Қабілет туралы шет ел және отандық ғалымдардың теориялық көзқарастары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3 - 4

І. Теориялық бөлім.

Қабілет туралы шет ел және отандық ғалымдардың теориялық көзқарастары

1. 1. Қабілет ұғымының тарихына тарихи шолу . . . 5 - 17

1. 2. Қабілеттің пен нышанның жеке тұлғада көрініс беруін

психологиялық тұрғыда дәлелдеу . . . 18 - 32

1. 3. Жалпы қабілетті тәрбиелеу мен жеке тұлғада

қалыптастыру жолын көрсету . . . 33 - 40

ІІ. Эксперименттік зерттеу бөлімі.

2. 1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы . . . 41

2. 2. Зерттеу әдістемесінің сипаттамасы . . . 42 - 48

Қорытынды . . . 49

Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . 50 - 51

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қабілет - адамның өз бейімділігі, әр істі істеу арқылы дағдыға айналып, қалыптасатын қасиет. Әр адам өзінің не нәрсеге қабілеті бар екенін біліп, аңғара бермейді.

Қабілет тақырыбы өзекті мәселе, ол туралы әйгілі ғұлама Жүсіпбек Аймауытов былай деп айтқан: «Өзін - өзі танымаған - өзгені тануға шорқақ» деп, айтқаны өте дұрыс. Өйткені шындығында, өзінің не нәрсеге қабілетті екенін өзі білмесе, өзгелер қалай білсін?! Бірақ, қазіргі кезде адам не нәрсеге қабілетті екенін зерттеп білу үшін, арнайы тест сұрақтары, әр түрлі тренинктер өте көп. Адам өзін тану, өз жолын табу өте қиын. Бұл әсіресе, жастар арасында басымырақ. Олар тәжірибесіз, олардың көңілі, ойы құбылмалы, тоқтамалы, сондықтан өзін сынай алмайды. Өмір жолдарыәрқилы. Олар тоқсан жолдың торабында. Қай жолға түсерін білмей дағдарады. Егер жазатайым болып теріс жолға түсіп кетсе, өмір бойы өкініші ойынан кетпейді.

Әрбір өнер белгілі мінсіз қасиетін тілейді. Ондай қасиет болмаса, қызымет жемісті болмайды. Белгілі бір өнерге арналып, нышан арқылы беріліп, қоғам өмірінен көргендіктен адамда ондай қасиет анық байқалады. Біреудің басынан кешкен халін ұға білу, өзін өзгенің орнына қоя білу. Басқалардың кейпіне түсу. Оның үстіне артист немесе биші т. б. болуға өткір сезім, қоғам қажеттілігі, күшті қиял, жаттау қабілеті, ұстамдылық қасиеттер керек. Саудагер болу үшін, ол адамның бойында мынадай қабілеттер болу керек: епті, айлакер, пысық, епшіл, тапқыр, жылмаңдық қабілеттер керек. Өткір сезім, күшті қиял саудагерге керек емес. Егер саудагер - көрсе қызар, шыдамсыз, күйгелек болса, саудасынан ұтылады, ұрынады.

Әскер қызметіндегілер немесе әскер қызметін сүйетіндердің бойында мынадай қабілет - қасиеттер болу керек: ерліктік, тәуекелшілдік қасиет, тез байыптағыштық, көнбістік қабілеттер мен қасиеттер болу керек.

Жақсы оқытушы болу үшін, ол адамның бойынан мынадай қабілеттер көріну керек: ілтипаты тұрақты, кең, мінезі ауыр, жатық бойына берік, ұстамды, білімді, жауапкершілігі мол болу керек. Шәкірттерінің қылт еткен қылығын байқап, жауабына әзір тұру керек.

Жұмыстың мақсаты: Тұлғада жалпы қабілеттің көрініс беруін психологиялық жағынан зерттеу.

Зерттеу міндеттері:

1. Жалпы қабілетті зерттеген ғалымдар еңбегіне шолу.

2. Қабілеттің психологиялық ерекшелігін теориялық тұрғыдан дәлелдеу.

3. Қабілеттің көрініс беру жолдарын эксперименталды түрде анықтау.

4. Эксперименталды материялдардарға қорытынды жасау.

Зерттеу объектісі: Жоғарғы сынып оқушыларын жан - жақты қабілетті болуына нұсқа-кеңестер құру үрдісі.

Зерттеу пәні: Жалпы қабілетті эксперименттік зерттеу.

Жалпы болжамы: Жоғары сынып оқушыларындағы жалпы қабілетті

дамыту. Қабілетті зерттеу негізінде - FLAG тестін қолдану арқылы жалпы қабілет көрінеді.

Жеке болжамдар:

Жалпы қабілеттің дамуына отбасындағы педагогикалық - психологиялық ахуал әсер етеді.
Қабілеттің жан - жақты дамуына қоғам міндетті түрде әсер етеді.

Қолданылған әдістер:

FLAG тестін қолдану арқылы жоғарғы сынып оқушыларының жасырынды патенциалының өзіндік ерекшелігін анықтау.
Адам қабілетінің жан - жақты дамуына септігін тигізетін Виктор Пекелистің тәжірибе жаттығуы.

Қалыптастырушы әдістер:

Виктор Пекелистің ұсынған жаттығулары.
Ата - аналармен психологиялық кеңес.
Оқушылармен жеке психологиялық кеңес.

І. Қабілет туралы шет ел және отандық ғалымдардың теориялық көзқарастары.

1. 1. Қабілет тарихына шолу.

Қабілетті зерттеу барысында әр психолог әр түрлі пікірде келе жатыр. Мысалы айтар болсақ, бір ғалымдар қабілетті тұқым қуалайды десе, ал кейбірі керісінше, яғни қабілет тұқым қуаламайды дейді. Қабілетті зерттеуге өз үлестерін қосқан ғалым психологтар өте көп.

Қабілеттің даму тарихы ХІХ ғасырдан басталады. Ең алғашқыда Христиан Вольф ( 1679 - 1754) «Эмпирикалық психология» (1732) және «Рационалдық психология» (1734) деген еңбектерінің шығуының нәтижесінде дүниені тану мен арман тақырыптарына тоқталып, әсіресе қабілетке тоқталып алғаш қабілет жайында еңбек жазған ғалым болып келеді. Ол «адамның жан - дүниесін анатомиялық театр»деп қарастырып, біліктіліктің себебі мен негізін қарастырып, зерттеді. Х. Вольфтың ұстазы Лейбниц болды. Лейбниц психологияға психофизикалық паралелогизм ұғымын енгізген.

Шотландияда Шотландиялық мектеп ашылды. Оны ашқан Томас Рид (1710 - 1796) . Оның пікірінше, «әр адам туғанда, принциппен тумайды. Себебі, жақсы мен жаманды, күн мен түнді айыра алмай туады» деп түсіндіріп, адам мен табиғатты феномен ретінде қарастырды.

«Дұрыс қалыптасқан мағына» деген концепцияны мистикалық тұрғыда жазса, ал Беркли мен Юм «дұрыс қалыптасқан мағына» деген Томас Ридтің концепциясын мистикалық тұрғыда қарастырғандықтан, Рид пен Дюгальт Стюарт (1753 - 1828) Беркли мен Юмды қатты сыңға алады. Бірақ, ХІХ ғасырдың аяғында Шотландиялық мектеп өз дейгейін жояды. Себебі, мистикалық тенденция басым болып, АҚШ - тың, Ұлыбританияның сынағына ұшырап, өз басымдылығын жояды.

Қабілет тұқым қуалайды деген пікірді ұстанатындар: Ф. Гальтон, Т. Фрич және Гитциг, Ф. Галль, Котс болды. Бұл ғалымдардың пікірі бойынша қабілет - адамға туа беріледі. Ол ары қарай жалғасып, тұқым қуалайды деген пікірді алға тартып, дәлелдеу мақсатында Франц Галль «Френология» деген психологиялық тағылым шығарады ( френология - phrenos - ақыл, logos -

ілім) . Галль арнаулы зерттеулер негізінде әрқайсысы белгілі дара қабілетке сай келетін бас сүйектің 27 учаскесін анықтап, картаға түсірген. Осы

картадан музыка, поэзия, сурет өнеріне сай «қабілет істерін» айыруға болады деген. Яғни адамның бас сүйегінің «дөңестігі», немесе «сайларымен»

анықтауға болатынын зерттеген. Бірақ, қазіргі медицина бұл тәжірибені құптамай, ғылым тұрғысынан ерсі деп, қазір ол тәжірибені істетпейді.

Екінші тұжырым, яғни қабілет тұқым қуаламайды деп қарсы шыққан психологтар да бар. Ол ғалымдар: К. А. Гальвеций, Т. Вальтер, В. Бобен, У. Эшби бұл ғалымдардың пікірі бойынша қабілет тұқым қуаламайды. Қабілет жүре пайда болады дегенді меңзейді.

Ал С. М. Жақыповтың «Жалпы психологияға кіріспе» деп аталатын еңбегінде френологияны былай сипаттайды:

Френология деп аталатын Франц Галляның оқу қабілеті мұрагерлік идеясымен байланысты. Френологтар адамның психикалық өзгешелігі оның бас сүйегінің сыртқы формасына тәуелділігін бақылауға тырысқан. Негізгі идеясы бас миының қабығы әрқайсысында адамның белгілі бір қабілеттілігі тоқтаған бірқатар орталықтардан құралады деп негізделінген. Бұл қабілеттердің даму дәрежесі тиісті ми бөлігінің шамасына тікелей тәуелділігінде орналасқан. Алайда өлшеу негізінде әрқайсысы белгілі бір дербес ерекшелікке лайықталынған бас сүйектің үстіңгі қабаты 27 участокқа бөлінген френологиялық карта құрылған. Солардың арасында «қабілет томпағы» музыкаға, поэзияға, кескіндемеге; «дөңестерге» атаққұмарлыққа, сараңдыққа, батылдыққа және т. б. белгіленген. Алайда бұл тәсіл жарамсыз болып қалды. Сансыз көп ашылған жаңалықтар бас сүйек ми қабығының формасын қайталайтынын көрсетті, сондықтан адамның ақыл - ой және адамгершілік ерекшелігін бас сүйектің томпағы және ойпаты бойынша анықтау ғылымға қарсы және тиянақсыз.

Психологиядағы қабілет теориясын зерттеуде қабілеті бар балаларды тәрбиелеу мен оқыту мәселесімен елімізде өте аз айналысқанын атап өтуге болады. Басымдылық көрсеткен идеологияға сәйкес қабілетті балаларды жеке бөлуге болмайды, әр балада кез - келген қажетті қасиеттерді құрып алуға болады деп есептеледі. Осындай мәселелерден психология саласында біздің ғылым шет елдерден көп артта қалып қойғаны аңғарылады. Шет ел әдебиетінде даму үрдісінде қабілеттің даму мәселесі мен тұқым қуалаушылық факторларды бірнеше теорияларға бөліп қарастырады:

Биологиялық теорияларды жақтаушылар - қабілеттің даму үрдісін адамдарға ата - енесінен тұқым қуалаушылық арқылы қабілеті дамиды дейді. Олар қабілеттің дамуына әлеуметтік әсердің болуын жоққа шығарып, тума қабілеттің болуын жақтайды.

Қабілеттің әлеуметтік негіздерін жақтаушылар - қабілет тұрақты әлеуметтік ортаның әсерінен дамиды дегенді жақтайды. Тек тәрбиелеу арқылы кез - келген қабілетті дамытуға болады деп есептейді.

Биоәлеуметтік теорияларды жақтаушылар - қабілетке биологиялық және әлеуметтік әсерлер әсер етеді. Яғни, биологиялық нышан әсер етеді дегенді жақтаушылар.

Тұлғаның басқа да индивидуалды - психикалық ерекшеліктері сияқты, қабілетке адам дайын түрінде қол жеткізбейді. Ол өмір барысында және іс -

әрекетте құрылады. Адам өмірге психикалық қасиеттерсіз, тек оған қол жеткізудің жалпы мүмкіндіктерімен дүниеге келеді. Тек өмірмен, ондағы активті іс - әрекеттің жүзеге асырылуы арқылы адамның миы индивидуалды психикалық қасиеттермен ерекшеліктерді таба отырып, қоршаған ортаны бейнелей бастайды. Осы тұрғыда психологияда қабілет туыла берілмейді деген түсінік шығады. Осы көзқарасты жақтау адам тұлғасы мен оның қабілетін ғылыми тұрғыда түсіну үшін қажетті шарт болып табылады.

Егер адамдағы цивилизацияның (қоғам дамуының жоғарғы сатысы) тарихын бақылайтын болсақ, мына фактқа (ақиқат) көңіл бөлмеу мүмкін емес; бұрын дарынды адамдар қай жерде кездессе де, олар бүкіл топ болып кездескені таңқаларлық заңдылық сияқты. Осындай «жарқ» еткен кезең Ежелгі Афинаның «Алтын ғасыр» деп аталатын Перикл ғасырында тіркелген.

Яғни, аты әлемге танылған атақты данышпандар: Скульптор Фидий, философтар Сократ пен Платон, Анаксагор, Зинон өшпейтін трагедияларды жазған Софокл сияқты данышпандар бір ғасырда өмір сүріп, бір дастарханнан дәм татқан адамдар болған. Бұл данышпандар бір ғасырда өмір сүріп, қоғам өміріне өз үлестерін қосып, өз еңбектерін қалдырған адамдар.

Біздің ойымызша, бұдан шығатын қорытынды, адамдағы қабілет қоғам дамуына, қажеттігіне орай қалыптасады.

Батыс Германия теоретигі Г. Вальтер өзінің «Қабілетті» балалардың мектеп қабырғасында өту жолының әлеуметтік айырмашылықтары» дейтін еңбегінде қабілет - өскен ортаға тәуелді дегенді дәлелдеп, тұқым қуалайды деген теорияны жоққа шығарады. Ал К. А. Гальвеций тұқым қуалаушылық идеяларына тікелей қарсы шығып, адамды тәрбие арқылы дарындылыққа жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерін жариялады.

ХІV - XVI ғасыр аралығында ғылымда «Қайта гүлдену дәуірінде» ғылымның сан алуан салаларының дамуына буржуазия қоғамы кең өріс беріп отырды. Өйткені тез дамып келе жатқан капиталистік өндіріс барған сайын жаңа ғылыми білімдерді талап ете бастады. Бұл білімді адамдардың көбейе түсуіне қолайлы жағдай туғызды. Сол кездері жан - жақты қабілетті, аса дарынды адамдар көп болды. Өйткені бұл қоғамның қажетінен туған құбылыс еді. Ф. Энгельстің «Қайта гүлдену» дәуіріне берген сипатында былай дейді: «күшті, ой - өрісі, құштарлығы мен сипаты, сан қырлылығы, ғылымдығы жағынан алыптарды керек еткен және сондай алыптарды

туғызған заман болды . . . » деп жазды. Мысалы; Леонардо да Винчи ұлы суретші болып қана қойған жоқ, сонымен қатар, ұлы математик, механик және инженер болды. Физиканың сан алуан тарауларында табылған маңызды жаңалықтар соның арқасы. Альберхт Дюрер суретші, гравер, скульптор, архитектор болды, оның үстіне өзіндік кейбір идеялары бар фортификация системасын ойлап тапты. Бұл идеяларды көп заман өткеннен кейін барып, монталамбер және фортификация жайындағы ең жаңа неміс ілімі көтеріліп кетті. Ф. Энгельс айтып отырған «Қайта гүлдену» (қайта өрлеу) ХХ ғасырдың

бас кезінде қазақ қоғамында да белең алды. Осы кезде тарихи аренаға жан - жақты қабілетті адамдар: А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов,

Х. Досмұхамбетов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев т. б. шыққаны белгілі.

Еңбектің сан алуан түрлерінің ұштасуы адамның дене күшінің де, рухани күшінің де дамуына себепші болады. Адамның білімі, шеберлігі, іс - әрекеттің түрлі саласындағы айрықша дамыған тәжірибе мен білім икемі дұрыс ұштасқанда ғана ғылым, техника, әдебиет пен өнер саласында адамның қабілеті мен дағдысы, таланты дамып, оның ойдағыдай өрістей

түсуіне кең мүмкіндіктер жасалады.

Қабілеттің тура жолына түсуге адамды табиғаты тура жетектей бермейді және адамның жетілуі де дәйім бір бағытпен жүре бермейді. Әр адамның өмір ағымын зерттесек, түрлі қабілеті түрлі мезгілде өсіп - өнетінін байқаймыз. Біреу салғаннан кең жолға түсетін болса, енді біреу өмірде өр қызметті бір ұстайтын болып жаралады. Бір қызметтен екінші қызметке көшіп, қабілетінің әр тарауын жетілдіруді қалайды, оның мүддесі өзінен - өзі өзгеріп отырады. Ол өзгеруде ешбір жүйе, тәртіп те болмайды. Мысалы, Толстойдың өмірі бұған үлгі. Толстой Лев Николаевич өз жолын іздеп,

қызметтің әр тарауын істеп, талабының әр жағын жетілткен. Ол сықылдаған бозбала да, әскер басы да, диқаншы да, тәрбиеші де, жазушы да, философ та болған, тағы басқа түрлі өнерді істеген. Жас буынға сондай ірі адамдардың өмірімен таныс болу өте пайдалы.

Кісінің өзі байқамай жүрген қуатын кейде тұтқиылдан өмір, іс туғызады. Ірі адамның өмірін оқыған жастар олардан өнеге, тәжірибе алады. Өмір бойы еңбек еткен адамның қандай кемелдікке жеткенін сол адамдардың өмірінен көруге болады. Кемелдікке жету үшін ірі адамдарда келешектегі игілікке зор үміт, өзінің күшіне зор сенім болған. Бір нәрсені іздеп, зерттеп, соңына түскен адам, егер ынтасы, қабілеті, таланты болса, түптің - түбінде мақсатына жетпей қоймайды.

Р. Кеттел бойынша, қабілет - мақсатқа жетудегі эффектілік, белгілі бір

істі істей алу мінезінің көрінісі болып табылады. Қабілет - іс - әрекетке қол жеткізу процесінде яғни, индивиттің әр түрлі жағдайларда қаншалықты тез, әрі оңай және берік әдістерін ұйғаруы және жүзеге асыруда көрініс беруі. Ол тұлғаның жалпы бағыттылығына байланысты. Қабілеттегі нақты психологиялық мінезді зерттеуде мынадай бөліктерге бөлуге болады:

1. Бір немесе бірнеше іс - әрекет түрінің сұранысына жауап беретін индивиттің жалпы қасиеттерінің көрініс беруі.

2. Берілген іс - әрекеттің кішігірім сұраныстарына жауапты арнайы қасиеттер жиынтығы.

3. Қабілет - даму дәрежесі мен деңгейі талант пен данышпандық тәрізді түсініктерді анықтайды.

4. Қабілет құрылымын жеке адам қасиеті ретінде анықтағанда, генетикалық механизмді әсіресе, психикалық процестер мен оның

қасиеттерінің даму динамикасына әсер ететін жүйке процестерінің қасиеттерін еске алу керек.

5. Қабілет - адамның индивидуалды психологиялық ерекшелігі ретінде, іс - әрекеттің белгілі бір түрлерінің жабдықталуымен және оның сәтті орындалуымен анықталады.

Ескеретін жағдай; Қабілет құрылымында орындалатын әрекетке жеке адамның шығармашылық қатынасы, оқуға және еңбектенуге психологиялық дайындығы, өз қабілет мүмкіншіліктерін білу, оны бағалаудағы маңызы зор.

Нақты адамды өзгелерден ерекшелендіретін психологиялық мүмкіншіліктердің негізінде индивидуалды мінездеменің ерекшеліктері бар:

конституциялық ерекшеліктер;
мидың нейродинамикалық ерекшелігі;
мидың үлкен жарты шарларының функционалдық асимметриясы т. б.

Мұндай индивидуалды мінездемелік қабілеттер табиғи нышан ретінде көрініс береді.

«Дарындылық» және «қабілеттілік» ұғымының өзгешелік мәнісі мынада: бұларда адам қабілеттері сол талаптар тұрғысынан зерттеліп адамдарға белгілі бір практикалық істі ұсынады. Сол себепті жалпы

дарындылық туралы айту мүмкін емес. Тек дарындылық жөнінде бір нәрсені, қандай болмасын бір істі айту керек. Онда «дарындылық»

ұғымының өзінде нақты практикалық іспен өзара байланыс қажеттігі бар, өйткені бұл ұғым тарихи ерекше қасиетке байланыстырылады. «Дарындылықты» биологиялық категория ретінде қарастырсақ, бұл ұғым мән - мағынасынан айырылады. Дарындылықты түсіну мынаған байланысты: қандайда бір құндылық белгілері бір істің түрлеріне беріледі

және әр нақты істің ойдағыдай орындалуына байланысты болады. Мынадай

екі ойдың арасында көп айырмашылық бар:

дәл сол адам өз дарындылығы арқылы қандайда бір жұмысты өте табысты орындайтындай мүмкіншілігі бар.

2 ) дарындылық - жұмысты таңдап анықтаудың жалғыз ғана факторы болып есептеледі. Сондай - ақ ол жұмыстың табысты орындалуын анықтайтын жалғыз ғана фактор болып табылады. Міне, осындай көзқарасты 1939 жылы қазан айында психология институтында профессор Борис Михайлович Теплов (1896 - 1965) дарындылық және қабілеттілік туралы өзінің ғылыми баяндамасында атап көрсетті. Б. М. Теплов кеңес психологы, отандық дифференциалды психологияның мектебінің негізін қалаған. И. П. Павловтың жоғарғы нерв әрекеті типтері туралы ілімін жалғастыра

отырып, адамның индивидуалды психологиялық ерекшеліктерінің физиологиялық негізін зерттеу бағдарламасын құрды. Б. М. Теплов қабілетті

зерттеуде ерекше рөл атқарады.

Кеңес психологиясының міндеттері мынадан тұрады:

Адамдардың жаратылыс күші - табиғаттың сыйы ретінде дарындылықты анықтау;

9

2) Адамның қоғамдық еңбек қызметі мен танымдық тәжірибе қорытындысын анықтау;

Қабілеттілік және адамдардың жеке басының дамуы, олардың өзара байланысын анықтау.

Адам дарындылық ұғымымен істес болғанда табиғи органдардың индивидте бар болуы, органдар қызметінің дамуына табиғи даярлығы оның тіршілік етуі үшін қажет. Бірақ, әр түрлі дарындылық мұрагерлік арқылы берілгенде, тарихи жағынан алғанда ішкі биологиялық себептердің ықпал етуімен өзінен - өзі пайда болмайды. Атап айтқанда тіршілік ету жолдары барлық жаңа операцияға (психологиялық) бейімделу барысына, органдардың жұмыс істеуіне байланысты. Биология ғылымына сүйенсек, орган қызметі үшін тіршілік етеді және тек қана сол орган дамып жұмыс істейді. Әрине, органсыз ешқандай қызмет болуы мүмкін емес. Бірақ, органдар қызметсіз тіршілік етуі мүмкін және бұл ақырында олардың кеміп қалуына әкеледі, сондай - ақ рудиментті органдардың тіршілік етуі туралы куәландырылған фактілер баршылық. Кейбір жағдайда органның табиғи даярлығы сол бір мезгілде олардың функционалды әзірлігінің қимылында

болып табылуы индивидтің тіршілік етуі үшін қажет. Адамның қабілеттілігі

өзіндік функционалды әзірлігінің орындалуы әртүрлі бағыттағы қимылы

мен әрекетіне тікелей байланысты. Өйткені, оның тіршілік етудегі қоғамдық жолы үшін қажет. Сөйтіп, адам жетістікті - оқу мен тәрбие және еңбекті тәжірибемен ұштастырғанда алады.

Жеке адамға қабілеттің әсері жайлы С. А. Рубинштейн былай деп

жазған: Жеке адамның психикалық бейнесін зеттеу 3 негізгі сұрақтарды

қамтиды: яғни, біз көбінесе жауап іздеуге тырысатын сұрақтар: