Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
Кіріспе
I.Бөлім. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау.
1.2 Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заңның баптараралық мазмұны және осы заңда қолданатын негізгі түсініктер ұғымы.
II.Бөлім Тұтынушылар құқығын мемлекеттік және қоғамдық қорғау.
2.1 Тұтынушылар құқығын сот тәртібімен қорғау.
2.2 Тұтынушылар құқығын қоғамдық қорғау.
Қорытынды
Пайдаланған нормативтік актілер және әдебиеттер тізімі
Қосымша
I.Бөлім. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау.
1.2 Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заңның баптараралық мазмұны және осы заңда қолданатын негізгі түсініктер ұғымы.
II.Бөлім Тұтынушылар құқығын мемлекеттік және қоғамдық қорғау.
2.1 Тұтынушылар құқығын сот тәртібімен қорғау.
2.2 Тұтынушылар құқығын қоғамдық қорғау.
Қорытынды
Пайдаланған нормативтік актілер және әдебиеттер тізімі
Қосымша
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 80 – жылдардың ортасынан бастап біз экономикалық қиыншылықтың болғанын білеміз, сол заманда-ақ «сатып алу» сөзі лексиконда жоғалғандығы сезілді. Тұтынушының алдында: қалай табуға болады? – деген сұрақ тұрды. Кейін нарықтық реформалар келді, одан соң тұтынушыларды қорғайтын түрлі заңдар шыға бастады. Былайша қарағанда, тұтынушы мен сатушы арасында проблема шешілгендей болды. Бірақ өмірдің өзі көрсеткендей, заңды ешкім қолданбаса керегі де жоқ секілді болып көрінді. Сатушы маман мен салыстырғанда тұтынушы дилетант болып әрқашанда саналды. Сондықтан да әр тұтынушы дилетант қатарына жатпас үшін олар өз құқықтарын білуге құқылы және өз құқықтарын қорғай білулері тиіс. Сонымен тұтынушы – маман емес екен, бұл деген сөз сатушымен болсын, өндіруші орындаушымен болсын қатынасқа түскен кезде оны заң және мамандар қорғаулары тиіс.
Негізгі тұтынушылардың негізгі құқықтары 15 наурыз 1962 жылы АҚШ Президенті Джон Кеннеди, осы жөнінде сөз сөйлеген болатын, айтуына қарағанда тұтынушының негізгі төрт құқығы бар деген екен.
Олар:
1. Таңдау құқығы
2. Қауіпсіздігіне құқығы
3. Айтуын тыңдауға құқығы
4. Мәліметтер алуға құқығы
Кейін 23 жыл өткен соң 9 сәуір 1985 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы «тұтынушылар мүддесін қорғайтын басты қағидалар резолюциясын » қабылдап, тұтынушылардың 8 негізгі құқықтарын белгілеп береді, яғни Кеннедидің айтқанына төртеуін қосады, олар:
1. Тұтынушының білім алуына құқығы
2. Тауар сапалығына құқығына
Негізгі тұтынушылардың негізгі құқықтары 15 наурыз 1962 жылы АҚШ Президенті Джон Кеннеди, осы жөнінде сөз сөйлеген болатын, айтуына қарағанда тұтынушының негізгі төрт құқығы бар деген екен.
Олар:
1. Таңдау құқығы
2. Қауіпсіздігіне құқығы
3. Айтуын тыңдауға құқығы
4. Мәліметтер алуға құқығы
Кейін 23 жыл өткен соң 9 сәуір 1985 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы «тұтынушылар мүддесін қорғайтын басты қағидалар резолюциясын » қабылдап, тұтынушылардың 8 негізгі құқықтарын белгілеп береді, яғни Кеннедидің айтқанына төртеуін қосады, олар:
1. Тұтынушының білім алуына құқығы
2. Тауар сапалығына құқығына
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995жылы 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Жалпы бөлімі 1994 жылғы 27 желтоқсан
3. ҚазССР- нің «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңы» 05.06.91 (өзгертулер мен толықтырулар 26 маусым 1992)
4. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Гражданское право – Учебник / Под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. Москва 1996 Свердлык Г.А, Страунин Э.Л «Понятие и юридическая природа самозащиты гражданских прав» / Государство и право № 5 1998 г, 22-бет.
5. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав.- М., 1992, 96-бет
6. Гражданское право – Учебник / Под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. Ч. 1. – М., 1997, 443-бет Советское граждансккое право» -Т. 1. – М., 1979, 306-бет.
7. Вильянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. – Харьков, 1958, 179-181 беттер; Добровольский А.А. Исковая форма защиты права. Изд-во МГУ, 1967, 30-32 беттер.
8. Гурвич М.А. Право на иск. – М-Л., 1949, 46-145 –беттер; А.С.Иоффе. Советское гражданское право. – М., 1967, 332-бет.
9. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972, 162-бет
10. Введение в Шведское право. – М., 1986, 102-бет. Новицкий И.Б Римское право. М. 1993, 44-бет.
11. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Жалпы бөлімі 1994 жылғы 27 желтоқсан
3. ҚазССР- нің «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңы» 05.06.91 (өзгертулер мен толықтырулар 26 маусым 1992)
4. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Гражданское право – Учебник / Под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. Москва 1996 Свердлык Г.А, Страунин Э.Л «Понятие и юридическая природа самозащиты гражданских прав» / Государство и право № 5 1998 г, 22-бет.
5. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав.- М., 1992, 96-бет
6. Гражданское право – Учебник / Под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. Ч. 1. – М., 1997, 443-бет Советское граждансккое право» -Т. 1. – М., 1979, 306-бет.
7. Вильянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. – Харьков, 1958, 179-181 беттер; Добровольский А.А. Исковая форма защиты права. Изд-во МГУ, 1967, 30-32 беттер.
8. Гурвич М.А. Право на иск. – М-Л., 1949, 46-145 –беттер; А.С.Иоффе. Советское гражданское право. – М., 1967, 332-бет.
9. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972, 162-бет
10. Введение в Шведское право. – М., 1986, 102-бет. Новицкий И.Б Римское право. М. 1993, 44-бет.
11. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Заңтану пәндер кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші:
кафедра аға оқытушысы
___ _________ 2012 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2012
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
I-Бөлім. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау.
1.2 Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заңның баптараралық мазмұны
және осы заңда қолданатын негізгі түсініктер ұғымы.
II-Бөлім Тұтынушылар құқығын мемлекеттік және қоғамдық қорғау.
2.1 Тұтынушылар құқығын сот тәртібімен қорғау.
2.2 Тұтынушылар құқығын қоғамдық қорғау.
Қорытынды
Пайдаланған нормативтік актілер және әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 80 – жылдардың ортасынан бастап біз
экономикалық қиыншылықтың болғанын білеміз, сол заманда-ақ сатып алу
сөзі лексиконда жоғалғандығы сезілді. Тұтынушының алдында: қалай табуға
болады? – деген сұрақ тұрды. Кейін нарықтық реформалар келді, одан соң
тұтынушыларды қорғайтын түрлі заңдар шыға бастады. Былайша қарағанда,
тұтынушы мен сатушы арасында проблема шешілгендей болды. Бірақ өмірдің өзі
көрсеткендей, заңды ешкім қолданбаса керегі де жоқ секілді болып көрінді.
Сатушы маман мен салыстырғанда тұтынушы дилетант болып әрқашанда саналды.
Сондықтан да әр тұтынушы дилетант қатарына жатпас үшін олар өз құқықтарын
білуге құқылы және өз құқықтарын қорғай білулері тиіс. Сонымен тұтынушы –
маман емес екен, бұл деген сөз сатушымен болсын, өндіруші орындаушымен
болсын қатынасқа түскен кезде оны заң және мамандар қорғаулары тиіс.
Негізгі тұтынушылардың негізгі құқықтары 15 наурыз 1962 жылы АҚШ
Президенті Джон Кеннеди, осы жөнінде сөз сөйлеген болатын, айтуына
қарағанда тұтынушының негізгі төрт құқығы бар деген екен.
Олар:
1. Таңдау құқығы
2. Қауіпсіздігіне құқығы
3. Айтуын тыңдауға құқығы
4. Мәліметтер алуға құқығы
Кейін 23 жыл өткен соң 9 сәуір 1985 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы
тұтынушылар мүддесін қорғайтын басты қағидалар резолюциясын қабылдап,
тұтынушылардың 8 негізгі құқықтарын белгілеп береді, яғни Кеннедидің
айтқанына төртеуін қосады, олар:
1. Тұтынушының білім алуына құқығы
2. Тауар сапалығына құқығына
3. Зиянын өтеттіруге құқығы
4. Тұтынушының ұнамдылығына құқығы (тамақ, киім, тұрғын үй)
Сондықтан да тұтынушылардың құқықтары әрбір сала бойынша қорғалады. Мәселен
оларға жекелей тоқтала кетсек,
Қазақстан Республикасының Конституциясына орай – азаматтар өмір
сүруге қоғамдық ұйымдарға бірігуге, демалуға, денсаулығын күтуге, қолайлы
қоршаған ортада тұруға, білім алуға және т.б. құқығы бар екені белгілі,
мұндай құқық бұзылған жағдайда азамат сотқа жүгіне алады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне
бұл заңның нормасына сәйкес тұтынушыларға кызмет ететін мекемелерге, құқығы
бұзылған жағдайда әкімшілік жауапкершілікке тарту мәселелерін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – тұтынушыларды
алдағаны үшін, тұтыну сапасына жалған мәлімет беріп, оның қаржылық шоты мен
тауарына қол сұққаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – жалпы бөлімінде
кәсіпорын, заңды тұлға және азамат мәртебелері туралы, сондай–ақ меншікке
және мәмілеге қатысты жалпы ережелер көзделсе,ерекше бөлімінде кәсіпкерлік
қатынастарын, азаматтардың мүліктік қатынастарын, сонымен қатар жеке
міндеттемелік қатынастарды реттеулері белгіленген.
Қазақстан Республикасының тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заң
– бұл келесі қатынастар түрін реттейді.
Тұтынушы өз құқықтарын білу үшін заңды жаттап алу қажет емес. Әрине
оның құқығы бұзылған жағдайда, кінәлі жақ зиянды өтеуі тиіс, оны заңмен
шешіп реттеп отырады. Сол себепті тұтынушы мүддесіне қатысты заңды толық
білмегеннің өзін де қарапайым ережелерді өмірде кездесетін жағдайларды
біліп алуы қажет. Мәселен, тұтынушылардың өзін – өзі қорғауына айта кетсек,
Өзін – өзі қорғау– тұтынушының әр жағдайдағы сауатты
әрекеті.
Тұтынушымен сатушы арасындағы өзаралық қатынасты бірнеше сатыға бөліп
қарастыруға болады:
1. Таныстық .
2. Шарт жасасу.
3. Шартты орындау.
4. Конфликт (дау).
Біздің білетінімізше тұтынушы мен сатушы арасындағы қатынас шарт
негізінде пайда болуын табады. Шарт дегеніміз – тең құқылы келісім, мұнда
тараптардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері көрсетіледі. Шарт
нысанына байланысты ауызша да, жазбаша да жасалады.
Шарт жасасу кезінде тұтынушы келесі ережелерді ұстануы тиіс:
1.Шарт жасалу алдында, шартқа қойылатын талаптар мен асығыстық жасамай
танысып шығу керек.
2.Ешқашанда шартқа бірінші кездесуден–ақ қол қоюға асықпау керек.
Шарттың бір данасын үйге алып танысып шығу қажет. Түсінбеген жерлер болса
астын сызып қою қажет. Егер таныс достарыңыз түсіндіре алмаса, заңгерге
жолыққаныңыз жөн.
1.Егер шарт мазмұны сізге түсінікті болған жағдайдың өзінде, сізге
келісімдегі маңызды жағдайларға көңіл бөлуіңіз керек.
2.Шартта көзделген тараптардың жауапкершілігі әділетті түрде
құрастырылған ба? Егер онда сатушы тарапынан жауапкершілік көзделмесе, қол
қоймауға құқыңыз бар.
1.Егер сізге маңызды деп есептелетін жағдайларды шартқа қосу жөнінде
фирмаға хабардар етуіңізге құқыңыз бар.
2.Түсініксіз сұрақтарға жауап берулерін өтінуіңізге ұялмаңыз. Шарт
дегеніміз тараптардың тең құқылы келісімі, әр тарап келісімде өз
жағдайларын қосуға тырысады.
Тұтынушы мынаны ұмытпағаны жөн. Фирмаға сіз керексіз, фирмалар көп , ал
клиенттердің саны шектелген, тұтынушы – жағдайдың қожайыны.
Сондықтан да Қазақстанда 1991 жылы 5 маусымда тұтынушылар құқықтарын
қорғау туралы заңы қабылданды. Мыңдаған Қазақстандық тұтынушылар осы заң
арқылы құқықтарын қорғап келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде.
Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау: теория және тәжірибе саласындағы
мәселеге (ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ АВТОРЛАРДЫҢ АТЫ ЖӨНІН ЖАЗ) және
т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы Тұтынушылардың құқықтары мәселесіндегі құқықтық
қорғауды мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау жөніндегі
мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары, сондай-ақ
зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар және
ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау ұғымына талдама (анализ)
жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді талқылау;
зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру
болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау ұғымын Азаматтық-
құқықтық негізде зерттеу;
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау жөніндегі
заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- Тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау саласы бойынша
жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар
мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті
мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды
көрініс тапты. Сонымен бірге, дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін
жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және азаматтық заңдар,
арнайы Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау арналған заңдар, сондай-ақ
тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер айтарлықтай
септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден төрт бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшадан тұрады.
1 БӨЛІМ. Тұтынушылардың құқықтары қорғау туралы жалпы ұғымы
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік,
Конституцияда заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, әрі тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды
деп бекітілген.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның
азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық азаматтардың заң алдындағы
нақты теңдігін қамтамасыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы
мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, экономикалық қатынастардағы
материалдардық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамасыз ету арқылы
қалыптасады. Әрі бұл – құқықтық мемлекеттің басты міндеттерінің бірі.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі сауда саласында, яғни
тауарға қатысты қатынастар арқылы қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде
азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып,
бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай, өз
әрекетімізді тұтынушы әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң
тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің жеке тауарға қатысты қандай да бір
құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды
біле тұрсақ та, оны бүгінгі таңдағыдай күрделі экономикалық – құқықтық
жағдайда қорғау қиынға соғады.
Сонымен қатар, еліміз дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болып енуге ниет
білдіріп, ұлттық заңнамамызды халықаралық нормалардың талаптарына
сәйкестендіріп жатқан, әрі жеке тұлғаның құқығын қорғау мемлекет мүддесін
қорғаудан жоғары тұрған бүгінгі таңда тұтынушылардың құқықтарын қорғау
мәселесі өзекті, әрі оны зерттеу де қызықты әрі пайдалы деп ойлаймыз.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әр түрлі
салаларын қамтиды. Бұл нормативтік құқықтық актілер Конституциядан бастау
алады. Өйткені, Конституцияның өзінде біздің еліміздің ең қымбат қазынасы-
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады деп
көрсетілген. Сонымнен бірге Конституцияда әркімнің тынығу, денсаулығын,
тұрғын үйін заңсыз қол сұғушылықтан қорғау, білім алу және өзге де
құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені
қолданыстағы заңнамада тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны
қорғауды қамтамасыз ететін тауарларға, жұмыстар мен қызметтерге қойылатын
талаптар жүйесі, мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі,
сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау
бекітілген. Ал тұтынушылардың құқықтарының бұзылуынан әкімшілік және
қылмыстық құқықтық нормалар қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы,
атап айтқанда, Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінде азаматтардың және
ұйымдардың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық –
құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады.
Негізінен, тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңнаманың
құрамына Азаматтық кодекстен басқа әр түрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық
актілер енеді. Оларға 1991 жылғы 5 маусымда қабылданған Тұтынушылардың
құқығын қорғау туралы Заң, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекс, әрі
өзге де заң актілері мен заңға тәуелді актілер жатады.
Алайда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық нормативтік
базаның көлемі ауқымды болғанымен, олар әлі толығымен қалыптасып біткен
жоқ, әрі қоғамдық қатынастар бір жерде тоқтап тұрмай, өмір талабына сай
үнемі дамып және өзгеріп отыратындықтан, нормативтік базаны да үнемі
жетілдіріп отыру қажет.
Заң шығармашылығында тұтынушының қатынастарды реттейтін нормативтік
актілердің екі тобын бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа тұтынушы тікелей қатысушы болып табылатын актілерді
жатқызуға болады. Бұл топқа тұтынушының тауардың (жұмыс, қызмет) тиісті
сапасына құқығын, олардың өмірге және денсаулыққа қауіпсіздігін орнататын
актілер, сатып алу – сату, мердігерлік, тасымалдау және өзге де шарттарда
көрініс алатын қатынастарды реттейтін, шарттарды орындамау салдарын,
тауарды дайындаушының не сатушының жауапкершілігін айқындайтын актілер
жатады.
Екінші топқа өз қызметі шегінде тауарларға (жұмыстар, қызметтер)
қатысты талаптарды анықтайтын және осы талаптардың сақталуын қадағалайтын
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін актілер жатады. Оларға
Сақтандыру қызметі туралы, Сертификаттау туралы, Техникалық реттеу
туралы, Табиғи монополиялар туралы және өзге де көптеген заңдар жатады,
әрі олар тұтынушы үшін маңызды ережелерді орнатады.
Бұл жерде бір қатынасқа бірнеше нормативтік құқықтық акт қатысты болса,
яғни барлығы бір қатынасты реттесе, әрі олардың арасында айшылық туындаса,
қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы нормалардың ішінде маңызды
рөл атқаратын Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңда тұтынушыларың
құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан
Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілермен
ретеледі деп көрсетілген.1
Осы орайда жалпы азаматтық құқықтарды қорғау ұғымына тоқтала кетсек,
Құқықты қорғау. Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың
бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін
мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді
қамт[1]амасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның
негізгі бастауы ретінде айтылады құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға
кепілдік беріледі, өйткені қолданыстағы заңнамада тұтынушының өмірінің
қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін тауарларға,
жұмыстар мен қызметтерге қойылатын талаптар жүйесі, мемлекеттік білім беру
және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен
қызметтерді бақылау және қадағалау бекітелген. Ал тұтынушылардың
құқықтарының бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқықтық нормалар қорғайды
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы,
атап айтқанда, Азаматтық кодекс нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық
кодекстің жалпы бөлімінде азаматтардың және ұйымдардың азаматтық айналымға
қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық –құқықтық шарттарды жасаудың
негізгі талаптары анықталады.(АК– 2–бабы)
Қатысушылардың қарауында субьективтік азаматтық құқықтар тек қана нақты
жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субьективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан профессор
В.П. Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: Құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субьективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді.
Демек кез келген субьективтік азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері. Азаматтық кодекстің 15–тарауының
шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің
мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін
қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субьективтік құқықтар бұзылғанда немесе
дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдарың оны қорғауға араласуы болып
табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе
басқа да құзыреті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.)
шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына
келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды
қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және
арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот)
арқылы жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 9– бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де
қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің
меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағымбас бұрын мемлекеттік басқару
органына шағымданады.
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзыретті органдарға бармай –ақ өз
бетімен қорғануын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған
әрекеттер азаматтық құқықтардың өзін–өзі қорғауы ұғымымен байланысты
(АК–тің 9–бабы) және меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғаудың
бір әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін– өзі қорғауы өзінің заңдық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін–
өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек
дейді. Біздің де пікірімізше өзін–өзі қорғау құқығына ешкімнің
тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның
салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде
әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып
табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын
қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білу
керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық–құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік –құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды.
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық– құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. Қазақстан Республикасының заңдары жәбірленушінің құқық
бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе
заттық–құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі талап қою бәсекесі деп
аталатын жағдайларды қолдамайды
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық–
құқықтық, не міндеттемелікке жататын ерекше қорғау тобы белгіленген.
Мысалы, хабар – ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған
адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК–тің 29,32– баптары),
кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК–тің 9–10 баптарында
қарастырылған. Бұл баптарда бұрын –соңды заңдарда қаралмаған жолдары
көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік
мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан
айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың
жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық
зиян ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік
органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай–ақ осы органдардың
лауазымды адамдарының әрекетімен, (9–баптың 5–тармағы).
Азаматтық –құқықтық қорғанудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол
затты біреуден заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі
(виндикация) ; ә) иемдену еркінен айырмай–ақ заңды пайдалануға жасалып
отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап ); б) затты жойып
жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру
(ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап
қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып
алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Меншік құқығын қорғаудың екі әдісі меншік иесіне затты сол қалпында
иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру туралы
затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні жою
туралы сотқа қойылған талап заттық–құқықтық талап деп аталады. Аталған
әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына жатады – мұндай жағдайда
меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар
міндеттемелік талаптар деп аталады.[2]
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы
емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да проблемасы болып
табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқық ғылымында қорғау
құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда
талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлықтай алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап
қою құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады деген пікірге
тоғысады.
Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін де
сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер
осыған байланысты былай дейді: талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын
немесе жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес
Сол анықтамалардың қай–қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның
тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим
құқығының анықтамасына сәйкес келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада және
талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады.
Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың
талап қоюды материалдық – құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық)
нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П.Грибанов
құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен шектелмейтіндігін
және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең
тартады.
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерді
жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты
жалпы іс жүргізу тәртібі өте–мөте ауқымды болғанын айта кеткен жөн.
Сондықтан да азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу, әсіресе
бұйрық арқылы іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13–тарауы),
ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды.
Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар
екендігін көреміз, айталық, ол көне рим, ағылшын, герман және швед үлгілері
түрінде кездеседі. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы Преторлық
қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің бұзылған мүддесін ескерген.
Мұндай үкім интердикті деп аталды. Ал герман құқығында да шарт қойылған
және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы, оның соңғысы соттың бұйрығынан немесе
тыйым салуынан көрінеді, онда жауапкердің қойылған мәселе бойынша ақталуына
жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру жауапкерді шақырмай–ақ және оның
түсіндірмесін тыңдамай–ақ, талап қоюшының бір жақты өтінішімен жүзеге
асырылады.
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазан революциясына дейінгі ресейлік сот ісі
жүргізушіде болған. Кейін, РСФСР–дің 1923 жылғы Азаматтық іс жүргізу
кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығының рәсімі енгізілген еді. Бірақ
1964 жылы қабылданған Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды.
Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы енгізілді, Чехияда ол талем бұйрығы деп
аталды (АІЖК–нің 172-174 баптары), чек және вексельдік бұйрықтар түрінде
белгілі болды.
Сот бұйрығы институына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы тұрғысынан
азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот қаулысының
мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының АІЖК–нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы
былайша айқындалады: өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе
жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай–ақ және сотта іс қарамай–ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады.
Заң бойынша қорғау обьектісі тек қана субьективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субьективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар–намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субьективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік
иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына
келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған
меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік
иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына
келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың
дербес обьектісі ретінде жиі кездесетін байқаймыз.
Залалдарды өтеу. Залалдарды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып
табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын залалдар (АК–тің 9–бабының
4–тармағы) экономика ғылымында тап сондай ұғымынан айтарлықтай
ерекшеленеді. В.И. Кофман пікірінше, залалдар экономикалық категория
ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес.
Залалдарұғымын зиян және нұқсанкатегориясынан айыра білу
керек.[3]
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген
анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекетпен бір тұлғаның
екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да
бұл үшін залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С. Иоффе дұрыс
айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян
заттық және әлеуметтік мағынада қолданады дейді.
Азаматтық кодекс залал және нұқсан ұғымдарының ара жігін ашып
береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК–тің
9–бабының 4–тармағы). Егер зиян ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай
міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК–тің
9–бабының 4–тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжатарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете
алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті
шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан),
сондай–ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайда)
болып табылады.
Залалды толық өтеу принципін қолдану жәбірленуші жақтың, сонымен қатар
меншік иесі мен титулды иеленушінің құқығын қалпына келтірумен өлшенеді.
Кеңес одағы кезінде бұл қағида сөз жүзінде айтылса да, толық көлемде
қолданған жоқ, бұл жоспарлы көрсеткіштермен, нормативті пайдамен байланысты
болды.
Жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің
мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын
қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік
иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема
залалдар мөлшерін айқындаудың нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып
шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда
залалды бүге–шүгесіне дейін есептеу әдістемесі жасалмаған. Ондай
кемшіліктер сот тәжірбиесі арқылы түзетілуі қажет.
Азаматтық кодекстің меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды
қорғауды қамтыған 15–тарауында (бұрынғы ҚазКСР АК–не енбеген) меншік
иесінің құқығын қорғауға бағытталған екі ереже енгізілген, олар: 1) заңда
қаралған негіздер бойынша оның құқығын тоқтату кезінде(АК–тің 266– бабы);
2) меншік иесінің және басқа тұлғалардың құқығын бұзатын билік органының,
басқарудың және лауазымды адамдардың нормативтік немесе жеке құжаттарын
шығару кезінде (АК–тің 267– бабы ).
Бірақ та аталған нормалар мен қаралған құқықтық құралдар заттық
–құқықтық категорияға толық қатысты бола алмайды. Сонымен қатар, егер
Қазақстан Республикасының заң актілерін қабылдау нәтижесінде әлде–кімнің
меншік құқығы тоқтатылса, меншік иесінің мүддесін қорғау залалды өтеу
жолымен, яғни міндеттемелік–құқықтық талап қою көмегімен жүзеге асырылады.
Сондай–ақ міндеттемелік–құқықтық талап қою арқылы иелік ететін
органының, басқарудың және лауазымды тұлғалардың шығарған құжаттары
нәтижесінде келтірілген залалдар өтелетін болады (АК–тің 267– бабының 2
–тармағы).
Жалпы алғанда қазақстандық азаматтық құқықтық залал ұғымына көзқарасы
(нақты нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері
жағынан роман–герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге жалпы құқыққа
қатысты елеулі ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның
өтеу сипатын еншілеуі дер едік, өйткені, айыппұл залалдарды өндіріп алуға
жатпайды (мысалы, АҚШ–тың Бірыңғай сауда кодексінің 1–106 бабы былай дейді:
құқықтық қорғаудың құралын еркін қолдану.
Меншік құқығының бұзылғаны үшін ақшалай өтем қолданылатын
ағылшын–американдық құқықтан Еуропа континентальдық еллдерінің құқығының
айырмашылығы меншік құқығын қорғаудың негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін
(заттық ) әдісі болып табылады. Мұндай тұжырымды дәлелдей түсу үшін
Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97 –бабын келтіруге болады, залалды
өтеу туралы талап ету затты сол қалпында қайтару мүмкін болмаған жағдайда
ғана орын алады.
Залалдарды өтеудің осы айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа
да заттық құқықтарды қорғауда маңызды аспект бой көрсетеді. Меншік құқығы
мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың проблемаларына салыстырмалы түрде
зерттеу жүргізгенде автор мынадай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын
бұзуды жоюдың мүмкіндігі, құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды қалпына
келтіру, залалдарды өтеу, сайып келгенде, қолданылатын қорғау құралдарына
тікелей байланысты болады. Демек, Қазақстанның цивилистік ғылымының аса
маңызды міндеттерінің бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейлінше оңтайлы
тәсілін таңдау керек. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірбиесіне сүйенген
жөн, сонда кейін меншікті бекіте түсуге нақты ықпал жасалмақ.
Негізгі заңымыз – Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және ол
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады.2 Сонымен бірге
Азаматтық кодексте, Азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қамтылған нормалары осы Кодекстің ережелеріне қайшы келген
жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген.3
Аталған нормалардан көріп отырғанымыздай, әр актіде әр түрлі айтылған.
Бұл коллизияның шешімін Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңнан
табамыз. Өйткені осы заңның 6–бабына сәйкес, әр түрлі деңгейдегі
нормативтік актілердің нормаларында қайшылықтар болған кезде неғұрлым
жоғары деңгейдегі актінің нормалары қолданылады.
Заңдар нормаларының кодекстердің нормаларымен алшақтығы болған
жағдайларда олар кодекстерге тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана
қолданылуы мүмкін.
Бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің нормаларында қайшылықтар
болған кезде қолданысқа кейінірек енгізілген актінің нормалары
қолданылады.4[4]
Осы нормадан азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал
тұтынушы Азаматтық кодексте бекітілген құқықтарды пайдаланады, яғни
тұтынушы құқығын қорғауға бағытталған өзге заң актілері, соның ішінде
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы Заң да Конституция мен Азаматтық
кодекске қайшы келмеуі тиіс деген қорытынды шығады.
Ал халықаралық шарттарға келетін болсақ, онда Жоғарғы Соттың 1996 жылғы
25 шілдедегі №7 Тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңдарды соттардың
қолдану тәжірбиесі туралы нормативтік қаулысында Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4–бабының 3–тармағына сәйкес, республика бекіткен
халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар
ескеруі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта
тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында
көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілсе, онда халықаралық шарт
ережелері қолданылады деп көрсетілген.
Енді келесі маңызды мәселе, осы заңнаманы дұрыс түсіну, әрі қолдану
үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субьектілермен қатынасқа
түсу жағдайын анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес, тұтынушы– жеке өзі
тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып
алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат.
Аталмыш анықтамадан көріп отырғанымыздай, тұтынушыға үш талап қойылады.
Оның біріншісі– жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып
алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін
алынуы тиіс. Сондықтан Тұтынушылардың құқытарын қорғау туралы Заң
азаматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға
қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтар болсақ, азаматтардың
тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу
мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін не өз жұмысшыларының
әлеуметтік тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы
Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап– ол міндетті түрде жеке тұлға болуы
тиіс. Ал заңнамаға сәйкес, жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады, әрі Азаматтық
кодекстің 3–бабының 7–тармағына сәйкес, шетелдік тұлғалар, сондай–ақ
азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақстан Республикасының
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен міндеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары
жалпы заңнама нормалары арқылы қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды
тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және тағы
басқалармен) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек
көрсетпейтіндігімен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді
пайдаланатын адам да, сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да
тұтынушы болып есептеледі. Яғни, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол
туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті
түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл–тұтынушыға қойылатын үшінші талап.
Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту), онда мұндай
[5]қатынастарға Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заң
қолданылмайды.
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы – дайындаушы. Ол
тауарды өткізу үшін өндіретін заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе жеке тұлға.
Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық,
көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету
керек. Егер дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы
болып есептеледі.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды
сатып алу–сату шарты бойынша өткізетін заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе
жеке тұлға.
Ал орындаушы –ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін
заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе жеке тұлға. Оның негізгі белгісіне ақылы
болуы жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, міндетті түрде
олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде
туындауы тиіс.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңнамалар қандай
құқықтық қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Бұл саладағы заңдарда, соның ішінде тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы Заңда және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1996 жылғы 25
шілдедегі № 7 тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңдарды соттардың қолдану
тәжірбиесі туралы нормативтік қаулысында, олардың нақты қандай
қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің
нормаларының мәнімен бұл заңмен негізінен сатып алу–сату шарты; мүлікті
жалдау шарты; тұрғын үйді жалдау шарты; мердігерлік шарт, соның ішінде
тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету; азаматтарды,
жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты; комиссия шарты; сақтау шарты;
қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық
қажеттіліктері үшін несие беру, клиент азаматтарға есеп – шот ашу,
азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау
бойынша және кеңес беру қызметін көрсету және өзге де шарттар арқылы
туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңмен бұдан басқа да
қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе
саласында көптеген даулар тууда.
Мысалы, мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк
өкілдері: азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді соған
сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген
тұтынушы анықтамасына қарсы келеді, сондықтан банк салымына қатысты
қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңымен реттелетін
қатынастар аясына жатпайды, –дейді.
Бірақ бұл көзқарас келесі себептермен байланысты қате болып табылады.
Азаматтық кодекске сәйкес, меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың
кездейсоқ жойылуы қауіпін көтереді. Сондықтан ол олардың сақталуын
қамтамасыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Оның
ақшаны ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтауына; ақшаны мүлікке
айналдыруына; ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу арқылы сақтауына
болады.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіз, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан
және ұрлануынан қорғауды толық қамтамасыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке
айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын
шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке
салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір
өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті
тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға
тырысады. Бірақ Салық кодексінің 144–бабының 1–тармағының 4–тармақшасына
сәйкес, жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін
сыйақыларға салық салынуға жатпайды.
Сонымен, Салық кодексінің өзінде банктегі салымға төленетін сыйақы
пайда табумен байланысты операция ретінде қарастырылмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтіретін дәлелі: жеке тұлға
банкке ақша сала отырып, банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті
сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады
дейді.
Енді бұған да жауап іздеп көрелік. Жеке тұлға банкке ақша сала отырып,
өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол, біріншіден, оларды дер кезінде
пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының
қайтпау тәуекелін көтереді. Ал банк болса, сол ақшаны айналымға салып,
пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне
төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі
банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен жеке
тұлғаның салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ.
Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын –
пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеуі тиіс. Бұл банктің жалпы табысында
тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығын және ол кәсіпкерлік қызмет
қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды Тұтынушылар
құқықтарын қорғау туралы Заңмен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға
ешқандай негіз жоқ.
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай
қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылардың қозғалысының даму тарихын қарастырмас
бұрын, біз бұл қозғалыстың жалпы қалай туындағанын және оның даму қарқыны
қалай екенін білуіміз қажет деп ойлаймын. АҚШ–та туындаған, қазіргі кездегі
( лат. cosumptio – тұтыну ) – тұтынушылардың құқықтарын қорғау және
кеңейтуге бағытталған қозғалыстың түп – тамыры осы жерден шыққан.
Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының
үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді.
Бірінші кезең XIX ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік
мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тап осы кезде пісіп –
жетілді және 1891 жылы Нью – Йоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды,
ал 1889 жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация – Тұтынушылардың
Ұлттық Лигасына бірікті.
Екінші кезең XX ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең
бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде
тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды.
60 – жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып
келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына
жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу
міндетін мемлекет тікелей өз қолына алатындығы айтылған.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында
емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым
ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді
орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады.
Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның
дамуы біздің еліміздің 1991жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан
нарықтық экономикаға көшуімен байланысты. Бұрынғы тоталитарлық жүйеде
тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган – Сауда министрлігі ғана
жанамалы түрде шұғылданды. Бұл кезең 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіметінің
бүкіл өміріне созылды және ол тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен
сипатталады.
Жалпы алғанда, Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық
жүйенің күші әлсіреген 80 – жылдардың аяғынан басталды. Бұған 80–
жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау сатып алу
деген сөздің жоғалып, оның орнына қайдан табуға болады ? деген сөздің
туындауы себеп болды.
Сол кездегі алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді.
Бір жағынан, тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір
интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер және
өзгелер) клубы құрылды. Көбінде олар газет журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан, тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға
және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихиялы түрде құрды.
Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір– бірімен танысып,
басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал
кейіннен тұтынушы мәселелерінің ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар
құрды.
1985 жылға дейін КСРО бойынша ондаған ғана тұтынушылар ұйымдары
құрылды, ал 1989 жылы желтоқсан айында КСРО–ның 40 аймағының тұтынушылар
ұйымдарының өкілдері өздерінің алғашқы конференциясын өткізіп, осы
конференцияда КСРО Тұтынушылар Ұйымдарының Федерациясы құрылды.
КСРО – ның ыдырауы тұтынушылар қозғалысы үшін үлкен сын болды. 1992
жылы ақпанда тұтынушылар ұйымдарының федерациясы конгреске жиналып, осы
жиын барысында олар біртұтас ұйымды сақтап қалып, оның атын Тұтынушылар
Ұйымының Халықаралық Конфедерациясы деп өзгертті. Қазіргі кезде бұл
тұтынушылардың әр түрлі саладағы құқықтарын белсенді түрде қорғайтын мықты
ұйым.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң, тәуелсіздік алған
елдердің бұрынғы саяси және әлеуметтік – экономикалық жағдайы бірдей болса
да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті.
Көптеген республикаларда тұтынушының құқықтарын қорғау жөніндегі
мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей
бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау жөніндегі жеке министрлік құрылған.
Орталық Азия республикаларында, Қырғызстанда, Өзбекстанда жергілікті
дәрежеде де қызмет атқаратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заңтану пәндер кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші:
кафедра аға оқытушысы
___ _________ 2012 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2012
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
I-Бөлім. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау.
1.2 Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заңның баптараралық мазмұны
және осы заңда қолданатын негізгі түсініктер ұғымы.
II-Бөлім Тұтынушылар құқығын мемлекеттік және қоғамдық қорғау.
2.1 Тұтынушылар құқығын сот тәртібімен қорғау.
2.2 Тұтынушылар құқығын қоғамдық қорғау.
Қорытынды
Пайдаланған нормативтік актілер және әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 80 – жылдардың ортасынан бастап біз
экономикалық қиыншылықтың болғанын білеміз, сол заманда-ақ сатып алу
сөзі лексиконда жоғалғандығы сезілді. Тұтынушының алдында: қалай табуға
болады? – деген сұрақ тұрды. Кейін нарықтық реформалар келді, одан соң
тұтынушыларды қорғайтын түрлі заңдар шыға бастады. Былайша қарағанда,
тұтынушы мен сатушы арасында проблема шешілгендей болды. Бірақ өмірдің өзі
көрсеткендей, заңды ешкім қолданбаса керегі де жоқ секілді болып көрінді.
Сатушы маман мен салыстырғанда тұтынушы дилетант болып әрқашанда саналды.
Сондықтан да әр тұтынушы дилетант қатарына жатпас үшін олар өз құқықтарын
білуге құқылы және өз құқықтарын қорғай білулері тиіс. Сонымен тұтынушы –
маман емес екен, бұл деген сөз сатушымен болсын, өндіруші орындаушымен
болсын қатынасқа түскен кезде оны заң және мамандар қорғаулары тиіс.
Негізгі тұтынушылардың негізгі құқықтары 15 наурыз 1962 жылы АҚШ
Президенті Джон Кеннеди, осы жөнінде сөз сөйлеген болатын, айтуына
қарағанда тұтынушының негізгі төрт құқығы бар деген екен.
Олар:
1. Таңдау құқығы
2. Қауіпсіздігіне құқығы
3. Айтуын тыңдауға құқығы
4. Мәліметтер алуға құқығы
Кейін 23 жыл өткен соң 9 сәуір 1985 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы
тұтынушылар мүддесін қорғайтын басты қағидалар резолюциясын қабылдап,
тұтынушылардың 8 негізгі құқықтарын белгілеп береді, яғни Кеннедидің
айтқанына төртеуін қосады, олар:
1. Тұтынушының білім алуына құқығы
2. Тауар сапалығына құқығына
3. Зиянын өтеттіруге құқығы
4. Тұтынушының ұнамдылығына құқығы (тамақ, киім, тұрғын үй)
Сондықтан да тұтынушылардың құқықтары әрбір сала бойынша қорғалады. Мәселен
оларға жекелей тоқтала кетсек,
Қазақстан Республикасының Конституциясына орай – азаматтар өмір
сүруге қоғамдық ұйымдарға бірігуге, демалуға, денсаулығын күтуге, қолайлы
қоршаған ортада тұруға, білім алуға және т.б. құқығы бар екені белгілі,
мұндай құқық бұзылған жағдайда азамат сотқа жүгіне алады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне
бұл заңның нормасына сәйкес тұтынушыларға кызмет ететін мекемелерге, құқығы
бұзылған жағдайда әкімшілік жауапкершілікке тарту мәселелерін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – тұтынушыларды
алдағаны үшін, тұтыну сапасына жалған мәлімет беріп, оның қаржылық шоты мен
тауарына қол сұққаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – жалпы бөлімінде
кәсіпорын, заңды тұлға және азамат мәртебелері туралы, сондай–ақ меншікке
және мәмілеге қатысты жалпы ережелер көзделсе,ерекше бөлімінде кәсіпкерлік
қатынастарын, азаматтардың мүліктік қатынастарын, сонымен қатар жеке
міндеттемелік қатынастарды реттеулері белгіленген.
Қазақстан Республикасының тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заң
– бұл келесі қатынастар түрін реттейді.
Тұтынушы өз құқықтарын білу үшін заңды жаттап алу қажет емес. Әрине
оның құқығы бұзылған жағдайда, кінәлі жақ зиянды өтеуі тиіс, оны заңмен
шешіп реттеп отырады. Сол себепті тұтынушы мүддесіне қатысты заңды толық
білмегеннің өзін де қарапайым ережелерді өмірде кездесетін жағдайларды
біліп алуы қажет. Мәселен, тұтынушылардың өзін – өзі қорғауына айта кетсек,
Өзін – өзі қорғау– тұтынушының әр жағдайдағы сауатты
әрекеті.
Тұтынушымен сатушы арасындағы өзаралық қатынасты бірнеше сатыға бөліп
қарастыруға болады:
1. Таныстық .
2. Шарт жасасу.
3. Шартты орындау.
4. Конфликт (дау).
Біздің білетінімізше тұтынушы мен сатушы арасындағы қатынас шарт
негізінде пайда болуын табады. Шарт дегеніміз – тең құқылы келісім, мұнда
тараптардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері көрсетіледі. Шарт
нысанына байланысты ауызша да, жазбаша да жасалады.
Шарт жасасу кезінде тұтынушы келесі ережелерді ұстануы тиіс:
1.Шарт жасалу алдында, шартқа қойылатын талаптар мен асығыстық жасамай
танысып шығу керек.
2.Ешқашанда шартқа бірінші кездесуден–ақ қол қоюға асықпау керек.
Шарттың бір данасын үйге алып танысып шығу қажет. Түсінбеген жерлер болса
астын сызып қою қажет. Егер таныс достарыңыз түсіндіре алмаса, заңгерге
жолыққаныңыз жөн.
1.Егер шарт мазмұны сізге түсінікті болған жағдайдың өзінде, сізге
келісімдегі маңызды жағдайларға көңіл бөлуіңіз керек.
2.Шартта көзделген тараптардың жауапкершілігі әділетті түрде
құрастырылған ба? Егер онда сатушы тарапынан жауапкершілік көзделмесе, қол
қоймауға құқыңыз бар.
1.Егер сізге маңызды деп есептелетін жағдайларды шартқа қосу жөнінде
фирмаға хабардар етуіңізге құқыңыз бар.
2.Түсініксіз сұрақтарға жауап берулерін өтінуіңізге ұялмаңыз. Шарт
дегеніміз тараптардың тең құқылы келісімі, әр тарап келісімде өз
жағдайларын қосуға тырысады.
Тұтынушы мынаны ұмытпағаны жөн. Фирмаға сіз керексіз, фирмалар көп , ал
клиенттердің саны шектелген, тұтынушы – жағдайдың қожайыны.
Сондықтан да Қазақстанда 1991 жылы 5 маусымда тұтынушылар құқықтарын
қорғау туралы заңы қабылданды. Мыңдаған Қазақстандық тұтынушылар осы заң
арқылы құқықтарын қорғап келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде.
Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау: теория және тәжірибе саласындағы
мәселеге (ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ АВТОРЛАРДЫҢ АТЫ ЖӨНІН ЖАЗ) және
т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы Тұтынушылардың құқықтары мәселесіндегі құқықтық
қорғауды мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау жөніндегі
мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары, сондай-ақ
зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар және
ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау ұғымына талдама (анализ)
жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді талқылау;
зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру
болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау ұғымын Азаматтық-
құқықтық негізде зерттеу;
- Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау жөніндегі
заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- Тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау саласы бойынша
жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар
мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті
мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды
көрініс тапты. Сонымен бірге, дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін
жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және азаматтық заңдар,
арнайы Тұтынушылардың құқықтарын сотта қорғау арналған заңдар, сондай-ақ
тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер айтарлықтай
септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден төрт бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшадан тұрады.
1 БӨЛІМ. Тұтынушылардың құқықтары қорғау туралы жалпы ұғымы
1.1 Тұтынушылар құқығын заңдық жағынан қорғау
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік,
Конституцияда заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, әрі тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды
деп бекітілген.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның
азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық азаматтардың заң алдындағы
нақты теңдігін қамтамасыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы
мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, экономикалық қатынастардағы
материалдардық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамасыз ету арқылы
қалыптасады. Әрі бұл – құқықтық мемлекеттің басты міндеттерінің бірі.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі сауда саласында, яғни
тауарға қатысты қатынастар арқылы қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде
азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып,
бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай, өз
әрекетімізді тұтынушы әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң
тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің жеке тауарға қатысты қандай да бір
құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды
біле тұрсақ та, оны бүгінгі таңдағыдай күрделі экономикалық – құқықтық
жағдайда қорғау қиынға соғады.
Сонымен қатар, еліміз дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болып енуге ниет
білдіріп, ұлттық заңнамамызды халықаралық нормалардың талаптарына
сәйкестендіріп жатқан, әрі жеке тұлғаның құқығын қорғау мемлекет мүддесін
қорғаудан жоғары тұрған бүгінгі таңда тұтынушылардың құқықтарын қорғау
мәселесі өзекті, әрі оны зерттеу де қызықты әрі пайдалы деп ойлаймыз.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әр түрлі
салаларын қамтиды. Бұл нормативтік құқықтық актілер Конституциядан бастау
алады. Өйткені, Конституцияның өзінде біздің еліміздің ең қымбат қазынасы-
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады деп
көрсетілген. Сонымнен бірге Конституцияда әркімнің тынығу, денсаулығын,
тұрғын үйін заңсыз қол сұғушылықтан қорғау, білім алу және өзге де
құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені
қолданыстағы заңнамада тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны
қорғауды қамтамасыз ететін тауарларға, жұмыстар мен қызметтерге қойылатын
талаптар жүйесі, мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі,
сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау
бекітілген. Ал тұтынушылардың құқықтарының бұзылуынан әкімшілік және
қылмыстық құқықтық нормалар қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы,
атап айтқанда, Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінде азаматтардың және
ұйымдардың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық –
құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады.
Негізінен, тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңнаманың
құрамына Азаматтық кодекстен басқа әр түрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық
актілер енеді. Оларға 1991 жылғы 5 маусымда қабылданған Тұтынушылардың
құқығын қорғау туралы Заң, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекс, әрі
өзге де заң актілері мен заңға тәуелді актілер жатады.
Алайда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық нормативтік
базаның көлемі ауқымды болғанымен, олар әлі толығымен қалыптасып біткен
жоқ, әрі қоғамдық қатынастар бір жерде тоқтап тұрмай, өмір талабына сай
үнемі дамып және өзгеріп отыратындықтан, нормативтік базаны да үнемі
жетілдіріп отыру қажет.
Заң шығармашылығында тұтынушының қатынастарды реттейтін нормативтік
актілердің екі тобын бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа тұтынушы тікелей қатысушы болып табылатын актілерді
жатқызуға болады. Бұл топқа тұтынушының тауардың (жұмыс, қызмет) тиісті
сапасына құқығын, олардың өмірге және денсаулыққа қауіпсіздігін орнататын
актілер, сатып алу – сату, мердігерлік, тасымалдау және өзге де шарттарда
көрініс алатын қатынастарды реттейтін, шарттарды орындамау салдарын,
тауарды дайындаушының не сатушының жауапкершілігін айқындайтын актілер
жатады.
Екінші топқа өз қызметі шегінде тауарларға (жұмыстар, қызметтер)
қатысты талаптарды анықтайтын және осы талаптардың сақталуын қадағалайтын
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін актілер жатады. Оларға
Сақтандыру қызметі туралы, Сертификаттау туралы, Техникалық реттеу
туралы, Табиғи монополиялар туралы және өзге де көптеген заңдар жатады,
әрі олар тұтынушы үшін маңызды ережелерді орнатады.
Бұл жерде бір қатынасқа бірнеше нормативтік құқықтық акт қатысты болса,
яғни барлығы бір қатынасты реттесе, әрі олардың арасында айшылық туындаса,
қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы нормалардың ішінде маңызды
рөл атқаратын Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңда тұтынушыларың
құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан
Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілермен
ретеледі деп көрсетілген.1
Осы орайда жалпы азаматтық құқықтарды қорғау ұғымына тоқтала кетсек,
Құқықты қорғау. Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың
бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін
мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді
қамт[1]амасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның
негізгі бастауы ретінде айтылады құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға
кепілдік беріледі, өйткені қолданыстағы заңнамада тұтынушының өмірінің
қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін тауарларға,
жұмыстар мен қызметтерге қойылатын талаптар жүйесі, мемлекеттік білім беру
және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен
қызметтерді бақылау және қадағалау бекітелген. Ал тұтынушылардың
құқықтарының бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқықтық нормалар қорғайды
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы,
атап айтқанда, Азаматтық кодекс нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық
кодекстің жалпы бөлімінде азаматтардың және ұйымдардың азаматтық айналымға
қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық –құқықтық шарттарды жасаудың
негізгі талаптары анықталады.(АК– 2–бабы)
Қатысушылардың қарауында субьективтік азаматтық құқықтар тек қана нақты
жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субьективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан профессор
В.П. Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: Құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субьективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді.
Демек кез келген субьективтік азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері. Азаматтық кодекстің 15–тарауының
шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің
мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін
қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субьективтік құқықтар бұзылғанда немесе
дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдарың оны қорғауға араласуы болып
табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе
басқа да құзыреті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.)
шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына
келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды
қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және
арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот)
арқылы жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 9– бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де
қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің
меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағымбас бұрын мемлекеттік басқару
органына шағымданады.
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзыретті органдарға бармай –ақ өз
бетімен қорғануын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған
әрекеттер азаматтық құқықтардың өзін–өзі қорғауы ұғымымен байланысты
(АК–тің 9–бабы) және меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғаудың
бір әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін– өзі қорғауы өзінің заңдық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін–
өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек
дейді. Біздің де пікірімізше өзін–өзі қорғау құқығына ешкімнің
тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның
салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде
әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып
табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын
қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білу
керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық–құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік –құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды.
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық– құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. Қазақстан Республикасының заңдары жәбірленушінің құқық
бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе
заттық–құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі талап қою бәсекесі деп
аталатын жағдайларды қолдамайды
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық–
құқықтық, не міндеттемелікке жататын ерекше қорғау тобы белгіленген.
Мысалы, хабар – ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған
адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК–тің 29,32– баптары),
кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК–тің 9–10 баптарында
қарастырылған. Бұл баптарда бұрын –соңды заңдарда қаралмаған жолдары
көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік
мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан
айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың
жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық
зиян ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік
органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай–ақ осы органдардың
лауазымды адамдарының әрекетімен, (9–баптың 5–тармағы).
Азаматтық –құқықтық қорғанудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол
затты біреуден заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі
(виндикация) ; ә) иемдену еркінен айырмай–ақ заңды пайдалануға жасалып
отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап ); б) затты жойып
жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру
(ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап
қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып
алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Меншік құқығын қорғаудың екі әдісі меншік иесіне затты сол қалпында
иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру туралы
затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні жою
туралы сотқа қойылған талап заттық–құқықтық талап деп аталады. Аталған
әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына жатады – мұндай жағдайда
меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар
міндеттемелік талаптар деп аталады.[2]
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы
емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да проблемасы болып
табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқық ғылымында қорғау
құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда
талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлықтай алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап
қою құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады деген пікірге
тоғысады.
Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін де
сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер
осыған байланысты былай дейді: талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын
немесе жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес
Сол анықтамалардың қай–қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның
тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим
құқығының анықтамасына сәйкес келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада және
талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады.
Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың
талап қоюды материалдық – құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық)
нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П.Грибанов
құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен шектелмейтіндігін
және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең
тартады.
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерді
жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты
жалпы іс жүргізу тәртібі өте–мөте ауқымды болғанын айта кеткен жөн.
Сондықтан да азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу, әсіресе
бұйрық арқылы іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13–тарауы),
ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды.
Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар
екендігін көреміз, айталық, ол көне рим, ағылшын, герман және швед үлгілері
түрінде кездеседі. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы Преторлық
қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің бұзылған мүддесін ескерген.
Мұндай үкім интердикті деп аталды. Ал герман құқығында да шарт қойылған
және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы, оның соңғысы соттың бұйрығынан немесе
тыйым салуынан көрінеді, онда жауапкердің қойылған мәселе бойынша ақталуына
жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру жауапкерді шақырмай–ақ және оның
түсіндірмесін тыңдамай–ақ, талап қоюшының бір жақты өтінішімен жүзеге
асырылады.
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазан революциясына дейінгі ресейлік сот ісі
жүргізушіде болған. Кейін, РСФСР–дің 1923 жылғы Азаматтық іс жүргізу
кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығының рәсімі енгізілген еді. Бірақ
1964 жылы қабылданған Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды.
Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы енгізілді, Чехияда ол талем бұйрығы деп
аталды (АІЖК–нің 172-174 баптары), чек және вексельдік бұйрықтар түрінде
белгілі болды.
Сот бұйрығы институына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы тұрғысынан
азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот қаулысының
мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының АІЖК–нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы
былайша айқындалады: өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе
жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай–ақ және сотта іс қарамай–ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады.
Заң бойынша қорғау обьектісі тек қана субьективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субьективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар–намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субьективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік
иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына
келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған
меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік
иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына
келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың
дербес обьектісі ретінде жиі кездесетін байқаймыз.
Залалдарды өтеу. Залалдарды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып
табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын залалдар (АК–тің 9–бабының
4–тармағы) экономика ғылымында тап сондай ұғымынан айтарлықтай
ерекшеленеді. В.И. Кофман пікірінше, залалдар экономикалық категория
ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес.
Залалдарұғымын зиян және нұқсанкатегориясынан айыра білу
керек.[3]
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген
анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекетпен бір тұлғаның
екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да
бұл үшін залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С. Иоффе дұрыс
айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян
заттық және әлеуметтік мағынада қолданады дейді.
Азаматтық кодекс залал және нұқсан ұғымдарының ара жігін ашып
береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК–тің
9–бабының 4–тармағы). Егер зиян ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай
міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК–тің
9–бабының 4–тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжатарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете
алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті
шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан),
сондай–ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайда)
болып табылады.
Залалды толық өтеу принципін қолдану жәбірленуші жақтың, сонымен қатар
меншік иесі мен титулды иеленушінің құқығын қалпына келтірумен өлшенеді.
Кеңес одағы кезінде бұл қағида сөз жүзінде айтылса да, толық көлемде
қолданған жоқ, бұл жоспарлы көрсеткіштермен, нормативті пайдамен байланысты
болды.
Жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің
мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын
қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік
иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема
залалдар мөлшерін айқындаудың нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып
шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда
залалды бүге–шүгесіне дейін есептеу әдістемесі жасалмаған. Ондай
кемшіліктер сот тәжірбиесі арқылы түзетілуі қажет.
Азаматтық кодекстің меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды
қорғауды қамтыған 15–тарауында (бұрынғы ҚазКСР АК–не енбеген) меншік
иесінің құқығын қорғауға бағытталған екі ереже енгізілген, олар: 1) заңда
қаралған негіздер бойынша оның құқығын тоқтату кезінде(АК–тің 266– бабы);
2) меншік иесінің және басқа тұлғалардың құқығын бұзатын билік органының,
басқарудың және лауазымды адамдардың нормативтік немесе жеке құжаттарын
шығару кезінде (АК–тің 267– бабы ).
Бірақ та аталған нормалар мен қаралған құқықтық құралдар заттық
–құқықтық категорияға толық қатысты бола алмайды. Сонымен қатар, егер
Қазақстан Республикасының заң актілерін қабылдау нәтижесінде әлде–кімнің
меншік құқығы тоқтатылса, меншік иесінің мүддесін қорғау залалды өтеу
жолымен, яғни міндеттемелік–құқықтық талап қою көмегімен жүзеге асырылады.
Сондай–ақ міндеттемелік–құқықтық талап қою арқылы иелік ететін
органының, басқарудың және лауазымды тұлғалардың шығарған құжаттары
нәтижесінде келтірілген залалдар өтелетін болады (АК–тің 267– бабының 2
–тармағы).
Жалпы алғанда қазақстандық азаматтық құқықтық залал ұғымына көзқарасы
(нақты нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері
жағынан роман–герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге жалпы құқыққа
қатысты елеулі ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның
өтеу сипатын еншілеуі дер едік, өйткені, айыппұл залалдарды өндіріп алуға
жатпайды (мысалы, АҚШ–тың Бірыңғай сауда кодексінің 1–106 бабы былай дейді:
құқықтық қорғаудың құралын еркін қолдану.
Меншік құқығының бұзылғаны үшін ақшалай өтем қолданылатын
ағылшын–американдық құқықтан Еуропа континентальдық еллдерінің құқығының
айырмашылығы меншік құқығын қорғаудың негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін
(заттық ) әдісі болып табылады. Мұндай тұжырымды дәлелдей түсу үшін
Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97 –бабын келтіруге болады, залалды
өтеу туралы талап ету затты сол қалпында қайтару мүмкін болмаған жағдайда
ғана орын алады.
Залалдарды өтеудің осы айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа
да заттық құқықтарды қорғауда маңызды аспект бой көрсетеді. Меншік құқығы
мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың проблемаларына салыстырмалы түрде
зерттеу жүргізгенде автор мынадай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын
бұзуды жоюдың мүмкіндігі, құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды қалпына
келтіру, залалдарды өтеу, сайып келгенде, қолданылатын қорғау құралдарына
тікелей байланысты болады. Демек, Қазақстанның цивилистік ғылымының аса
маңызды міндеттерінің бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейлінше оңтайлы
тәсілін таңдау керек. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірбиесіне сүйенген
жөн, сонда кейін меншікті бекіте түсуге нақты ықпал жасалмақ.
Негізгі заңымыз – Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және ол
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады.2 Сонымен бірге
Азаматтық кодексте, Азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қамтылған нормалары осы Кодекстің ережелеріне қайшы келген
жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген.3
Аталған нормалардан көріп отырғанымыздай, әр актіде әр түрлі айтылған.
Бұл коллизияның шешімін Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңнан
табамыз. Өйткені осы заңның 6–бабына сәйкес, әр түрлі деңгейдегі
нормативтік актілердің нормаларында қайшылықтар болған кезде неғұрлым
жоғары деңгейдегі актінің нормалары қолданылады.
Заңдар нормаларының кодекстердің нормаларымен алшақтығы болған
жағдайларда олар кодекстерге тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана
қолданылуы мүмкін.
Бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің нормаларында қайшылықтар
болған кезде қолданысқа кейінірек енгізілген актінің нормалары
қолданылады.4[4]
Осы нормадан азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал
тұтынушы Азаматтық кодексте бекітілген құқықтарды пайдаланады, яғни
тұтынушы құқығын қорғауға бағытталған өзге заң актілері, соның ішінде
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы Заң да Конституция мен Азаматтық
кодекске қайшы келмеуі тиіс деген қорытынды шығады.
Ал халықаралық шарттарға келетін болсақ, онда Жоғарғы Соттың 1996 жылғы
25 шілдедегі №7 Тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңдарды соттардың
қолдану тәжірбиесі туралы нормативтік қаулысында Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4–бабының 3–тармағына сәйкес, республика бекіткен
халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар
ескеруі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта
тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында
көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілсе, онда халықаралық шарт
ережелері қолданылады деп көрсетілген.
Енді келесі маңызды мәселе, осы заңнаманы дұрыс түсіну, әрі қолдану
үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субьектілермен қатынасқа
түсу жағдайын анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес, тұтынушы– жеке өзі
тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып
алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат.
Аталмыш анықтамадан көріп отырғанымыздай, тұтынушыға үш талап қойылады.
Оның біріншісі– жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып
алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін
алынуы тиіс. Сондықтан Тұтынушылардың құқытарын қорғау туралы Заң
азаматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға
қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтар болсақ, азаматтардың
тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу
мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін не өз жұмысшыларының
әлеуметтік тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы
Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап– ол міндетті түрде жеке тұлға болуы
тиіс. Ал заңнамаға сәйкес, жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады, әрі Азаматтық
кодекстің 3–бабының 7–тармағына сәйкес, шетелдік тұлғалар, сондай–ақ
азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақстан Республикасының
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен міндеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары
жалпы заңнама нормалары арқылы қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды
тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және тағы
басқалармен) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек
көрсетпейтіндігімен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді
пайдаланатын адам да, сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да
тұтынушы болып есептеледі. Яғни, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол
туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті
түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл–тұтынушыға қойылатын үшінші талап.
Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту), онда мұндай
[5]қатынастарға Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заң
қолданылмайды.
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы – дайындаушы. Ол
тауарды өткізу үшін өндіретін заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе жеке тұлға.
Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық,
көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету
керек. Егер дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы
болып есептеледі.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды
сатып алу–сату шарты бойынша өткізетін заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе
жеке тұлға.
Ал орындаушы –ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін
заңды тұлға, жеке кәсіпкер немесе жеке тұлға. Оның негізгі белгісіне ақылы
болуы жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, міндетті түрде
олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде
туындауы тиіс.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңнамалар қандай
құқықтық қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Бұл саладағы заңдарда, соның ішінде тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы Заңда және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1996 жылғы 25
шілдедегі № 7 тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңдарды соттардың қолдану
тәжірбиесі туралы нормативтік қаулысында, олардың нақты қандай
қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің
нормаларының мәнімен бұл заңмен негізінен сатып алу–сату шарты; мүлікті
жалдау шарты; тұрғын үйді жалдау шарты; мердігерлік шарт, соның ішінде
тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету; азаматтарды,
жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты; комиссия шарты; сақтау шарты;
қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық
қажеттіліктері үшін несие беру, клиент азаматтарға есеп – шот ашу,
азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау
бойынша және кеңес беру қызметін көрсету және өзге де шарттар арқылы
туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңмен бұдан басқа да
қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе
саласында көптеген даулар тууда.
Мысалы, мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк
өкілдері: азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді соған
сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген
тұтынушы анықтамасына қарсы келеді, сондықтан банк салымына қатысты
қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңымен реттелетін
қатынастар аясына жатпайды, –дейді.
Бірақ бұл көзқарас келесі себептермен байланысты қате болып табылады.
Азаматтық кодекске сәйкес, меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың
кездейсоқ жойылуы қауіпін көтереді. Сондықтан ол олардың сақталуын
қамтамасыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Оның
ақшаны ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтауына; ақшаны мүлікке
айналдыруына; ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу арқылы сақтауына
болады.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіз, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан
және ұрлануынан қорғауды толық қамтамасыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке
айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын
шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке
салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір
өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті
тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға
тырысады. Бірақ Салық кодексінің 144–бабының 1–тармағының 4–тармақшасына
сәйкес, жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін
сыйақыларға салық салынуға жатпайды.
Сонымен, Салық кодексінің өзінде банктегі салымға төленетін сыйақы
пайда табумен байланысты операция ретінде қарастырылмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтіретін дәлелі: жеке тұлға
банкке ақша сала отырып, банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті
сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады
дейді.
Енді бұған да жауап іздеп көрелік. Жеке тұлға банкке ақша сала отырып,
өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол, біріншіден, оларды дер кезінде
пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының
қайтпау тәуекелін көтереді. Ал банк болса, сол ақшаны айналымға салып,
пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне
төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі
банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен жеке
тұлғаның салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ.
Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын –
пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеуі тиіс. Бұл банктің жалпы табысында
тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығын және ол кәсіпкерлік қызмет
қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды Тұтынушылар
құқықтарын қорғау туралы Заңмен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға
ешқандай негіз жоқ.
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай
қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылардың қозғалысының даму тарихын қарастырмас
бұрын, біз бұл қозғалыстың жалпы қалай туындағанын және оның даму қарқыны
қалай екенін білуіміз қажет деп ойлаймын. АҚШ–та туындаған, қазіргі кездегі
( лат. cosumptio – тұтыну ) – тұтынушылардың құқықтарын қорғау және
кеңейтуге бағытталған қозғалыстың түп – тамыры осы жерден шыққан.
Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының
үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді.
Бірінші кезең XIX ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік
мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тап осы кезде пісіп –
жетілді және 1891 жылы Нью – Йоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды,
ал 1889 жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация – Тұтынушылардың
Ұлттық Лигасына бірікті.
Екінші кезең XX ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең
бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде
тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды.
60 – жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып
келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына
жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу
міндетін мемлекет тікелей өз қолына алатындығы айтылған.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында
емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым
ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді
орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады.
Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның
дамуы біздің еліміздің 1991жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан
нарықтық экономикаға көшуімен байланысты. Бұрынғы тоталитарлық жүйеде
тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган – Сауда министрлігі ғана
жанамалы түрде шұғылданды. Бұл кезең 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіметінің
бүкіл өміріне созылды және ол тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен
сипатталады.
Жалпы алғанда, Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық
жүйенің күші әлсіреген 80 – жылдардың аяғынан басталды. Бұған 80–
жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау сатып алу
деген сөздің жоғалып, оның орнына қайдан табуға болады ? деген сөздің
туындауы себеп болды.
Сол кездегі алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді.
Бір жағынан, тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір
интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер және
өзгелер) клубы құрылды. Көбінде олар газет журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан, тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға
және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихиялы түрде құрды.
Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір– бірімен танысып,
басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал
кейіннен тұтынушы мәселелерінің ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар
құрды.
1985 жылға дейін КСРО бойынша ондаған ғана тұтынушылар ұйымдары
құрылды, ал 1989 жылы желтоқсан айында КСРО–ның 40 аймағының тұтынушылар
ұйымдарының өкілдері өздерінің алғашқы конференциясын өткізіп, осы
конференцияда КСРО Тұтынушылар Ұйымдарының Федерациясы құрылды.
КСРО – ның ыдырауы тұтынушылар қозғалысы үшін үлкен сын болды. 1992
жылы ақпанда тұтынушылар ұйымдарының федерациясы конгреске жиналып, осы
жиын барысында олар біртұтас ұйымды сақтап қалып, оның атын Тұтынушылар
Ұйымының Халықаралық Конфедерациясы деп өзгертті. Қазіргі кезде бұл
тұтынушылардың әр түрлі саладағы құқықтарын белсенді түрде қорғайтын мықты
ұйым.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң, тәуелсіздік алған
елдердің бұрынғы саяси және әлеуметтік – экономикалық жағдайы бірдей болса
да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті.
Көптеген республикаларда тұтынушының құқықтарын қорғау жөніндегі
мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей
бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау жөніндегі жеке министрлік құрылған.
Орталық Азия республикаларында, Қырғызстанда, Өзбекстанда жергілікті
дәрежеде де қызмет атқаратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz