Мемлекеттiң басқару нысандары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1 Мемлекеттін басқаруу нысаны
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні, және оның басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мемлекеттің басқару нысанының түрлері және мемлекет басқаруының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бүгіңгі таңдағы мемлекеттік басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан . Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ... ...
2.2 Мемлекеттік басқару нысанын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік басқару нысанының болашақтағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Шетел мемлекеттерінің басқаруу нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Шетелдердегі мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ресей мемлекетінің басқару нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 АҚШ мемлекетіндегі басқару нысандарының формалары ... ... ... ... ... ..
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1 Мемлекеттін басқаруу нысаны
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні, және оның басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мемлекеттің басқару нысанының түрлері және мемлекет басқаруының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бүгіңгі таңдағы мемлекеттік басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан . Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ... ...
2.2 Мемлекеттік басқару нысанын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік басқару нысанының болашақтағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Шетел мемлекеттерінің басқаруу нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Шетелдердегі мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ресей мемлекетінің басқару нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 АҚШ мемлекетіндегі басқару нысандарының формалары ... ... ... ... ... ..
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттiң басқару нысандары мемлекет үшiн аса маңызды мәселе болып табылады. Мемлекеттi басқару нысандары сол мемлекеттiң Ата заңына, яғни Конституциясына негiзделуi тиiс. Егер мемлекеттi басқарудың нысандары демократиялық принциптерге негiзделсе, осы елдiң азаматтары мемлекеттi басқаруға тiкелей немесе жанама түрде ат салысуға мүмкiндiк алады.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр басқару нысандарының болуын қажет етедi. Адамзат қоғамы дамып мемлекеттiк құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары сан алуан болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен мүмкiндiк туындайды. Жалпы мемлекеттi басқарудың нысанына осы күнге дейiн көп көңiл бөлiнiп келгенi рас және бұл мәселе бойынша ғалымдар арасында әртүрлi түрлi көз қарас әлi де болса орын алуда. Мемлекеттi басқарудың нысаны демек осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Биліктің тармақтарға бөлінуінен біз ол органдардың өз құзыреттерін жүзеге асыру үшін тиісті биліктік механизмі болатынын көреміз.
Мемлекеттік билік әр түрлі қоғамдық қатынастарда өзінің басқаруін тиісті жағдайда жүзеге асыруы керек. Билікті жүзеге асыруды бір қалыпқа келтіру үшін билік тармақтарының жузеге асыратын қажетті тетігі болады Тақырыптың зеттеу деңгейі. Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: Е. Баянов., Ғ.Сапаргалиев., А.Н. Сагиндыков., Қ.Д.,Жоламан.,А.Қ. Мұхтаров., А.Н. Тәуекелев. және де Т. Ағдарбеков Т., тағы басқа бір қатар еңбектерді атап көрсетуге болады.
Зерттеу объектісі. Шетел мемлекеттенің басқару нысаның қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін айқындап ашу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып- Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің басқаруу нысанының ерекшетіктерін ашып көрсету болып табылады. Осы жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттiң басқару нысандары мемлекет үшiн аса маңызды мәселе болып табылады. Мемлекеттi басқару нысандары сол мемлекеттiң Ата заңына, яғни Конституциясына негiзделуi тиiс. Егер мемлекеттi басқарудың нысандары демократиялық принциптерге негiзделсе, осы елдiң азаматтары мемлекеттi басқаруға тiкелей немесе жанама түрде ат салысуға мүмкiндiк алады.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр басқару нысандарының болуын қажет етедi. Адамзат қоғамы дамып мемлекеттiк құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары сан алуан болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен мүмкiндiк туындайды. Жалпы мемлекеттi басқарудың нысанына осы күнге дейiн көп көңiл бөлiнiп келгенi рас және бұл мәселе бойынша ғалымдар арасында әртүрлi түрлi көз қарас әлi де болса орын алуда. Мемлекеттi басқарудың нысаны демек осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Биліктің тармақтарға бөлінуінен біз ол органдардың өз құзыреттерін жүзеге асыру үшін тиісті биліктік механизмі болатынын көреміз.
Мемлекеттік билік әр түрлі қоғамдық қатынастарда өзінің басқаруін тиісті жағдайда жүзеге асыруы керек. Билікті жүзеге асыруды бір қалыпқа келтіру үшін билік тармақтарының жузеге асыратын қажетті тетігі болады Тақырыптың зеттеу деңгейі. Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: Е. Баянов., Ғ.Сапаргалиев., А.Н. Сагиндыков., Қ.Д.,Жоламан.,А.Қ. Мұхтаров., А.Н. Тәуекелев. және де Т. Ағдарбеков Т., тағы басқа бір қатар еңбектерді атап көрсетуге болады.
Зерттеу объектісі. Шетел мемлекеттенің басқару нысаның қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін айқындап ашу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып- Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің басқаруу нысанының ерекшетіктерін ашып көрсету болып табылады. Осы жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған
Пайдаланылған дереккөздер тізімі
1. Абельдинов А.К., Копабаев О.К. Конституционное право зарубежных стран. Алматы: «Жеті жарғы», 1997.
2. Алексеев С.С. Теория права. М.: Юридическая литература. 1993.
3. Арановский К.В. Государственное право зарубежных стран. М., 1998.
4. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Том 2. /Под ред. Б.А.Страшуна. М., 1995.
5. Қопабаев Ө.Қ. Шет елдердің конституциялық құқығы. Алматы: «Жеті жарғы», 1998.
6. Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М. Юридическая литература, 1994.
7. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Том 1. / Под ред. Б.А.Страшуна. М., 1993.
8. Маклаков В.В. Парламент стран - членов Европейского Сою¬за. М. ИНИОН РАН, 1994.
9. Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. М., 1998.
10. Михалева Н.А. Конституционное право зарубежных стран СНГ. М.: Юрист. 1999.
11. Момер Ф. Конституционная защита прав и свобод личности. М. Прогресс-Универс., 1993.
12. Овсепян Ж.И. Судебный конституционный контроль в зарубеж¬ных странах. Правовая защита конституции. Ростов на Дону: Литература-Д, 1992.
1. Абельдинов А.К., Копабаев О.К. Конституционное право зарубежных стран. Алматы: «Жеті жарғы», 1997.
2. Алексеев С.С. Теория права. М.: Юридическая литература. 1993.
3. Арановский К.В. Государственное право зарубежных стран. М., 1998.
4. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Том 2. /Под ред. Б.А.Страшуна. М., 1995.
5. Қопабаев Ө.Қ. Шет елдердің конституциялық құқығы. Алматы: «Жеті жарғы», 1998.
6. Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М. Юридическая литература, 1994.
7. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Том 1. / Под ред. Б.А.Страшуна. М., 1993.
8. Маклаков В.В. Парламент стран - членов Европейского Сою¬за. М. ИНИОН РАН, 1994.
9. Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. М., 1998.
10. Михалева Н.А. Конституционное право зарубежных стран СНГ. М.: Юрист. 1999.
11. Момер Ф. Конституционная защита прав и свобод личности. М. Прогресс-Универс., 1993.
12. Овсепян Ж.И. Судебный конституционный контроль в зарубеж¬ных странах. Правовая защита конституции. Ростов на Дону: Литература-Д, 1992.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . .
1 Мемлекеттін басқаруу нысаны
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің
мәні, және оның
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Мемлекеттің басқару нысанының түрлері және мемлекет басқаруының
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бүгіңгі таңдағы мемлекеттік басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан – Президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет ... ...
2.2 Мемлекеттік басқару нысанын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік басқару нысанының болашақтағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Шетел мемлекеттерінің басқаруу
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Шетелдердегі мемлекеттік басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Ресей мемлекетінің басқару
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 АҚШ мемлекетіндегі басқару нысандарының
формалары ... ... ... ... ... ..
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттiң басқару нысандары мемлекет үшiн аса
маңызды мәселе болып табылады. Мемлекеттi басқару нысандары сол мемлекеттiң
Ата заңына, яғни Конституциясына негiзделуi тиiс. Егер мемлекеттi
басқарудың нысандары демократиялық принциптерге негiзделсе, осы елдiң
азаматтары мемлекеттi басқаруға тiкелей немесе жанама түрде ат салысуға
мүмкiндiк алады.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр
басқару нысандарының болуын қажет етедi. Адамзат қоғамы дамып мемлекеттiк
құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене
түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары
сан алуан болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын
болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен
мүмкiндiк туындайды. Жалпы мемлекеттi басқарудың нысанына осы күнге дейiн
көп көңiл бөлiнiп келгенi рас және бұл мәселе бойынша ғалымдар арасында
әртүрлi түрлi көз қарас әлi де болса орын алуда. Мемлекеттi басқарудың
нысаны демек осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын
жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Биліктің тармақтарға бөлінуінен біз ол органдардың өз құзыреттерін
жүзеге асыру үшін тиісті биліктік механизмі болатынын көреміз.
Мемлекеттік билік әр түрлі қоғамдық қатынастарда өзінің басқаруін
тиісті жағдайда жүзеге асыруы керек. Билікті жүзеге асыруды бір қалыпқа
келтіру үшін билік тармақтарының жузеге асыратын қажетті тетігі болады
Тақырыптың зеттеу деңгейі. Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер
пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы
ғалымдардың: Е. Баянов., Ғ.Сапаргалиев., А.Н. Сагиндыков.,
Қ.Д.,Жоламан.,А.Қ. Мұхтаров., А.Н. Тәуекелев. және де Т. Ағдарбеков Т.,
тағы басқа бір қатар еңбектерді атап көрсетуге болады.
Зерттеу объектісі. Шетел мемлекеттенің басқару нысаның
қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін
айқындап ашу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып- Мемлекеттің басқару нысанының
түсінігі, сипаттамасы және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін
факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің басқаруу
нысанының ерекшетіктерін ашып көрсету болып табылады. Осы жұмыста
мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық
реттеу мәселесі қарастырылған
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Құқықтық тұрғыдан
мемлекеттi басқару нысандарының түсiнiгi мен мазмұнын оған байланысты
құқықтық және теориялық мәселлерді қарастыруды, өзiме мақсат етiп белгiлеп
отырмын. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Ал міндеті
болып - шетел мемлекеттерінің басқару нысанының ерекшелігін талдап, және де
сол мемлекеттердің билік етуерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашып
көрсетіп, оны қарастыру.
Жұмыстың методологиялық негіздері. Осы дипломдық жұмыс
ғылыми, тарихи және салыстырмалы, диалектикалық танымдық , әлеуметтік,
әдістерді құрайды.
Ғылыми жаңалығы. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің мәні мен
элементтерінің мағынасын ашып білу үшін ең алдымен “құқықтық реттеу”
түсінігін білу қажет. Сонымен, шетелдегі басқару нысанын құқықтық реттеу
әлеуметтік, нормативтік және практикалық аспектімен бейнеленеді. Ол
қоғамның сұранысы белгілі бір бағытта және белгілі бір бейнедегі туындайтын
адамдардың қарым-қатынасы мен бір-бірімен байланысы кезіндегі заң және өзге
де нормативті актілердің мазмұны мен мақсатты талабы “ауқымдалып”
айқындалады.
Теориялық және практикалық маңыздылығы. Халықаралық қатынастардың жаңа
және қазіргі заман тарихы, шет елдердегі мемлеекттік қызмет және
мемлекеттік қызмет және басқару осы пәндерге дәріс жүргізуге, тәжірибелік
сабақтарды өткізіуге қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
кіріспеден, үш тараудан, қорытындымен пайдаланылған дереккөздер
тізімініне тұрады
1 Мемлекеттің басқару негізгі нысандары және маңызы
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мәні
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады.
Егер "Мемлекеттің негізі" санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, "мемлекет нысаны" санаты - қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан жәнә ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай басқару істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әртүрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістерді және жолдардың кемегімен саяси билік жүргізілетіндігін
көрсетеді[2, 77 б.].
Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына — оның құрылымы, әлеуметтік-құқықтық факторлар, сонымен
бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,
қоғамның мөдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының.құрамдары (бөліктері):
- Басқару нысаны — жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне
байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысаны — мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатнастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федератиктік жөне конфедеративтік мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим — мемлекеттік билікті іске асырудың
жолдары мен әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік) режимдерге
бөлінеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары — мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
төртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды[3, 144 б.].
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар монархия және республика.
Монархия — елді мемлекеттік заңды басқаруды тек бір адамның жүзеге
асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымды тек мүрагерлік төртіппен
иеленгендігін білдіреді.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) — басқару нысаны, өкімет
түгеліменне жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады - монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- басқаруының уақыты шексіз болады;
- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Республика (латын сөзінен — мемлекеттік, қоғамдық іс) — басқару нысаны,
мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі сайлаушылардың
еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді. Республиканың
белгілеріне:
— өкіметтің сайлануы;
— белгілі уақытқа ғана сайлау;
— сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (США, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол рольді президенттің өзі ғана орындайды,
Парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Индия, Туркия, Израиль
т.б.) — парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия
т.б.) — Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент — парламентті таратпайды. Дегенмен
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентгі жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу)[4, 66 б.].
Парламенттік республикада - үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол сонын алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің басқаруіне, үкіметтің басшысына
(министірлер, кеңесші төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министірдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті органдардың басқаруімен тежеледі. Яғни, конституциялық
монархиядағы мемлекет басшысының басқаруінен айырмашылығы өте аз. Шын
мәніндегі, мемлекет басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сыйпатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады — президенттің алдында және
парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептеледі.
Басқару нысандарына анықтама берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол
мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп, мемлекеттік биліктің жоғары
оргондарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын ашып береді, сондай-ақ
кеінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты заңды және нақты тәуелділігін
көрсетеді.
Атқару билігін жүзеге асыру ұшін жөне оның міндетгері мен басқаруін
атқару үшін оған белгілі бір механизм керек. Атқару билігі органдары
әртүрлі қоғамдық қатынастарға қатынасып әрекет жасауы тиіс. Сондықтан ол
өзінің бағыты мен мазмұнын білдіретін сипаты жағынан әр түрлі әрекеттерді
жүзеге асырады. Бұл әрекеттерді атқару органдары (лауазымды адамдар) күнде
жасайды. Осылайша атқару органдарыньң нысаны деген ғылыми категория пайда
болады. Атқару билігі органдарының нысаны өз кезегінде мемлекеттік-қүқықтық
мазмұнын білдіру әдісі болып табылады. Нысан арқылы біз атқару органдары не
үшін құрылатынын жәнс басқару міндеттері мен басқаруін жүзеге асыру үшін
не істейтінін білеміз,
Атқару органдарында (лауазымды адамда) өз өкілеттіктері шегінде нақты
басқару жағдайларында өр түрлі әрекеттің бірін жасау мүмкіндігі бар.
Мысалы, заңды шешім қабылдайды, азаматтың өтінішін қарастырады, шешеді,
тіркейтін, бақылайтын және қадағалайтын басқару атқарады. Міне осындай
әрекеттерден басқару субьектісінің құзіреті, яғни міндеттері мен
өкілеттіктері көрінеді. Ең бастысы олардың жасаған басқару өрексттері
сыртқы көрінісін табуьі тиіс. Сыртқы көрінісін таппаса онда оның белгілері
нетиже бермегені.
Сондықтан басқару нысаны дегеніміз атқару органдарының (лауазымды
адамның) өз құзіреті шегінде және белгілі бір нәтиже сыртқы көрінісі бар
әрекетін айтамыз. Егер басқару нәтижесінің заңдылық сипаты бар болса немесе
белгілі заңлық маңызы бар болса, онда оларды құқықтық қүқықтық деп
біріктіріп дәрежелеуге болады. Бірақ атқару органдарысубьектілерінің
әрекеттері өздерінің сипаты мен мақсаттары) байланысты әр түрлі. Бұдан
біз олардың сыртқы көрінісінің әртүрлі екенін көреміз.
Басқару нысандары мынадай екі топқа бөлінеді:
а) атқару билігін жүзеге асырудың нысаны;
ә) ішкі ұйымастыру жұмыстарының нысаны. Атқару билігін жүзеге асыру
арқылы атқару органдары заңдылық биліктік өкілеттіктіктің сыртқы көрінісін
қамтиды, Демек, сыртқы заңдылық әсер ол басқару нысанының бір белгісіне
жатады.
Басқару нысандары (басқару басқаруі) әр түрлі бұдан біз оларды жіктеу
мүмкіндігінің бар екенін көреміз, бірақ ол үшін әртүрлі крйтерилерді
пайдалануға болады. Құқықтық құқықтың субъектілері өздерінің құзіреті
шегінде әрекет ету кезінде әр түрлі құралдарды пайдаланады, соның ішінде
техникалық (мысалы, компьютерлерді), құқықтық, (материалдық ынталандыру),
ұйымдастырушылық (мамандар ісі, органның құрылысын құру), моральдық
(мадақтаудың моральдық шаралары), эстетикалық (дизайн), психологиялык,
(еңбек ұжымындағы ынта), құқықтық құралдар (қаулылар, бұйрықтар және
басқалары). Аталған көптеген шаралар мен құралдарды қолданудың белгілі бір
тәртібі болады, яғни олар белгілі бір нысандар мен әдістерді сақтап
қолданылады.
Бул екі категория нысан мен әдіс құқықтық субъектілерінің өкілеттілігін
жүзеге асырудың барлық құралдары мен әдістерін қамтиды және осылар кұқық
шығару және құқық қолдану тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Сонымен, құқықтық құқықтың субьектілерінің өкілеттіктерін жузеге асыру
нысанының түсінігін қарастырамыз.[37]
Өкілеттікті жүзеге асыру нысанының түсінігіне мынадай элементтер кіреді;
а)нысан дегеніміз-бұл құқықтық құқық субьектісінің басқаруін сиғызытын
бөлім, мысалы, мемлекеттік басқару органдарының шешім қабылдауы;
б)бұл өкілеттікті жүзеге асыру басқаруының бөлімі;
в)тәжірибе жүзінде қолдануға тұратын, көзге көрінетін, әрекет, іс, құжатта
нақты көрсетілген немесе тиісті журналда азаматтардың арызы немесе басқару
органдарының, нысан басқа нысандардан басқаруі бойынша ажыратылады. Мысалы,
азаматтың мемлекеттік мекеме мен сотқа жазған арыздары бір-біріне
ұқсамайды. Құқықтық құқық субъектілері басқаруының нысаны көп және сол
себепті құқықтық құқық субьектілерінің өкілеттіктерін жүзеге асыру нысанын
құқықтық және құқыктық емес деп екіге бөлуге болады. Құқықтық нысан
басқаруі зандылық нәтиже туындатады, яғни тұлғаға, мекемеге құқықтар мен
міндеттер жүктейді. Мысалы, тұлғаны мемлекеттік мекемеге лауазымды
басқаруке орналастыру туралы бұйрық. Құқықтық - құқық субъектілерінің
өкілеттілігін жүзеге асырудың құқықтық нысанына мыналар жатады мемлекеттік
басқару органдарының құқықтық актілері, яғни мекемелермен кәсіпорындардың
олардың жеке құрамдарының жұмыстарын ұйымдастыруға бағытталған және олардың
азаматтарға да ықпалы тиюі мүмкін. Мысалы, тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау
мәселесі бойынша. Құқықтық актілер нормативті болуы, яғни құқықтық нормадан
тұруы мүмкін, мысалы, Їкіметпен бекітілген министірлік туралы ереже, жеке,
демек, нақты орындаушға арналған..Бұл жерде айта кететін жағдай басқару
актілері міндетті түрде үйымдар мен нақты тұлғарға бағытталады жәнә бұлар
бастаушы объект ретінде басқару актісін қабылдаушы орган тыс жерде
орналасқан;
а) басқару органы аппаратының ішкі ұйымдастырушылық басқаруіне арналған
құқықтық актілері, құрылымға кіретін бөлімдерге және олардың
басқарукерлеріне арналған, олар; екілеттіктерін бөлу, жұмыс уақытын
анықтау, жұмысқа алу және шығару және т.б. Жоғарыда аталған актілерге
қарағанда бұл әктілер құқықтық нәтиже туғызса да басқару актілеріне
жатпайды.
б) Жарғыны бекіту туралы (қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпорындардың және
ұйымдардың) құқықтық құқықтың субъектілерінің өтініші. Бұл нысан бүгіңгі
таңда өз алдына жеке бөлінген, себебі Жарғыны бекітуде сұрап жасалған
өтініштердің маңызы бар болады жөне Жарғы заңға қайшы келмейтін міндетті
түрде тіркелуі тиіс;
в) барлық сұрақтарға қатысты өтініштер, бұлар да қажет етеді;
г) құқықтық құқықтың субъектілерінің азаматтық құкықтық қатынастарға
қатысушы жақтың бірі ретінде түсуі;
д) құқықтық құқықтың субъектілерінің сотта және басқа құқық қорғау
құрылымдарында шаруашылық-қаржылык дауды шешу мәселесі бойынша қатысуы;
е) құқықтық құқықтың субъектілерінің тәртіп пен қауіпсіздікті қорғауға
қатысты толып жатқан міндеттерінін, болуы ( техникалық қауіпсіздік ережесі,
санитарлық-эпидемиялық ереже, өрт қауіпсіздігін сақтау ережесі). Құқықтық
құқықтың субъектілері басқаруының аталған қүқықтық нысандары заңдылықта
тиісті сұрақтарды шешу барысында ресми құжат ретінде көрсетілген. Құқықтық
қүқықтың субьектілерінің құқықтық нәтиже; туғызбайтын нысаны да өз
кезегінде заңмен бекітілген, бірақ тікелей қолданғанда олар зандылық
нәтиже туғызбайтын нысандарға мыналар жатады: басқару органының төменгі
тұрған ұйымдарға және жеке түлғаларға жүмыстың барысы туралы ақпарат беруі,
материалдық-техникалық әрекеттерді жасау (тасымалдау, байланыс құралдарын
пайдалану, үйымның басқаруін арттыру мақсатында материалдық жағдайды
арттыру), әр түрлі мақсаттағы тексерулер, жиналыстар, семинарлар, сабақтар
жүргізу.
Құқықтық қүқыктың субъектілерінің нысанын күнделікті өмірде қолдану
барысында қүқықтық жөне құқықтық емес нысандарымен тығыз байланысты, бірақ
нәтижесінде қарай бір-бірін ажыратуымыз керек.
Мемлекеттік басқарудаңы құқықтық реттеу проблемалар жоқ емес. Сол
проблемаларды шешу мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырады.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудегі әкімшілік құқық нормалары
экономикалық саласында, әлуметтік-мәдениеттік құрылыс, әкімшілік-саяси
құрылыс саласында мемлекеттік басқаруды әкімшілік құқықтың қазіргі кездегі
негізгі проблемаларының қатарына Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” жолдауына сәйкес және оның
жүзеге асыруға бағытталған Президенттің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі
жарлығымен мақұлданған “Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында” (1) белгіленген маңызды міндеттер жатады.
Олардың ішіндегі маңыздысы – мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлерінің
арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты
ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге
жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдацлар туғызу
мақсат етіп қойылған. [21]
Құқық қорғау мәніндегі әкімшілік құралдардың, яғни мемлекеттік басқару
саласындағы заңдылық пен тәртіптілігін сақтауға жасалатын бақылау-қадағалау
қызметінің маңызы арта түсуде. Прогрессивтік қайта құру барысында
қабылданған заңдардың барлығы бірдей және барлық жерлерде түгелдей орындала
бермейді, оларға мемлекеттік аппаратта терең тамыр жайған құқықтық мойын-
ұсынбаушылық сияқты кеселдер айтарлықтай кедергі келтіруде.
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен
мемлекеттің мәні, және оның басқаруі
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның құқықтық, мәдени, рухани мазмұнына
байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсiз Қазақстанның тарихында екi Конституцияның орын алғаны
белгiлi, яғни , 1993 жылғы Конституциясының орнына 1995 жылы жаңа
Конституция қабылданған болатын. Осы соңғы Конституция мемлекеттiң нысанын
өзгертiп, Қазақстанда президенттiк республиканың саяси жүйесi құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар
әсер етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады.
Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзеңдермен байланысты болды:
Қытайда — Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
— Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жер орта
теңізінің жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр[5, 325 б.].
Мемлекеттің құрылысына құқықтық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді.
Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары
көл уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік жинағында —
Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы туралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті
болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын.
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі . Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады[6,
89 б.].
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың басқаруі
және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім[7, 277 б.].
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді — басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін колданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде құқықтық
дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы
жағдайын белгілейді.
Қазіргі кездегі ең бір қауіпті құбылыс-бұл қоғамдық өмірдің барлық
салаларына барған сайын негізгі өріс алған сыбайлас жемқорлық. Ол қоғамның
барлық салаларына мемлекеттің конститутциялық негіздеріне қатер төндіруде.
Сондықтан мемлекеттік басқару қызметінде жағымсыз факторларды жою және
қызиет бабын теріс пайдаланудан сақтандыру жөнінде соңғы жылдары
қабылданған құқықтық актілердің, оның ішінде, Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің (1), “Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі
туралы” (2), “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” (3) заңдардың,
“Әкімшілік құқық бұзушылық туралы” Қазақстан Республикасы кодексінің (4)
ерекше маңыздары бар.
Сонымен қатар мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын тұлғалар мен
мемлекеттік қызметшілер болып табылады. Мемлекеттік қызметшілердің
мемлекеттік қызметі “Мемлекеттік қызмет туралы” Қазақстан Респцубликасының
(1999ж 23 шілде) заңында (5) белгіленген. Аталған заң- мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың қалыптасуы үшін құқықтық негіз болған бірден-бір
құқықтық акт.
Заң – мемлекеттік лауазым ұғымын пайдалануға енгізіледі, мемлекеттік
қызметшілер лауазымдарын топтар мен санаттарға бөлуді белгілейді,
мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік қызметшінің ұғымын айқындайды,
мемлекеттік қызметшінің құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік
қызметті өткеру тәртібін белгілейді және мемлекеттік-қызиеттік
қатынастармен байланысты бірнеше өзге де мәселелерді реттейді[15]
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу бұл-мемлекеттік органдарды
ұйымдастыруда және олардың қызмет ету ережелерін бекітудегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Оның пәні ерекше, себебі басқару процесіндегі мемлекеттік биліктің
құралы, әдісі және процедурасы юридикалық анықтамасымен байланысты.
Мемлекеттік органдардың басқару іс-әрекеттері мен ұйымдық құрылымын,
қызметін, мақсатын реттеумен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің пәні болып саналатын мемлекет
пен қоғамдық шындықтың кейбір аспектілерін көрсетуге болады:
1 Мемлекет(оның органдары) пен қоғам азаматтары арасындағы қатынас.
Одан мемлекеттік-басқарушылық әсер ету (мемлекеттік аппарат арқылы қоғамды
басқару) туындайды. Мұнда мемлекеттік басқарудағықұқықтық механизмін
объективизациялау мен объективация басты рөлді атқарады.
2 Мемлекет ішіндегі қатынас, оның органдарының арасындағы
мемлекеттік биліктің болуы мен олардың жүргізуі. Мұның негізгі мәселесі
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі (статусы) мен басқару сферасы.
3 Адамдар арасындағы ерікті қатынастар. Бұлөз мәселелерін шешу
кезіндегі мемлекеттік органдарға сүйенген және мемлекеттік басқару
процесінде іс-әрекет етушілер (мемлекеттік органдарыкадрлары,
мамандандырылған мемлекеттік қызметшілер).
Мемлекеттік басқару тек ғана оған деген басқарылатын объектілерден
қажеттілік болғанда туындайды. Сондықтан мемлекеттік басқаруда барлығы
заңмен белгіленуі қажет, оның ішінде соған қатысты органдар мен олардың
шеңберлерінің шегі.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің “ортасында” мемлекеттік
органдардың құқықтық мәртебесі орын алады. Мемлекеттік орган мәртебесі
юридикалық тұрғыда 3 элемент тобынан тұрады:
Біріншіден, елдің мемлекеттік органдардың толық жүйесіне кіретін
мемлекеттік органның орны мен табиғатын қамтиды. Органдардың заң
шығарушылық, атқарушылық, сот биліктеріне (көлденеңнен) немесе федералды
қатарына (тігінен) және басқа да жүйе басты атқарушылық билікке жатуы
оларды құқықтық мәртебесін тұжырымдауға негіздейді. Сондықтан да
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі сол органдардың жүйесіндегі
алатын орнын, табиғатын көрсетеді.
Екіншіден, құқықтық мәртебенің негізгі бөлігі-мемлекеттік органның
құзырлығы. Ол бөлек басқарылатын объектілерге қатысты жалпы басқарушылық
функциялары мен мемлекеттік органдарының құзіретінің юридикалық көрінісі.
Мұнда, нақты мемлекеттік органдарының басқарушылық функцияларының жиынтығы;
соған сәйкес құзіреті; құзіреттің құрамы; басқарушылық функцияларының
формалары мен әдістерін қамтитын құзірет құрамы; басқарылатын объектілер
немесе қызмет атқарудағы бөлек мәселелер (аспектілер) тізімі.
Үшіншіден, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, ұйымдық
құрылымын, юридикалық бекітілуін және де оның формасының, әдісінің және
пролцедурасының қызмет етуін қарастырады.[9]
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне сәйкес, оның
өзіндік әдістері бар. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің әдісі
дегеніміз-мемлекеттік аппарат құрамындағы әлеуметтік басқарушылық жүйеге,
әлеуметтік-құқықтық сферасы мен оның құрамдас бөліктерінің элементтеріне
түгелдей юридикалық амалдар, құралдар, шаралар арқылы әсер ету.(1) Құқықтық
реттеу екі жайтпен сипатталады:
- Құқықтық реттеу субъектісі (бастауы), бұл сәйкесінше қажетті
құқықтық нормаларды шығарушы құзіретті орган;
- Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны .
Түгелдей мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің құрамдас бөлігіне:
мақсаттары, қызметі, процедуралары, операциялары және көптеген мемлекеттік
басқарудың элементтері құрайды. Бұл негізінен басқару институтттарын
реттеу.
1.3 Мемлекеттің басқару нысаны түрлері және мемлекет басқаруының
принциптері
Мемлекеттің белгілері және оның түсінігі - мемлекеттің қоғамнан және
басқа да қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән
белгілері болады.
Біріншіден, мемлекеттің тұтас аумағы болады, онда сол елдің өз халқы
тұрады және оған сол мемлекеттің саяси өктемдігі жүреді. Сол аумақта өмір
сүретін адамдар конституциялық құқықтары мен міндеттіктерін пайдаланып сол
мемлекеттің азаматтарына айналады. Қандай мемлекет болмасын өзінің аумағын
сыртқы басқыншылықтан қорғау үшін көп жағдайларды ұйымдастырады және
шешеді.
Екіншіден, мемлекеттің қоғамды, оның басқаруін өз жөнінде басқаруға
құрылған, ерекше аппараты бар, саяси (өкіметі) билігі болады. Демократиялық
қоғамда өкімет халықпен бірге болады, себебі ол мемлекеттің аппаратын
құрғанда тікелей қатынасып, бөліктерінің басқаруіне бақылау жүргізеді.
Өзіне жүктелген басқаруті орындау үшін, саяси өкімет, заңдар қабылдайды
және басқа да бәріне бірдей шешімдер шығарады.
Үшіншіден, тек мемлекет ғана өзін тәуелсіз билік иесі екендігін
көрсетеді. Мемлекеттік өкімет - жоғарғы, туелсіз және бөлінбейді. Оның
жоғарғылығы және тәуелсіздігі өзінен басқа, мысалы партияларға не болмаса
басқа да ұйымдарға бөлінбейді, себебі мемлекет өзінің өкімет билігін
ешқандай басқа ұйымдармен бөліспейді. Мемлекеттің тәуелсіздігі халықтың
тәуелсіздігіне қарсы қойылмаған[8, 561 б.].
Қазақстан республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша тек халық
ғана өкіметті және тәуелсіздікті ұстайды. Халық референдум арқылы
мемлекеттік және қоғамдық, маңызды мәселелерді шешуге құқығы бар.
Мемлекеттің тәуелсіздігіне оның әртүрлі, қандай болса да өкіметтен
тәуелсіздігі, ішкі және сыртқы проблемаларын шешу мүмкіндігіне ие
болғандығы.
Төртіншіден, мемлекеттің өзі ғана, бөрін тегіс қамтитын ұйым. Ол барлық
халыкты біріктіреді және оның атынан шығады. Оның шешімінің, барлық
азаматтарға және олардың ұйымдарына міндеттілік маңызы бар.
Бесіншіден, тек мемлекет қана, өлеуметтік қажеттіліікке, отан Қорғауға,
мемлекеттік аппаратты ұстауға, өз азаматтарынан және барлық ұйымдардан алым-
салық жинайды.
Мемлекет — тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы басқарутері
арқылы қоғалшың алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады.
Мемлекет — саяси биліктің ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық,
жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.) айырықша іске асыруға белгілі аумақ
көлемінде ықпал етуші.
Мемлекетті рулық құрлыстың әлеуметтік билігінен айырып қарауға
көмектесетін, - оның мынандай белгілері:
1. Көпшілік биліктің болуы, қоғамнан бөлініп алынған және елдің
тұрғындарына сай келмейді (мемлекеттің міндетті түрде басқару және
мәжбүрлеу аппараты болады, себебі көпшілік билік — шеңеуліктер, әскер,
полиция, соған қоса абақты және басқа мекемелер).
2. Алым-салық жүйесі (мемлекеттік аппаратты және заттар өндірмей, тек
басқару жұмысымен шұғылданатын адамдарды асырауға қажет).
3. Тұрғындарды аумақтарға бөлу (мемлекет өз аумағанда тұратын
тұрғындарды, өзінің билігімен біріктіріп, қорғайды).
4. Тәуелсіздік (мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік және халықаралық
қатынастардағы тәуелсіздік).
5.Құқық (мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі ол мемлекеттік
билікті заң жүзінде бекітеді және соған байланысты оны басқаларға
мойындатады (легитимді жасап) заңды қалпын және мемлекеттің басқаруының
нысанын белгілейді[9, 122 б.].
Мемлекеттің басқару формалары — біртұтас қоғамдық-құқықтық
мемлекеттеріне тән, маңызды белгілердің жиынтығы.
Бір жағынан, әртүрлі формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен
қоршалады, қалыптағы тарихи бір кейіпте, әртүрлі нысандағы мемлекеттер
кездеседі. Құл иелену кейпі, монархиямен ертедегі шығыс деспотиясы -
Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Индия, ертедегі империя) сипатталса,
республика кейпіне - республикалар (аристократиялық, демократиялық, мысалы
Афин мемлекеті) сай келеді. Феодальдық кейіпке - монархиялар (ерте
феодальдық, феодальдық бөліну кезіндегі монархия, абсолюттікі монархия),
буржуазиялық кейіпке - демократиялық республикалар (парламенттік,
президенттік, аралас) және конституциялық (шектелген) монархиялар,
социалистік кейіпке - Париж Коммунасы, Кеңес республикасы және халықтық
демократия республикалары.
Екіншіжағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары
тек солардың өзіне тән болды. Мысалы, сословиялық - өкілетті монархия, тек
феодальдық мемлекеттің белгілі дамуы кезеңіне жатады, ал парламенттік
монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық кейіптегі
мемлекеттерге тән.
Ғылыми терминологияда, құқық салаларында және кейбір нормаларда әдіс
деген ұғым кең мағынада қолданылады. Мемлекеттік басқару басқару де ол
кеңінен қолданыс тапқан. Құқықтық құқықтық реттеу саласында, ең бірінші
кезекте мемлекеттік басқару саласында, сонымен қатар мемлекеттік
басқарушілер қатынасында әдістің маңызын анықтау басты мәселеге жатады.
Құқықтық құқық субъектілерінің басқару: әлеуметтік ортада жүргізіледі және
құқықтық, нормаларда; көрсетілген өздерінің мазмұнына қарай әлеумепік
сипатқа ие болады. (Қандай болмасын әлеуметтік басқаруте әрбір қатысушы
өзінің еркін келесі қатысушыға білдіреді. Сондықтан құқықтық құқықтың
субъектілерінің басқаруі туралы айтқандықтан, бұл жердс олар тарапынан
әлеуметтік қуқықтық қатынастың басқа қатысушыларына өздерінің еркін
білдіруін айтамыз. Бұл жағдайда әдіс құқықтық құқықтың субьектілерінің
арасын байланыстыратын кұралға айналады.
Бірақ әдіс құқықтық құқықтың субъектілерінің еркін басқа қатысушыларға
білдіру десек ол жалпы ережеге сәйкес келетін еді, ал әдіс қатысушылардың
еркін ғана білдіріп қоймайды, сонымен қатар сол ерік білдірудің сипатына
жатады. Демек, құқықтық қүқық субъектілерінің әдісі дегенімізге басқаруке
қатысушылырдың біреуінің екіншісіне езінің еркін білдіру сипаты жатады,
мысалы, құқықтық қатынасқа түсушілердің біреуі екіншісіне кеңестерін,
ақылдарын береді, бұл жерде сендіру әдісін көреміз.
Азаматқа санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді бүзғаны үшін айыппұл
салынады, ал бұл жерде, әрине, мәжбүрлеу әдісін айтамыз.
Құқықтық қүқық субъектілері басқаруының әдістерінің түрлері.
Адамзаттың басқару, соның ішінде қүқықпен реттелетін салада ерік білдіру
сипатына қарай әр түрлі жөне көп болуы мүмкін. Сол себепті мемлекетгік
басқару саласында органдармен тұлғалардың ара қатынасының әдісі де әр
түрлі. Құқықтық құқық, субьектілерінің басқа катысушылармен қарым-
қатынастарының ішінде ең көп тарағап әдістеріне мыналар жатады:
а) сендіру жәнс мәжбүрлеу, басқаруің барлық түріне тән болатын әдіс, яғни
мемлекетгік салада жөне қоғамдық ұйымдарда, тіпті қандай болмасын ұйымдарда
және лауазымды тұлғаларда қолданады;
б) алқалық және дара басшылық әдістері тікелсй үйымдастырушылық сипаттағы
көрініс табатын алқалық органдар (мысалы, мемлексттік статистикалық
комите), министрліктер мен ведмоствалардағы алқалы ұйымдар. Дара басшылық
ұйымдастырушылық нысанға жатады, мысалы, министр. кәсіпорын төрағасы, т.б.
Бұл аталғандардан басқа масштабы жағынан кемдеу ынталандыру
әдістері(материалдық және моральдық), құқықтық одістер және т.б. жатады.
Құқықтық құқық субьектілерінің әдістері заңдылық сипатына байланысты нысан
сияқты қүқықтық жене қүқықтық емес деп екіге бөлінеді. Біріншісін қолдану
барысында құқықтық нөтиже туғызады. Мысалы, екімшілік жауапксршілікке
тарту, екіншілері Құқықтық нәтиже тутызбайды, мысалы,. қаулыны түсіндіру,
Шешімді қабылдауға дайындық. Күнделікті өмірде қүқықтық және қуқықтық емес
әдістердің дұрыс үйлесуінің маңызы. Жалпы айтар болсақ мемлекеттiң сыртқы
нысаны мен iшкi мазмұнының диалектикалық бiрлiгi болады. Мемлекеттiң
басқару нысаны қоғамның құқықтық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты.
Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика
немесе шектелген монархия түрiнде өмiр сүредi. Ал шығыс мемлекеттер көбiне
монархия болатыны жақсы мәлiм. Қытай, Үндiстан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ
мемлекеттерiнiң философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, Де
Голль мемлекеттiң нысанына көп көңiл бөлген. Мемлекеттiң мазмұны оның
нысанынан бөлiнбейдi, олар бiр-бiрiмен тығыз байланыста дамиды.
Тәуелсiз Қазақстанның тарихында екi Конституцияның орын алғаны
белгiлi, яғни , 1993 жылғы Конституциясының орнына 1995 жылы жаңа
Конституция қабылданған болатын. Осы соңғы Конституция мемлекеттiң нысанын
өзгертiп, Қазақстанда президенттiк республиканың саяси жүйесi құрылды.
Мемлекеттiң тарихи даму процесiнде оның нысанына бiрнеше жағдайлар
әсер етедi. Бiрiншi жағдайда географиялық, климат, тарихи факторлар әсер
еттi деп айтуға болады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның
шекарасы теңiзге, мұхитқа шықса, бұл екi жағдайда екi мемлекеттiң нысаны
екi түрлi болады. Аралда орналасқан мемлекеттердiң континенттiк
мемлекеттермен салыстырғанда демократиялық режимдерi күштiлеу екенi
байқалады. Шығыс мемлекеттерде бiрiншi iрi цивилизациялардың дамуы ұлы өзен-
дермен байланысты болды: Қытайда - Хуанхэ, Египетте — Нiл, Вавилонда — Тигр
және Евфрат, Їндiстанда — Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада —
шектелген монархия немесе республика кұрылған. Ежелгi демократиялық
республикалар Жер орта теңiзiнiң жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны
жақсы белгiлi. Қазақстанның географиялық жағдайы, екi - Ресей және Қытай
сияқты iрi мемлекеттермен көршiлес болуы, теңiзге қашықтығы және ашық
жолдың жоқтығы мемлекеттiң дамуына едәуiр нұқсан келтiрiп отыр.[15, 29-б]
Мемлекеттiң құрылысына құқықтық және саяси жағдайлар әсерiн тигiзедi.
Ежелгi - феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейiн сақталып келдi (Ману заңдарында, Салистiк жинағында -
Салическая правда), Орыс мемлекетiнiң жинағында - Русская правда). Кейiн
алғашқы қоғамның ыдырау процесiнде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттiң
нысаны қатты өзгередi. Мысалы, Їндiстанның мемлекет құрылысы туралы қатаң
қағида болған: патшаның әдiлеттi болуы, жеке меншiктi бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын жөне олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мiндеттi
болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдiң феодалдық
мемлекетiнде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерi көпке дейiн
сақталып келдi. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленiскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезiнде көбiне мемлекеттi басқару бiр адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттiң экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдiстер жақсы қолданатыны мәлiм (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттiң құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерiн тигiзедi. Ресей, Їндiстан,
Америка, Мексика мемлекеттерi көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттiк құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бiр
ұлттық мемлекеттер, бiрақ бiреулерi тұтас мемлекет, екiншiлерi, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшiн Гер-манияның мемлекеттiк
процесiн және тарихын жақсы бiлiу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшiн күресi Пруссияның жеңiсiмен аяқталды. Бiрақ феодализм
кезеңiнен Гер-манияның капитализмге көшкенiмен, буржуазиялық мемлекеттiң
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазiр де немiстер бiрнеше тәуелдi
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады1.
Қазақстан жерiнде көне дәуiрден қазақтың арғы атасы -түрiктер, бергi
атасы - қыпшақтар өмiр сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзiнiң
тәуелсiз мемлекетi болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазiргi Конституциясы
бiртұтас, бөлiнбейтiн мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттiң нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердiң арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күштi адамдардың iстерi де әсер етедi.
Отарлық мемлекеттердiң басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерiнiң
нысаны үлгi болатыны мәлiм. Дамыған елдердiң саяси-мемлекеттiк құрылысы,
олардың демократиялық iс-әрекеттерi дамушы елдерге көп әсер етуi
объективтiк процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкiл Еуропа континентiне, Жапония
және Скандинавия мемлекеттерiне өзiнiң шектелген конституциялық монархиясын
үлгi ретiнде сыйлағаны белгiлi. Ал АҚШ өзiнiң көршi мемлекеттерiне және
посттотали-тарлық мемлекеттерге президенттiк республикасының әсерiн
тигiздi. Франциядағы Де Голль құрған парламенттiк республика да кейбiр
мемлекеттерге әсерiн тигiздi.[19, 166-б]
Республиканың мемлекеттiк құрылысына саяси күштi адамдардың басқаруi
және жүргiзген саясаты әсерiн тигiзедi: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бiрiншi, Ататүрiк және бас-қаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннiң саясаты бiр континенттiң мемлекеттерiне 70 жылдан аса уақытқа үлгi
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерiнiң тарихына ықпал жасағаны мәлiм.
Мемлекеттiң дамуына дiни факторлары да әсерiн тигiзедi. Мұсылман,
католик, христиан, буддистiк мемлекеттердiң өздерiне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттiң сыртқы формасын анықтау үшiн көп фактiлердi терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетiнде мемлекеттiң нысаны көбiне үшке бөлiнедi — басқару
нысаны, мемлекеттiң құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негiзiнде,
мемлекеттiң нысаны тарихи кезеңмен және әрбiр мемлекеттiң ерекшелiктерiмен
байланысты екенi мәлiм. Сондықтан мемлекеттiң әрбiр нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердiң дамыған кезiнде осы үш элементтерiнiң
бiреуi бiрiншi орынға шығады. Қазiргi Ресейде мемлекеттiң екiншi элементi -
Ресей федерациясының негiзгi принциптерiн сақтау үшiн Шешен республикасымен
соғыс әдiсiн қолданғаны белгiлi. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негiзгi принциптерiн сақтау үшiн iстелген саясат. Бұл мемлекеттiң
құрылым нысанын бiрiншi орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстiк
пен Оңтүстiктiң арасындағы соғыс кезiнде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттiң негiзгi нысаны болды. Фашистiк режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимi бiрiншi орынға шығады. Бейбiтшiлiк кезде құқықтық
дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттiң сыртқы
жағдайын белгiлейдi2.
Мемлекеттiң басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергiлiктi
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап бередi. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екi түрге
бөлiнедi.
Монархия жоғарғы билiк бiр адамның қолында болады және бұл билiк
мұрагерлiкпен берiледi. Монархияның белгiсi: мемлекеттi басқаратын адамның
билiгi оған әкесiнiң немесе басқа туысқан-дарының қолынан көшуi, тиюi.
Сондықтан оның билiгi — мұралық билiк. Тақтың көшуiнiң екi әдiсi бар: шығыс
және кейбiр Еуропа мемлекеттерiнде тақ тек ер адамдарға берiледi. Ал
көпшiлiк Еуропа мемлекеттерiнде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
берiле бередi (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуi
мүмкiн; Наполеон, Каролингтердiң тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттiк төңкерiс ұқсас даңқты революциясынан
кейiн заңды патшаның қолынан билiктi алғаны белгiлi.
Монархияның көшуiнiң үшiншi түрi бар, монарх бiрнеше ақсүйектердiң
тұқымдарынан сайланды (Малайзия). Тарихта екi монарх болған мемлекеттiк
басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистiк
партияның басшысының билiгi монархтың билiнiнен де күштi болды. Сонымен,
монархтың билiгi көбiне мұрагерлiк билiкке жатады, ол өзiнiң басқаруiне
құдайдан басқа ешкiмнiң алдында жауапты емес, ол мемлекеттiң басшысы,
құқықтың қайнар көзi, оның атынан сот, мемлекеттiң атқару функциялары
жүзеге асырылады, ол әскердi басқарады, мемлекеттiң атынан шарт құрады.
Монархтың бiрнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау,
мемлекеттiң мiндетi. Мысалы, Англияның королiне 1660 жылдан бастап цивилдiк
қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретiн болды. Корольдердiң
сарайлары киiмдерi, әскерлерi мемлекеттiң мiндетiнде болды. Корольдi асырау
мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан
басын тартқысы келмейдi. Қазiргi Англияның королi — Елизаветаның мұра
жалғастыратын балаларының абыройы өте күштi болмады, екi баласы және қызы
некесiн бұзып ажырасып кеттi3.
Монархия екiге бөлiнедi: шексiз және шектелген монархиялар. Шексiз
монархия — монархтың билiгiн басқа мемлекеттiк орган шектемейдi, жоғарыда
айтылған билiктiң бәрi соның қолында. Бiрақ шексiз монархияның да бiрнеше
түрлерi бар. Ең бiрiншi шексiз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күдiгi құқықтық функциялары
жиналған, ал бұл билiк осы айтқан мемлекеттердiң географиялық және ерекше
құқықтық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет мемлекетiнде номдардың
бәрiн фараон бiрiктiрiп, Нiл өзенiнде суару жұмыстарын басқаратын.
Монархтың осындай қиын құқықтық басқаруi өте күштi билiктiң кажет екенiн
туғызды. Сондықтан, фараондардың билiктерi шексiз болатын: ол Ра кұдайдың
тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида салады, ол құқықтық, қаржы, заң
шығару, дiни, сот, әскери басқарутерiн басқарған. Тарихта кездескен шексiз
монархияның екiншi түрлерi көне дәуiрдегi мемлекеттерде болған. Оған Рим
империясы жатады. Бұл шексiз монархия республиканың орнына келдi.
Императордың да билiгi өте күштi, бiрақ оны күшейтетiн жағдайлар саяси
факторлерге байланысты болған. Орта ғасырларда шексiз монархия феодализмнiң
соңғы кезiнде пайда болды. Ең күштi феодалдық шексiз монархияларға Людовик
Х1Ї, Петр Бiрiншi, Екатерина Екiншi, Елизавета Бiрiншi, Фридрих II, Эдемi
Сулейман монархиялары жатады. Людовик Х1Ї мемлекеттi 55 жыл басқарды (1661-
1715). Оның "мемлекет дегенмен" - сөз бүкiл Еуропаға мәлiм болған. Версаль
сарайын салдырды, қаржыны өзi жұмсады, заңды өзi шығарды, парламенттi
жинамай мемлекеттi, әскердi де сотты да өзi басқарды. Ол өмiр бойы көршi
мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық өзi жүргiздi. Бiрақ
феодализмнiң шексiз монархияларының мемлекетке iстеген жақсылықтары да көп
едi. Қазiргi жаңа ғасырларда шексiз монархиялар өте сирек кездеседi
(Бруней, Оман).
Монархиялардың көбi шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билiгi басқа бiр органмен немесе заңмен шектеледi. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерiнде кездеседi, мысалы, Їндiстан. Їндiстанның
патшасы екiншi кастаға жататын — критерилерге, ол брахмандардың айтқан
ақылдарын және олар құрған Кеңесiн сыйлауға тиiстi. Патша брахмандардың
жеке меншiгiне тисуге құқығы жоқ, оларды өлiм жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесi қатыспаса атқара алмайды.[27]
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерiнде сословиелiк-өкiлдiк
монархиялар пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:
шiркеу басқарукерлерi, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -
буржуазия. Осы сословиелер өздерiнiң мүдделерiн қорғайтын сословиелiк
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келiсiмiн беретiн, одан кейiн
басқаруiн күшейтiп, заң шығару ұсынысты қолына алды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . .
1 Мемлекеттін басқаруу нысаны
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің
мәні, және оның
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Мемлекеттің басқару нысанының түрлері және мемлекет басқаруының
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бүгіңгі таңдағы мемлекеттік басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан – Президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет ... ...
2.2 Мемлекеттік басқару нысанын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік басқару нысанының болашақтағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Шетел мемлекеттерінің басқаруу
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Шетелдердегі мемлекеттік басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Ресей мемлекетінің басқару
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 АҚШ мемлекетіндегі басқару нысандарының
формалары ... ... ... ... ... ..
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттiң басқару нысандары мемлекет үшiн аса
маңызды мәселе болып табылады. Мемлекеттi басқару нысандары сол мемлекеттiң
Ата заңына, яғни Конституциясына негiзделуi тиiс. Егер мемлекеттi
басқарудың нысандары демократиялық принциптерге негiзделсе, осы елдiң
азаматтары мемлекеттi басқаруға тiкелей немесе жанама түрде ат салысуға
мүмкiндiк алады.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр
басқару нысандарының болуын қажет етедi. Адамзат қоғамы дамып мемлекеттiк
құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене
түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары
сан алуан болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын
болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен
мүмкiндiк туындайды. Жалпы мемлекеттi басқарудың нысанына осы күнге дейiн
көп көңiл бөлiнiп келгенi рас және бұл мәселе бойынша ғалымдар арасында
әртүрлi түрлi көз қарас әлi де болса орын алуда. Мемлекеттi басқарудың
нысаны демек осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын
жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Биліктің тармақтарға бөлінуінен біз ол органдардың өз құзыреттерін
жүзеге асыру үшін тиісті биліктік механизмі болатынын көреміз.
Мемлекеттік билік әр түрлі қоғамдық қатынастарда өзінің басқаруін
тиісті жағдайда жүзеге асыруы керек. Билікті жүзеге асыруды бір қалыпқа
келтіру үшін билік тармақтарының жузеге асыратын қажетті тетігі болады
Тақырыптың зеттеу деңгейі. Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер
пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы
ғалымдардың: Е. Баянов., Ғ.Сапаргалиев., А.Н. Сагиндыков.,
Қ.Д.,Жоламан.,А.Қ. Мұхтаров., А.Н. Тәуекелев. және де Т. Ағдарбеков Т.,
тағы басқа бір қатар еңбектерді атап көрсетуге болады.
Зерттеу объектісі. Шетел мемлекеттенің басқару нысаның
қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін
айқындап ашу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып- Мемлекеттің басқару нысанының
түсінігі, сипаттамасы және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін
факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің басқаруу
нысанының ерекшетіктерін ашып көрсету болып табылады. Осы жұмыста
мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық
реттеу мәселесі қарастырылған
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Құқықтық тұрғыдан
мемлекеттi басқару нысандарының түсiнiгi мен мазмұнын оған байланысты
құқықтық және теориялық мәселлерді қарастыруды, өзiме мақсат етiп белгiлеп
отырмын. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Ал міндеті
болып - шетел мемлекеттерінің басқару нысанының ерекшелігін талдап, және де
сол мемлекеттердің билік етуерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашып
көрсетіп, оны қарастыру.
Жұмыстың методологиялық негіздері. Осы дипломдық жұмыс
ғылыми, тарихи және салыстырмалы, диалектикалық танымдық , әлеуметтік,
әдістерді құрайды.
Ғылыми жаңалығы. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің мәні мен
элементтерінің мағынасын ашып білу үшін ең алдымен “құқықтық реттеу”
түсінігін білу қажет. Сонымен, шетелдегі басқару нысанын құқықтық реттеу
әлеуметтік, нормативтік және практикалық аспектімен бейнеленеді. Ол
қоғамның сұранысы белгілі бір бағытта және белгілі бір бейнедегі туындайтын
адамдардың қарым-қатынасы мен бір-бірімен байланысы кезіндегі заң және өзге
де нормативті актілердің мазмұны мен мақсатты талабы “ауқымдалып”
айқындалады.
Теориялық және практикалық маңыздылығы. Халықаралық қатынастардың жаңа
және қазіргі заман тарихы, шет елдердегі мемлеекттік қызмет және
мемлекеттік қызмет және басқару осы пәндерге дәріс жүргізуге, тәжірибелік
сабақтарды өткізіуге қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
кіріспеден, үш тараудан, қорытындымен пайдаланылған дереккөздер
тізімініне тұрады
1 Мемлекеттің басқару негізгі нысандары және маңызы
1.1 Мемлекеттің басқару нысанының түсінігі, сипаттамасы және мәні
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады.
Егер "Мемлекеттің негізі" санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, "мемлекет нысаны" санаты - қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан жәнә ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай басқару істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әртүрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістерді және жолдардың кемегімен саяси билік жүргізілетіндігін
көрсетеді[2, 77 б.].
Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына — оның құрылымы, әлеуметтік-құқықтық факторлар, сонымен
бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,
қоғамның мөдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының.құрамдары (бөліктері):
- Басқару нысаны — жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне
байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысаны — мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатнастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федератиктік жөне конфедеративтік мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим — мемлекеттік билікті іске асырудың
жолдары мен әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік) режимдерге
бөлінеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары — мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
төртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды[3, 144 б.].
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар монархия және республика.
Монархия — елді мемлекеттік заңды басқаруды тек бір адамның жүзеге
асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымды тек мүрагерлік төртіппен
иеленгендігін білдіреді.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) — басқару нысаны, өкімет
түгеліменне жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады - монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- басқаруының уақыты шексіз болады;
- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Республика (латын сөзінен — мемлекеттік, қоғамдық іс) — басқару нысаны,
мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі сайлаушылардың
еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді. Республиканың
белгілеріне:
— өкіметтің сайлануы;
— белгілі уақытқа ғана сайлау;
— сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (США, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол рольді президенттің өзі ғана орындайды,
Парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Индия, Туркия, Израиль
т.б.) — парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия
т.б.) — Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент — парламентті таратпайды. Дегенмен
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентгі жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу)[4, 66 б.].
Парламенттік республикада - үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол сонын алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің басқаруіне, үкіметтің басшысына
(министірлер, кеңесші төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министірдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті органдардың басқаруімен тежеледі. Яғни, конституциялық
монархиядағы мемлекет басшысының басқаруінен айырмашылығы өте аз. Шын
мәніндегі, мемлекет басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сыйпатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады — президенттің алдында және
парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептеледі.
Басқару нысандарына анықтама берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол
мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп, мемлекеттік биліктің жоғары
оргондарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын ашып береді, сондай-ақ
кеінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты заңды және нақты тәуелділігін
көрсетеді.
Атқару билігін жүзеге асыру ұшін жөне оның міндетгері мен басқаруін
атқару үшін оған белгілі бір механизм керек. Атқару билігі органдары
әртүрлі қоғамдық қатынастарға қатынасып әрекет жасауы тиіс. Сондықтан ол
өзінің бағыты мен мазмұнын білдіретін сипаты жағынан әр түрлі әрекеттерді
жүзеге асырады. Бұл әрекеттерді атқару органдары (лауазымды адамдар) күнде
жасайды. Осылайша атқару органдарыньң нысаны деген ғылыми категория пайда
болады. Атқару билігі органдарының нысаны өз кезегінде мемлекеттік-қүқықтық
мазмұнын білдіру әдісі болып табылады. Нысан арқылы біз атқару органдары не
үшін құрылатынын жәнс басқару міндеттері мен басқаруін жүзеге асыру үшін
не істейтінін білеміз,
Атқару органдарында (лауазымды адамда) өз өкілеттіктері шегінде нақты
басқару жағдайларында өр түрлі әрекеттің бірін жасау мүмкіндігі бар.
Мысалы, заңды шешім қабылдайды, азаматтың өтінішін қарастырады, шешеді,
тіркейтін, бақылайтын және қадағалайтын басқару атқарады. Міне осындай
әрекеттерден басқару субьектісінің құзіреті, яғни міндеттері мен
өкілеттіктері көрінеді. Ең бастысы олардың жасаған басқару өрексттері
сыртқы көрінісін табуьі тиіс. Сыртқы көрінісін таппаса онда оның белгілері
нетиже бермегені.
Сондықтан басқару нысаны дегеніміз атқару органдарының (лауазымды
адамның) өз құзіреті шегінде және белгілі бір нәтиже сыртқы көрінісі бар
әрекетін айтамыз. Егер басқару нәтижесінің заңдылық сипаты бар болса немесе
белгілі заңлық маңызы бар болса, онда оларды құқықтық қүқықтық деп
біріктіріп дәрежелеуге болады. Бірақ атқару органдарысубьектілерінің
әрекеттері өздерінің сипаты мен мақсаттары) байланысты әр түрлі. Бұдан
біз олардың сыртқы көрінісінің әртүрлі екенін көреміз.
Басқару нысандары мынадай екі топқа бөлінеді:
а) атқару билігін жүзеге асырудың нысаны;
ә) ішкі ұйымастыру жұмыстарының нысаны. Атқару билігін жүзеге асыру
арқылы атқару органдары заңдылық биліктік өкілеттіктіктің сыртқы көрінісін
қамтиды, Демек, сыртқы заңдылық әсер ол басқару нысанының бір белгісіне
жатады.
Басқару нысандары (басқару басқаруі) әр түрлі бұдан біз оларды жіктеу
мүмкіндігінің бар екенін көреміз, бірақ ол үшін әртүрлі крйтерилерді
пайдалануға болады. Құқықтық құқықтың субъектілері өздерінің құзіреті
шегінде әрекет ету кезінде әр түрлі құралдарды пайдаланады, соның ішінде
техникалық (мысалы, компьютерлерді), құқықтық, (материалдық ынталандыру),
ұйымдастырушылық (мамандар ісі, органның құрылысын құру), моральдық
(мадақтаудың моральдық шаралары), эстетикалық (дизайн), психологиялык,
(еңбек ұжымындағы ынта), құқықтық құралдар (қаулылар, бұйрықтар және
басқалары). Аталған көптеген шаралар мен құралдарды қолданудың белгілі бір
тәртібі болады, яғни олар белгілі бір нысандар мен әдістерді сақтап
қолданылады.
Бул екі категория нысан мен әдіс құқықтық субъектілерінің өкілеттілігін
жүзеге асырудың барлық құралдары мен әдістерін қамтиды және осылар кұқық
шығару және құқық қолдану тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Сонымен, құқықтық құқықтың субьектілерінің өкілеттіктерін жузеге асыру
нысанының түсінігін қарастырамыз.[37]
Өкілеттікті жүзеге асыру нысанының түсінігіне мынадай элементтер кіреді;
а)нысан дегеніміз-бұл құқықтық құқық субьектісінің басқаруін сиғызытын
бөлім, мысалы, мемлекеттік басқару органдарының шешім қабылдауы;
б)бұл өкілеттікті жүзеге асыру басқаруының бөлімі;
в)тәжірибе жүзінде қолдануға тұратын, көзге көрінетін, әрекет, іс, құжатта
нақты көрсетілген немесе тиісті журналда азаматтардың арызы немесе басқару
органдарының, нысан басқа нысандардан басқаруі бойынша ажыратылады. Мысалы,
азаматтың мемлекеттік мекеме мен сотқа жазған арыздары бір-біріне
ұқсамайды. Құқықтық құқық субъектілері басқаруының нысаны көп және сол
себепті құқықтық құқық субьектілерінің өкілеттіктерін жүзеге асыру нысанын
құқықтық және құқыктық емес деп екіге бөлуге болады. Құқықтық нысан
басқаруі зандылық нәтиже туындатады, яғни тұлғаға, мекемеге құқықтар мен
міндеттер жүктейді. Мысалы, тұлғаны мемлекеттік мекемеге лауазымды
басқаруке орналастыру туралы бұйрық. Құқықтық - құқық субъектілерінің
өкілеттілігін жүзеге асырудың құқықтық нысанына мыналар жатады мемлекеттік
басқару органдарының құқықтық актілері, яғни мекемелермен кәсіпорындардың
олардың жеке құрамдарының жұмыстарын ұйымдастыруға бағытталған және олардың
азаматтарға да ықпалы тиюі мүмкін. Мысалы, тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау
мәселесі бойынша. Құқықтық актілер нормативті болуы, яғни құқықтық нормадан
тұруы мүмкін, мысалы, Їкіметпен бекітілген министірлік туралы ереже, жеке,
демек, нақты орындаушға арналған..Бұл жерде айта кететін жағдай басқару
актілері міндетті түрде үйымдар мен нақты тұлғарға бағытталады жәнә бұлар
бастаушы объект ретінде басқару актісін қабылдаушы орган тыс жерде
орналасқан;
а) басқару органы аппаратының ішкі ұйымдастырушылық басқаруіне арналған
құқықтық актілері, құрылымға кіретін бөлімдерге және олардың
басқарукерлеріне арналған, олар; екілеттіктерін бөлу, жұмыс уақытын
анықтау, жұмысқа алу және шығару және т.б. Жоғарыда аталған актілерге
қарағанда бұл әктілер құқықтық нәтиже туғызса да басқару актілеріне
жатпайды.
б) Жарғыны бекіту туралы (қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпорындардың және
ұйымдардың) құқықтық құқықтың субъектілерінің өтініші. Бұл нысан бүгіңгі
таңда өз алдына жеке бөлінген, себебі Жарғыны бекітуде сұрап жасалған
өтініштердің маңызы бар болады жөне Жарғы заңға қайшы келмейтін міндетті
түрде тіркелуі тиіс;
в) барлық сұрақтарға қатысты өтініштер, бұлар да қажет етеді;
г) құқықтық құқықтың субъектілерінің азаматтық құкықтық қатынастарға
қатысушы жақтың бірі ретінде түсуі;
д) құқықтық құқықтың субъектілерінің сотта және басқа құқық қорғау
құрылымдарында шаруашылық-қаржылык дауды шешу мәселесі бойынша қатысуы;
е) құқықтық құқықтың субъектілерінің тәртіп пен қауіпсіздікті қорғауға
қатысты толып жатқан міндеттерінін, болуы ( техникалық қауіпсіздік ережесі,
санитарлық-эпидемиялық ереже, өрт қауіпсіздігін сақтау ережесі). Құқықтық
құқықтың субъектілері басқаруының аталған қүқықтық нысандары заңдылықта
тиісті сұрақтарды шешу барысында ресми құжат ретінде көрсетілген. Құқықтық
қүқықтың субьектілерінің құқықтық нәтиже; туғызбайтын нысаны да өз
кезегінде заңмен бекітілген, бірақ тікелей қолданғанда олар зандылық
нәтиже туғызбайтын нысандарға мыналар жатады: басқару органының төменгі
тұрған ұйымдарға және жеке түлғаларға жүмыстың барысы туралы ақпарат беруі,
материалдық-техникалық әрекеттерді жасау (тасымалдау, байланыс құралдарын
пайдалану, үйымның басқаруін арттыру мақсатында материалдық жағдайды
арттыру), әр түрлі мақсаттағы тексерулер, жиналыстар, семинарлар, сабақтар
жүргізу.
Құқықтық қүқыктың субъектілерінің нысанын күнделікті өмірде қолдану
барысында қүқықтық жөне құқықтық емес нысандарымен тығыз байланысты, бірақ
нәтижесінде қарай бір-бірін ажыратуымыз керек.
Мемлекеттік басқарудаңы құқықтық реттеу проблемалар жоқ емес. Сол
проблемаларды шешу мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырады.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудегі әкімшілік құқық нормалары
экономикалық саласында, әлуметтік-мәдениеттік құрылыс, әкімшілік-саяси
құрылыс саласында мемлекеттік басқаруды әкімшілік құқықтың қазіргі кездегі
негізгі проблемаларының қатарына Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” жолдауына сәйкес және оның
жүзеге асыруға бағытталған Президенттің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі
жарлығымен мақұлданған “Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында” (1) белгіленген маңызды міндеттер жатады.
Олардың ішіндегі маңыздысы – мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлерінің
арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты
ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге
жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдацлар туғызу
мақсат етіп қойылған. [21]
Құқық қорғау мәніндегі әкімшілік құралдардың, яғни мемлекеттік басқару
саласындағы заңдылық пен тәртіптілігін сақтауға жасалатын бақылау-қадағалау
қызметінің маңызы арта түсуде. Прогрессивтік қайта құру барысында
қабылданған заңдардың барлығы бірдей және барлық жерлерде түгелдей орындала
бермейді, оларға мемлекеттік аппаратта терең тамыр жайған құқықтық мойын-
ұсынбаушылық сияқты кеселдер айтарлықтай кедергі келтіруде.
1.2 Мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен
мемлекеттің мәні, және оның басқаруі
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның құқықтық, мәдени, рухани мазмұнына
байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсiз Қазақстанның тарихында екi Конституцияның орын алғаны
белгiлi, яғни , 1993 жылғы Конституциясының орнына 1995 жылы жаңа
Конституция қабылданған болатын. Осы соңғы Конституция мемлекеттiң нысанын
өзгертiп, Қазақстанда президенттiк республиканың саяси жүйесi құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар
әсер етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады.
Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзеңдермен байланысты болды:
Қытайда — Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
— Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жер орта
теңізінің жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр[5, 325 б.].
Мемлекеттің құрылысына құқықтық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді.
Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары
көл уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік жинағында —
Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы туралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті
болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын.
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі . Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады[6,
89 б.].
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың басқаруі
және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім[7, 277 б.].
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді — басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін колданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде құқықтық
дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы
жағдайын белгілейді.
Қазіргі кездегі ең бір қауіпті құбылыс-бұл қоғамдық өмірдің барлық
салаларына барған сайын негізгі өріс алған сыбайлас жемқорлық. Ол қоғамның
барлық салаларына мемлекеттің конститутциялық негіздеріне қатер төндіруде.
Сондықтан мемлекеттік басқару қызметінде жағымсыз факторларды жою және
қызиет бабын теріс пайдаланудан сақтандыру жөнінде соңғы жылдары
қабылданған құқықтық актілердің, оның ішінде, Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің (1), “Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі
туралы” (2), “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” (3) заңдардың,
“Әкімшілік құқық бұзушылық туралы” Қазақстан Республикасы кодексінің (4)
ерекше маңыздары бар.
Сонымен қатар мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын тұлғалар мен
мемлекеттік қызметшілер болып табылады. Мемлекеттік қызметшілердің
мемлекеттік қызметі “Мемлекеттік қызмет туралы” Қазақстан Респцубликасының
(1999ж 23 шілде) заңында (5) белгіленген. Аталған заң- мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың қалыптасуы үшін құқықтық негіз болған бірден-бір
құқықтық акт.
Заң – мемлекеттік лауазым ұғымын пайдалануға енгізіледі, мемлекеттік
қызметшілер лауазымдарын топтар мен санаттарға бөлуді белгілейді,
мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік қызметшінің ұғымын айқындайды,
мемлекеттік қызметшінің құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік
қызметті өткеру тәртібін белгілейді және мемлекеттік-қызиеттік
қатынастармен байланысты бірнеше өзге де мәселелерді реттейді[15]
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу бұл-мемлекеттік органдарды
ұйымдастыруда және олардың қызмет ету ережелерін бекітудегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Оның пәні ерекше, себебі басқару процесіндегі мемлекеттік биліктің
құралы, әдісі және процедурасы юридикалық анықтамасымен байланысты.
Мемлекеттік органдардың басқару іс-әрекеттері мен ұйымдық құрылымын,
қызметін, мақсатын реттеумен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің пәні болып саналатын мемлекет
пен қоғамдық шындықтың кейбір аспектілерін көрсетуге болады:
1 Мемлекет(оның органдары) пен қоғам азаматтары арасындағы қатынас.
Одан мемлекеттік-басқарушылық әсер ету (мемлекеттік аппарат арқылы қоғамды
басқару) туындайды. Мұнда мемлекеттік басқарудағықұқықтық механизмін
объективизациялау мен объективация басты рөлді атқарады.
2 Мемлекет ішіндегі қатынас, оның органдарының арасындағы
мемлекеттік биліктің болуы мен олардың жүргізуі. Мұның негізгі мәселесі
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі (статусы) мен басқару сферасы.
3 Адамдар арасындағы ерікті қатынастар. Бұлөз мәселелерін шешу
кезіндегі мемлекеттік органдарға сүйенген және мемлекеттік басқару
процесінде іс-әрекет етушілер (мемлекеттік органдарыкадрлары,
мамандандырылған мемлекеттік қызметшілер).
Мемлекеттік басқару тек ғана оған деген басқарылатын объектілерден
қажеттілік болғанда туындайды. Сондықтан мемлекеттік басқаруда барлығы
заңмен белгіленуі қажет, оның ішінде соған қатысты органдар мен олардың
шеңберлерінің шегі.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің “ортасында” мемлекеттік
органдардың құқықтық мәртебесі орын алады. Мемлекеттік орган мәртебесі
юридикалық тұрғыда 3 элемент тобынан тұрады:
Біріншіден, елдің мемлекеттік органдардың толық жүйесіне кіретін
мемлекеттік органның орны мен табиғатын қамтиды. Органдардың заң
шығарушылық, атқарушылық, сот биліктеріне (көлденеңнен) немесе федералды
қатарына (тігінен) және басқа да жүйе басты атқарушылық билікке жатуы
оларды құқықтық мәртебесін тұжырымдауға негіздейді. Сондықтан да
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі сол органдардың жүйесіндегі
алатын орнын, табиғатын көрсетеді.
Екіншіден, құқықтық мәртебенің негізгі бөлігі-мемлекеттік органның
құзырлығы. Ол бөлек басқарылатын объектілерге қатысты жалпы басқарушылық
функциялары мен мемлекеттік органдарының құзіретінің юридикалық көрінісі.
Мұнда, нақты мемлекеттік органдарының басқарушылық функцияларының жиынтығы;
соған сәйкес құзіреті; құзіреттің құрамы; басқарушылық функцияларының
формалары мен әдістерін қамтитын құзірет құрамы; басқарылатын объектілер
немесе қызмет атқарудағы бөлек мәселелер (аспектілер) тізімі.
Үшіншіден, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, ұйымдық
құрылымын, юридикалық бекітілуін және де оның формасының, әдісінің және
пролцедурасының қызмет етуін қарастырады.[9]
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне сәйкес, оның
өзіндік әдістері бар. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің әдісі
дегеніміз-мемлекеттік аппарат құрамындағы әлеуметтік басқарушылық жүйеге,
әлеуметтік-құқықтық сферасы мен оның құрамдас бөліктерінің элементтеріне
түгелдей юридикалық амалдар, құралдар, шаралар арқылы әсер ету.(1) Құқықтық
реттеу екі жайтпен сипатталады:
- Құқықтық реттеу субъектісі (бастауы), бұл сәйкесінше қажетті
құқықтық нормаларды шығарушы құзіретті орган;
- Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны .
Түгелдей мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің құрамдас бөлігіне:
мақсаттары, қызметі, процедуралары, операциялары және көптеген мемлекеттік
басқарудың элементтері құрайды. Бұл негізінен басқару институтттарын
реттеу.
1.3 Мемлекеттің басқару нысаны түрлері және мемлекет басқаруының
принциптері
Мемлекеттің белгілері және оның түсінігі - мемлекеттің қоғамнан және
басқа да қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән
белгілері болады.
Біріншіден, мемлекеттің тұтас аумағы болады, онда сол елдің өз халқы
тұрады және оған сол мемлекеттің саяси өктемдігі жүреді. Сол аумақта өмір
сүретін адамдар конституциялық құқықтары мен міндеттіктерін пайдаланып сол
мемлекеттің азаматтарына айналады. Қандай мемлекет болмасын өзінің аумағын
сыртқы басқыншылықтан қорғау үшін көп жағдайларды ұйымдастырады және
шешеді.
Екіншіден, мемлекеттің қоғамды, оның басқаруін өз жөнінде басқаруға
құрылған, ерекше аппараты бар, саяси (өкіметі) билігі болады. Демократиялық
қоғамда өкімет халықпен бірге болады, себебі ол мемлекеттің аппаратын
құрғанда тікелей қатынасып, бөліктерінің басқаруіне бақылау жүргізеді.
Өзіне жүктелген басқаруті орындау үшін, саяси өкімет, заңдар қабылдайды
және басқа да бәріне бірдей шешімдер шығарады.
Үшіншіден, тек мемлекет ғана өзін тәуелсіз билік иесі екендігін
көрсетеді. Мемлекеттік өкімет - жоғарғы, туелсіз және бөлінбейді. Оның
жоғарғылығы және тәуелсіздігі өзінен басқа, мысалы партияларға не болмаса
басқа да ұйымдарға бөлінбейді, себебі мемлекет өзінің өкімет билігін
ешқандай басқа ұйымдармен бөліспейді. Мемлекеттің тәуелсіздігі халықтың
тәуелсіздігіне қарсы қойылмаған[8, 561 б.].
Қазақстан республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша тек халық
ғана өкіметті және тәуелсіздікті ұстайды. Халық референдум арқылы
мемлекеттік және қоғамдық, маңызды мәселелерді шешуге құқығы бар.
Мемлекеттің тәуелсіздігіне оның әртүрлі, қандай болса да өкіметтен
тәуелсіздігі, ішкі және сыртқы проблемаларын шешу мүмкіндігіне ие
болғандығы.
Төртіншіден, мемлекеттің өзі ғана, бөрін тегіс қамтитын ұйым. Ол барлық
халыкты біріктіреді және оның атынан шығады. Оның шешімінің, барлық
азаматтарға және олардың ұйымдарына міндеттілік маңызы бар.
Бесіншіден, тек мемлекет қана, өлеуметтік қажеттіліікке, отан Қорғауға,
мемлекеттік аппаратты ұстауға, өз азаматтарынан және барлық ұйымдардан алым-
салық жинайды.
Мемлекет — тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы басқарутері
арқылы қоғалшың алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады.
Мемлекет — саяси биліктің ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық,
жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.) айырықша іске асыруға белгілі аумақ
көлемінде ықпал етуші.
Мемлекетті рулық құрлыстың әлеуметтік билігінен айырып қарауға
көмектесетін, - оның мынандай белгілері:
1. Көпшілік биліктің болуы, қоғамнан бөлініп алынған және елдің
тұрғындарына сай келмейді (мемлекеттің міндетті түрде басқару және
мәжбүрлеу аппараты болады, себебі көпшілік билік — шеңеуліктер, әскер,
полиция, соған қоса абақты және басқа мекемелер).
2. Алым-салық жүйесі (мемлекеттік аппаратты және заттар өндірмей, тек
басқару жұмысымен шұғылданатын адамдарды асырауға қажет).
3. Тұрғындарды аумақтарға бөлу (мемлекет өз аумағанда тұратын
тұрғындарды, өзінің билігімен біріктіріп, қорғайды).
4. Тәуелсіздік (мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік және халықаралық
қатынастардағы тәуелсіздік).
5.Құқық (мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі ол мемлекеттік
билікті заң жүзінде бекітеді және соған байланысты оны басқаларға
мойындатады (легитимді жасап) заңды қалпын және мемлекеттің басқаруының
нысанын белгілейді[9, 122 б.].
Мемлекеттің басқару формалары — біртұтас қоғамдық-құқықтық
мемлекеттеріне тән, маңызды белгілердің жиынтығы.
Бір жағынан, әртүрлі формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен
қоршалады, қалыптағы тарихи бір кейіпте, әртүрлі нысандағы мемлекеттер
кездеседі. Құл иелену кейпі, монархиямен ертедегі шығыс деспотиясы -
Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Индия, ертедегі империя) сипатталса,
республика кейпіне - республикалар (аристократиялық, демократиялық, мысалы
Афин мемлекеті) сай келеді. Феодальдық кейіпке - монархиялар (ерте
феодальдық, феодальдық бөліну кезіндегі монархия, абсолюттікі монархия),
буржуазиялық кейіпке - демократиялық республикалар (парламенттік,
президенттік, аралас) және конституциялық (шектелген) монархиялар,
социалистік кейіпке - Париж Коммунасы, Кеңес республикасы және халықтық
демократия республикалары.
Екіншіжағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары
тек солардың өзіне тән болды. Мысалы, сословиялық - өкілетті монархия, тек
феодальдық мемлекеттің белгілі дамуы кезеңіне жатады, ал парламенттік
монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық кейіптегі
мемлекеттерге тән.
Ғылыми терминологияда, құқық салаларында және кейбір нормаларда әдіс
деген ұғым кең мағынада қолданылады. Мемлекеттік басқару басқару де ол
кеңінен қолданыс тапқан. Құқықтық құқықтық реттеу саласында, ең бірінші
кезекте мемлекеттік басқару саласында, сонымен қатар мемлекеттік
басқарушілер қатынасында әдістің маңызын анықтау басты мәселеге жатады.
Құқықтық құқық субъектілерінің басқару: әлеуметтік ортада жүргізіледі және
құқықтық, нормаларда; көрсетілген өздерінің мазмұнына қарай әлеумепік
сипатқа ие болады. (Қандай болмасын әлеуметтік басқаруте әрбір қатысушы
өзінің еркін келесі қатысушыға білдіреді. Сондықтан құқықтық құқықтың
субъектілерінің басқаруі туралы айтқандықтан, бұл жердс олар тарапынан
әлеуметтік қуқықтық қатынастың басқа қатысушыларына өздерінің еркін
білдіруін айтамыз. Бұл жағдайда әдіс құқықтық құқықтың субьектілерінің
арасын байланыстыратын кұралға айналады.
Бірақ әдіс құқықтық құқықтың субъектілерінің еркін басқа қатысушыларға
білдіру десек ол жалпы ережеге сәйкес келетін еді, ал әдіс қатысушылардың
еркін ғана білдіріп қоймайды, сонымен қатар сол ерік білдірудің сипатына
жатады. Демек, құқықтық қүқық субъектілерінің әдісі дегенімізге басқаруке
қатысушылырдың біреуінің екіншісіне езінің еркін білдіру сипаты жатады,
мысалы, құқықтық қатынасқа түсушілердің біреуі екіншісіне кеңестерін,
ақылдарын береді, бұл жерде сендіру әдісін көреміз.
Азаматқа санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді бүзғаны үшін айыппұл
салынады, ал бұл жерде, әрине, мәжбүрлеу әдісін айтамыз.
Құқықтық қүқық субъектілері басқаруының әдістерінің түрлері.
Адамзаттың басқару, соның ішінде қүқықпен реттелетін салада ерік білдіру
сипатына қарай әр түрлі жөне көп болуы мүмкін. Сол себепті мемлекетгік
басқару саласында органдармен тұлғалардың ара қатынасының әдісі де әр
түрлі. Құқықтық құқық, субьектілерінің басқа катысушылармен қарым-
қатынастарының ішінде ең көп тарағап әдістеріне мыналар жатады:
а) сендіру жәнс мәжбүрлеу, басқаруің барлық түріне тән болатын әдіс, яғни
мемлекетгік салада жөне қоғамдық ұйымдарда, тіпті қандай болмасын ұйымдарда
және лауазымды тұлғаларда қолданады;
б) алқалық және дара басшылық әдістері тікелсй үйымдастырушылық сипаттағы
көрініс табатын алқалық органдар (мысалы, мемлексттік статистикалық
комите), министрліктер мен ведмоствалардағы алқалы ұйымдар. Дара басшылық
ұйымдастырушылық нысанға жатады, мысалы, министр. кәсіпорын төрағасы, т.б.
Бұл аталғандардан басқа масштабы жағынан кемдеу ынталандыру
әдістері(материалдық және моральдық), құқықтық одістер және т.б. жатады.
Құқықтық құқық субьектілерінің әдістері заңдылық сипатына байланысты нысан
сияқты қүқықтық жене қүқықтық емес деп екіге бөлінеді. Біріншісін қолдану
барысында құқықтық нөтиже туғызады. Мысалы, екімшілік жауапксршілікке
тарту, екіншілері Құқықтық нәтиже тутызбайды, мысалы,. қаулыны түсіндіру,
Шешімді қабылдауға дайындық. Күнделікті өмірде қүқықтық және қуқықтық емес
әдістердің дұрыс үйлесуінің маңызы. Жалпы айтар болсақ мемлекеттiң сыртқы
нысаны мен iшкi мазмұнының диалектикалық бiрлiгi болады. Мемлекеттiң
басқару нысаны қоғамның құқықтық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты.
Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика
немесе шектелген монархия түрiнде өмiр сүредi. Ал шығыс мемлекеттер көбiне
монархия болатыны жақсы мәлiм. Қытай, Үндiстан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ
мемлекеттерiнiң философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, Де
Голль мемлекеттiң нысанына көп көңiл бөлген. Мемлекеттiң мазмұны оның
нысанынан бөлiнбейдi, олар бiр-бiрiмен тығыз байланыста дамиды.
Тәуелсiз Қазақстанның тарихында екi Конституцияның орын алғаны
белгiлi, яғни , 1993 жылғы Конституциясының орнына 1995 жылы жаңа
Конституция қабылданған болатын. Осы соңғы Конституция мемлекеттiң нысанын
өзгертiп, Қазақстанда президенттiк республиканың саяси жүйесi құрылды.
Мемлекеттiң тарихи даму процесiнде оның нысанына бiрнеше жағдайлар
әсер етедi. Бiрiншi жағдайда географиялық, климат, тарихи факторлар әсер
еттi деп айтуға болады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның
шекарасы теңiзге, мұхитқа шықса, бұл екi жағдайда екi мемлекеттiң нысаны
екi түрлi болады. Аралда орналасқан мемлекеттердiң континенттiк
мемлекеттермен салыстырғанда демократиялық режимдерi күштiлеу екенi
байқалады. Шығыс мемлекеттерде бiрiншi iрi цивилизациялардың дамуы ұлы өзен-
дермен байланысты болды: Қытайда - Хуанхэ, Египетте — Нiл, Вавилонда — Тигр
және Евфрат, Їндiстанда — Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада —
шектелген монархия немесе республика кұрылған. Ежелгi демократиялық
республикалар Жер орта теңiзiнiң жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны
жақсы белгiлi. Қазақстанның географиялық жағдайы, екi - Ресей және Қытай
сияқты iрi мемлекеттермен көршiлес болуы, теңiзге қашықтығы және ашық
жолдың жоқтығы мемлекеттiң дамуына едәуiр нұқсан келтiрiп отыр.[15, 29-б]
Мемлекеттiң құрылысына құқықтық және саяси жағдайлар әсерiн тигiзедi.
Ежелгi - феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейiн сақталып келдi (Ману заңдарында, Салистiк жинағында -
Салическая правда), Орыс мемлекетiнiң жинағында - Русская правда). Кейiн
алғашқы қоғамның ыдырау процесiнде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттiң
нысаны қатты өзгередi. Мысалы, Їндiстанның мемлекет құрылысы туралы қатаң
қағида болған: патшаның әдiлеттi болуы, жеке меншiктi бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын жөне олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мiндеттi
болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдiң феодалдық
мемлекетiнде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерi көпке дейiн
сақталып келдi. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленiскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезiнде көбiне мемлекеттi басқару бiр адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттiң экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдiстер жақсы қолданатыны мәлiм (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттiң құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерiн тигiзедi. Ресей, Їндiстан,
Америка, Мексика мемлекеттерi көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттiк құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бiр
ұлттық мемлекеттер, бiрақ бiреулерi тұтас мемлекет, екiншiлерi, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшiн Гер-манияның мемлекеттiк
процесiн және тарихын жақсы бiлiу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшiн күресi Пруссияның жеңiсiмен аяқталды. Бiрақ феодализм
кезеңiнен Гер-манияның капитализмге көшкенiмен, буржуазиялық мемлекеттiң
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазiр де немiстер бiрнеше тәуелдi
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады1.
Қазақстан жерiнде көне дәуiрден қазақтың арғы атасы -түрiктер, бергi
атасы - қыпшақтар өмiр сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзiнiң
тәуелсiз мемлекетi болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазiргi Конституциясы
бiртұтас, бөлiнбейтiн мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттiң нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердiң арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күштi адамдардың iстерi де әсер етедi.
Отарлық мемлекеттердiң басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерiнiң
нысаны үлгi болатыны мәлiм. Дамыған елдердiң саяси-мемлекеттiк құрылысы,
олардың демократиялық iс-әрекеттерi дамушы елдерге көп әсер етуi
объективтiк процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкiл Еуропа континентiне, Жапония
және Скандинавия мемлекеттерiне өзiнiң шектелген конституциялық монархиясын
үлгi ретiнде сыйлағаны белгiлi. Ал АҚШ өзiнiң көршi мемлекеттерiне және
посттотали-тарлық мемлекеттерге президенттiк республикасының әсерiн
тигiздi. Франциядағы Де Голль құрған парламенттiк республика да кейбiр
мемлекеттерге әсерiн тигiздi.[19, 166-б]
Республиканың мемлекеттiк құрылысына саяси күштi адамдардың басқаруi
және жүргiзген саясаты әсерiн тигiзедi: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бiрiншi, Ататүрiк және бас-қаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннiң саясаты бiр континенттiң мемлекеттерiне 70 жылдан аса уақытқа үлгi
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерiнiң тарихына ықпал жасағаны мәлiм.
Мемлекеттiң дамуына дiни факторлары да әсерiн тигiзедi. Мұсылман,
католик, христиан, буддистiк мемлекеттердiң өздерiне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттiң сыртқы формасын анықтау үшiн көп фактiлердi терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетiнде мемлекеттiң нысаны көбiне үшке бөлiнедi — басқару
нысаны, мемлекеттiң құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негiзiнде,
мемлекеттiң нысаны тарихи кезеңмен және әрбiр мемлекеттiң ерекшелiктерiмен
байланысты екенi мәлiм. Сондықтан мемлекеттiң әрбiр нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердiң дамыған кезiнде осы үш элементтерiнiң
бiреуi бiрiншi орынға шығады. Қазiргi Ресейде мемлекеттiң екiншi элементi -
Ресей федерациясының негiзгi принциптерiн сақтау үшiн Шешен республикасымен
соғыс әдiсiн қолданғаны белгiлi. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негiзгi принциптерiн сақтау үшiн iстелген саясат. Бұл мемлекеттiң
құрылым нысанын бiрiншi орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстiк
пен Оңтүстiктiң арасындағы соғыс кезiнде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттiң негiзгi нысаны болды. Фашистiк режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимi бiрiншi орынға шығады. Бейбiтшiлiк кезде құқықтық
дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттiң сыртқы
жағдайын белгiлейдi2.
Мемлекеттiң басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергiлiктi
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап бередi. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екi түрге
бөлiнедi.
Монархия жоғарғы билiк бiр адамның қолында болады және бұл билiк
мұрагерлiкпен берiледi. Монархияның белгiсi: мемлекеттi басқаратын адамның
билiгi оған әкесiнiң немесе басқа туысқан-дарының қолынан көшуi, тиюi.
Сондықтан оның билiгi — мұралық билiк. Тақтың көшуiнiң екi әдiсi бар: шығыс
және кейбiр Еуропа мемлекеттерiнде тақ тек ер адамдарға берiледi. Ал
көпшiлiк Еуропа мемлекеттерiнде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
берiле бередi (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуi
мүмкiн; Наполеон, Каролингтердiң тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттiк төңкерiс ұқсас даңқты революциясынан
кейiн заңды патшаның қолынан билiктi алғаны белгiлi.
Монархияның көшуiнiң үшiншi түрi бар, монарх бiрнеше ақсүйектердiң
тұқымдарынан сайланды (Малайзия). Тарихта екi монарх болған мемлекеттiк
басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистiк
партияның басшысының билiгi монархтың билiнiнен де күштi болды. Сонымен,
монархтың билiгi көбiне мұрагерлiк билiкке жатады, ол өзiнiң басқаруiне
құдайдан басқа ешкiмнiң алдында жауапты емес, ол мемлекеттiң басшысы,
құқықтың қайнар көзi, оның атынан сот, мемлекеттiң атқару функциялары
жүзеге асырылады, ол әскердi басқарады, мемлекеттiң атынан шарт құрады.
Монархтың бiрнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау,
мемлекеттiң мiндетi. Мысалы, Англияның королiне 1660 жылдан бастап цивилдiк
қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретiн болды. Корольдердiң
сарайлары киiмдерi, әскерлерi мемлекеттiң мiндетiнде болды. Корольдi асырау
мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан
басын тартқысы келмейдi. Қазiргi Англияның королi — Елизаветаның мұра
жалғастыратын балаларының абыройы өте күштi болмады, екi баласы және қызы
некесiн бұзып ажырасып кеттi3.
Монархия екiге бөлiнедi: шексiз және шектелген монархиялар. Шексiз
монархия — монархтың билiгiн басқа мемлекеттiк орган шектемейдi, жоғарыда
айтылған билiктiң бәрi соның қолында. Бiрақ шексiз монархияның да бiрнеше
түрлерi бар. Ең бiрiншi шексiз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күдiгi құқықтық функциялары
жиналған, ал бұл билiк осы айтқан мемлекеттердiң географиялық және ерекше
құқықтық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет мемлекетiнде номдардың
бәрiн фараон бiрiктiрiп, Нiл өзенiнде суару жұмыстарын басқаратын.
Монархтың осындай қиын құқықтық басқаруi өте күштi билiктiң кажет екенiн
туғызды. Сондықтан, фараондардың билiктерi шексiз болатын: ол Ра кұдайдың
тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида салады, ол құқықтық, қаржы, заң
шығару, дiни, сот, әскери басқарутерiн басқарған. Тарихта кездескен шексiз
монархияның екiншi түрлерi көне дәуiрдегi мемлекеттерде болған. Оған Рим
империясы жатады. Бұл шексiз монархия республиканың орнына келдi.
Императордың да билiгi өте күштi, бiрақ оны күшейтетiн жағдайлар саяси
факторлерге байланысты болған. Орта ғасырларда шексiз монархия феодализмнiң
соңғы кезiнде пайда болды. Ең күштi феодалдық шексiз монархияларға Людовик
Х1Ї, Петр Бiрiншi, Екатерина Екiншi, Елизавета Бiрiншi, Фридрих II, Эдемi
Сулейман монархиялары жатады. Людовик Х1Ї мемлекеттi 55 жыл басқарды (1661-
1715). Оның "мемлекет дегенмен" - сөз бүкiл Еуропаға мәлiм болған. Версаль
сарайын салдырды, қаржыны өзi жұмсады, заңды өзi шығарды, парламенттi
жинамай мемлекеттi, әскердi де сотты да өзi басқарды. Ол өмiр бойы көршi
мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық өзi жүргiздi. Бiрақ
феодализмнiң шексiз монархияларының мемлекетке iстеген жақсылықтары да көп
едi. Қазiргi жаңа ғасырларда шексiз монархиялар өте сирек кездеседi
(Бруней, Оман).
Монархиялардың көбi шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билiгi басқа бiр органмен немесе заңмен шектеледi. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерiнде кездеседi, мысалы, Їндiстан. Їндiстанның
патшасы екiншi кастаға жататын — критерилерге, ол брахмандардың айтқан
ақылдарын және олар құрған Кеңесiн сыйлауға тиiстi. Патша брахмандардың
жеке меншiгiне тисуге құқығы жоқ, оларды өлiм жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесi қатыспаса атқара алмайды.[27]
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерiнде сословиелiк-өкiлдiк
монархиялар пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:
шiркеу басқарукерлерi, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -
буржуазия. Осы сословиелер өздерiнiң мүдделерiн қорғайтын сословиелiк
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келiсiмiн беретiн, одан кейiн
басқаруiн күшейтiп, заң шығару ұсынысты қолына алды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz