституциясы: мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адмның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетеді.
Ар – намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге деген құқық азаматтар мен заңды тұлғалардың субъективтік құқықтары жүйесінде ерекше орын алады .
Адам құқығы жөніндегі жалпы декларацияның артынан (10 желтоқсан 1948ж. БҰҰ Бас Ассамблеясымен бекітілген 12 бап) ҚР Конституциясы «Адамның қадір қасиетіне қол сұғылмайтындығы жөнінде және әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройы атының қорғалуына құқықтары бар екенін» - келтіре кетеді.
Қазіргі кезде ҚР-да ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқық салаларының бірнеше нормаларын қолдану арқылы кешенді түрде жүргізіледі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау туралы істер дәстүрлі тұрғыда қарағанда қоғам үшін үлкен мүддені құрайды. Сондай-ақ бұл проблемаға қатысты мүддеге ҚР ғалымдары тарапынан, біздің ойымызша әлі күнге дейін жетілмеген, мәселені теориямыз талдау қажеттілігі негізінде пікірлері кездескеннің өзінде жеткіліксіз күйде болып тұр. Сот тәжірибесін зерттеу кезінде бұл санаттағы істерді қарау мен шешу барысында судъялар үшін үлкен қиындықтар туғызуда. Оған себеп болып ең алдымен ар-намыс қадір-қасиетті және іскерлік беделді реттейтін нормативтік құқықтық актілер мазмұнында қайшылықты баптық нормалары кездеседі. Оларды тиянақты түрде талдау жүргізуді сондай-ақ құқық реттеудегі қайшылықтарды жойып, кемшіліктерді толықтыру жұмыстарын қажет етеді.
Ар – намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге деген құқық азаматтар мен заңды тұлғалардың субъективтік құқықтары жүйесінде ерекше орын алады .
Адам құқығы жөніндегі жалпы декларацияның артынан (10 желтоқсан 1948ж. БҰҰ Бас Ассамблеясымен бекітілген 12 бап) ҚР Конституциясы «Адамның қадір қасиетіне қол сұғылмайтындығы жөнінде және әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройы атының қорғалуына құқықтары бар екенін» - келтіре кетеді.
Қазіргі кезде ҚР-да ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқық салаларының бірнеше нормаларын қолдану арқылы кешенді түрде жүргізіледі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау туралы істер дәстүрлі тұрғыда қарағанда қоғам үшін үлкен мүддені құрайды. Сондай-ақ бұл проблемаға қатысты мүддеге ҚР ғалымдары тарапынан, біздің ойымызша әлі күнге дейін жетілмеген, мәселені теориямыз талдау қажеттілігі негізінде пікірлері кездескеннің өзінде жеткіліксіз күйде болып тұр. Сот тәжірибесін зерттеу кезінде бұл санаттағы істерді қарау мен шешу барысында судъялар үшін үлкен қиындықтар туғызуда. Оған себеп болып ең алдымен ар-намыс қадір-қасиетті және іскерлік беделді реттейтін нормативтік құқықтық актілер мазмұнында қайшылықты баптық нормалары кездеседі. Оларды тиянақты түрде талдау жүргізуді сондай-ақ құқық реттеудегі қайшылықтарды жойып, кемшіліктерді толықтыру жұмыстарын қажет етеді.
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 (өзг. мен толықтырулармен 7 қазан 1998 ж).
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) 1994 ж 27 желтоқсан, 1999 ж 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Қаулысы
4. Сборник Постановления Верховного Суда Республики Казахстан 1992-1996 гг. Алматы, 1997, 9-бет.
5. ҚР Жоғарғы Соты "Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніңдегі зандарды қолдануы туралы" 2001 ж. 21 шілдедегі №3 Нормативтік қаулысы
6. Қазақстан Республикасының "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңы 1999 жылғы 23 шілде
7. "Сот тәжірибесіңде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі зандардың қолданылуы туралы" 1992 ж. 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысы
8. Рафиева Л.К. Честь и достоинство как правовые категории // Изв. вузов. Правоведение №2 с. 64
9. Общая теория прав человека. Отв. Ред. Е.А. Лукашева. М. 1996 г. С. 1
10. Романов О.М. Защита чести, достоинства и деловой репутации. Минск «Амалфея» 2007 г.
11. Анисимов А.Л. Честь, достоинство, деловая репутация: Гражданско-правовая защита. М., 1994.
12. Қазақ ұлттық энциклопедиясы 1 том. А., 2003
13. Жукешев Қ., Сапарғалиев Ғ., Асамбекова Г. Адам. Қоғам. Құқық. А., 2005.
14. Құрманалиева А, Нуспекова З. Қазақ энциклопедиясы. 5 том А., 2003.
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) 1994 ж 27 желтоқсан, 1999 ж 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Қаулысы
4. Сборник Постановления Верховного Суда Республики Казахстан 1992-1996 гг. Алматы, 1997, 9-бет.
5. ҚР Жоғарғы Соты "Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніңдегі зандарды қолдануы туралы" 2001 ж. 21 шілдедегі №3 Нормативтік қаулысы
6. Қазақстан Республикасының "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңы 1999 жылғы 23 шілде
7. "Сот тәжірибесіңде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі зандардың қолданылуы туралы" 1992 ж. 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысы
8. Рафиева Л.К. Честь и достоинство как правовые категории // Изв. вузов. Правоведение №2 с. 64
9. Общая теория прав человека. Отв. Ред. Е.А. Лукашева. М. 1996 г. С. 1
10. Романов О.М. Защита чести, достоинства и деловой репутации. Минск «Амалфея» 2007 г.
11. Анисимов А.Л. Честь, достоинство, деловая репутация: Гражданско-правовая защита. М., 1994.
12. Қазақ ұлттық энциклопедиясы 1 том. А., 2003
13. Жукешев Қ., Сапарғалиев Ғ., Асамбекова Г. Адам. Қоғам. Құқық. А., 2005.
14. Құрманалиева А, Нуспекова З. Қазақ энциклопедиясы. 5 том А., 2003.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді Азаматтық-
құқықтық қорғау
Ғылыми жетекші:
Кафедра аға оқытушысы,
___ _________ 2012 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2012
М А З М Ұ Н Ы:
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
---------------- 3
І БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел – құқықтық санат
ретінде
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделдің түсінігі бойынша жалпы
шолу ----------------------------------- ------------------------------------
------------------- 8
1.2. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы -------------
15
ІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы ------
21
2.2. Моральдық зиянды өтеу мәселесі ----------------------------------- -----
------- 30
ІІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді халықаралық
құқықтық қорғау және сот тәжірибесінде реттеу негіздері
3.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді халықаралық құқықтық
қорғау ----------------------------------- ----------------------------------
---- 37
3.2. Сот тәжiрибесiнде ар-намысты, абыройды және iскерлiк беделдi қорғау
жөнiндегi заңдылықты қолдану ----------------------------------- ------------
-------- 44
3.3. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау туралы
азаматтық істер бойынша сот тәжірибесіне шолу ------------------------------
--- 50
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
-------- 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ----------------------
----------------------------------- ---------------------------- 67
ҚОСЫМША ----------------------------------- ---------------------------------
--------- 69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам құқығын қорғау – кез келген
мемлекеттің маңызды және негізгі алға қояр міндеттерінің бірі болып келеді.
ҚР Конституциясы: мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адмның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетеді.
Ар – намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге деген құқық азаматтар
мен заңды тұлғалардың субъективтік құқықтары жүйесінде ерекше орын
алады[1].
Адам құқығы жөніндегі жалпы декларацияның артынан (10 желтоқсан
1948ж. БҰҰ Бас Ассамблеясымен бекітілген 12 бап)[2] ҚР Конституциясы
Адамның қадір қасиетіне қол сұғылмайтындығы жөнінде және әркімнің жеке
өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы
мен абыройы атының қорғалуына құқықтары бар екенін - келтіре кетеді.
Қазіргі кезде ҚР-да ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
қорғау құқық салаларының бірнеше нормаларын қолдану арқылы кешенді түрде
жүргізіледі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау туралы істер
дәстүрлі тұрғыда қарағанда қоғам үшін үлкен мүддені құрайды. Сондай-ақ бұл
проблемаға қатысты мүддеге ҚР ғалымдары тарапынан, біздің ойымызша әлі
күнге дейін жетілмеген, мәселені теориямыз талдау қажеттілігі негізінде
пікірлері кездескеннің өзінде жеткіліксіз күйде болып тұр. Сот тәжірибесін
зерттеу кезінде бұл санаттағы істерді қарау мен шешу барысында судъялар
үшін үлкен қиындықтар туғызуда. Оған себеп болып ең алдымен ар-намыс қадір-
қасиетті және іскерлік беделді реттейтін нормативтік құқықтық актілер
мазмұнында қайшылықты баптық нормалары кездеседі. Оларды тиянақты түрде
талдау жүргізуді сондай-ақ құқық реттеудегі қайшылықтарды жойып,
кемшіліктерді толықтыру жұмыстарын қажет етеді.
Жалпы айтқанда ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді
қорғау мәселесі азаматтық және шаруашылық сот өндірісінде өзекті болып тұр,
сондықтан бұл санатты ғылыми және тәжірибелі тұрғыда терең зерттеуді қажет
етіп тұр.
Кәзіргі таңдағы жағдайларға байланысты адам құқығын қорғау қоғамдық
прогресс үшін жалпы адамзаттық мүддені негіздейтін доминанттардың бірі
болып табылады. Шынайы прогресс адам құқықтар мен бостандықтарын, оның
ішіндегі ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге деген құқықтарды
дұрыс қамсыздандырмай еш уақытта дами алмайды.
Қай мемлекет болмасын адам құқығын қорғау проблемасын қозғаған кезде
назардан тыс қалмайтындығы белгілі. Онсыз болашақтың адамгершіліктік және
саяси негізін салу мүмкін емес. Қоғамда, егер адамның құқығы мен
бостандығын құрметтемесе оның болашағы болмайды. Ар-намыс, қадір-қасиет
және іскерлік беделге деген құқық кез келген қоғам мен мемлекеттің маңызды
әлеуметтік-құқықтық құндылығы мен қажеттілігі болып табылады. Ондағы ең
керектісі нағыз құқықтық мемлекетті құру, ал құқықтық мемлекет – адам
құқығымен ажырамас ұғымдар: құқықтық мемлекет – адам құқығын кез келген
бұзушылықтардан қорғауды жүзеге асыру кепілі болса, адам құқығы – құқықтық
мемлекеттіліктің өзіне тән гуманистік, адамзаттық өлшемі.
Адам құқығы мен бостандығын мемлекеттің Негізгі Заңында және адам
құқығы жөніндегі басқа да негізгі қайнар көздерінде бекітілуі оларға деген
барлық мемлекеттік органдардың қамтамасыз ету міндетін көздесе, қоғам үшін
– биліктің кәзіргі тәжірибелі өмірде бұл құқықтар мен бостандықтар қалай
қамтамасыз етіліп жүзеге асырылатынына басты бақылай жүргізуге мүмкіндік
береді.
Адам құқықтары туралы Жалпы Декларацияның (1948 ж) 1 бабында
айтылғандай: Барлық адамдар ар-намысы мен құқығы жағынан тәуелсіз және тең
болып туылады. Олар сана мен ұжданмен бөленген, бір-бірімен туыстық рухында
қарам-қатынас жасаулары тиіс[3].
Осы айтылғандардың барлығы бітіруші үшін ғылыми тұрғыда зерттеуге
негіз болып табылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Ар-намыс,
қадір-қасиет және іскерлік бедел саласындағы мәселеге Ғ.С. Сапарғалиевтың,
А.Л. Анисимовтың, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М.
Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б.
ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел
мәселесіндегі құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел
жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары,
сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар
және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымына талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымын
конституциялық құқықтық негізде зерттеу;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жөніндегі
заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді құқықтық қорғауды
қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел саласы
бойынша жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша
көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының
өзекті мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау болып,
ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге, дипломдық тақырыптың өзекті
мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және азаматтық
заңдар, арнайы ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге арналған
заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық
актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған. Одан басқа автордың ғылыми
конференцияларында өткізген мақалаларынан байқауға болады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшадан тұрады.
І БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел – құқықтық санат
ретінде
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделдің түсініктеріне жалпы шолу
Ар-намыс, қадір-қасиет, бедел - ұғымдары өз алдына бір-біріне
жақын әрі ұқсас түсініктерден құралған адамгершіліктік санаттардан
шығатындығын білдіреді.
Ар – бұл жеке тұлғаның моральдық және оның сапалық қасиетін білдіретін
әлеуметтік бағасы.
Қадір-қасиет – жеке тұлғаның өзіндік ішкі бағасы, өзінің жеке сапалық
қасиеттерін түсінуі, қоғамға пайдалы қызмет көрсетуінен туындайтын
көзқарастары мен ішкі қабілеттілігі жатады.
Ежелгі Греция мен Ежелгі Римнің өзінде ар-намыс пен қадір-қасиетті
жеке тұлғаны құрметтеумен салыстырып, мораль және құқықпен байланыстырған.
Ар-намыс этика саласында маңызды орын алып көптеген ойшылдарды, саясаткер
мен философтарды толғандырған[4].
Философиялық-құқықтық тұрғыда қарағанда, ар-намыс ұғымы адамдар және
халықтар қатынастары тарихынан көрініс табатын үлкен билікті және үлкен
күшті білдіреді екен. Ар-намыс пен қадір-қасиет түсінігі сондай-ақ нақты
бағыттылықты да көрсетсе керек. Оның объектісі болып ең алдымен адамның
өзі, адамдар тобы немесе ұжым, кең мағынада келтіргенде ұлттар ары туралы
айтады екен.
Ар-намыс туралы сөз қозғағанда, оның екі аспектісі ажыратуға
түсетіндігі айқындалады:
1) объективті және субъективті;
2) жеке.
Ар-намыс – басқаша айтқанда өз қадірін бір қалыпта ұстау үшін тырысу
көрінісі болып келсе, екінші жағынан қоғамның мойындауы мен қоғамның бағасы
болып табылады. Оның мазмұны - әлеуметтік болып келеді, сондықтан адамның
ар-намысына қоғам баға бергендіктен бағалау санатына жатқызылады[5].
Ар — тұлғаның өзін-өзі моралъдық бақылауына қабілеттілігінің формасы
ретінде көрініс беретін әдептік санат. Парыз бен мотивке қарағанда ардың
өзгешелігі адамның коғам алдындагы жауапкершілігін түсіну негізінде істеген
әрекеттерін өзі бағалауды қоса қамтуынан керінеді. Ар адамның намысын,
абыройын кетірмеуге тырысуы сияқты, адамды өз әрекетімен езін сыйлаттыруды
кездейді, сонымен қоса, тұлғаның қоғамдық қызметке толық берілуін
міндеттейді. Қоғамның объективті кажеттіліктерінен туындайтындыктан, ар
адамды өзінің де, өзгенің де пікіріне сын көзбен караттырады, адамды өз
әрекетіне ғана емес, айналада болып жатқанның бәріне жауапкершілікпен
қарауға итермелейді.
Ар — адамның қоғамдық тәрбиемен жетілдіруге болатын қабілеті. Ол
қоғамның тарихи даму өлшемімен, сонымен коса, оның белгілі объективтік
жағдайлардағы әлеуметтік ұстанымдарымен айқындалады. Қоғамның прогресс
жолымен даму талаптарына адамның белсенді жауабы іспетті болып келетін ар
тұлғаның адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі жетілдіруінің ішкі қозғаушысы және
оның айналадагы нағыздыққа әрекеттік қатынасының стимулы болып табылады.
Арлылық адамның өзінің әрекеттерінің адамгершілік мәнін тануының тиімді
формасы ретінде немесе келеңсіз кылығы үшін эмоциялық күйзелісі ретінде
көрініс беруі мүмкін. Арлы болуға тырысу — әр адамның адамгершілік мұраты.
Намыс — моральдық сананың кең таралған үғымдарының бірі. Ар сияқты,
бұл да әдептік санатқа жатады, жеке адамның өзінің қоғамдағы мәртебесін
тұщынуын және қогам тарапынан оның мойындалуын көрсетеді. Өзінің мазмұны
мен сипаты жағынан намыс ұғымы абырой ұғымына жақын. Жеке адамның өзіне-
езінің және қоғамның жеке адамға қатынасының формасы ретінде көрініс
беретін намыс, кадір сияқты адамның өзін ұстауын және айналасындағылардың
оған қатынасын ретке келтіреді. Абырой — моральға қатысты алғанда,
адамдардың теңдігін негізге алса, намыстың өлшемдері әр адамның әлеуметтік
жағдайларына сәйкес ажыратылады. Әркімнің намысының және оны қорғау
мүмкіндігінің деңгейі әр түрлі болады.
Мысалы, моральдық тұрғыдан алғанда, қоғам үшін адамның бәрінің абыройы
бірдей — академик пен спортшының, президент пен жұмысшының, инженер мен
аула сыпырушының айырмасы жоқ. Олардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері қаншалықты бірдей болса, сол сияқты олар азамат ретінде, тұлға
ретінде де бірдей абыройлы. Ал намысқа қатысты жоғарыда аталғандардың
мүмкіндіктері бірдей емес[6].
Намыс жекенің немесе адамдар тобының (ұжымдық, кәсіптік, ұлттық, т.б)
намысы түрлерінде көрініс береді. Намыстың өлшемдері коғам алға басқан
сайын тарихи өзгерістерге ұшырап отырады. Жеке адамның намысы оның өзінің
жеке басының абыройын сақтауға тырысуымен байланысты. Ұжымның немесе
коғамның намысы жеке адамдардан кұралған топтың әлеуметтік жағдайларымен
және мүмкіндіктерімен қорғалады.
Намыстың ең басты ерекшелігі — оның асқактығында, касиеттілігінде.
Сондықтан адамдар бар мүмкіндіктермен оны қорғауға тырысады.
Абырой — тұлғаның өзінің жеке басын бағалауын көрсететін, адамның
өзіне өзінің және қоғам мен жеке адамның моралъдық қатынасын бейнелейтін
моралъдық сана ұғымы, әдептік санат. Адамның өз абыройын тұщынуы оның өзіне-
өзі қоятын талаптарына негізделіп, тұлғаның өзін-өзі бақылау формасында
көрініс береді. Адам өзінің абыройын кетірмеуді көздей отырып, бұл тұрғыда
коғам жағынан қойылып отырған талаптарды тыңғылықты орындауға тырысады.
Тұлғаның абыройы оның өзін қоршаған адамдардың және тұтастай алғанда,
қоғамның сол тұлғага деген қатынасын реттейді, оны сыйлай отырып, оның
кұқықтарын тануды қамтамасыз етеді.
Қадір-қасиет – адамның сапалық болмысын айқындайтын қасиет. Қадір-
қасиет адамның өзіне айрықша адамгершілік қатынасы мен оған өзгелердің
сыйлау деңгейін көрсететін этикалық категорияға жатады. Қадір-қасиет ұғымы
абырой-атақ, сый-құрмет, мәртебе даңқ ұғымдарымен үндес. Қазақ дәстүрлі
қоғамында құрметті, ел арасында беделі жоғары адамды Қадір-қасиеті мол,
Қадірлі кісі деп айтады. Қадір-қасиет адамның өзі айналысатын кәсібіне,
қабілет-қарымына байланысты. Адамның қадір-қасиеті оның шыққан тегі, білімі
немесе әлеуметтік жағдайымен емес, оның жеке тұлға және азамат ретіндегі
қасиеттерімен айқындалады. Бұл қасиеттер әр адамда өз мүмкіндіктерін
пайдалануына орай әр түрлі дәрежеде көрінеді. Адамның өз қадір-қасиетін
арттыруы оның жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында жүзеге асады. Ол
өзінің еркі мен ұмтылысы нәтижесінде және өзгелерден артықшылығын көрсетуі
арқылы қадірлі болып, халық арасында құрметке ие болады. Адамның өз қадір-
қасиетін білуі – кез келген тұлғаның өзін-өзі бағалау және тану сипаты
болғандықтан, ол адамның өзіне талап қоюына және өз алдындағы
жауапкершілігін сезінуіне негізделеді[7].
Адамның ары мен абыройы. Конституция адамның өнегелі сапасы — оның ары
мен абыройын жоғары ұстайды. Барлық халықтарда да ар мен абырой кісінің
жоғары бағалайтын кұндылықтарының бірі саналады. Қазақ халқының "малым —
жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы" деген мақалы да арды аса
қастерлеуінің көрінісі болып табылады. Адамгершілікке негізделген қоғамда
ар мен намыс заң жүзінде қорғалады. Бізде де сондай, ҚР Конституциясы
адамның ары мен абыройына кол сұғуға жол бермейді. Ар мен намысты қастерлеу
жағдайы азаматтық және қылмыстық заңдарда да анық айтылған.
Мысалы, егер біреу адамның ары мен абыройына кір кептіретін мағлұмат
таратып, ол мағлұматтың растығы дәлелденбесе, онда теріс мағлұмат таратқан
адам қылмыстық және материалдық жағынан жауапқа тартылады. Жәбір шеккен
адам өзі туралы айтылған мағлұматты жалған деп тапса, онда ол сот арқылы
өзінің мәртебесін қалпына келтіріп, кінәлі жақтан өзіне келтірілген зиянды
материалдық түрде өндіріп алуға құқылы.
Заң бойынша, біреуді қорлау — қылмыс деп танылады. Тіл тигізу — жалпы
адамзаттық ұстаным кағидасынан алып карағанда, адамның қадірін қорлау болып
табылады. Заң жеке адамның арын, ұжданын және абыройын қорғаумен бірге,
оның өміріне басқа біреудің озбырлық жасауына да жол бермейді.
Мәселен, біреудің сыртынан мәлімет жинау үшін, оның өзінің келісімі
керек, оның ұстіне, мұндай мәліметті сақтаудың және пайдаланудың реттілігін
білу қажет. Тек қылмысты болып, жауапқа тартылған жағдайда, азаматтың
келісімінсіз ол туралы мәліметті тек құқық қорғау органдарының
қызметкерлері — полиция, прокуратура, сот органдары жинауы мүмкін.
Егер азамат заң бойынша жауапқа тартылмаған болса, жоғарыда
көрсетілген орган адамдарының да оның сыртынан мәлімет жинауға құқығы жоқ.
Заң жеке адамның өміріне ешкімнің араласпауын қамтамасыз етеді. Бұл
қағиданы бұзған адам жауапқа тартылады. Қолындағы билігін пайдаланып, үйге
басып кіру, прокурордың мақұлдауынсыз үйге заңсыз тінту жасау жайлары да
заңсыздық деп саналады.
Абырой – қазақтарда бұл сөз кең мағынасында – ар – ұят, бедел, құрмет,
қадір – қасиет ұғымдарының жиынтық мазмұнын білдіреді, тар макғынасында –
сәттілік, істің көңілдегідей, ойдағыдай шығуы, пайда, тиімділік ұғымдарының
баламасы ретінде қолданылады. Абыройдың ауызекітілдегі әбүйір тұлғасы
көбінесе осы соңғы мәндерін білдіреді. Абырой философиясында моральдық
ұғым, этика категория тұрғысынан қарастырылады. Абырой – адам бойындағы ең
асыл құндылықтардың бірі; кісілік, адамгершіліктің тірегі.
Құқықта – жеке немесе заңды қорғалатын мүліктік емес әрі
ажыратылмайтын игіліктері, абырой – азаматтың немесе ұйымның жағымды
әлеуметтік бағасы, ар-намыс тұлғаның өзін-өзі бағалауы. ҚР Конституциясына
(18 – бап) және Азаматтық Кодексіне (43 –бап) сәйкес адамның Абыройы мен ар-
намысын мемлекет қорғайды. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің
және отбасының құпиясы болуына, Абыройы мен Ар-намысының қорғалуына құқығы
бар. Азамат өзінің абыройыы мен ар-намысына, іскерлік беделіне нұқсан
келтіретін мағлұматтарды, егер таратушы ондай мағлұматтардың шындыққа сай
екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды, сондай-ақ моральдық
шығынның орнын өтеуді талап етуге құқылы. Абырой мен ар-намысты азаматтық-
құқықтық, қылмыстық-құқықтық, т.б. қорғаудың тәртібі арнаулы заңдарда
көзделген.
Сонымен, біздің пікірімізше, ар-намыс – тарих санаттарына кіреді, ол
адамзат қоғамның пайда болысымен қалыптасқан. Қай жеке тұлға болмасын бұл
адамгершілік санатты тоқтатуға шамасы келмейді. Бұл деген сөз, адамзат
ұжымы өмір сүрген сайын, олардың бөлек мүшелері айналадағы тараптарынан
бағалауға жатады.
Ар-намыс пен қадір-қасиет азаматтар үшін бірдей емес. Әр адамның ар-
намысы мен қадір-қасиетінің мазмұны әр қашанда өзгеріп отырады, оған
негізгі себеп болып оның қоғам алдында қызметінің дамуы мен өсуі жатады.
Ар-намыс пен қадір-қасиет ұғымдарымен бірге іскерлік бедел түсінікте
өз көрінісін көрсетеді. Іскерлік бедел ұғымы қадір-қасиет түсінігімен
объективтік тұрғыда қарағанда ұқсас болып келеді. Іскерлік бедел адамның
өзіне байланысты жүзеге асырылады екен, себебі ол оның жүріс-тұрысы
негізінде құрылса керек. Адамның іскерлік беделін оның қылықтарынан
бағалайды екен. (Гегель жазғандай, - Адам – қылығымен сыйлы...). Іскерлік
бедел – жағымды және жағымсыз болып келеді. Сондықтан, біздің ойымызша
жоғарыда талқылаған ар-намыс, қадір-қасиет ұғымдарын іскерлік беделден
дұрыс асырата білу қажеттілігін көрсеткіміз келеді. Ажыратудың үш түрін
келтіруге болады:
1) бұл құқықтық қатынастың субъективтік құрылымы. Іскерлік беделдің иесі
болып тек материялдық игіліктерді тауар, қызмет, жұмыс өндіруші
субъект ғана болып табылады. Іскерлік бедел – жалпыазаматтық термин
болғанның өзінде комерциялық құқыққа еш қатысы болмағанның өзінде ол,
нақты түсінікті білдіреді. Ал ар-намыс, қадір-қасиетке тоқталсақ, оның
иесі болып кез-келген тұлға бола алады.
2) ажыратылымы, іскерлік бедел жеке болып келмей, бірақ жеке тұлғаның
игілік қасиеттерімен байланысты болып табылады. Іскерлік беделге
бағаны көпшілік береді, ол өз тұрғысында жағымды немесе жағымсыз болып
келуі мүмкін.
3) ажыратылымы бұл қандай бұзушылық және қандай бағытталған деген
сауалдарды шешуден көруге болады. Іскерлік беделдің бұзылуы
субъектінің материялдық емес құрамы элементтіңпәніне бағытталуы тиіс.
Іскерлік беделдің иесі ретінде кез-келген жеке айқындалған субъект
бола алады:
a) кәсіпкер-азамат;
b) шарт негізінде жалпыазаматтық жұмыс істейтін азамат;
c) контракт негізінде (еңбектік ) жұмыс істейтін азамат;
d) заңды тұлға;
Сонымен, ар-намыс деп - тұлғаның рухани және әлеуметтік сапасының
деңгейі, қоғамның беретін бағасын;
Абырой деп - тұлғаның өз рухани байлығын, рухани санасын, қоғамдағы
маңыздылығын, орнын іштей бағалауын;
Іскерлік бедел деп - тұлғаның іскерлік (өндірістік, мамандылық)
беделіне қоғам пікірі бойынша тұрақты берілген бағасын түсінгеніміз жөн.
1.2. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жөніндегі сұрақ – бұл ең
алдымен адам құқығы және оларды қамтамасыз ету туралы сұрақ болып табылады.
Мұндай санаттарды азаматтық-құқықтық тұрғыда түсіну мен талқылау ондай
игіліктердің мәнін ашатын құқықтық нормаларынан байқауға болады.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды.
Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын қамтамасыз етуге
айрықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір –
қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен
қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы органдар жұмыс
істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып Республика
Президентіне жүгінуге құқылы. Бір де бір мемлекеттік орган, бір де бір
лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы мен
бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны турулы хабарлануы тиіс.
Ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық міндетін
орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап азаматтың
заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лаузымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Констуциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті — ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. "Басынды арың сақтайды", "Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғынды қуады", "Дүреленсең де арынды сақта"
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да "Арым үшін жан пида", "Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы" деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген коғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: "Адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмайды" деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық зандарда нақтыланады. Егер кім де
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса жөне оның акиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін калпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен кадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
корлауға тыйым салады. Қорлау — жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа катысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың занда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (полиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқығы жоқ.
Адамнын, қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалатын құндылықты құрайды,
өйткені ол өзін және өзінің жеке тұлғалық жағдайын нақ құқықтық
мемлекеттегідей сезінетін кез келген жеке адамға тән. Қадір-қасиет деп
саналы түрде сезінілген, айналып келгенде оның жеке ішкі және сыртқы
қасиеттеріне аиналған қанына сіңген жеке тұлға ретінде сипаттайтын, адамның
дамушы ізгі мінез-әрекеттерінің сырттай бейнеленген көрінісі түсініледі.
Жеке адам үшін оның қадір-қасиеті айқын және оны құрайтын: материалдык және
рухани, тәнилік және имандалық, әлеуметтік және мәдени қасиеттер, қырлар,
сапалар топтары болады. "Жеке адамнын, қанға сіңген қасиеті" ер адамнын,
қадір-қасиетті жеке сезінуімен көрінетін жене бағаланатын сыртқы, сондай-ақ
ішкі мән-мағынасымен көрініс табады. Қадір-қасиет жеке тұлғаның оң мінез-
қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады, сондықтан мемлекеттің:
1) бір адамның қадір-қасиетінін, екінші бір адам үшін міндетті болып
табылатындығын; 2) қадір-қасиеттін, баршаның және әр адамның міндеттілік
объектісі ретінде екендігін; 3) "қанға сіңген қадір-қасиеттің" өзінінің
қадір-қасиетіне деген құқығы мен басқалардың қадір-қасиетіне деген міндетін
ұштастыратынын білдіретіндей құқықтық жағынан міндеттеу институттары арқылы
ынталандырылады және қорғалады[8]. Қадір-қасиет жоғарыда талқыланғандай
этикалық санат ретінде қарастырылады. Жеке бастың қадір-қасиеті
конституциялық құқықпен де, сонымен бірге салалық заңдар институттары
арқылы да қорғалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі баптарында жала жабу, қорлау сияқты жеке бастың ар-намысы мен қадір-
қасиетін кемсітетін іс-әрекеттерге қылмыстық жауаптылық көзделген. Жала
жабу басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе
оның беделін түсіретін көрінеу жалған мәліметтер таратудан (ҚР ҚК-нің 129-
бабы), ал қорлау — басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде
кемсітуден тұрады (ҚР ҚК-нің 130-бабы). Көпшілік алдында сөз сейлегенде не
көпшілікке таратылатын шығармада, не бұқаралық ақпарат құралдарында жала
жабу, сондай-ақ адамды ауыр, аса ауыр қылмыс жасады деп айыптаумен ұштасқан
жала жабу үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ сол
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазалануы мүмкін (ҚР ҚК-нін, 129-бабы).
Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке таратылатын шығармада, не
бұқаралық ақпарат-құралдарында қорлау жүз айлық есептік көрсеткіштен төрт
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бір
айдан төрт айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе езге де табысы мөлшерінде
аиыппұл салуға не жүз сексен сағатқа деиінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға
тартуға, не бір жылға деиінгі мерзімге тузеу жұмыстарына, не сол мерзімге
бас бостандығынан шектеуге жазаланады (ҚР ҚК 130 бабы).
Заңдарда қьлмыстық-құқықтық шаралармен бірге жеке адамдардың
арасындағы ғана емес, сонымен бірге адамдардың арасындағы ғана емес,
сонымен бірге азаматтар мен ресми тұлғалар арасындағы қарым-қатынастарға
есептіелген жеке бастың қадір-қасиетін қорғаудың азаматтық-құқықтық
шаралары да көзделген. Осы шараларды қолданудың заңдық негізін ҚР АК-нің
143-бабында орнықтырылған ережелер құрайды, ол ережелерге сейкес азамат
егер оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін мәліметтер
шындыққа сәйкес келетіндігін растамаса, сот аркылы осы меліметтерді бекерге
шығаруды талап етуге құкылы. Егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
нұқсан келтірілген мәліметтер бұқаралық ақларат құралдарында таратылған
болса, олар осы бұқаралық ақпарат құралдарында бекерге шығарылуы тиіс. Егер
аталған мәліметтер ұйымдардан шыққан құжаттарда болса, мұндай құжат сол
ұйымдарға осы құжаттардағы мәліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіндігі
туралы міндетті түрде хабарланып, кері қайтаруға, алмастыруға жатады. Егер
бұқаралық ақпарат органы мәлметті бекерге шығаруды жариялаудан бас тартса
не ол туралы бір айдың ішінде жарияламаса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда
азаматтың бұқаралық ақпарат құралдарында меліметті, бекерге шығарылғанын
жариялау туралы талабы сотта қаралады. Егер сот шешімі орындалмаса, сот
тәртіп бұзушыға бюджеттің кірісіне аударылатын айып салуға құқылы. Айыпты
телеу тәртіп бұзушыны сот шешімімен көзделген іс-әрекетті орындау
міндетінен босатпайды. Ар-намысы мен қадір-қасиетін нұқсан келтіретіндей
мәліметтер таратылған азамат мұндай мәлімемерді бекерге шығарумен бірге
оларды таратуға келген моральдық залалдың да орны толтырылуын талап етуге
құқылы. Егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген
адамды анықтау мүмкін болмаса, мұнда, мәліметтер арналып тәратылған адам
таратылған мәліметтердің шындыққа сай келмейтіндігін тану туралы сотқа
жүгінуге құқылы.
Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы іс азаматтық іс
жүргізу тертібімен қаралады, талап-арыз сотқа жауап берушінің тұратын жері
бойынша заңмен белгіленген жазбаша нысанда беріледі. Сот отырысы
жариялылық, делелдемелерді тікелей зерделеу, ашық және үздіксіздік
жағдайында өткізіледі. Сот өз шешімін Қазақстан Республикасының атынан
шығарады.
Ар-намысты қалпына келтірудің ерекше тертібі, кінәсіз адам қылмыстық
қуғындауға ұшырауына, яғни анықтау, алдын-ала тергеу, прокуратура және сот
органдарьіның іс-әрекеттері әсерінен зардап шеккен жағдайда белгіленген.
Қылмыстық іс үкіммен ақталған, сондай-ақ ақтайтын мән-жаймен сот оны
қысқартқан жағдайда, қылмыстық қудалау органы адамның бұзылған құкығын,
оның ішінде оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қалпына келтіру жөнінде заңда
көзделген барлық шараларды алуы тиіс. Қылмыстық процесті жүргізген, адамды
ақтау туралы шешім шығарған орган одан келтірілген залал үшін міндетті
түрде ресми кешірім сұрауы тиіс. Егер адам қылмыстық қудалауға заңсыз
ұшыраған болса, қылмыстық іс қозғалғаны, ұсталғаны, күзетте қамалғаны,
қызметінен уақытша алынғаны, медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастырылғаны, сотталғаны, оған қатысты қабылданған басқа да кейін
заңсыз деп танылған іс-әрекеттер туралы мәліметтер баспасөзде жарияланса,
радио, телевидение немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
таратылса осы адамның, ал ол қайтыс болған жағдайда оның туысқандарының
немесе қылмыстық процесті жүргізген органның талап етуі бойынша тиісті
бұқаралық ақпарат құралдары бір айдын, ішінде бұл туралы қажетті мәлімдеме
жасауы тиіс. Ақтайтын негізде ісі қысқартылған адамның талап етуі бойынша
қылмыстық процесті жүргізген орган екі апталық мерзімде өзінің заңсыз
шешімін кері қайтарып алғаны туралы оның жұмыс істейтін, оқитын, тұратын
орнына жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Азаматтың құқығын қалпына келтіру
талабын құқығын қалпына келтіру тертібі түсіндірілген хабарламаны алған
күннен кейінгі алты айдың ішінде қоюға болады. Егер ақтау немесе залалдың
орнын толтыру талабы қанағаттандырылмаса не адам қабылданған шешіммен
келіспесе, ол азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгінуге құқылы
(ҚР АІЖК-нің 4-тарауы).
ІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
занды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында "теріске шығару" ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келгіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе занды түлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет-қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметгік маңызды түйіндерге негізделеді[9].
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық)
қабілеті жөннінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда: 1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін; 2) жауапкер
арқылы таратылған; 3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлүматтар теріске
шығарылады. Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық акпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын кереміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сейленген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кір келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Занда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікгі негіз болады.
Кір келтіретін мағлұмат деп азаматтың (ұйымның) қолданылып жүрген заң
мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда,
тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық
қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-
намысына негізсіз нүқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлүматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайды
байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер
мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие
болады, яғни, оны АК-тің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа буқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет мінездемесінде және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөйлеулерде, түрлі үйьщцар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауыз-екі түрде айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысаңдағы мағлұмат
бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін[10].
АК-тің 143-бабында кір келтіретін мағлұматгардың теріске шығарылуының
арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында
азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса,
онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол
аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялатуға
құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіңдігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді (АК-тің
142-бабьшың 2-тармағы).
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген
жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. Егер
мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына
қатысты болса, оңда тиісті бұқаралық ақпарат құралының редакциясы мен
кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған
әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық
мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат кұралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе занды тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматқа немесе занды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе занды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп
тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны үшін
бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды.
Сонымен, азамат пен ұйым өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару үшін сотқа
жүгінеді. Сотқа жүгіну ондай мағлұматтарды таратушы адам әлгі таратқанын
шыңдыққа сай екендігін дәлелдей алмаған жагдайда жүзеге асады. Егер мұндай
мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, онда сол
бұқаралық ақпарат құралдарында берілген мағлұмат тегін түрде теріске
шығарылуға тиіс. Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл
құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға
міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері
сұратылып алынуға тиіс. Сонымен, тұлға таратылған жалған мағлұматтар арқылы
өзіне келген залалды (моральдық зиянды) өтеуді талап етуге қақысы бар.
Егер мұндай мағлұматтарды кім таратқаны белгісіз болған күннің өзінде
жәбірленуші оның шындыққа жанаспайтындығын дәлелдеу жөніңде сотқа шағына
алады. Моралъдық залал жәбірленушіге оны келтірушінің кінәсінің дәрежесіне
қарамастан өтеледі.
Сонымен, зерттеліп отырған мәселемізге қатысты сөз қозғағанда ең
алдымен ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау
дегенде - азаматтар мен занды тұлғаларды олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін әр түрлі жалған өсектерден
қорғаудың басты құралдарының бірі деп таныған жөн деп түсінгеніміз жөн.
"Ар-намыс", "қадір-қасиет" және "іскерлік бедел" санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.[11]
Ар-намыс дегеніміз - бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани
және әлеуметгік қасиетгерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз - адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз - адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтардьі теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе
тұжырымды мағлұматтар деп түсіну керек. Демек, әңгіме белгілі бір тұлғаны
теріс сипаттайтын кез келген мағлұматтар жөнінде болып отырған жоқ. АК-ның
143-бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс
қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни айналадағылардың көз алдыңда
адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғануда
ғана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетке,
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер
таратқан; үшіншіден, шыңдыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан
қорғануды көздейді.
"Сот тәжірибесіңде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-
қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі зандардың қолданылуы
туралы"[12] 1992 ж. 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6
Қаулысында аталған жағдайлардың әрқайсысын қалай түсіну керектігі
баяндалған.
Заңдарды сақтау, қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда,
қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматтың
немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін, шындыққа сай
келмейтін мағлұматтар кір келтірегін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін
мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып, оларды
баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы хабарлауды, әр түрлі
ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған
қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде, мәлімдемелерде
баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату деп түсіну керек.
Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып
есептелмейді. Ар-намысты, қадір-қасиетгі және іскерлік беделге кір
келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және
т.с.с. оргаңдарға хабарлауды да оларды таратуға жатқызу керек.
АК-ның 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды
жан-жақты анықтау қажет: оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған
мағлұматтар таратылған ба; олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне,
ұйымның іскерлік беделіне кір келтіре ме; бұл мағлұматтар шындыққа сай келе
ме?
АК-ның 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған кір
келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тертібін белгілейді: олар
сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуы тиіс. Бұған
қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды
тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегін жариялауға
құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес,
жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен
теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді.
Заң шығарушылар "нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында" дегенде олардың
тегін жариялануын көздеген; басқа құралдарда теріске шығару ақылы негізде
жүзеге асырылады.
Мұңдағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған
мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы теріске шығарылуы тиіс.
Егер бұқаралық ақпарат құралы бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не
оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе
занды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және
ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы. Бұл жағдайда
айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қалпына келтіру
жөніндегі сот шешімінің орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиеттің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін
жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан, сот
шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алынады. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Оны төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды (АК-ның 143-бабының 5-тармағы).
Егер ұйымнан шығатын құжатта азаматтың заңды тұлғаның ар-намысына,
қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар болса,
мұңдай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы мағлұматтардың
шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау арқылы қайтарып
алынуы тиіс. (Мысалы, егер занды тұлға туралы қате мағлұматтар хабарланса
немесе азаматқа жуыспайтын мінездеме берілген болса.)
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтар таратылған азамат немесе занды тұлға мұндай
мағлұматтарды теріске шығарумен қатар, мағлұматтар тарату арқылы
келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығыңдарын, сондай-ақ егер бұл адамның
құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған табысын (айырылып қалған пайда)
залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөніңде оның ар-намысына және қадір-
қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат
құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымынан босатылады.
Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды
теріске шығаруды талап етуге, соңдай-ақ өзін лауазымнан шеттеткен уақыт
ішінде алынбай қалған жалақының өтемін және келтірілген моральдық зиян үшін
етем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны
анықтау мүмкін болмаса, онда езі жөнінде мәліметгер таратылған азамат
немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану
туралы өтіншшен сотқа қайырылуға құқылы.
Азаматтық заңдар бойынша ҚР азаматының жеке бастың құпиясын сақтау,
оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сейлесу, күнделіктер, естеліктер,
жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрігерлік және
адвокаттық құпияны, банктік салымдар құпиясын сақтау құқығы бар (АК-ның 144-
бабы).
Күнделіктерді, естеліктерді, жазбаларды және басқа құжаттарды
жариялауға автордың келісімімен ғана, ал хаттарды жариялауға олардың авторы
мен адрес иесінің келісуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді Азаматтық-
құқықтық қорғау
Ғылыми жетекші:
Кафедра аға оқытушысы,
___ _________ 2012 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2012
М А З М Ұ Н Ы:
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
---------------- 3
І БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел – құқықтық санат
ретінде
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделдің түсінігі бойынша жалпы
шолу ----------------------------------- ------------------------------------
------------------- 8
1.2. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы -------------
15
ІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы ------
21
2.2. Моральдық зиянды өтеу мәселесі ----------------------------------- -----
------- 30
ІІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді халықаралық
құқықтық қорғау және сот тәжірибесінде реттеу негіздері
3.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді халықаралық құқықтық
қорғау ----------------------------------- ----------------------------------
---- 37
3.2. Сот тәжiрибесiнде ар-намысты, абыройды және iскерлiк беделдi қорғау
жөнiндегi заңдылықты қолдану ----------------------------------- ------------
-------- 44
3.3. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау туралы
азаматтық істер бойынша сот тәжірибесіне шолу ------------------------------
--- 50
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
-------- 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ----------------------
----------------------------------- ---------------------------- 67
ҚОСЫМША ----------------------------------- ---------------------------------
--------- 69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам құқығын қорғау – кез келген
мемлекеттің маңызды және негізгі алға қояр міндеттерінің бірі болып келеді.
ҚР Конституциясы: мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адмның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетеді.
Ар – намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге деген құқық азаматтар
мен заңды тұлғалардың субъективтік құқықтары жүйесінде ерекше орын
алады[1].
Адам құқығы жөніндегі жалпы декларацияның артынан (10 желтоқсан
1948ж. БҰҰ Бас Ассамблеясымен бекітілген 12 бап)[2] ҚР Конституциясы
Адамның қадір қасиетіне қол сұғылмайтындығы жөнінде және әркімнің жеке
өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы
мен абыройы атының қорғалуына құқықтары бар екенін - келтіре кетеді.
Қазіргі кезде ҚР-да ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
қорғау құқық салаларының бірнеше нормаларын қолдану арқылы кешенді түрде
жүргізіледі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау туралы істер
дәстүрлі тұрғыда қарағанда қоғам үшін үлкен мүддені құрайды. Сондай-ақ бұл
проблемаға қатысты мүддеге ҚР ғалымдары тарапынан, біздің ойымызша әлі
күнге дейін жетілмеген, мәселені теориямыз талдау қажеттілігі негізінде
пікірлері кездескеннің өзінде жеткіліксіз күйде болып тұр. Сот тәжірибесін
зерттеу кезінде бұл санаттағы істерді қарау мен шешу барысында судъялар
үшін үлкен қиындықтар туғызуда. Оған себеп болып ең алдымен ар-намыс қадір-
қасиетті және іскерлік беделді реттейтін нормативтік құқықтық актілер
мазмұнында қайшылықты баптық нормалары кездеседі. Оларды тиянақты түрде
талдау жүргізуді сондай-ақ құқық реттеудегі қайшылықтарды жойып,
кемшіліктерді толықтыру жұмыстарын қажет етеді.
Жалпы айтқанда ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді
қорғау мәселесі азаматтық және шаруашылық сот өндірісінде өзекті болып тұр,
сондықтан бұл санатты ғылыми және тәжірибелі тұрғыда терең зерттеуді қажет
етіп тұр.
Кәзіргі таңдағы жағдайларға байланысты адам құқығын қорғау қоғамдық
прогресс үшін жалпы адамзаттық мүддені негіздейтін доминанттардың бірі
болып табылады. Шынайы прогресс адам құқықтар мен бостандықтарын, оның
ішіндегі ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге деген құқықтарды
дұрыс қамсыздандырмай еш уақытта дами алмайды.
Қай мемлекет болмасын адам құқығын қорғау проблемасын қозғаған кезде
назардан тыс қалмайтындығы белгілі. Онсыз болашақтың адамгершіліктік және
саяси негізін салу мүмкін емес. Қоғамда, егер адамның құқығы мен
бостандығын құрметтемесе оның болашағы болмайды. Ар-намыс, қадір-қасиет
және іскерлік беделге деген құқық кез келген қоғам мен мемлекеттің маңызды
әлеуметтік-құқықтық құндылығы мен қажеттілігі болып табылады. Ондағы ең
керектісі нағыз құқықтық мемлекетті құру, ал құқықтық мемлекет – адам
құқығымен ажырамас ұғымдар: құқықтық мемлекет – адам құқығын кез келген
бұзушылықтардан қорғауды жүзеге асыру кепілі болса, адам құқығы – құқықтық
мемлекеттіліктің өзіне тән гуманистік, адамзаттық өлшемі.
Адам құқығы мен бостандығын мемлекеттің Негізгі Заңында және адам
құқығы жөніндегі басқа да негізгі қайнар көздерінде бекітілуі оларға деген
барлық мемлекеттік органдардың қамтамасыз ету міндетін көздесе, қоғам үшін
– биліктің кәзіргі тәжірибелі өмірде бұл құқықтар мен бостандықтар қалай
қамтамасыз етіліп жүзеге асырылатынына басты бақылай жүргізуге мүмкіндік
береді.
Адам құқықтары туралы Жалпы Декларацияның (1948 ж) 1 бабында
айтылғандай: Барлық адамдар ар-намысы мен құқығы жағынан тәуелсіз және тең
болып туылады. Олар сана мен ұжданмен бөленген, бір-бірімен туыстық рухында
қарам-қатынас жасаулары тиіс[3].
Осы айтылғандардың барлығы бітіруші үшін ғылыми тұрғыда зерттеуге
негіз болып табылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Ар-намыс,
қадір-қасиет және іскерлік бедел саласындағы мәселеге Ғ.С. Сапарғалиевтың,
А.Л. Анисимовтың, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М.
Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б.
ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел
мәселесіндегі құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел
жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары,
сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар
және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымына талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымын
конституциялық құқықтық негізде зерттеу;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жөніндегі
заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді құқықтық қорғауды
қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел саласы
бойынша жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша
көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының
өзекті мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау болып,
ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге, дипломдық тақырыптың өзекті
мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және азаматтық
заңдар, арнайы ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге арналған
заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық
актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған. Одан басқа автордың ғылыми
конференцияларында өткізген мақалаларынан байқауға болады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшадан тұрады.
І БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел – құқықтық санат
ретінде
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделдің түсініктеріне жалпы шолу
Ар-намыс, қадір-қасиет, бедел - ұғымдары өз алдына бір-біріне
жақын әрі ұқсас түсініктерден құралған адамгершіліктік санаттардан
шығатындығын білдіреді.
Ар – бұл жеке тұлғаның моральдық және оның сапалық қасиетін білдіретін
әлеуметтік бағасы.
Қадір-қасиет – жеке тұлғаның өзіндік ішкі бағасы, өзінің жеке сапалық
қасиеттерін түсінуі, қоғамға пайдалы қызмет көрсетуінен туындайтын
көзқарастары мен ішкі қабілеттілігі жатады.
Ежелгі Греция мен Ежелгі Римнің өзінде ар-намыс пен қадір-қасиетті
жеке тұлғаны құрметтеумен салыстырып, мораль және құқықпен байланыстырған.
Ар-намыс этика саласында маңызды орын алып көптеген ойшылдарды, саясаткер
мен философтарды толғандырған[4].
Философиялық-құқықтық тұрғыда қарағанда, ар-намыс ұғымы адамдар және
халықтар қатынастары тарихынан көрініс табатын үлкен билікті және үлкен
күшті білдіреді екен. Ар-намыс пен қадір-қасиет түсінігі сондай-ақ нақты
бағыттылықты да көрсетсе керек. Оның объектісі болып ең алдымен адамның
өзі, адамдар тобы немесе ұжым, кең мағынада келтіргенде ұлттар ары туралы
айтады екен.
Ар-намыс туралы сөз қозғағанда, оның екі аспектісі ажыратуға
түсетіндігі айқындалады:
1) объективті және субъективті;
2) жеке.
Ар-намыс – басқаша айтқанда өз қадірін бір қалыпта ұстау үшін тырысу
көрінісі болып келсе, екінші жағынан қоғамның мойындауы мен қоғамның бағасы
болып табылады. Оның мазмұны - әлеуметтік болып келеді, сондықтан адамның
ар-намысына қоғам баға бергендіктен бағалау санатына жатқызылады[5].
Ар — тұлғаның өзін-өзі моралъдық бақылауына қабілеттілігінің формасы
ретінде көрініс беретін әдептік санат. Парыз бен мотивке қарағанда ардың
өзгешелігі адамның коғам алдындагы жауапкершілігін түсіну негізінде істеген
әрекеттерін өзі бағалауды қоса қамтуынан керінеді. Ар адамның намысын,
абыройын кетірмеуге тырысуы сияқты, адамды өз әрекетімен езін сыйлаттыруды
кездейді, сонымен қоса, тұлғаның қоғамдық қызметке толық берілуін
міндеттейді. Қоғамның объективті кажеттіліктерінен туындайтындыктан, ар
адамды өзінің де, өзгенің де пікіріне сын көзбен караттырады, адамды өз
әрекетіне ғана емес, айналада болып жатқанның бәріне жауапкершілікпен
қарауға итермелейді.
Ар — адамның қоғамдық тәрбиемен жетілдіруге болатын қабілеті. Ол
қоғамның тарихи даму өлшемімен, сонымен коса, оның белгілі объективтік
жағдайлардағы әлеуметтік ұстанымдарымен айқындалады. Қоғамның прогресс
жолымен даму талаптарына адамның белсенді жауабы іспетті болып келетін ар
тұлғаның адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі жетілдіруінің ішкі қозғаушысы және
оның айналадагы нағыздыққа әрекеттік қатынасының стимулы болып табылады.
Арлылық адамның өзінің әрекеттерінің адамгершілік мәнін тануының тиімді
формасы ретінде немесе келеңсіз кылығы үшін эмоциялық күйзелісі ретінде
көрініс беруі мүмкін. Арлы болуға тырысу — әр адамның адамгершілік мұраты.
Намыс — моральдық сананың кең таралған үғымдарының бірі. Ар сияқты,
бұл да әдептік санатқа жатады, жеке адамның өзінің қоғамдағы мәртебесін
тұщынуын және қогам тарапынан оның мойындалуын көрсетеді. Өзінің мазмұны
мен сипаты жағынан намыс ұғымы абырой ұғымына жақын. Жеке адамның өзіне-
езінің және қоғамның жеке адамға қатынасының формасы ретінде көрініс
беретін намыс, кадір сияқты адамның өзін ұстауын және айналасындағылардың
оған қатынасын ретке келтіреді. Абырой — моральға қатысты алғанда,
адамдардың теңдігін негізге алса, намыстың өлшемдері әр адамның әлеуметтік
жағдайларына сәйкес ажыратылады. Әркімнің намысының және оны қорғау
мүмкіндігінің деңгейі әр түрлі болады.
Мысалы, моральдық тұрғыдан алғанда, қоғам үшін адамның бәрінің абыройы
бірдей — академик пен спортшының, президент пен жұмысшының, инженер мен
аула сыпырушының айырмасы жоқ. Олардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері қаншалықты бірдей болса, сол сияқты олар азамат ретінде, тұлға
ретінде де бірдей абыройлы. Ал намысқа қатысты жоғарыда аталғандардың
мүмкіндіктері бірдей емес[6].
Намыс жекенің немесе адамдар тобының (ұжымдық, кәсіптік, ұлттық, т.б)
намысы түрлерінде көрініс береді. Намыстың өлшемдері коғам алға басқан
сайын тарихи өзгерістерге ұшырап отырады. Жеке адамның намысы оның өзінің
жеке басының абыройын сақтауға тырысуымен байланысты. Ұжымның немесе
коғамның намысы жеке адамдардан кұралған топтың әлеуметтік жағдайларымен
және мүмкіндіктерімен қорғалады.
Намыстың ең басты ерекшелігі — оның асқактығында, касиеттілігінде.
Сондықтан адамдар бар мүмкіндіктермен оны қорғауға тырысады.
Абырой — тұлғаның өзінің жеке басын бағалауын көрсететін, адамның
өзіне өзінің және қоғам мен жеке адамның моралъдық қатынасын бейнелейтін
моралъдық сана ұғымы, әдептік санат. Адамның өз абыройын тұщынуы оның өзіне-
өзі қоятын талаптарына негізделіп, тұлғаның өзін-өзі бақылау формасында
көрініс береді. Адам өзінің абыройын кетірмеуді көздей отырып, бұл тұрғыда
коғам жағынан қойылып отырған талаптарды тыңғылықты орындауға тырысады.
Тұлғаның абыройы оның өзін қоршаған адамдардың және тұтастай алғанда,
қоғамның сол тұлғага деген қатынасын реттейді, оны сыйлай отырып, оның
кұқықтарын тануды қамтамасыз етеді.
Қадір-қасиет – адамның сапалық болмысын айқындайтын қасиет. Қадір-
қасиет адамның өзіне айрықша адамгершілік қатынасы мен оған өзгелердің
сыйлау деңгейін көрсететін этикалық категорияға жатады. Қадір-қасиет ұғымы
абырой-атақ, сый-құрмет, мәртебе даңқ ұғымдарымен үндес. Қазақ дәстүрлі
қоғамында құрметті, ел арасында беделі жоғары адамды Қадір-қасиеті мол,
Қадірлі кісі деп айтады. Қадір-қасиет адамның өзі айналысатын кәсібіне,
қабілет-қарымына байланысты. Адамның қадір-қасиеті оның шыққан тегі, білімі
немесе әлеуметтік жағдайымен емес, оның жеке тұлға және азамат ретіндегі
қасиеттерімен айқындалады. Бұл қасиеттер әр адамда өз мүмкіндіктерін
пайдалануына орай әр түрлі дәрежеде көрінеді. Адамның өз қадір-қасиетін
арттыруы оның жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында жүзеге асады. Ол
өзінің еркі мен ұмтылысы нәтижесінде және өзгелерден артықшылығын көрсетуі
арқылы қадірлі болып, халық арасында құрметке ие болады. Адамның өз қадір-
қасиетін білуі – кез келген тұлғаның өзін-өзі бағалау және тану сипаты
болғандықтан, ол адамның өзіне талап қоюына және өз алдындағы
жауапкершілігін сезінуіне негізделеді[7].
Адамның ары мен абыройы. Конституция адамның өнегелі сапасы — оның ары
мен абыройын жоғары ұстайды. Барлық халықтарда да ар мен абырой кісінің
жоғары бағалайтын кұндылықтарының бірі саналады. Қазақ халқының "малым —
жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы" деген мақалы да арды аса
қастерлеуінің көрінісі болып табылады. Адамгершілікке негізделген қоғамда
ар мен намыс заң жүзінде қорғалады. Бізде де сондай, ҚР Конституциясы
адамның ары мен абыройына кол сұғуға жол бермейді. Ар мен намысты қастерлеу
жағдайы азаматтық және қылмыстық заңдарда да анық айтылған.
Мысалы, егер біреу адамның ары мен абыройына кір кептіретін мағлұмат
таратып, ол мағлұматтың растығы дәлелденбесе, онда теріс мағлұмат таратқан
адам қылмыстық және материалдық жағынан жауапқа тартылады. Жәбір шеккен
адам өзі туралы айтылған мағлұматты жалған деп тапса, онда ол сот арқылы
өзінің мәртебесін қалпына келтіріп, кінәлі жақтан өзіне келтірілген зиянды
материалдық түрде өндіріп алуға құқылы.
Заң бойынша, біреуді қорлау — қылмыс деп танылады. Тіл тигізу — жалпы
адамзаттық ұстаным кағидасынан алып карағанда, адамның қадірін қорлау болып
табылады. Заң жеке адамның арын, ұжданын және абыройын қорғаумен бірге,
оның өміріне басқа біреудің озбырлық жасауына да жол бермейді.
Мәселен, біреудің сыртынан мәлімет жинау үшін, оның өзінің келісімі
керек, оның ұстіне, мұндай мәліметті сақтаудың және пайдаланудың реттілігін
білу қажет. Тек қылмысты болып, жауапқа тартылған жағдайда, азаматтың
келісімінсіз ол туралы мәліметті тек құқық қорғау органдарының
қызметкерлері — полиция, прокуратура, сот органдары жинауы мүмкін.
Егер азамат заң бойынша жауапқа тартылмаған болса, жоғарыда
көрсетілген орган адамдарының да оның сыртынан мәлімет жинауға құқығы жоқ.
Заң жеке адамның өміріне ешкімнің араласпауын қамтамасыз етеді. Бұл
қағиданы бұзған адам жауапқа тартылады. Қолындағы билігін пайдаланып, үйге
басып кіру, прокурордың мақұлдауынсыз үйге заңсыз тінту жасау жайлары да
заңсыздық деп саналады.
Абырой – қазақтарда бұл сөз кең мағынасында – ар – ұят, бедел, құрмет,
қадір – қасиет ұғымдарының жиынтық мазмұнын білдіреді, тар макғынасында –
сәттілік, істің көңілдегідей, ойдағыдай шығуы, пайда, тиімділік ұғымдарының
баламасы ретінде қолданылады. Абыройдың ауызекітілдегі әбүйір тұлғасы
көбінесе осы соңғы мәндерін білдіреді. Абырой философиясында моральдық
ұғым, этика категория тұрғысынан қарастырылады. Абырой – адам бойындағы ең
асыл құндылықтардың бірі; кісілік, адамгершіліктің тірегі.
Құқықта – жеке немесе заңды қорғалатын мүліктік емес әрі
ажыратылмайтын игіліктері, абырой – азаматтың немесе ұйымның жағымды
әлеуметтік бағасы, ар-намыс тұлғаның өзін-өзі бағалауы. ҚР Конституциясына
(18 – бап) және Азаматтық Кодексіне (43 –бап) сәйкес адамның Абыройы мен ар-
намысын мемлекет қорғайды. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің
және отбасының құпиясы болуына, Абыройы мен Ар-намысының қорғалуына құқығы
бар. Азамат өзінің абыройыы мен ар-намысына, іскерлік беделіне нұқсан
келтіретін мағлұматтарды, егер таратушы ондай мағлұматтардың шындыққа сай
екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды, сондай-ақ моральдық
шығынның орнын өтеуді талап етуге құқылы. Абырой мен ар-намысты азаматтық-
құқықтық, қылмыстық-құқықтық, т.б. қорғаудың тәртібі арнаулы заңдарда
көзделген.
Сонымен, біздің пікірімізше, ар-намыс – тарих санаттарына кіреді, ол
адамзат қоғамның пайда болысымен қалыптасқан. Қай жеке тұлға болмасын бұл
адамгершілік санатты тоқтатуға шамасы келмейді. Бұл деген сөз, адамзат
ұжымы өмір сүрген сайын, олардың бөлек мүшелері айналадағы тараптарынан
бағалауға жатады.
Ар-намыс пен қадір-қасиет азаматтар үшін бірдей емес. Әр адамның ар-
намысы мен қадір-қасиетінің мазмұны әр қашанда өзгеріп отырады, оған
негізгі себеп болып оның қоғам алдында қызметінің дамуы мен өсуі жатады.
Ар-намыс пен қадір-қасиет ұғымдарымен бірге іскерлік бедел түсінікте
өз көрінісін көрсетеді. Іскерлік бедел ұғымы қадір-қасиет түсінігімен
объективтік тұрғыда қарағанда ұқсас болып келеді. Іскерлік бедел адамның
өзіне байланысты жүзеге асырылады екен, себебі ол оның жүріс-тұрысы
негізінде құрылса керек. Адамның іскерлік беделін оның қылықтарынан
бағалайды екен. (Гегель жазғандай, - Адам – қылығымен сыйлы...). Іскерлік
бедел – жағымды және жағымсыз болып келеді. Сондықтан, біздің ойымызша
жоғарыда талқылаған ар-намыс, қадір-қасиет ұғымдарын іскерлік беделден
дұрыс асырата білу қажеттілігін көрсеткіміз келеді. Ажыратудың үш түрін
келтіруге болады:
1) бұл құқықтық қатынастың субъективтік құрылымы. Іскерлік беделдің иесі
болып тек материялдық игіліктерді тауар, қызмет, жұмыс өндіруші
субъект ғана болып табылады. Іскерлік бедел – жалпыазаматтық термин
болғанның өзінде комерциялық құқыққа еш қатысы болмағанның өзінде ол,
нақты түсінікті білдіреді. Ал ар-намыс, қадір-қасиетке тоқталсақ, оның
иесі болып кез-келген тұлға бола алады.
2) ажыратылымы, іскерлік бедел жеке болып келмей, бірақ жеке тұлғаның
игілік қасиеттерімен байланысты болып табылады. Іскерлік беделге
бағаны көпшілік береді, ол өз тұрғысында жағымды немесе жағымсыз болып
келуі мүмкін.
3) ажыратылымы бұл қандай бұзушылық және қандай бағытталған деген
сауалдарды шешуден көруге болады. Іскерлік беделдің бұзылуы
субъектінің материялдық емес құрамы элементтіңпәніне бағытталуы тиіс.
Іскерлік беделдің иесі ретінде кез-келген жеке айқындалған субъект
бола алады:
a) кәсіпкер-азамат;
b) шарт негізінде жалпыазаматтық жұмыс істейтін азамат;
c) контракт негізінде (еңбектік ) жұмыс істейтін азамат;
d) заңды тұлға;
Сонымен, ар-намыс деп - тұлғаның рухани және әлеуметтік сапасының
деңгейі, қоғамның беретін бағасын;
Абырой деп - тұлғаның өз рухани байлығын, рухани санасын, қоғамдағы
маңыздылығын, орнын іштей бағалауын;
Іскерлік бедел деп - тұлғаның іскерлік (өндірістік, мамандылық)
беделіне қоғам пікірі бойынша тұрақты берілген бағасын түсінгеніміз жөн.
1.2. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге құқық ұғымы
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жөніндегі сұрақ – бұл ең
алдымен адам құқығы және оларды қамтамасыз ету туралы сұрақ болып табылады.
Мұндай санаттарды азаматтық-құқықтық тұрғыда түсіну мен талқылау ондай
игіліктердің мәнін ашатын құқықтық нормаларынан байқауға болады.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды.
Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын қамтамасыз етуге
айрықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір –
қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен
қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы органдар жұмыс
істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып Республика
Президентіне жүгінуге құқылы. Бір де бір мемлекеттік орган, бір де бір
лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы мен
бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны турулы хабарлануы тиіс.
Ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық міндетін
орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап азаматтың
заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лаузымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Констуциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті — ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. "Басынды арың сақтайды", "Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғынды қуады", "Дүреленсең де арынды сақта"
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да "Арым үшін жан пида", "Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы" деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген коғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: "Адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмайды" деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық зандарда нақтыланады. Егер кім де
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса жөне оның акиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін калпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен кадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
корлауға тыйым салады. Қорлау — жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа катысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың занда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (полиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқығы жоқ.
Адамнын, қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалатын құндылықты құрайды,
өйткені ол өзін және өзінің жеке тұлғалық жағдайын нақ құқықтық
мемлекеттегідей сезінетін кез келген жеке адамға тән. Қадір-қасиет деп
саналы түрде сезінілген, айналып келгенде оның жеке ішкі және сыртқы
қасиеттеріне аиналған қанына сіңген жеке тұлға ретінде сипаттайтын, адамның
дамушы ізгі мінез-әрекеттерінің сырттай бейнеленген көрінісі түсініледі.
Жеке адам үшін оның қадір-қасиеті айқын және оны құрайтын: материалдык және
рухани, тәнилік және имандалық, әлеуметтік және мәдени қасиеттер, қырлар,
сапалар топтары болады. "Жеке адамнын, қанға сіңген қасиеті" ер адамнын,
қадір-қасиетті жеке сезінуімен көрінетін жене бағаланатын сыртқы, сондай-ақ
ішкі мән-мағынасымен көрініс табады. Қадір-қасиет жеке тұлғаның оң мінез-
қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады, сондықтан мемлекеттің:
1) бір адамның қадір-қасиетінін, екінші бір адам үшін міндетті болып
табылатындығын; 2) қадір-қасиеттін, баршаның және әр адамның міндеттілік
объектісі ретінде екендігін; 3) "қанға сіңген қадір-қасиеттің" өзінінің
қадір-қасиетіне деген құқығы мен басқалардың қадір-қасиетіне деген міндетін
ұштастыратынын білдіретіндей құқықтық жағынан міндеттеу институттары арқылы
ынталандырылады және қорғалады[8]. Қадір-қасиет жоғарыда талқыланғандай
этикалық санат ретінде қарастырылады. Жеке бастың қадір-қасиеті
конституциялық құқықпен де, сонымен бірге салалық заңдар институттары
арқылы да қорғалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі баптарында жала жабу, қорлау сияқты жеке бастың ар-намысы мен қадір-
қасиетін кемсітетін іс-әрекеттерге қылмыстық жауаптылық көзделген. Жала
жабу басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе
оның беделін түсіретін көрінеу жалған мәліметтер таратудан (ҚР ҚК-нің 129-
бабы), ал қорлау — басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде
кемсітуден тұрады (ҚР ҚК-нің 130-бабы). Көпшілік алдында сөз сейлегенде не
көпшілікке таратылатын шығармада, не бұқаралық ақпарат құралдарында жала
жабу, сондай-ақ адамды ауыр, аса ауыр қылмыс жасады деп айыптаумен ұштасқан
жала жабу үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ сол
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазалануы мүмкін (ҚР ҚК-нін, 129-бабы).
Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке таратылатын шығармада, не
бұқаралық ақпарат-құралдарында қорлау жүз айлық есептік көрсеткіштен төрт
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бір
айдан төрт айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе езге де табысы мөлшерінде
аиыппұл салуға не жүз сексен сағатқа деиінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға
тартуға, не бір жылға деиінгі мерзімге тузеу жұмыстарына, не сол мерзімге
бас бостандығынан шектеуге жазаланады (ҚР ҚК 130 бабы).
Заңдарда қьлмыстық-құқықтық шаралармен бірге жеке адамдардың
арасындағы ғана емес, сонымен бірге адамдардың арасындағы ғана емес,
сонымен бірге азаматтар мен ресми тұлғалар арасындағы қарым-қатынастарға
есептіелген жеке бастың қадір-қасиетін қорғаудың азаматтық-құқықтық
шаралары да көзделген. Осы шараларды қолданудың заңдық негізін ҚР АК-нің
143-бабында орнықтырылған ережелер құрайды, ол ережелерге сейкес азамат
егер оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін мәліметтер
шындыққа сәйкес келетіндігін растамаса, сот аркылы осы меліметтерді бекерге
шығаруды талап етуге құкылы. Егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
нұқсан келтірілген мәліметтер бұқаралық ақларат құралдарында таратылған
болса, олар осы бұқаралық ақпарат құралдарында бекерге шығарылуы тиіс. Егер
аталған мәліметтер ұйымдардан шыққан құжаттарда болса, мұндай құжат сол
ұйымдарға осы құжаттардағы мәліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіндігі
туралы міндетті түрде хабарланып, кері қайтаруға, алмастыруға жатады. Егер
бұқаралық ақпарат органы мәлметті бекерге шығаруды жариялаудан бас тартса
не ол туралы бір айдың ішінде жарияламаса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда
азаматтың бұқаралық ақпарат құралдарында меліметті, бекерге шығарылғанын
жариялау туралы талабы сотта қаралады. Егер сот шешімі орындалмаса, сот
тәртіп бұзушыға бюджеттің кірісіне аударылатын айып салуға құқылы. Айыпты
телеу тәртіп бұзушыны сот шешімімен көзделген іс-әрекетті орындау
міндетінен босатпайды. Ар-намысы мен қадір-қасиетін нұқсан келтіретіндей
мәліметтер таратылған азамат мұндай мәлімемерді бекерге шығарумен бірге
оларды таратуға келген моральдық залалдың да орны толтырылуын талап етуге
құқылы. Егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген
адамды анықтау мүмкін болмаса, мұнда, мәліметтер арналып тәратылған адам
таратылған мәліметтердің шындыққа сай келмейтіндігін тану туралы сотқа
жүгінуге құқылы.
Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы іс азаматтық іс
жүргізу тертібімен қаралады, талап-арыз сотқа жауап берушінің тұратын жері
бойынша заңмен белгіленген жазбаша нысанда беріледі. Сот отырысы
жариялылық, делелдемелерді тікелей зерделеу, ашық және үздіксіздік
жағдайында өткізіледі. Сот өз шешімін Қазақстан Республикасының атынан
шығарады.
Ар-намысты қалпына келтірудің ерекше тертібі, кінәсіз адам қылмыстық
қуғындауға ұшырауына, яғни анықтау, алдын-ала тергеу, прокуратура және сот
органдарьіның іс-әрекеттері әсерінен зардап шеккен жағдайда белгіленген.
Қылмыстық іс үкіммен ақталған, сондай-ақ ақтайтын мән-жаймен сот оны
қысқартқан жағдайда, қылмыстық қудалау органы адамның бұзылған құкығын,
оның ішінде оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қалпына келтіру жөнінде заңда
көзделген барлық шараларды алуы тиіс. Қылмыстық процесті жүргізген, адамды
ақтау туралы шешім шығарған орган одан келтірілген залал үшін міндетті
түрде ресми кешірім сұрауы тиіс. Егер адам қылмыстық қудалауға заңсыз
ұшыраған болса, қылмыстық іс қозғалғаны, ұсталғаны, күзетте қамалғаны,
қызметінен уақытша алынғаны, медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастырылғаны, сотталғаны, оған қатысты қабылданған басқа да кейін
заңсыз деп танылған іс-әрекеттер туралы мәліметтер баспасөзде жарияланса,
радио, телевидение немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
таратылса осы адамның, ал ол қайтыс болған жағдайда оның туысқандарының
немесе қылмыстық процесті жүргізген органның талап етуі бойынша тиісті
бұқаралық ақпарат құралдары бір айдын, ішінде бұл туралы қажетті мәлімдеме
жасауы тиіс. Ақтайтын негізде ісі қысқартылған адамның талап етуі бойынша
қылмыстық процесті жүргізген орган екі апталық мерзімде өзінің заңсыз
шешімін кері қайтарып алғаны туралы оның жұмыс істейтін, оқитын, тұратын
орнына жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Азаматтың құқығын қалпына келтіру
талабын құқығын қалпына келтіру тертібі түсіндірілген хабарламаны алған
күннен кейінгі алты айдың ішінде қоюға болады. Егер ақтау немесе залалдың
орнын толтыру талабы қанағаттандырылмаса не адам қабылданған шешіммен
келіспесе, ол азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгінуге құқылы
(ҚР АІЖК-нің 4-тарауы).
ІІ БӨЛІМ. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғау тәртібі
2.1. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
занды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында "теріске шығару" ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келгіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе занды түлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет-қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметгік маңызды түйіндерге негізделеді[9].
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық)
қабілеті жөннінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда: 1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін; 2) жауапкер
арқылы таратылған; 3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлүматтар теріске
шығарылады. Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық акпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын кереміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сейленген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кір келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Занда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікгі негіз болады.
Кір келтіретін мағлұмат деп азаматтың (ұйымның) қолданылып жүрген заң
мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда,
тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық
қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-
намысына негізсіз нүқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлүматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайды
байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер
мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие
болады, яғни, оны АК-тің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа буқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет мінездемесінде және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөйлеулерде, түрлі үйьщцар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауыз-екі түрде айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысаңдағы мағлұмат
бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін[10].
АК-тің 143-бабында кір келтіретін мағлұматгардың теріске шығарылуының
арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында
азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса,
онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол
аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялатуға
құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіңдігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді (АК-тің
142-бабьшың 2-тармағы).
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген
жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. Егер
мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына
қатысты болса, оңда тиісті бұқаралық ақпарат құралының редакциясы мен
кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған
әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық
мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат кұралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе занды тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматқа немесе занды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе занды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп
тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны үшін
бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды.
Сонымен, азамат пен ұйым өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару үшін сотқа
жүгінеді. Сотқа жүгіну ондай мағлұматтарды таратушы адам әлгі таратқанын
шыңдыққа сай екендігін дәлелдей алмаған жагдайда жүзеге асады. Егер мұндай
мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, онда сол
бұқаралық ақпарат құралдарында берілген мағлұмат тегін түрде теріске
шығарылуға тиіс. Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл
құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға
міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері
сұратылып алынуға тиіс. Сонымен, тұлға таратылған жалған мағлұматтар арқылы
өзіне келген залалды (моральдық зиянды) өтеуді талап етуге қақысы бар.
Егер мұндай мағлұматтарды кім таратқаны белгісіз болған күннің өзінде
жәбірленуші оның шындыққа жанаспайтындығын дәлелдеу жөніңде сотқа шағына
алады. Моралъдық залал жәбірленушіге оны келтірушінің кінәсінің дәрежесіне
қарамастан өтеледі.
Сонымен, зерттеліп отырған мәселемізге қатысты сөз қозғағанда ең
алдымен ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау
дегенде - азаматтар мен занды тұлғаларды олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін әр түрлі жалған өсектерден
қорғаудың басты құралдарының бірі деп таныған жөн деп түсінгеніміз жөн.
"Ар-намыс", "қадір-қасиет" және "іскерлік бедел" санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.[11]
Ар-намыс дегеніміз - бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани
және әлеуметгік қасиетгерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз - адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз - адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтардьі теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе
тұжырымды мағлұматтар деп түсіну керек. Демек, әңгіме белгілі бір тұлғаны
теріс сипаттайтын кез келген мағлұматтар жөнінде болып отырған жоқ. АК-ның
143-бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс
қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни айналадағылардың көз алдыңда
адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғануда
ғана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетке,
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер
таратқан; үшіншіден, шыңдыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан
қорғануды көздейді.
"Сот тәжірибесіңде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-
қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі зандардың қолданылуы
туралы"[12] 1992 ж. 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6
Қаулысында аталған жағдайлардың әрқайсысын қалай түсіну керектігі
баяндалған.
Заңдарды сақтау, қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда,
қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматтың
немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін, шындыққа сай
келмейтін мағлұматтар кір келтірегін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін
мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып, оларды
баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы хабарлауды, әр түрлі
ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған
қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде, мәлімдемелерде
баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату деп түсіну керек.
Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып
есептелмейді. Ар-намысты, қадір-қасиетгі және іскерлік беделге кір
келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және
т.с.с. оргаңдарға хабарлауды да оларды таратуға жатқызу керек.
АК-ның 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды
жан-жақты анықтау қажет: оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған
мағлұматтар таратылған ба; олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне,
ұйымның іскерлік беделіне кір келтіре ме; бұл мағлұматтар шындыққа сай келе
ме?
АК-ның 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған кір
келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тертібін белгілейді: олар
сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуы тиіс. Бұған
қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды
тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегін жариялауға
құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес,
жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен
теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді.
Заң шығарушылар "нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында" дегенде олардың
тегін жариялануын көздеген; басқа құралдарда теріске шығару ақылы негізде
жүзеге асырылады.
Мұңдағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған
мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы теріске шығарылуы тиіс.
Егер бұқаралық ақпарат құралы бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не
оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе
занды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және
ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы. Бұл жағдайда
айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қалпына келтіру
жөніндегі сот шешімінің орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиеттің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін
жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан, сот
шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алынады. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Оны төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды (АК-ның 143-бабының 5-тармағы).
Егер ұйымнан шығатын құжатта азаматтың заңды тұлғаның ар-намысына,
қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар болса,
мұңдай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы мағлұматтардың
шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау арқылы қайтарып
алынуы тиіс. (Мысалы, егер занды тұлға туралы қате мағлұматтар хабарланса
немесе азаматқа жуыспайтын мінездеме берілген болса.)
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтар таратылған азамат немесе занды тұлға мұндай
мағлұматтарды теріске шығарумен қатар, мағлұматтар тарату арқылы
келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығыңдарын, сондай-ақ егер бұл адамның
құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған табысын (айырылып қалған пайда)
залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөніңде оның ар-намысына және қадір-
қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат
құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымынан босатылады.
Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды
теріске шығаруды талап етуге, соңдай-ақ өзін лауазымнан шеттеткен уақыт
ішінде алынбай қалған жалақының өтемін және келтірілген моральдық зиян үшін
етем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны
анықтау мүмкін болмаса, онда езі жөнінде мәліметгер таратылған азамат
немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану
туралы өтіншшен сотқа қайырылуға құқылы.
Азаматтық заңдар бойынша ҚР азаматының жеке бастың құпиясын сақтау,
оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сейлесу, күнделіктер, естеліктер,
жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрігерлік және
адвокаттық құпияны, банктік салымдар құпиясын сақтау құқығы бар (АК-ның 144-
бабы).
Күнделіктерді, естеліктерді, жазбаларды және басқа құжаттарды
жариялауға автордың келісімімен ғана, ал хаттарды жариялауға олардың авторы
мен адрес иесінің келісуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz