Қаржы нарығындағы ЕДБ ролін арттыру бағыттары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ РӨЛІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Коммерциялық банктердің мәні және ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Екінші деңгейлі банктердің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің шетел тәжірибесінің қызметтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы екінші деңгейлі банктердің қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қаржы нарығындағы екінші деңгейлі банктердің жүргізілетін инвестициялық саясатының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44

3 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ РОЛІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Қаржы нарықтарында екінші деңгейлі банктердің инвестициялық жобаларды жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2 Ұтымды инвестициялық жобаларды жасау және банктердің инвестициялық портфелін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайындағы банктер жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулі өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Бүгінгі таңда нарыктық экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер тәжірибесін үйрене отырып, банк жүйесін халыкаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажеттілігі - Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы “Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 процентке өсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылды. Енді «Богатырь», Қарашығанақ, Қашаған кен орындары мен ЕNRС, «Қазақмыс» компаниялары басым активтері мемлекет иелігінде болады. Қазақстан халқы біртұтас, бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Болжанған жаһандық дағдарыс қаупі шындыққа айналып келе жатқанын көріп отырсыздар. Сарапшылардың пікірінше, жаңа әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы мүмкін. Біздің міндетіміз – экономиканы осы сынаққа дайындау, оны әртараптандыруды жалғастыру болып табылады. Біз 2015 жылға қарай табысы жоғары елдердің қатарына қосылуды көздеп отырған елміз» деп айта кетті [1].
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қаржы секторын дамыту концепциясында анықталған бағыттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауларында белгіленген мақсаттарға сəйкес, нарықтық экономика жағдайында болатын экономикалық қатынастар жүйесінде дамып келеді.
Қаржы нарығының ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған негізгі сектор болып елдің банк секторы табылды. Əлемдік қаржы нарығында тұрақсыздық туындатқан АҚШ-дағы ипотекалық дағдарыс дамушы нарықтардың барлық қаржылық институттарына қатысты шетелдік инвесторлардың көңілдерінде бейнеленді, ол бірінші кезекте отандық банктердің сыртқы нарықтардан қаражатты қарызға алудың талаптарын қатаңдатуға əкелді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы “Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан 28 қаңтар, 2012 жыл
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауы, Астана қаласы, 2010 жыл
3. Бюджеттік инвестициялық жобаның (бағдарламаның) экономикалық сараптамасының қорытындысына қойылатын талаптарды бекіту туралы
4. Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің 2011 жылғы 30 қыркүйектегі N 142 бұйрығы. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2011 жылғы 5 қарашада тіркелді. Тіркеу N 3186
5. 2011 жылға арналған 004 "Республикалық бюджеттiк инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) техникалық-экономикалық негiздемелерiн әзiрлеу және сараптау" республикалық бюджеттiк бағдарламаны бөлу туралы
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 наурыздағы N 281 Қаулысы
7. Бюджеттiк инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) қарау ережесiн бекiту туралы
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 18 наурыздағы N 245 Қаулысы
9. Облыстық бюджетте "Жергілікті инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалық негіздемелерін әзірлеу мен оларға сараптама жүргізу" бағдарламасы бойынша қарастырылған қаржыны пайдаланудың Ережесін бекіту туралы
10. Ақмола облысы әкімиятының 2011 жылғы 02 наурыздағы N а-4/62 қаулысы. Ақмола облысының Әділет департаментінде 2011 жылғы 5 наурызда N 3057 тіркелді
11. Техникалық-экономикалық негіздемелерді, жобалау құжаттамаларын әзірлеуді және сараптау жүргізуді қаржыландыру үшін жергілікті инвестициялық жобалардың тізбесін бекіту туралы.
12. Павлодар облысы әкімиятының 2011 жылғы 17 мамырдағы N 149/5 қаулысы. Павлодар облысының әділет департаментінде 2011 жылғы 24 мамырда N 2505 тіркелді
13. Техникалық-экономикалық негіздемелерін әзірлеу және оларға сараптамалар жүргізуді қаржыландыру үшін республикалық инвестициялық жобалардың тізбесін бекіту туралы
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 1 сәуірдегі N 376 қаулысы

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ
РӨЛІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Коммерциялық банктердің мәні және
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Екінші деңгейлі банктердің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің шетел тәжірибесінің қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ
ҚЫЗМЕТТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы екінші деңгейлі банктердің
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Қаржы нарығындағы екінші деңгейлі банктердің жүргізілетін инвестициялық
саясатының нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .44

3 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ РОЛІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Қаржы нарықтарында екінші деңгейлі банктердің инвестициялық жобаларды
жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...50
3.2 Ұтымды инвестициялық жобаларды жасау және банктердің инвестициялық
портфелін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
7

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайындағы банктер
жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулі
өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Бүгінгі таңда нарыктық экономика
жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер тәжірибесін
үйрене отырып, банк жүйесін халыкаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы
үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажеттілігі - Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады.
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012
жылғы 27 қаңтардағы “Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан тәуелсіздіктің
үшінші онжылдығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған
Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 процентке
өсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын
сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне
қайтарылды. Енді Богатырь, Қарашығанақ, Қашаған кен орындары мен ЕNRС,
Қазақмыс компаниялары басым активтері мемлекет иелігінде болады.
Қазақстан халқы біртұтас, бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен,
біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Болжанған
жаһандық дағдарыс қаупі шындыққа айналып келе жатқанын көріп отырсыздар.
Сарапшылардың пікірінше, жаңа әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы
мүмкін. Біздің міндетіміз – экономиканы осы сынаққа дайындау, оны
әртараптандыруды жалғастыру болып табылады. Біз 2015 жылға қарай табысы
жоғары елдердің қатарына қосылуды көздеп отырған елміз деп айта кетті [1].
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қаржы секторын дамыту
концепциясында анықталған бағыттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауларында белгіленген
мақсаттарға сəйкес, нарықтық экономика жағдайында болатын экономикалық
қатынастар жүйесінде дамып келеді.
Қаржы нарығының ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған
негізгі сектор болып елдің банк секторы табылды. Əлемдік қаржы нарығында
тұрақсыздық туындатқан АҚШ-дағы ипотекалық дағдарыс дамушы нарықтардың
барлық қаржылық институттарына қатысты шетелдік инвесторлардың көңілдерінде
бейнеленді, ол бірінші кезекте отандық банктердің сыртқы нарықтардан
қаражатты қарызға алудың талаптарын қатаңдатуға əкелді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29
қаңтардағы Қазақстан халқына Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында: Қаржы жүйесінің
тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің маңызы зор. Отандық қор
рыногын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы
ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші қаржы
орталықтарының ондығына енуі тиіс. Отандық қаржы жүйесіндегі реттеулер
дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары мен қатерлеріне сәйкесінше сай болуы
керек. Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы міндеттемелері үлесінің
оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де бәсекеге қабілетті
өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді ашық немесе жасырын
аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет. Банктердің тек қана банк
қызметімен айналысуын және олардың қызметінің барынша мөлдір болуын қатаң
бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс кезінде аман қалуына
көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына
келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс деп айта кетті [2].
Осы тұрғыдан алғанда қазіргі таңда ҚР қаржы нарығының инфрақұрылымын
дамытудың экономикалық тетіктері және оны іске асыру мәселелері өзекті
мәселелердің бірі болып келеді.
2011 жылы тəуекелдерді бағалауға негізделген қаржы нарықтарын реттеу
жүйесін құру мақсатында банктік қадағалау бойынша ең озық халықаралық
тəжірибені, Еуропа одағының жəне Базель комитетінің стандарттарын ескере
отырып, Агенттіктің тəжірибесі мен рəсімдерін жетілдіру жөніндегі жұмыстар
жалғасады.
Қаржы нарығында жүйелі тəуекелдер өскен кезде шұғыл іс-əрекет схемасын
жетілдіру (Сontingency Planning). Күллі əлемдік қаржы жүйесінің қызметінде
елеулі үйлесімсіздік тудырған АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыс салдарынан көп
елдердің реттеуші органдары өз қызметтеріне қатысты көзқарастарын өзгертті,
қаржы нарығының қатысушылары өз тəуекелдерін қайта бағалады. 2010 жылы
біршама босаңсыған ғаламдық қаржы нарықтарындағы жағдай əлемдік
экономиканың экономикалық өсуінің қарқыны бəсеңдеген перспективасында бұдан
былай шиеленісу үрдісін иемденіп, тұрақсыз болуда жəне белгілі дəрежеде
шиеленісуде. Халықаралық қаржы нарықтарындағы соңғы оқиғалар қаржы
жүйесінің тəуекелдері мониторингінің тиімді құралдарын жəне қаржы жүйесінің
осалдығы факторын жетілдіру, сондай-ақ қаржы жүйесінде жүйелі дағдарыстың
пайда болуын болдырмау үшін қажетті шұғыл (төтенше) шараларды қолдану
қажеттілігін тудырды.
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық банктерді
құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бірге бүкіл КСРО
аумағындағы бірінші болып құрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында
орналасқан "Союз" кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу
құқығын беретін лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бірақ, аталмыш банктің қызметі небәрі 7 жылға ғана созылып, қызметіндегі
айтулы елеулі кемшіліктері үшін 2005 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргізу үшін берілген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегінде құрылған екінші деңгейдегі банкке Алматы
Орталық кооперативтік банкі жатады. Қазіргі кезде аталмыш банк
"ЦентрКредит" ААҚ болып, банк қызметі нарығында өз қызметін тиімді
атқаруда.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 1995 жылдан бері бірқатар зандар
қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсіздік дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттыққа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жұмысты жазу барысында қарастырып
отырған мәселелер Қазақстанның банк жүйесінің дамуы мен қалыптасуына
байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банктердің қаржы нарығындағы
қызметін қалыптастыру мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге
үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиімді де пайдалы әдістерін қарастырып, банк
қаржы нарығындағы саясатын қалыптастырудағы тәуекелден "қорғану" үшін
қажетті әдістемелерді саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық
банктер үшін банктерді тарату саласындағы басты проблема заң базасын
нығайту болып саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл
проблема өзінің орнын басқа проблемаға береді — ол ел экономикасына екінші
деңгейлі банктердің қаржылық операцияларының әсері, оны қалыптастыру
әдістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы.
Сонымен, коммерциялық банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк
қызметін басқару тәуекелі де ұлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық
банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті
деуге болмайды. Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық
банк жүйесі үшін жаңа болып табылады, сондықган да банктердің қызметін
жүргізу әдістері бойынша қандай да бір тереңдетілген зерттеулер жүргізілген
жоқ. Осы орайда банктердің қаржылық операцияларын ұйымдастыру саласындағы
зерттеулер Қазақстанның банк жүйесін реформалау кезіндегі өзекті
проблемалардың бірі болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын тандауға, оның мақсаттары мен негізгі
міндеттерін қоюға негіз болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып коммерциялық банктердің қаржы
нарығындағы қызметін зерттеу және талдау болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықгайды:
1.Коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы қызметін қалыптастырудың
теориялық сұрақтарды оқып білу, олардың құрылымын анықтау, "қаржылық
операциялар" түсінігінің мазмұнын нақтылау және анықгама беру;
2.Ел экономикасында коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы қызметіне
талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
3. Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктер үшін коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын ұйымдастырудағы
практикалық ұсыныстарды өндеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде коммерциялық
банктердің қаржылық операцияларын ұйымдастыру құралдары және әдістерімен
байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің қаржылық операциялары
болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ
РӨЛІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1 Коммерциялық банктердің мәні және ролі

Банк жүйесі — бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерін орындайтын
банктер мен банк институттарының әр алуан түрлерінің жиынтығы[3].
Кез келген мемлекеттің банк жүйесі жалпы алып қарағанда экономиканың
үлгісіне байланысты болады. Орталықтандырылған экономикадағы банк жүйесі
нарықгық экономикасы дамыған банк жүйесінен ерекшеленеді. Экономикадағы
банк жүйесінің маңызын дәлелдеп жатудың өзі артық. Банк жүйесі арқылы
мемлекет экономиканың салалық және аумақгық даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргізілген реформалар барысында елімізде
классикалық екі деңгейлі банктер жүйесіне өту кезеңі аяқталды. Қазақстан
Республикасының банк жүйесі екі деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттің
орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғарғы (бірінші)
деңгейіне жатады. Өзге банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші)
деңгейіне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (Ұлттық) банкі
мемлекеттің негізгі банкі болып табылады. Олардың қызметі өкілетті және
атқарушы өкімет органдарынан тәуелсіз. Қазақстан Республикасының орталық
банкі — экономикалық дербес мекеме. Ол өзінің қызметін меншікті табыстары
есебінен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның ішінде негізгілері[4]:
- ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
- мемлекеттің алтын валюта қорын сақтау
- басқа несие беретін мекемелердің резервтік қорларын сақтау
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
- коммерциялық банктерге несие беру және
мемлекеттік мекемелерге кассалық қызмет көрсету
- банктердің сондай-ақ шет ел валютасын сатып алу, сату және
айырбастау жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастыру қызметін
реттеу және қадағалау т.б.
Қазақстан Республикасы орталық банкінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
негізгі құралдары мен әдістеріне: Қазақстан Ұлттық банкінің сыйақы
ставкалары, резервтік талаптар, оның нарықтағы операциялары, валюталық
реттеу, тікелей сандық шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесінің аса маңызды буыны болып
есептеледі. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы-несие
мекемелерінің әмбебап сипаттағы түрі. Коммерциялық банктер қызметінің
мәселелері оку құралының кейінгі тарауында кеңірек қарастырылады.
Нарықтық экономикада банктермен қатар банк жүйесіне сақтандыру
компаниялары, қаржы банктер, қарыз сақтау ассоциациялары, зейнетақы қорлары
және т.б. осы сияқгы арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын алады.
Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар капиталды
тиімді орналастыру және қорлану процесіне белсенді қатысады.
Банк жүйесін жоғарғы дәрежедегі макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге
асыратын маңызды құрал ретінде қарастыруға болады.
1990 жылы "Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы"
Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттік болып табылатын Ұлттық банктің
негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша-несиелік реттеу құралдары,
оның атқаратын қызметтерінің түрлері, коммерциялық банктердің қызметіне
бақылау жасау принциптері мен әдістері анықгалған болатын[5].
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құқықгық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 2005- жылдың наурыз айында "Заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықгырулар
енгізу туралы"; 1998- жылдың 28- сәуірінде "Қазақстан Республикасында
вексель айналысы туралы"; 2005- жылдың 11 шілдесінде "Банк қызметінің
мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы" бірқатар заңдары қабылданды.
2005 ж. Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен міндеті тұтастай алғанда 1990- жылы жасалған бағдарламамен
бірдей. Бірақ еліміздің орталық банкі ретінде атқарған қызметі барысында
жинақгалған тәжірибесі оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықгық
экономикаға сай келетін ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
міндеттерін жүктеді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің түрақгылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің тұрақгылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсіздік дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы
әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметін тарату әдістемелерін оқып
біліп, осы алған білімді еліміздің банк жүйесінің практикасында
қолданғанымыз абзал[6].

Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі банктердің сандық
өзгерісінің серпіні,[18]
2007 2008 2009 2010 2011
ЕДБ 55 48 38 34 34
барлығы
Лицензия 2 1 4 - -
алған
банктер
Лицензиясынан 18 8 8 6 -
айрылған
банктер

*** ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені 2011 ж. №3

Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердің басым бөлігі өз қызметін осы және басқа да көптеген
себептерге байланысты тоқгатуға мәжбүр болды. 2007-2011 ж.ж. аралығында
банктердің сандық өзгерісінің динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1).
01.01.2011 ж. банктердің жалпы саны 34 болып отыр.
Бүгінгі таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк
қызметінің жан-жақгы қамтитын қызмет түрлерін жүргізеді.
Республиканың коммерциялық банктері қаржы, несие, есеп
айырысу операцияларының барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасының банк заңдарына сәйкес, коммерциялық
банктер келесі қаржы операцияларын жүргізеді:
- заңмен белгіленген тәртіпте өз меншігіндегі бағалы қағаздар
шығару (вексель, аккредитив, депозиттік сертификат, акция және басқа да
қарыз міндеттемелері)
- факторингтік операциялар: тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып, төлемді талап ету құқығына ие болу
- форфейтингтік операциялар: тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушының берешек міндеттемесін сатып
алушыға айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу
- сенім (трасттық) операциялары: сенім білдірген адамның мүддесі үшін
және соның тапсыруымен ақшаларын басқару
- жалға берушінің жалға берілетін мүлікке меншік кұқығын сақтай отырып
мүлікті шарт (лизинг) қолданылатын бүкіл мерзімге жалға өткізу
Ұлттық банктің арнайы лицензиясы болған жағдайда коммерциялық банктер
басқа да операцияларды жүзеге асыруға құқылы, соның ішінде:
- шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру
- ақшаларды инкассациялау және басқа жаққа жіберу
- тұрғын халықгың ақшалай салымдарын тарту
Жоғарыда аталған операцияларды жүргізу үшін банктерге және басқа тұлғаларға
лицензияны Ұлттық банк қана беруге құқылы.

1.2 Екінші деңгейлі банктердің құрылымы

Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер өз қызметінде
1995 жылы 30 наурызда қабылданған “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі”
және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызмет туралы” Қазақстан Республикасы басшылыққа
алады[7].
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990-жылдың аяғынан бастап қалыптасты,
яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 19-жылдық тарихы бар.
1990-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл
олардың эксентивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен
бастап, күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл
құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
Қазақсан Республикасындағы екінші деңгейлі банктері Қазақстан
Республикасының Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде қызмет етеді.
Лицензияның өзіндік стандарты формасы бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады.Қазақстанда берілетін
лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банк қызметінде мемлекеттік органдар
банктердің мамандануын белгілемейді. Мысалға: инвестициялық-ипотекалық
қызметтерді жүзеге асырады және т.б.
Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығына да тікелей қатысуға толық
құқылы. Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктен валюталық операцияларды жүзеге
асыруға бас лицензия алады. Бас валюталық лицензия оларға өз қызметін
жүзеге асыру үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік
қатынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен
өкілеттігін ашуға құқық береді.
Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
лицензия береді.
1995-жылдың 31-тамызында қабылданған “Қазақстан Республикасының
банктер және банктік қызмет туралы” Қазақстан Республикасының заңына
сәйкесҚазақстан Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру
мынадай үш кезеңнен тұрады[8]:
1. Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
2. Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу;
Аталған заңға сәйкес банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы Ұлттық банкке банк ашу үшін рұқсат алуға
өтініш береді және оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
- рұқсат алу үшін берілетін өтініш;
- құрылтайшылық шарт (тұпнұсқа);
- банктік жарғысы (тұпнұсқа);
- банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер (Ұлттық банктің белгіленген тізімі
бойынша) құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік
балансы (заңды тұлғалар үшін);
- құрылтайшылардың қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
- егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары Қазақстан Республикасында
резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік
немесе қадғалау органынан жазбаша келісімі;
- егер банк операцияларынан жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк
ретінде қайта құрылса, онда оның жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы
есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымның қаржылық
жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
- банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде банк төре ағасымен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде-үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі жыл,
банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде –бір
жылдық еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с;
- жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банк өкілетті
органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктік несиелік комитеті туралы ережесі (банк
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек,
оның ішінде банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы,
қаржылық болашағы үш жылға арналған пайда және зиян туралы есебі,
маркетинг жоспары, еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары;
- тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
- нотариалды түрде куәландыратын, құрылтайшылардың атынан өтініш беруге
құзыретінің барлығын растайтын құжаты;
- басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтері.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берген үш ай, әрі кеткенде алты айішінде
Ұлттық банкте қаралады[9].
Ұлттық банк банк ашуға рұқсат алуға берілген өтініштің есебін жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк Ұлттық банк рұқсат берген күннен
бастап, бір ай ішінде Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуге алынады.
Оған Ұлттық банктің банк ашуға берген рұхсатын және Ұлттық банктің
келісімімен расталған құрылтайшылық құжаттарын растайды.
Үшінші кезеңде банктік операцияларды жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
Лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс;
-ұйымдастырушылық-техниклық шарларды орындау. Оның ішінде Ұлттық банктің
нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал жабдықтарды дайындау,
тиісті біліктілігі бар бар қызметкерлерді қабылдау;
-жарияланған жарғылық капиталды төлеу;
Лицензия алуға берген өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді
және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетілген.
Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады[10]:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың кореспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау,
айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзгеше борыштың міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен
ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізу;
- сенім операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның
мүддесіне сай ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын
басқару;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай ақ
олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін көрсету,
сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
- ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжымайтын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- төлем карточкаларын шығару;
- банкнота мен монеталрды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- төлем құжаттарын инкоссоға қабылдау (вексельден басқаларын);
- чек кітапшаларын шығару;
- бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
- аккредивті ашу, растау және олар бойынша міндеттемені орындау;
- ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілзатты беру;
- үшінші тұлғаның атынан ақшалай фоормада орындалуды көздейтін банктік
кепілдеме беру.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін жүзеге
асыра алады. Оларға мыналар жатады:
-брокерлік-мемлекеттік бағалы қағаздармен;
Дилерлік-мемлекеттің және де өзге бағалы қағаздар;
Кастодиондық;
Клирингтік;
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді
(бірнеше) қызметке лицензиялар береді. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасындағыекінші деңгейлі банктер өз қызметін жүзеге асыру барысында
филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін
аша алады.
БАНКТІҢ ФИЛИАЛЫ- филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес
бухгалтерлік балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес банктер өздерінің филиалын алу үшін Ұлттық банктің келісімін
алуға тиіс. Ол үшін мынадай құжаттарды тапсырады:
-Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
-Банк операциялры тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
-Бірінші және бос бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы мәліметтер.
Шеттелдік банктердің Қазақстан Республикасы аумағында филиалдарын
ашуға заңмен тыйым салынады.
БАНКТІҢ ӨКІЛДІГІ- банктің операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктік тапсырмасын және оның атынан әрекет ететін банктың орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі[11].
Банк өкілділігі Ұлттық банк келісімімен ашылады. Шетелдік банктер
өкілдіктерін ашу үшін Ұлттық банкке мынадай құжаттарды тапсырады:
-өкілдік алуға рұқсат алу өтініші;
-өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
-Қазақстан Республикасы аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы банктің
шешімі;
-өтініш жасаушы банктің банктік қызметі жүргізуге арналған лицензиясының
барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының жазбаша
расталымы;
-аудиторлық ұйым куәландырлған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық жылғы
жасалған жылдық есебі;
-өтініш жасаушы банктің Қазақстан Республикасы аумағында өкілдігін ашуға
қарсы еместігін куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының
жазбаша хабарламасы;
-өкілдікке жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
ЕНШІЛЕС БАНК- жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
ЕСЕП АЙЫРЫСУ-кассалық бөлімі-Қазақстан Республикасы аумағында банктік
операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал немесе өкілеттілік
мәртебе жоқ заңды тұлға емес, Ұлттық банктік келісімі негізінде құрылатын
банктің аумақтық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктерді ашуға
берген рұқсатын мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
-банк тараптарынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім
қабылдау;
-банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
-мемелекеттік тіркеуге алған күнннен бастап, бір жыл ішінде банк қызметіне
байланысты жалған мәліметтердің болуы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күнннен бастап, бір жылдан астам уақытқа дейін
банк операциясын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
-банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген операцияларды
жүзеге асыру:
- мемелекеттік тіркеуге алған күнннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
жарғылық қордың сомасын төлемеу.
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты
жарияланған жарғылық капиталдың төленген жарғылық капиталдан айырмашылығы
болады.
Қазақстандағы банктік заңдарға сәйкес банкті тіркеуге алу үшін
жарияланған жарғылық қордың 50%-дан астам бөлігі акция, облигация, ақшалай
қаражат, бағалы металдар немесе басқа да материалды құндылықтармен
(ғимарат,техникалар, автокөлік) төленуге тиіс. Ал қалған сомасы, яғни 50%-
ға жуығы жыл бойына салынуға тиіс.
БАНК ҚЫЗМЕТІН РЕТТУ ӘДІСТЕРІ. Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі
банктердің қызметін реттеу механизімінің тәртібі Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеу және қадағалау бойынша нормативтік
құқықтық актілермен анықталады. 1995 жылы қабылданған Банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасы заңының 41-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының мүдделерін қорғау.
Сондай-ақ республикадағы ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қолдап отыру
мақсатында аталған банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге
асырады.
-пруденциялық нормативтер белгілеу;
-банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
-банктердің қызметін тексеру;
-банктік қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
-банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттерді нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясын лимиттерін және
оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормасын және олардың есептеу
әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін Ұлттық банк
белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысыты шығындарды табу
мақсатында банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар
банктердің дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады.
Банктер резервтік қорлардың көлемін Ұлттық банк белгілейді[12].
Банктер жүргізетін операциялардың түрлері мен көлеміне қарай өздерінің
қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ету үшін Қазақстан
Республикасының банктер туралы заңға сәйкес, Ұлттық банк бекіткен тәртіпте
күмәнді, үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар құру арқылы берілген
несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.

1.3 Екінші деңгейдегі банктердің шетел тәжірибесінің
қызметтерін талдау

Ресей федерациясында еrінші деңгейлі банк жүйесінің құрылуынан бастап
мемлекеттік күрделі салымдарды қаржылау мен несиелеу орталық банктің
үлесіне тиді. Осындай мақсаттарда Орталық банктің аймақтық бөлімшелерінде
күрделі салымдарды қаржылау бойынша арнайы бөлімдер құрылған. Сонымен қатар
Орталық банк өзіне тән емес басқа да функциялар қабылдап, кейінірек одан
бас тартты. Мемлекеттік күрделі салымдарды қаржылау жеке коммерциялық
банктердің үлесінде болды. Осы банктер нақты кәсіпорындардың инвестициялық
объектілеріне қаржы болумен айналысты. Коммерциялық банктер осын,дай
қаражаттарды бөлу де делдалдың рөлінде болғандықтан, олар бұл қаражаттың
мақсаты және тиімді пайдалануына бақылау жасады.тәжірибе көрсеткіндей,
инвестициялық шығындарға мемлекетпен бөлінген қаражаттар кәсіпорындарға
жетпеген. Бұл инвестициялық мақсаттарға арналған бюджеттік қаржының
шығындану проблемасына апарды[13].
Мемлекеттік несие мекемелері мен арнайы коммерциялық инвестициялық
банктерді құру әрекеттері қажетті нәтижелер бермеді. Әрине, аймақтар бұл
жағдайдан шығудың жолын іздестіріп, мысалы Башқұртстан Республикасында
аймақтық мемлекеттік инвестициялық несиелік және аймақтық несие ұйымдарын
құру қолға алынды.
Арнайы үш аймақтық банк құрылды: ААҚ Республикалық – инвестициялық
несиелік банк, Банк кредит банк, ААҚ Соңғыинвестициялық банк және де
Башқұрт ұлттық банкі құрылуда, Соңғыинвестициялық банк ААҚ уәкілетті
муниципалдық банк бола тұрып,шағын қалалар мен ауылдық аудандарда өз
бөлімшелерін ашып,бюджет пен муниципалдық үкімеғт органдарының әлеуметтік
қорлары мен агроөнеркәсіптік кешендер мен саудаға қызмет көрсетеді. Башқұрт
ұлттық банкі тұрғын халық пен кіші бизнеске қызмт көрсетуге
мамандандырылған.
Республикалықи нвестициялық-несиелік банкінің құрылтайшысы
республиканың Министерлер кабинеті, яғни бұл банк мемлекеттік банк болып
есептелінеді. Мемлекеттің жүргізілген зерттеулері банк жүйесіне мемлекеттің
қатысу қажеттілігін негіздейді. Ұлттық банк жүйесінің меншігі мен мемлекет
экономикасының құрылымындағы едәуір айырмашылықтар, банк қызметі
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігін тудырып, өнркәсіптің
инновациялық-инвестициялық дамуына кедергі жасайды. Экономиканың мемлкеттік
секторын қаржылау жүйесін құру, мемлекеттің ұлттық банк жүйесіне адекватты
қатысуын талап етеді. Мемлекеттің қатысуымен болған кері әсерлер, әдетте
әкімшілік әдістерге бағытталған төмен деңгейлі менеджментке байланысты деп
саналады. Банк менеджментінің жоғары деңгейін қамтамасыз еткенде
мемлекеттік банк секторы жеке секторлардың тиімділігі бойынша жол бермейді.
Осындай жіктеулерге сәйкес, ұлттық өнеркәсіптің инвестициялық
қызығушылығын көтеру үшін мемлекеттік банктерді құруға болады.
Ресейдің мемлекеттің банк жүйесіне қатысудың түрлі варианттары қабылданған.
РФ Үкіметінің экономикалық саясатының арнайы міндеттерін шешу мақсатында
Ресей даму банкі,Ресей ауылшаруашылық банкі құрылды. Ресей даму банкінің
міндетті-РФ Үкіметінің экономикалық саясатын қолдау үшін орта және ұзақ
мерзімді мемлекеттік және жеке қаржы ресурстарын біріктіру механизмін
жүзеге асыру, ұлттық экономикадағы құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз ету,
кәсіпорындарды модернизациялау, инновацияға көмектесу, ішкі және сыртқы
нарықта отандқ тауарлар мен қызметтердің сапасы мен бәсекелестігін
жоғарылату. Банктің негізгі мақсаты-мемлекеттік инвестициялық саясатын,
экономиканың нақты секторын приориетті салалар бойынша несиелеу жолымен
жүзеге асыруға әсер ету[14].
Банктің несиелеу саясатының бағыты банктің Бақылау кеңесі анықтайды,ол
салалық және аймақтық жағынан мемлекеттік өнеркәсіп және инвестициялық
саясаттың приоритеттеріне байланысты анықтайды.
Банктің қызметі-жаңа ғылыми-техникалық жаңалықтар мен басқа да
интеллектуалдық қызмет нәтижесін пайдаланушы өндірістерді қаржылауға
бағытталған.
Банк консорциалдық негіздегі инвестициялық жобаларды қаржылау үшін орта
мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер береді, жобалық қаржылауды жүзеге
асырады.
Банк заңды тұлғаларға қысқа мерзімді несиелер, банк кепілдіктерін
ұсынады т.б. олардың жұмысының нәтижелілігі туралы айтуға әлі ерте,
дегенмен де мұндай мекемелердің құрылуы банк жүйесінде мемлекеттің қатысу
қажеттілігн дәлелдейді.
2004ж ХI Халықаралық банк конгресінде Ресей банк жүйесіін
модернизациялаудың 3 варианты ұсынылады[15].
I варианты - Инерциялық – мемлекеттік үкіметтің қолдауымен
жинақбанкісі мен Сыртқы Сауда банкісінің ауқымды орынды сақтауын көздейді.
Жүзеге асыру мүмкіндігі төмен, себебі мемлекет бұл банктерді жекешелендіру
міндетін қоюда. Бұл варианттың әлсіз жағы сол, ол банк жүйесінің даму
заңдылығын ескермейді. Егер де ол нарықтық экономика мен әртүрлі меншік
формасы жағдайында қызмет етсе, онда оны инерциялық-мемлекеттік етуге
болмайды.
II вариантқа ұсынысы:
- мемлекетпен байланысы жоқ ірі жеке жүйе құрушы құрылымдар құру;
- іші және орта банктерді әкімшілік ысырып шығару;
- мемлекеттік банктің мүмкіндіктерін шектеу;
Бірақ бұл варианттың келесідей кемшіліктері бары атап өтімді.
- ол мемлекеттің экономикалық дамуына әсер ету мүмкіндігінен ажыратады,
құрылымдық кемшіліктерді болдырмау мүмкіндігінен ажыратады.
- Елдегі инфрақұрылымның дамуына, әсіресе кіші бизнес пен агробизнеске
кері әсер етеді.
Сонымен бірге вариант мемлекеттік банктердің болу мүмкіндігінен бас
тартпайды.
III вариант – Бәсекелік
- орта банктердің дамуы мен олардың арасындағы бәсекелестікті қолдау;
- мемлекеттік банктің ролін төмендету
- бәсекелік арнаны кеңіту мен банк капиталын концентрациялау.
Бұл банктің жаңа даму сатысында нақты арианты екендігін тұжырымдайды. Ол
мемлекеттің нарықтық экономикасындағы болып жатқан табиғи процестерді
есепке алады. Онда орташа банктердің дамуына үлкен мн беріледі, ол өз
нарығын тез зерттеп қана қоймай, сонымен қатар клиенттердің талабын да
қанағаттандыру қабілетті. Олардың арасындағы бәсекелестік, бәсекеге
қабілетсіз банктің банк қызметін нарықтан ысырып шығаруға мүмкінідк береді.
Оның үстіне, орташа банктер аймақтық банк жүйелерінің дамуына қолайлы
жағдай тудырады.
Ресейдің банк жүйесін модернизациялаудың әртүрлі варианттарының
кемшіліктері мен артықшылқтарын көрсете келе, олардың барлығы мемлекеттік
банктердің жоқ болуын көздемейді.
Бұл ел экономикасының жаңаша даму сатысында өте маңызды. Сондықтан да
экономиканың нақты секторын қаржылық жағынан қанағаттандырмай, төмен
деңгейлі техникалық қамтамасыз етуге байланысты, мемлекеттің осындай
проблемаларды шешуде, арнайы құрылған экономиканың нақты секторын дамытдың
мемлекеттік банктерінің белсенді араласуы қажетті.
Экономикның нақты секторына әртүрлі қызметтер ұсынылады. Сондықтан
экономиканың нақты секторын дамыту банкін құруда, оның қызметінің мақсатын
анықтау қажет. Ол экономиканың нақты секторына инвестициялық қызмет
түрлерімен кәдімгі коммерциялық банктерде қолдануға болады.
АҚШ банк жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап
пайда болды АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы құрылған. Ол Конгрестен ақшаны
эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық банктердің бірқатар қызметтерін
қатар атқарған[16].
Орталың банктің құрылуы туралы 1913 ж. қабылданған заңға сәйкес, осы
уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш деңгейлі Басқарушылар кеңестен
Федералды резервітік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды Резервтік
жүйенің (ФРЖ) негізі қаланды.
ФРЖ құқығының мәртебесі өзгеше, федералды резервтік банкілер үкіметі
және қаржы министрімен тығыз байланыста болғанымен, ол заңды түрде
мемлекеітік институт болып табылмайды ФРЖ-ның жарғысына сәйкес, оның
капиталы ФРЖ-ға мүше жеке меншік коммерциялық банктердің қосқан жарнасынан
құралады ФРЖ-ньң құрылуы туралы заңда оның мемлекеттік басқару жүйесі
тұрғысындағы тәуелсіздік қағида-лары қарастырылады Бұл қағидалар ФРЖ-ның
ұйымдастырылып және қызметі ету ерекшеліктерін анықтайтын кейбір
заңдылықтарда көрініс тапқан.

ФРЖ құрылымы оның функционалдың кешенін құрайтын 5 буынға бөлінеді[17].

1. ФРЖ-нын басқару кеңесі
2. Ашық нарықтағы операииялар жүргізетін федералды
комитеті
3. Федералдық кеңес беру кеңесі
4. 12 федералдық резервтік банктер.
5. ФРЖ-ға мүше 6000 коммерциялық банктер.
Басқару кеңесі Федералды резервтік банктердің қызметін бақылауға ФРЖ-
ның саясатының басты бағыттары бойынша шешім қабылдауға өкілетті
мемлекеттік кұрылым ретінде құрылған.
ФРЖ-ның басқару кеңесінің басты қызмеіті — ақша-несие саясатын
дайындау. Бұдан басқа бұл Кеңес әр түрлі банктік институттар мен федералды
резервтік банктердің қатысуын қадағалау және реттеу қызметтерін де жүзеге
асырады.
Басқару кеңесі елдің төлем жүйесінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз
етеді, сол сияқты тұтыну несиесі аумағындағы қызметтерді реттеуге
бағытталған (жеке несиелеу туралы, тең несиелік мүмкіндік туралы және
тұрғын үй ипотекалары бойынша ашық ақпараттар туралы) федералдық заңдардың
орындалуын қатаң бақылап отырады. ФРЖ-ның Басқару кеңесі Федералдық
резервтік банктердің қызметін бақылаумен қатар, резервтік банктер мен ФРЖ-
ға мүше басқа да резервтік ок-ругтерде, сол сияқты шет елдерде филиалын
құруы туралы шешім қабылдайды және жылына бір рет резервтік банктердің
қызметіне ревизия жүргізеді.
Кеңестің төрағасы халықаралық валюта — каржы мәэселелері бойынша
үкіметтің осы төңіректегі саясатын ретке келтіріп отыратын Ұлттық кеңес
беру Кеңесінің мүшесі болып табылады.
ФРЖ-ның Басқару Кеңесі ФРЖ-ның ақша несие саясаты аясында кең
өкілеіттіктерге ие болып келеді.
1. федералды резервтік банктердің бюджетін бекітеді.
2. барлық 12 федералды резервтік банктердің есепке алу
мөлшерін бекітеді және қайта қарайды,
3. ФРЖ-ның ашық нарықтағы операциялары жөніндегі
Комитеті арқылы ФРЖ-ның бағалы кағаздарымен жасалатын
операциялардағы саясатын анықтайды
4. бағалы кағаздармен жасалатын операцияларға қатысты
барлық басты талаптарды реттейді
ФРЖ операцияларын 12 федералды резервтік банктер жүзеге асырады. Бұл
банктер және олардын 25 бөлімшесі ірі қалаларда орналасңан. АҚШ
аумақтарында ФРЖ құрылуы туралы заңға сәйкес 12 федералды резервтік округке
бөлінген. Федералды резервтік банктер орталық банктің банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметтерін жүзеге асырады.
Әр резервтік банкті 9 директордан тұратын Кеңес басқарады[18].
Федералды резервтік банктер мынадай қызметтерді атқарады:
- чектер бойьшша қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды) жүзеге
асырады;
- айналысқа жаңа банкноталарды шығарады және айналыс-
тан тозған ақша белгілерін алып отырады;
- несиелік мекемелердің қосылу мүмкіндіктерін бағалайды;
- резервтік округтер төңірегінде банктерге есептік несиелер
береді;
- ФРЖ мен бизнесмендер арасындағы байланысты жүзеге
асырады;
- штаттағы банктерді тексереді, округтердегі шаруашылық
қызметтердің жағдайлары туралы ақпараттар жинайды;
- ақша-несие саясаты туралы мәселелер бойынша зерттеу
жұмыстарын жүргізеді және аналитикалық журналдар мен
бюллетеньдер шығарады.
Федералды резервтік банктер ақша-несие саясатын дайындауға қатынасады.
Германиядағы банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер құрайды.
Оларды, ең бастысы, үлкен бір әмбебаптық дәрежелері ажыратып тұрады. Іс
жүзінде олар айналыспайтын банктік операциялар жоқтың қасы десе болады.
Олардың үлесіне Германияның несиелік институттары жүзеге асыратын
операциялардың жалпы көлемінің 34 бөлігі тиеді[19].
Бүгінгі таңда Германияда жоғарғы деңгейде бақылау ұйымдастыру жүйесі
қалыптасқан. XIX ғасырдын соңына қарай ірі акционерлік банктер үшін арнайы
есепке алу енгізілген. Бақылау бойынша банк заңдылықтарының жетілдірілуіне
экономикалық дағдарыстар қатты ықпал етті. 1929 —1933 жж. дүниежүзілік
дағдарыстан соң, Германия банктік аяға қойылатын бақылауды күшейтті. Сол
уақыттарда алғашқы мемлекеттік бақылау ұйымдары құрылды. 1961 жылы
қабылданған Несие жүйесі туралы жаңа заң несиелік жүйеге қадағалау жасайтын
арнайы құрылған Федералдық ведомствоға бақылауды жүзеге асыруды жүктеді.
Ақша айналымы капиталын үздіксіз қамтамасыз ету, өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен жеке шаруашылықтарды қаржыландыру, қаражат жинақтаудың
кеңейтілген мүмкіндіктерін жасау банктердің маңызды мәселелерінің біріне
айналуда.
Тиімді нарық экономикасын құру орталық банк қызметтерінің шегін
белгілей отырып, коммерциялық банктердің қызметін ажырататын екі
сатылы банк жүиесіндегі несиелік істің жетілдіруін талап етеді.
Экономиканың өсуін ынталандыратын, бірақ инфляциялық процестерге
әкелмейтін ақша массасының мөлшерін белгілеу орталық банктің басты қызметін
білдіреді. Коммерциялық банктер секторы меншіктің формаларына қарамай,
капиталды орталықтан басқаруға тәуелді болмай, өзінде бар қаражат көлемін
тиімді де, ұтымды пайдалануға қадамдарын жасауда. Себебі, капиталды дүрыс
пайдаланбау, яғни несиелер беру барысына көңіл аудармау коммерциялық
банктерді пайдасыздыққа әкелері сөзсіз.
Германиядағы 4000-ға жуық жұмыс жасайтын несиелік мекемелер,
олардың қызметінің түрлеріне қарай әмбебап және мамандандырылған банктерге
немесе оларды құқықтық формаларына байланысты жеке және қоғамдық
құқықтық несиелік мекемелерге бөлінеді.
Жеке коммерциялық банктер секторы 350-ге жуық немесе олардың 7000-нан
астам филиалдарын және 200 мыңдай қызметкерлерін қамтиды. Бұл секторға үш
ірі банк 200 дей аймақтық банктер 80 жеке банкирлер жэне 60 –қа жуық шегел
банктерінің филиалдары кіреді[20].
Жеке коммерциялық банктердің ортақ маңызды белгісі — қысқа мерзімді
несиелік келісім істерімен айналысу. Соңғы кездері ұзақ мерзімді
несие беру көлемі де артып келеді. Әсіресе жеке коммерциялық, банктер
бағалы қағаздарға күрделі қаржы жұмсау саласында кеңес беру, мүлікті
басқару барысында қарқындылық танытуда. Шамамен тұрақты пайызды бағалы
қағаздардың барлығының төрттен үш бөлігі — инвестиииялық сертификаттар
және акциялар- осы жеке банкілердің бағалы кағаздарына арналған
депо шотында болып табылады. Сауда- саттық қатынастарындағы төлем есеп
айырысуларын орындаудағы және шетелмен капиталдар айналымы
төңірегіндегі жеке банктердің қызметі өте маңызды. Олардыц қолдарында 34
— жоғарғы мөлшерде шетел банк-корреспонденттерінің жұмыс баланстары бар
және сондай -ақ шетелмен жасалатын барлың коммерциялық төлем
операциялары жеке банктердің шоттары аркылы өтеді. Әрине жеке
несиелік мекемелермен жеке коммерциялық банктер топтары арасында
бірқатар айырмашьпықтар жоқ емес оларды кәсіпорын ұйымдарға
қызметтерінің географиялық облысына және мамандануына байланысты байқауға
болады.
Үш ірі банк: Дойчебанк, Дрезднербанк және Коммерцбанк (1871 жылы империя
тұсында іргетасы қаланған) немістің белгілі және ірі несиелік мекемелерін
құрайды. Осы үш банк те акционерлік қоғамдар формасында құрылған. Әр
банктің 200200-нан 300000 дейін акционерлері бар, олардың бөлігін банктің
қызметкерлері алады[21].
Аталған банктер экономика және халықпен тығыз байланыс жасайды. Жалпы
алғанда бүл үш банктің концерндер саласында 20 млн-ға жуық клиенттері бар.
Ірі банктердің ауқымды халықаралық қызметтері елдің ішіндегі, шетелмен
байланысты операцияларды жүзеге асыратын мықты банк бөлімшелерінен және
барлық әлемге тараған еншілес ұйымдарынан, сол сияқты басқа елдердегі
филиалдары мен өкілдіктерінен көрінеді. Үш банктен басқа да 200-ге жақын
аймақтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.