Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматты қоғамды қалыптастырудың негізгі іргетасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазастан Республикасында азамматтық қоғам құрудың құқықты негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматты қоғамды қалыптастырудың негізгі іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арқатасы ... 14
1.3 Азаматтық қоғам иституттары және оларды дамытудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды жетілдіру мен дамытудың құқықтық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ тарау. Қазақстанда құқықтық мемлекет құрудың тоериялықжәне заңды негіздері.
2.1 Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық принцптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Қазақстандща құқықтық мемлекетті қалыптастырудың конституцилық және заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
І тарау. Қазастан Республикасында азамматтық қоғам құрудың құқықты негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматты қоғамды қалыптастырудың негізгі іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арқатасы ... 14
1.3 Азаматтық қоғам иституттары және оларды дамытудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды жетілдіру мен дамытудың құқықтық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ тарау. Қазақстанда құқықтық мемлекет құрудың тоериялықжәне заңды негіздері.
2.1 Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық принцптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Қазақстандща құқықтық мемлекетті қалыптастырудың конституцилық және заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Бітіру жұмысында құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуының мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, дерьес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өзінің сындарлы саясатын жүргізіп жатқан қазіргі таңда алдына асқақ мақсат қойып отыр. Ол мақсат-елімізде азаматтық қоғам институттарын дамыту және демократиялық, зайырлы құқықтық мемлекет қалыптастыру. ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазастан халқына жолдауында азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы арнайы тоқтала келіп: « былтырғы жылы елімізде демократиялық реформалардың жалпы ұлттық бағдарламасы кеңінен талқыланды. Демократияландыру және азамматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия өткізілген пікір таластардың нәтижесін қортындылады. Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрлымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін бодамыз» - деп ерекше атап өтті. Осыған орай еліміздегі жүргізіліп жатқан саяси -әлеуметтік реформалау сонау тәуелсіз мемлекет болған сәттен бастап жүзеге асырылып келеді. Бұған дәлелді қазіргі кездегі қоғамымызда қалыптасқан тұрақтылық пен бейбіт өмірден байқауға болады. Осынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заОсынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заң шығару, сот органдары жүргізіліп жатқан сан алуан жұмыстар да септігін тигізіп отыр.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың ғана емес, бүкіл халықтың мүддесін көздейді, еркін білдіреді. Өйткені мұндай мемлекетте
заңның әрбір бабы, әрбір тармағы ететіні белгілі. Заң- адамдардың, азаматтардың мемлекет алдында мүдделерін қорғайтын және солардың игіліктері үшін арнайы жасалған нормативтік құқықтық акт. Заңдардың қоғамға қажетті тәртіпті орнататын, азаматтардың ондағы алынатын орны танытатын орны, адмдарға отбасын құрып өзі қалаған жұмыс пен
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, дерьес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өзінің сындарлы саясатын жүргізіп жатқан қазіргі таңда алдына асқақ мақсат қойып отыр. Ол мақсат-елімізде азаматтық қоғам институттарын дамыту және демократиялық, зайырлы құқықтық мемлекет қалыптастыру. ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазастан халқына жолдауында азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы арнайы тоқтала келіп: « былтырғы жылы елімізде демократиялық реформалардың жалпы ұлттық бағдарламасы кеңінен талқыланды. Демократияландыру және азамматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия өткізілген пікір таластардың нәтижесін қортындылады. Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрлымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін бодамыз» - деп ерекше атап өтті. Осыған орай еліміздегі жүргізіліп жатқан саяси -әлеуметтік реформалау сонау тәуелсіз мемлекет болған сәттен бастап жүзеге асырылып келеді. Бұған дәлелді қазіргі кездегі қоғамымызда қалыптасқан тұрақтылық пен бейбіт өмірден байқауға болады. Осынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заОсынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заң шығару, сот органдары жүргізіліп жатқан сан алуан жұмыстар да септігін тигізіп отыр.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың ғана емес, бүкіл халықтың мүддесін көздейді, еркін білдіреді. Өйткені мұндай мемлекетте
заңның әрбір бабы, әрбір тармағы ететіні белгілі. Заң- адамдардың, азаматтардың мемлекет алдында мүдделерін қорғайтын және солардың игіліктері үшін арнайы жасалған нормативтік құқықтық акт. Заңдардың қоғамға қажетті тәртіпті орнататын, азаматтардың ондағы алынатын орны танытатын орны, адмдарға отбасын құрып өзі қалаған жұмыс пен
1.ҚР-ның Коституциясы. Алматы 2007ж.
2.Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері.Конституциялық актілері
3.\құрастырған Ж. Баийшов, Алматы 1997ж\
4.ҚР-ың Конституциясы. Түсініктеме. Ред басқарған Ғ.Сапарғалиев, 5.Алматы 1999ж
6.М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов. Становления 7.сувернитета РК Алматы 1994ж
8 С: Өзбекұлы. Абай және адам құқығы.Алматы 1995
9. В.Г. Марача, А.А.Матюхин Гражданское общество и Государство а 10.Казахстане основные понятия и особенности становления. Алматы 1994ж
11.Социолитическое правовое Государство: Консепсия и пути реелизаций, М.1989ж
12. Ә. Қалмырзаев. Демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет. Халық кеңесі, 16-сәуір 1993ж
13. М.Баглай. Прововое государство: от идей к практике, Коммунист 1989ж.№6
14.Ю.И. Козлихин, идея провового государство М.., 1989ж.
15. З. Черниловский. Гражданское общество. Об исследавания. М.1992ж.
16. С.А.Табанов. Салыстырмалы құқықтың негіздері.Алматы 2003ж.
17. А.В. Малько. Правовое государство. Прововедение 1997ж №3
18. С.Өзбекбекұлы Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық Алматы 2006ж.
19.ҚопабаевӨ.Қ. Шетелдердің конституциялық құқығы. Алматы 1998ж.
20.Нерсесянц В.С. Право и закон. Из истории правовых ученииМ.1983ж.
21.С.А.Камаров, А.В. Малько. Теория и государства и право. М. 2001ж.
22.Теория государство и права. Под ред. А.У. Бейсеновой Алматы 2006ж.
23.Б.М.Лазерев. Что такое правовое государство? М.1990ж.
24. Одинцова А.В. Гражданское общество: История и современность Гос-ва и право 1992-№8
2.Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері.Конституциялық актілері
3.\құрастырған Ж. Баийшов, Алматы 1997ж\
4.ҚР-ың Конституциясы. Түсініктеме. Ред басқарған Ғ.Сапарғалиев, 5.Алматы 1999ж
6.М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов. Становления 7.сувернитета РК Алматы 1994ж
8 С: Өзбекұлы. Абай және адам құқығы.Алматы 1995
9. В.Г. Марача, А.А.Матюхин Гражданское общество и Государство а 10.Казахстане основные понятия и особенности становления. Алматы 1994ж
11.Социолитическое правовое Государство: Консепсия и пути реелизаций, М.1989ж
12. Ә. Қалмырзаев. Демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет. Халық кеңесі, 16-сәуір 1993ж
13. М.Баглай. Прововое государство: от идей к практике, Коммунист 1989ж.№6
14.Ю.И. Козлихин, идея провового государство М.., 1989ж.
15. З. Черниловский. Гражданское общество. Об исследавания. М.1992ж.
16. С.А.Табанов. Салыстырмалы құқықтың негіздері.Алматы 2003ж.
17. А.В. Малько. Правовое государство. Прововедение 1997ж №3
18. С.Өзбекбекұлы Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық Алматы 2006ж.
19.ҚопабаевӨ.Қ. Шетелдердің конституциялық құқығы. Алматы 1998ж.
20.Нерсесянц В.С. Право и закон. Из истории правовых ученииМ.1983ж.
21.С.А.Камаров, А.В. Малько. Теория и государства и право. М. 2001ж.
22.Теория государство и права. Под ред. А.У. Бейсеновой Алматы 2006ж.
23.Б.М.Лазерев. Что такое правовое государство? М.1990ж.
24. Одинцова А.В. Гражданское общество: История и современность Гос-ва и право 1992-№8
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Қазастан Республикасында азамматтық қоғам құрудың құқықты
негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматты қоғамды
қалыптастырудың негізгі
іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арқатасы ... 14
1.3 Азаматтық қоғам иституттары және оларды дамытудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды жетілдіру мен дамытудың
құқықтық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ІІ тарау. Қазақстанда құқықтық мемлекет құрудың тоериялықжәне заңды
негіздері.
2.1 Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық
принцптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...38
2.2 Қазақстандща құқықтық мемлекетті қалыптастырудың конституцилық және
заңдық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қолданылатын әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысында құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
дамуының мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, дерьес
мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өзінің сындарлы саясатын жүргізіп
жатқан қазіргі таңда алдына асқақ мақсат қойып отыр. Ол мақсат-елімізде
азаматтық қоғам институттарын дамыту және демократиялық, зайырлы құқықтық
мемлекет қалыптастыру. ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы
“Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазастан халқына
жолдауында азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы арнайы тоқтала
келіп: былтырғы жылы елімізде демократиялық реформалардың жалпы ұлттық
бағдарламасы кеңінен талқыланды. Демократияландыру және азамматтық қоғам
мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия өткізілген пікір таластардың нәтижесін
қортындылады. Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік
құрлымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды
жалғастыра беретін бодамыз - деп ерекше атап өтті. Осыған орай еліміздегі
жүргізіліп жатқан саяси -әлеуметтік реформалау сонау тәуелсіз мемлекет
болған сәттен бастап жүзеге асырылып келеді. Бұған дәлелді қазіргі кездегі
қоғамымызда қалыптасқан тұрақтылық пен бейбіт өмірден байқауға болады.
Осынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заОсынау игілікті іске мемлекеттік
атқару- заң шығару, сот органдары жүргізіліп жатқан сан алуан жұмыстар да
септігін тигізіп отыр.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың ғана емес, бүкіл халықтың
мүддесін көздейді, еркін білдіреді. Өйткені мұндай мемлекетте
заңның әрбір бабы, әрбір тармағы ететіні белгілі. Заң- адамдардың,
азаматтардың мемлекет алдында мүдделерін қорғайтын және солардың игіліктері
үшін арнайы жасалған нормативтік құқықтық акт. Заңдардың қоғамға қажетті
тәртіпті орнататын, азаматтардың ондағы алынатын орны танытатын орны,
адмдарға отбасын құрып өзі қалаған жұмыс пен шұғылдануына, өздерін еркін
сезінуне, қоғам ісіне белсене қатнасуына жағдай жасайтындығын жұртшылық
анық сезіну қажет. Сонда ғана қоғамның барлық мүшелері- қтардағы
адамдардан бастап билік басында отырған басшыға дейін өз міндеттерін жете
түсініп, құқықтарын орынды пайдалануына мүскіндік алмақ.
Еліміз қазіргі кезде еркін, демократиялық, азаматтық қоғам құру жолында
әлеуметтік- экономикалық өркендеудің саяси демократияландырудың жаңа
белесіне шықты. Бұған мемлекетіміздің өмірінде болып жатқан өміршең
өзгерістер елеулі оқиғалар дәлел.
Азаматтық қоғам- жеке адамдарың өзін-өзі басару мүмкіндігінің ең биік
сатысы, қоғамдық өмірде болатын заңды құбылыс. Ал құқықтық мемлекет осы
қоғамды басқарудың жаңа сападағы көрінісі, яғни жаппай, өмірдің барлық
салаларында азаматтардың заңды құрметтеуін қалыптастыратын, оған заң
жүзінде құқықтық нормативтік қарым қатынастарды орнықтыратын жүйе. Осы
тұрғыдан алғанда құқықтанушы ғылымдардың еңбектерінде азаматтық қоғамды
қалыптастырудың құқықтық негідеріне байланысты жанама ой- пікірлер
айтылғанымен аталмыш мәселенің тақырыптық аясы жан-жақты, толық дәрежеде
ашылып көрсетілген. Сондықтан бұл тақырып әлде болса жете зерттеуді қажет
ететін өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Ә.Қалмырзаев.Демократиялық қоғам және құқықтық
мемлекет.Алматы.1993.
І. Тарау ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ҚҰРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтық қоғамды қалыптастырудың
негізгі іргетасы
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай бұл туралы қорытынды
пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам Смит, Дэвид
Рикардо оған саяси сипаттама берген Геккель. Дүние жүзлік ғылыми ғылыми,
саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша қоғам саналы адамдардың ерікті
түрде бірігіп өмір сүру. Бұл бірігудің негігі себебі адамдардың бір
мүдделігі бір тілектестігі. Мүдде екі түрлі болады; жеке адамның мүддесі
және қоғамның мүддесі. Қоғам осы екі мүдде- мақсатты біріктіріп дамытып
отырады.Осы обьективтік даму процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы
қалыптасты. Сол арқылы жеке қолынан келмейтін істерді атқаруға мүмкіншілік
туды. Карл Маркс өз еңбектерінде қысаша: “Қоғам- адамдардың өзара еңбек
жасауының одағы” деп жазған.
Қоғамдық мүдде-масат қоғамды тілек уақытша емес түпкілікті нақты
обьективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамдық жақсы дамуға
нығайуға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам сналы адамдардың ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз озбырлық түрде
ұйымдастырылса ондай қғам нәтижесіз тез таралып кетер еді. Адам қоғамның ең
басты құрылымы. Қоғам адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік бұл қоғам дұрыс жақсы даму үшін оның ішіндегі қатнастарды реттеп,
басқару қажеттілігін тудырды. Оны қоғамның обьективтік даму процесінің
заңдарына сүйене отырып адамдар здерінің әлеуметтік нормалар арқылы реттеп
басқарып отырады. Сондықтан мемлекет пен ұқық пайда болды. Адамдар өз
тарихын өздері жасайды деп жазды. Маркс.- біра олар оны өз алауынша жасай
алмайды, қолындағы барды бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болады.
Мемлекет пен қоғам тең ұғым емес, оларды ажырата білу керек. Мемлекет
қоғамнан толысқан шағында бөлініп шығады. Қоғам мемлекеттің анасы демек
мемлекет қоғамдық дамудың нәтижесі. Қандай қоғам болса, сондай мемлекет
болады. Мемлекет қоғамды қамқорлыққа алуы да мүмкін немесе керісінше.
Қоғамдық организмді күйрету де мүмкін. Қоғамның ілгермелі дамуында оың бір
кезең мен екінші кезеңге төменгі сатыдан жоғарғы сатыға өтуіне байланысты
мемлекетте өзгереді. Осыған сәйкес мемлекет барынша жетілген, барынша
дамыған болады. Қоғамның өзі жайы ғана адамдардаң жиынтығы емес. Бұл
күрделі әлеуметтік организм, адамдардың өзара әрекеттерінің нәтижесі,
олардың өмір арқылы қоғамдық өнімді өндіруі, айырбас жасау тұтынуымен
байланысты ұйымдасуы. Бұл жеке адамдардың биологиялық емес әлеуметтік
завтар әсер ететін жиынтық. Адамзаттың өмірінің глобалы мәлелерін бүгінде
барлық қалып қоғамдық дамудың анытаушысы болып отыр. Адамзаттық қоғамдық
қатнастардың жиынтығы реттік арау, біріншіден, оған нақты тарихи,
екіншіден, қоғамдық өмірдің арнайы салаларын анытауы, үшіншіден,
әлеуметтік қарым-қатнастың субьектілерін атауға мүмкіндік береді. Қоғамдық
өмірдің саяси нысаны қоғамды саяси ұйымдастыру мен құраушы бөліктерінің
бірі мемлекет оның саяси жүйесімен байланысты. Қоғамның саяси жүйесін
көптеген ұйымдар институттар билік мүшін оны сақтау пайдалану ұйымдастыру
және әрекет жүйесімен ара қатнасы мазмұн мен форманың ара қатынасы. Адамдар
қандай олардың мүддесімен тұтыну мөөлшері қандай олар мұқтаждықтарына қарай
қанағаттандырады, андай таптармен топтарға кіреді және олардың мүдделерінің
негізінде не жатыр мұның бәрі саяси инситутта беинеленеді
Қазіргі қоғамда билік үшін сақтау үшін күресетін басты саяси
бірлестіктер саяси патиялар болып табылады. Сондай-ақ бұл кәсіподақтардың
да рөлі бар. Егер бұндай ұйымдар қалыптасса онда жергілікті халықтың әр
түрлі топтардың мүдделерін анықтау азамматтардың еркін жүзеге асыра алатын
мүдделерді табу оңай болар еді. Бірақ ондай көпшілік демократия тек қана
еркін адамдардаң еркін қоғамында ғана болады. Қоғамның бостандығы
шаруашылықтың техникалық жабдықталуына өндіргіш күштердің даму деңгейі мен
анықтайды. Ол меншікке өндіріске өнімді болуымен айырбас және тұтыну
қатынасына тәуелді. Жеке адаммен оғамның бостандығы рухани өмір мен
қатыстылығы тікелей байланысты. Ал бәрінен де жоғары дәрежеде бұл бостандық
құқық жолмен жүрумен анықталады.
Формальды теңдік пен формальды қабылетті және әділеттілік бұл
жетілген азамматтық қоғам идеясына жақындау үшін қойылатын құқықтың жалпы
талаптары. Нақты теңділікпен толық әдеттілік бұл утопия мен шектесетін
ұғым. Кез-келген жағдайда идеалға жету жолы мемлекет арқылы және оның
заңдары арқылы жүзеге асады.
Қоғамның тарихи обьективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- Саналы адамдардың ерікті түрдебірлесіп одақ құруы;
- Қоғамдық түпкілікті, нақы, обьективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы
- Қоғамдық мүдде, мақсат, тілек арқылы қараықатнастарды реттеп басқару;
- Қоғамды басаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың мемлекеттік
биліктің өмірге келуі.
Қоғам- саналы адамдардың бір мүддені бір мақсатты орындау үшін саналы түрде
өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде мақсатың қалыптасуы және саналы
адамдардың саналы түрде бірігуі. Адамдардың обьективтік даму процесіне және
күнделікті арым қатнасында оғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік
қоғам, шаруашылық қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам. Осылардың
ішіндегі ең күрделісі, ең түпкілісі адаммен бірге дамып келе жатқан
азаматтық қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылып тез арады тарп жатады.
Олоардың өмірі іс-әрекетінің шеңбері кеңістігі көп өлкеге жайылмайды уақыты
көп созылмайды.
Азаматты қоғам- мемлекеттік ұрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік
экономикалық және мәдени рухани қоғамдық қатнастардың жиынтығы. Осы
қатнасқа қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтырын бостандығы мен
міндеттерін автономиялы даму жолы даму қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда
үзіліссіз болмайды, уақыты шектелмейді, аумақтық аймаққа бөлінбейді,
мемекеттің барлық халқын біріктіреді. Азаматтық қоғам мемлекетте тәуелсіз
емес, дербес, ашық жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу
ерекшеліктері: кеңестік мейілінше мемлекетендірілген күйден щығу, қоғам мен
мемлекеттің арақатнасын тәуелсіз дербес дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның даму сатыларын
мемлекетке бағындырмастан әлеуметік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастырушы үшін қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайтын нормативтік-құқықтық акт болып табылады.
Оған дәлел ата заңымызда көрсетіліп жазылған баптар құқықтық негізді
құрайды. Мысалы: меншік тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік
меншік пен жеке меншікті; адам және адамзат құқықтарының кең ауқымды және
біртұтас кешенін: отбасы, ана мен әке және баланы мемлекеттік қорғауын:
идеологияық және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген Қазастандық-
азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында елімізге азаматты қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекеттіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде- мақсаты.
Адам қоғамы дамып, қалыптасып, өмірге келген күннен бастап міндетті
түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі аныталады. Бұл жұмыстармен
шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі. Ең алдымен қоғамның мүддесі мен масаты
анықталады. Қоғамдық бағдарламамен жасап, саяси биліктің мазмұнын
толықтырып, олардың орындалу бағыттарын, жолдарын анықтап, іске асыру
механизімін белгілейді.
Саяси жүйе қоғамның объектік даму процесінде қалыптасып, өмірге
келеді. Саяси жүйенің негізгі міндеті экономикалық, рухани, мәдени базисқа
сәйкес қоғамдық биліктің мазмұнын анықтап, сол билікті орнату, дамыту,
нығайту. Қоғам өзгерсе, саяси жүйе де өзгереді. Адам қоғамы өзінің
диалектикалық даму процесінде бес түрі бар. Себебі: әр түрлі тарихи дәуірде
әр қилы оқиғалар болуы да заңды. Өйткені осы оқиғалардың бәрі де
қажеттіліктен, қоғамның матералдық өмірі жағдайларын туады. Қоғамдық
заңдылық қоғамдық дамудың негізгі бағытын анықтайды кеғздейсотықтың
біразын қамти отырып заңдылық өзіне қажеттілікпен жол табады. Қоғамдық
заңдылық абсолюттік идея түрінде қоғамға сырттан тағылмайды, адам қызмет
және оның әлеуметтік жағдайлары өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар,
өндіріс өнімдері тағы басқа рухни мәдениет қосындысынан тұрады.
Адамдар тарихтың обьективті заңдарын жасап немесе бұза алмайды, бірақ
сол заттар алдында дәрменсіз емес. Тарихи даму заттарын бөлу адамдардың ол
заттарын күшін қоғамды қайта құру үшін, пайдалануына мүмкіншілік береді.
Белгілі бір заттың әсер ететін жағдай өзгерту арқылы адамдар оның
нәтижесінің түрін өзгертіп, көрінісін үдетеді немесе баялаулатады. Міне,
осы қоғамдық заңдылыққа сүйене отырып саясат қоғаммен бірге өзгеріп,
ескеріп, жаңарыш дамып отырады. Саясаттың қоғамда атқаратын жұмысы ұшаң
теңіз. Қоғамдағы барлық мәселені реттеп басқарып отыратын саясат пен
мемлекет. Қоғамда бір мүдде мақсат болады. Соған сәйкес билік қалыптасты.
Қоғамды мүдде мақсатының дұрыс жақсы орындалуы мүмкін емес. Қоғамдық
билікті реттеп басқаратын қоғамның саяси жүйесі. Қоғамдық биліктің түрлері:
саяси билік, мемлекеттік билік, ұйымдық билік тағы басқа ұсақ түйір
биліктер. Саяси жүйе мемлекетпен бірігіп, қоғамның бағдарламасын мүдде
мақсатын анықтап, оның бағыттарын орындау механизмін белгіліп міндетті
ұсқау бұйрықтар беріп іске асуын бақылап отырады. Саяси жүйеге мемлекеттік
бірлестіктер ұйымдар ұжымдар кіреді. Мемлекет саяси жүйеден икейінгі
қоғамдағы ең күрделі ең көлемді ең жауапты аппарат. Қоғам көлемінде
атқаратын жұмыстың басым бөлігі мемлекет құзырында. Сонымен қоғамның саяси
жүйесі- мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың еңбек ұжымдарымен бірігіп
елдің саяси өміріне кірісіп қоғамды дамытуға нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің төрт бағыты болады:
- Институтционалдық- мемлекет саяси патиялар қоғамдық ұйымдар қоғамның
саяси жүйесін құрайды;
- Реттеуші- құық саяси нормалар әдет-ғұрп өнеге т.б.;
- Функционалды –саяси әрекеттің тәсілдері;
- Идеологиялық- саяси сана қоғамдағы үстемдік идеология.
Саяси жүйенің негізгі элементтері: саяси және құық нормалары, саяси
құрылыс, саяси іс әрекет, саяси сана және саяси мәдениет.
Саяси іс әрекет және құқықтық нормалар- қалыптасқан немесе қабылданған
тәртіп ережелері саяси қатнастарды реттейтін тәсілдері қоғамдағы
конституция, кодекстер, ережелер, партиялардың бағдарламалары,т.б. саяси
нормаларды сол арқылы өмірге келетін қатнастарды саяси институттар деп
атайды. Қоғамның даму процесі арқылы номаға қоғамның тәртіптің ережеге
айналуы содани кейін саяси қоғамның қағидаларына айналуын
институтанализация деп атайды. Осылай қоғамның болашақ саяси ұйымның
мэлементтері қалыптаса бастайды. Саяси құрылыс – қоғамдағы саяси
мемлекеттік ұйымдардың институттардың мекемелердің ара қатнасының жиынтығы.
Саяси іс- әрекет – қоғамдағы саяси билікті дамыту және қорғау үшін
бағытталған адамдардың әртүрлі іс әрекеттері
Саяси сана – адамдардың сан қырлы рухани сана-сезімін қоғамдағы саяси
билікті қолдап, адамдардың іс әрекетін саяси қатнастарын нығайтуға
бағыттау.
Саяси мәдениет- қоғамдағы саясатты, саяси қатнастарды реттеп басқару, үшін
қалыптасқан рухани құндылықтардың саяси идеаның сенімің символдың жиынтығы.
Мемлекеттің билігі ретінде ең негізгісі және жалғыс қайнар көзі болып
Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабына сәйкес- халық болып
табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтары қорғайтын және мойындайтын сонымен
қатар қоғамдық бірлестіктерге бірігіп өздерінің ерік ықтиярларын
мүмкіндіктерін ұйымдасқан түрде асыратын қажетіліктер мемлекеттің
конституцилық міндеті болып табылады. Адамның тіршілік болмысындағы
жағдайлардың тұлғалар мен әлеуметтік топтардың алуан түрлі қажетіліктері
мен мүдделерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатнастардың
нысанды немесе нысанда емес те құрылымдардың жиынтығы. Азаматтық қоға даму
барысы мыңдаған жылдармен саналды. Сондықтан да азаматтық термині жай
ғана қосымша сөз емес “Қоғам” деген терминіне. Саяси жүйе субьектілері
мемлекеттің қоғамдық өміріндегі рөлінде өздерінің көз қарастарын, ой-
пікірлерін алып жүретін тұлғалар болып табылады. Азаматық қоғамның
субьектілері болып жеке азаматтар көптеген діни, мәдени және эканомикалық
ұйымдар болып табылады. Адам құқықтары мен бостандықтары дүние жүзлік
қоғамдастық игерген, мойындаған және тиісті халықаралық- құықтық актілерде
бекітілген, әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір
адамның құқығы ретінде мойындалған, ешкімде еркін шектеп немесе тыйым сала
алмайды. Адам өзінің “табиғи” құқығы мен бостандығының қайнар көзі,
сондықтан олардан шеттетілмеуі тиіс. Азаматтық қоғамды және мемлекетте
тұлғаның саяси- құқықтық қалыпты жағдайы жалпы кепілдіктерде, қағидалардан,
тұлғаның азаматтық және құықтық сатустарынан (құқықтары, бостандықтар мен
міндеттір), заңды кепілдікерінен тұрады. Тұлғалардың құқықтық статустарының
кепілдіктері 2-ге бөлінеді:
Жалпы; 2. Арнайы (заңи).
Жалпы кепілдіктері эканомикалық, әлеуметтік, саяси және идеологиялық айлар
да туындайтын құқықтар мен бостандықтар міндеттер.
Арнайы (заңи) кепілдіктер заңдылық, прокурорлық қадағалау, соттық
қадағалау, заң шығару процесісн жаңарту, конституциялық қадағалау,
президенттік қадағалаулардан тұрады.
Мемлекет өзінің басқару шеңберінде тек қана, өзіндік топтық
эксплуататорлық қызметтерден басқа жалпы қоғамдық кезеңдердің қызметтердің
барысында, азаматтардың ішкі және сыртқы қауіпсіздік барысында қамтамасық
ету қызметімен айналысады. Азаматтық қоғамның мемлекетпен ара қатнасын
алуды мыадай мағлуматтарды ескеру қажет.
Олар:
1. Азаматтық қоғам мемлекетпен бұрын және мемлекетпен сыртқары өмір
сүрмейді;
2. Тек мемлекет, біріншіден азаматтық қоғам аясында қызмет жасайды, және
де азаматтарға тиеслі мақсаттарына сай тұрмыспен қамтамасыз етеді;
3. Мемлекет пен азамттық қоғам өмірді, денсаулықты, қауіпсіздікті және
қорғау құқықтарын орындалуын талап ете алады.
Мемлекетке жүктейтін міндеттер болып бай мен кедейлердің бөлініп кетпеуі
туралы, әлеуметтік бағдарламаларддың орындалу жолдары жатқызылады;
Жазылған мағлұматтарды қорты келіп, қоғамда мемлекеттің саяси
қызметіне әсер ететін ұйым. Әрине айтылған ойшыл-ғалымдардың еңбектерін
сыни көз-қараста қараған сәтте, кейбір ғалымдарың пікірлерін мойындамайсың.
Қоғамның мүддесіне сәйкес көп қолданылатын бостандықтар күш ретінде
мемлекеттен тысқары әрекет жасай алады. Азаматтық қоғам туралы ұғымды
енгізген ғалымдарды еске алатын болсақ, олар азаматтық қоғамды мемлекетпен
байланыстыра отырып қарастырған. Мемлекет пен азаматтық қоғамның қызметтері
бірдей деп ұғынған мемлекет пен қоғамды айырып қарастыру қажет. Қоғамнан
өзінің белгілі бір даму барсының нәтижесінде пайда болған ұйым- мемлекет.
Қоғам- мемлекеттің анасы, әрине осыған орай мемлекет- қоғамның баласы,
қоғамдық дамудың өнімі. Қоғам қандай болса, мемлекетте сондай мемлекет
қоғамды дамытады немесе оны шіріте алады, өзінің даму жолына қарай қоғамда
мемлекеттің басқару өзгерілу кезеңіне соқтыға алады. Азамматтық иқоғам
әлеуметтік, саяси, діни аясын реттейтін және қызмет жасайтын ұйымдық қайы
болып қарастырылғандықтан аталған азаматтық қоғам негіздері ішінара
тармақталынады. Эканомикалық көп құрылымды эканомика; меншіктің саналуан
түрлері; реттелінетін нарықтық қатынастар. Рухани: бірғана идеология мен
дүниетаным монполясының болмауы; ар-ождан бостандығы; өркениеттілік,
шарықтаған руханилық пен ізгілік. Саяси: билік өкілеттіктерін
орталықтандырмау; биліктің бөлінісі; саяси плюранизм, азаматтардың мемлекет
және қоға істеріне еркін араласуы, заңның басымдылығы және оның алдында
бәрінің тең болуы. Азаматтық қоғамның тәндік белгілеріне: қоғамдық өндіріс
құралдарына ерікті түрде қожалық етушілердің болуы; демократияның өркендеп
жетілгендігі кеңінен таралғандығы; азаматтардың құқықтық негізде
қорғалынуы; азаматтардың мәдениеті белгілі деңгейге жетілуі. Мемлекет
өзінің тарапынан азаматтық қоғамның өмір сүру дәрежесіне сай көмек, жәрдем
көрсетіп отыру қажет. Валентиниан патшасы өзінің ерік ықтиярының әсері мен
мемлекеті басқару жолы мына дәрежеде жүзеге асырылуы қажет: Халық мені
сайладыңдар, ал енді сендер менің қол астымдасыңдар- деп айтан. Бұл қате
тұжырымдама болғаны мен, осы тұжырымдаманы іс жүзінде жүзеге асырып келе
жатқан елдерді айқындай аласың. Ал бұл өз тарапынан азаматтардың құқықтары
мен бостандығын шектеу жолдарына әкеліп соқтырады. Осыған орай, мемлекетте,
азаматтық қоғам да тығыз байланыста қызмет жасау қажет. Азаматтық қоғамның
субьектілерін жоғарда атап кетсемде, жеке дара қарастырған жоқ едім. Ал
енді сол субьектілерге тоқталып кетейін. Құқық субьектілік терминіне көңіл
аударып кетейік, бұл термин мағынасы адамның құқыққа босандықтар мен
міндеттерге ие болу және өз әрекетімен құқыққа қол жеткізу әрі оны жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттер тудырып, оны орындау мүмкіндігі. Және де құқық
ретінде бірлесу бостандығы азаматтардың өздерінің мүдделеріне сәйкес ортақ
мақсатқа жету үшін ерікті құрамы ұйым құру мүмкіндігі. Бұл құқық жаңа
бірлестік құру, сол сияқты тең құқықтыұқ, өзін-өзі басқару және заңдылық
принцптері мен, қағидалары мен қызмет етіп жатқан бірлестіктер құрамына
кіру жолдарымен де жүзеге асырылуы мүмкін. Мақсаты мен қызмет саласына
қарай азаматтар бірлестігі сан алуан болып келеді. Мысалы, саяси партиялар,
бұқаралық қозғалыстар, кәсіптік одақтар, балалар, жастар әйелдер,
ардагерлер ұйымдары, ғылыми, техникалық, мәдени ағарту, спорттық өзге
ерікті қоғамдар және тағы басқалары. Қазақстан Республикасы Елбасының
Конституция тұлға, қоғам және мемлекеттің халақаралық ғылыми тәжрибелік
конференцияда сөйлеген сөзінен үзінді келтіретін болсақ Егемен
еліміздің мемлекеттілігін, тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарын
айғақтайтын бірден бір құжат- бұл Конституция. Ата заңымыздың алдында
алақұласы жоқ бәрімізде бірдей жауапты, бәрімізде бірдей міндеттіміз. 1995ж
30 тамызда республикамызды мекендеген барша ұлт пен ұлыстың аталысуымен кең
көлемде қолданумен еліміздің басты құжатты қабылдаған. Бүгін сол
атазаңымызға 10 жыл толып отыр. Бұл біздің мерекеміз мереке құтты болсын,
отндастар! Толықтырылып жаңа қосымшалар енгізілген бұл заң жобасы алдымен
ел жұрттың талқысына түскен бәріңіз де жақсы білесіңдер. Ел өміріне жеке
тұлғаға тіл мен ділімізге қатысты құнды ұсыныстар жүздеп мыңдап түскен
болатын. Бәрі де халықаралық нормативке сай сараланады. Заң жобасы кемеліне
келген шақта өткізілген референдумда халқымыздың 90 пайызға жуығы қолдау
көрсеті. Бұл өте жоғары нәтиже. Құқықтық мемлекет орнатып, әлемнің
өркениетті елдермен жан-жақты эканомикалық-саяси тең дәрежеде қарым қатнас
қалыптастыру., ірі реформаларды жүргізу, демократиялық принцптерді құрметеу
бәрі-бәрі Ата Заңымыздың аясында атқарылып жатқан шаруа. Әр азаматтың
көзқарасы еркіндігі, таңдау мүмкіндігі сенімі, бейбіт өмірі қаматамасыз
етілген елде ғана саяси тыныштық орнайды. Демоократия дегеніміз- ең алдымен
қатаң тәртіп. Өзіңді, ортаңды, өмір сүрген қоғамды сыйлау, құрметтеу. Міне,
Ата Заң бізге осы үлгі мен ұлы мақсаттарды ұсынып отыр..- деп
Конституцияның қоғамда атқаратын орны бөлек екендігін атап өткен.
Қазақстанның демократиялық мемлекет ретіндегі сипатамасы Қазақстан
Республикасы Конституциясының көптеген бөлімдерінің мазмұнынан туындайды.
Сонымен бірге фрмальды демократияның да, нақты демократияныңда яғни,
мүмкіндігі жан-жақты кепілдіктерімен қамтамасыз етілген демократияда болуы
мүмкін. Қазақстан мемлекетінің демократиялы сипатты конститутциялық
принцптерімен белгіленеді. Мемлекет басшысының, парламенттің жергілікті
өкілетті органдарының депутаттарының сайланбалығы мемлекетті ұйымдастырудың
негіз боларлық принцптердің бірі болып табылады. Демократиялық мемлекет
қызметтерінің тағы бір негіз боларлық принцптерінің бірі- мемлекеттік
өмірдегі маңызды мәселелерді демокраиялық әдістермен шешу. Бұған, атап
айтқанда, референдум өткізі, парламентке дауыс беру тәртібі жатады.
Қазақстан мемлекетінің демократиялығы азаматтар мен олардың бірлестіктері
арқылы мемлекеттік оргадарының басқарушылық шешімдер шығаруына ықпал етеді.
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арақатнасы
ХХ-ғасырыдың соңғы ширегінде әлемнің көптеген елдерде жаңа, ерекше
белгілері бар мемлекеттер қалыптаса бастады. Осы белгілер құқықтық
мемлекеттік сипатты құрады. Сөйтіп құқықтық мемлекет деген
мемлекеттіліктің жаңа түрі пайда болды. Бұл атауды құқық деге сөздің
бірігуі болып тұруында үлкен мағына бар. Ол қоғамның саяси-әлеуметтік
өмірінде, оның барлы аясында құқық жоғарғы орнында тұру қажет. Құқықтық
мемлекет жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдік ететін
жалпыға бағынышты саяси ұйымдық оғам. Жайдан жай емес құқықтық мемлекет
және азаматтық қоғам бірбірімен тығыз қалыптасқан ұғымда. Ал тәжрибелі
көзқарастан қарағанда құқықтық мемлекет тұжырымдамасы, ек азаматтық
қоғамның даму барысында жүзеге асырылады деп айтылған. Құқықтық
мемлекеттілік азаматтық қоғам мен табиғи байланысқан, ал оың қалыптасып,
қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам- құқықтық мемлекеттің маңызды
компаненттері пайда болып бекітіп өзінің тіршілікке қабылеттілігі өмір
шеңдігінен көрсететін, жетілдіретін және олар үшін өзіндік тіршілік ету,
ортасы оларға қажетті жағдайлармен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік
эканомикалық қондырма.
Құқықтық мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның
оң және теріс нәтижелерімен арақатнасы азаматтыққа дейінгі қоғамның
азаматтық қоғамға айналу дәрежесіне тура пропорциянал тәелді болып
табылады. Құықтық мемлекеттің құроылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық
қоғамның нығайуы мен жетілуі жеңілдетеді және құқықтық емес мемлекеттің
құқықтық мемлекетке ауысу процесі біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым
кең өріс алса, азаматтық қоғамға тірек болатын және оған қызмет көрсететін
тіректер мен құрылғылар соғұрлым сенімділік мықтырақ болады. Басқаша
айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының арасында өзара
келіспеушілік пен өзара іс қимыл нысанд екі жақты тәуелділік бар іс жүзінде
олардың біреуі екіншісіз тіршілік ете алмайды; бұдан былай бірбіріне серік
болады, олардың қызмет ету нәтижесі бірбірімен тығыз байланысты және
олардың әрқайсысына тікелей әсер етеді. Азаматтық қоғам әдетте, жеке
меншіктің және нарықтың қатнастардың, орта таптағы меншік иелерінің рөлінің
арта түсуімен, бәсекелестік, шұғылдық, парасаттылық есептей білу бір
тепетеңдік орнатып, үйлесімді қатнастар мен өзара әрекеттетікті қалпына
келтіреді. Азаматтық қоғамның одан әрі жетілдіруіне қарай мемлекет пен
социумдарымен жеке тұлғалармен байланыстар мен жаңа негізіндегі шаруашылық
және комерциялық табыстарға қол жеткізу мен сипатталады. Әлеумттік
толысудың белгілі бір деңгейіне жеткен соң азаматтық қоғам мемлекетің
диктатын өзіе дарықтайтын жағдайда болады, онымаен тең және белгілі
деңгейге көтеріледі олардың біреуінің екіншісінен шектен тыс басымдығы
болмайды. Қоғамда пайда болған жағдайда, қарама қайшылыққтар және
шиеленістер жария құралдармен, зорлықсыз, басып жансусыз, ревалюциясыз
шешіледі. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір біріне жақын болған мен
әртүрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конститутциялық
және заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесі баянды ететін болса,
онда азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебесімен қамтамасыз етеді.
Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр түрлі жақтарынан
акцент береді бірін бірі толықтыра отырып, оған өзінің мақсаттары мен
міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді әлеуметтік мәртебе
материялдық, ұйымдастырушылық техникалық мүмкіндіктерді содай ақ әр бір
қоғамға тән таптық топтық, ұлттық этникалық, социумдік байланыстар мен
қатнастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұлмүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзнің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер ме артықшылықтар неғұрлым көп болса соғұрлым толығыра
пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебесінің мазмұнын құрайтын мүмкіндікті
нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебе жүзеге асырылуы келмейді. Мемлекет
пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институттарының арақатнасы да ұқсас.
Құқықтың тәртібін бұзушылықтар мемлекет заңды жауапкершілікке тартады. Ал
құқықтық емес бұзушылықтар қоғамдық моральдық ықпал ету шараларын
ілектеледі. Мұндай жауаптылықтың көрсетілген институтарда үйлесімділікпен
өзара толықтыру жағдайында қолданылады. Азаматық қоғам өзінің сипатына
табиғаты мен негізгі сапасына қарай атап айтқанда бостандық пен әділдікке
қол жеткізуді көздегенше демократия мен адамгершілік қарым-қатнастың
орныққанына қарй құқықтық мемлекеттің принцптерін нығайтуды жеңілдетеді, ол
тіпті соларға бейімделген сияты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? 3-факторды
ғана атап өтейік:
Қоғамдық пікірде құқықтың жоғарғы имиджі, заң институттары,
принцптер мен нормаларының беделі мен шүбәсіздігі негізделіп тартылады.
Құқықтың талаптарын елемеу және бұзу қалыпты емес деп бағаланатын
жағдай туғызады, олар көпшілік мойыдағы әлеуметтік тәріпке сиыспайды.
Қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы белгілі бір
әлуметтік және рухани механизмдерін дайындап шығарады. Олардың қатарына
азаматтық қоғам жағдайында қалыптасқан жеке адамға тән адамгершілік парыз,
азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік өзін өзі тәртіпке келтіру
әділсіздікпен ымырасыздық, әлеуметтілік белсенділік сияқты қасиеттерді
жатқызуға болады.
Осылайша азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін бірі итермелеп бірі үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттар
туғызады. Бұл процестің екуіде жалпы және тұтасынан алғанда қатар жүреді.,
ал нақты олардың біреуі бір кездері біреуінен озып кетуі немесе қалып қоюы
мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуінің оқты-оқты бұзылатын
синхрондығын кейін қоғамдық дамудың барысымен қалпына келтіреді.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этапистік мемлекеттің құқықтық
мемлекетке айналуын бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде қарауға
болмайтындығын аап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін қамтитын және
ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік эканомикалық, саяси мемлекеттік
құқықтық және рухани процестер.
Азаматтық қоғамда басқарушы күш болып кейбір кезде заң немесе зорлық
зомбылық басқарады. Бірақ зорлық зомбылық кейбір кезектерде заңның
кемешегін киіп билік етеді, және де басқа заңдар құқықтық теңдікті емемс,
зорлықты насихаттайды. Осыған сәйкес биліктің құлдырауын болдыртпайтын
құқық беделін жоғарлататын мемлекетті қалыптастыру қажет болады, көптеген
әйгілі ғалымдар осы шешімге келіп құқықтықмемлекет немесе мемлекеттік
құқық атты тұжырымдаманы қолданады. Бір сөзбен жеткізгенде заңның дұрыс
орындалуын қамтамасыз ететін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің
кепілі болатын мемлекетті қалыптастыру болып табылады.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда қабылданып, қадағаланып жатқан заңдар
жоғары жәрежеде болуы керек. Заңның үстемдік етуі міндетті түрде. Заң
үстемдігі тек ғана емес, қоғамжағы мүшелердің заңдық күші ьар құқықтар мен
бостандықтардың жиынтығын айтамыз. Құқықтық мемлекетте азаматтардың бірде-
бір құқықтары мен бостандықтары, бұзылмауы тиіс, және заңдарда көрсетілген
алаптар мен міндеттер құқықтар жүзеге асырылуын мемлекет қамтамасыз етуі
тиіс.
Құқықтық мемлекетті сипаттай отырып, бұл институтының қандайда ерекше
өзгешіліктері болса да ол әрқашан мемлекет екенін естен шығармауымыз керек.
Құқықтық мемлекет ешқашан қоғамда немесе жалпы саяси ұйымдар жүәйесінде
өзгешеленбейді де ғайып болмайды. Өзінің ерекше белгілері мен қатар, басқа
мемлекеттер тәрізді топтық белгілерімен де сипатталады. Қоғамның саяси
жүйесінде негізгі үзбесі ретінде құқықтық мемлекет басқарудың және
көндірудің арнайы аппараты мемлекет алдында қойған мақсаты және міндеті іс
жүзінде асыруы үшін қажетті және бір-бірімен құрылудың және қызмет жасаудың
бырыңғай қағидаларыме байланысты әр түрлі органдар мен ұйымдар жиынтығы
ретінде беріледі.
Құқықтық мемлекетке сай азаматтық және адамның құқықтары мен
бостандықтарының тізімін халықаралық актілерде көрсетілген біріншісі болып
1948 жылы 10 желтоқса айында БҰҰ басты ассамблеясында қабылданған адамның
жалпы құқығы жөнінде деклараиясы және халықаралық пактілер.
Д.А№ Гавриленконың айту бойынша: құқықтық мемлекет туралы алғашқы ой пікір,
бұл мемлекеттегі тәртіппен азамтаттың қорғалынуы. Ал азамат қоғамдық өмірде
өзін еркін сезініуін, заңға сай шешім жасай алатындығын және заңда
көрсетіліп кеткен міндеттерді, орындамаған жағдайжа заң алдында жауап
беретін, мемлекетке тәуелді бола тұра өзінің ойын жеткізе алатын тұла
есебінде.
Сонымен құқықтық мемлекет ұйымдасқан және қоғамдық өмірде адамның өз
ықтиярымен қабылданған шешімдерінің, заңмен көрсетілген құқықтарының
қоғалатынына сенетін, кепілдік кезектерде заңның кимешегін киіп, билік
етеді және басқа заңдар құқықтық теңдікті емес, зорлықты насихаттайды.
Осыған сәйкес биліктің құлдырауын болдыртпайтын, құқық беделін жоғарататын
мемлекетті қалыптастыру қажет болады, көптеген әйгілі ғалымдар осы шешімге
келіп құқықтық мемлекет немесе мемлекеттік құқық атты тұжырымдаманы
қолданады. 1948 жылы 10 желтоқсанда халықаралық дәрежеде қабалданғакн
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында Барлық адам өзінің ар
абройы мен қадір-қасиет жөнінде бір бірімен тең әрі азат болып келеді. Олар
ақыл оймен қарым қатнас жасауға тиісті - деп жарияланған. Осы
тұжырымдаманы айқындай келіп Декларацияның 3-бабы: Әрбір адам өмір
сүруге, еркіндікке жіне қол сұғылмайты дербестікке құқығы бар -деп бүкіл
әлемге паш етті. Құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтары
жариялаып қоймай сонымен қатар, кепілдіктер беріп іс жүзін асыруы тиіс.
Адамдар еркіндік бостандық деген ұғымның шексіз деп түсінбеу керек. Әрбір
адам қоғамда өмір сүргесін белгілі жағдайда сол қоғамдық ортаға тәуелді
болады. Оныңда белгілі өлшем шегі бар. Қоғам өмірінде бостандық өлшемі
құқық нысаныда көрсетіледі. Ал өлшем жұрттың бәріне ең болуы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Адамның және азаматтың өз
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырылуы басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуі тиіс - деп жазылған.
1.3 Азаматтық қоғам институттары және олардың дамытудың құқықтық негіздері
Адам құқығы өмірдің әр саласында экономикалық, саяси, мәдени әлеуметтік
және жеке басының әрекет жасауынан бөлініп отырады. Ол неғұрлым кең,
неғұрлым кепілденген болса, соғұрлым адам еркеін болады. Егер адамның
табиғи құқығы, шынайы құқығы аяққа тапталса, ол өзін кемісткенге налиды,
жалтақ жігерсіздікке, тоғыршылыққа бой ұрады. Ал адамның енжарлығы мен
жігерсіздігі қоғамның, мемлекеттің дамуна кедергі кетіреді. Адамның
құқығының өрескел бұзылуы бұрынғы КСРО мемлекетінде кең өріс алды. Мысалы:
Қазақстан жерінің саналуан мемлекет қайракерлері және сай сипаттағы
адамдарды Кеңес мемлекетті қуғы сүргендерге, халық жаулары атағын беріп
өлім жазасына кестірген. Осының өзі ССРО-дағы және жекелей мемлекеттердегі
Конституциялық қағидалары құр бос қағаз бетінде ғана жазылғандығын және жай
ғана атап көрсетілгендігін ашады.
Құқықтық мемлекет адамдардың бостандығы мен теңдігі адамның туа біткен
қасиеті деп жариялайды. Мемлекет бүкіл құқықтық жүйенің өзегі болыпи
есептелінетін адам құқығын өкетемдіктен қорғап отырады. Сондықтанда оның
заңдары ме жарлықтары адамның құқығына сай болуы керек.
Соныме адам құқығының, оның ары мен адамгершілігінің абройының мүддесінің
мызғымастығы және оларды қорғап, кепілдігін қамтамасыз ту құқықтық
мемлекеттің тағы бір басты қағидасы.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі, оның тұсында мемлекет пен жеке
адам арасында өзара жауакершілік қағидасының қалыптасуы. Оны біз жеке
адамның өзін белгілі бір шекте шектеуге барып мемлекеттің нұсқауларына
бағынуы міндеттенуінен және мемекет тарапынан адам құқығын қорғауға
ижауапты болып, оның өмірлік қызметіне кепіл болуынан көреміз. Осыған
байланысты мемлекет адамдардың мүддесіне сай әлеуметтік бағдарламаларды да
іске асыруға міндетті. Сондықтан да қазір құқықтық, әлеуметтік мемлекет
туралы да жиі айтылып жүр.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі- ол заң арқылы іске
асыратылығында. Ол заңдар әділ болып, әділетті шаралар арқылы іске асырылып
отыруы керек. Осы мақсатта өкімет билігінің бөліп жүргізу қағмдасы әрекет
етеді. Ол қағида бойынша билік үш тармаққа- заң шығарушы, атқарушы, және
сот деп бөлінеді.
Құқықтық мемлекет қалыптастыруда талап етілетін талаптары жоғары құқықтық
сана мен саяси мәдениет, саяси жүйенің тұтасығын қамтамасыз ету. Мысалы,
конституциялық қадағалау, қоғам мүшесінің ынтасы мен белсенділігін
шектемейтін қағидаларды басшылыққа алу, заң үстемдігінің кепілдігін барынша
дамыту, соттардың салыстырмалы ұзағырақ мерзімдерге жоғары тұрған басшы
кеңестерде сайлануы, заңдардың орындалуын бақылауды күшейту және бағы
басқалар.
Сонымен құқықтық мемлекет, деп азамматтық қоғамның мсонымен бірге құқықтары
мен бостандықтарын бекіткен және қамтамасыз еткен, бырыңғай мемлекеттік
биліктік бөліну қағидасына негізделіп, заңның және құқықтық үстемдік
сақталған мемлекеттің қалыпты қызмет ісреуін қорғайтын және кепілдік
беретін органдардың және институттардың жүйесін айтамыз.
Азаматардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының ерекше бір белгісі
халық, егемендігінде тікелей байланыста. Құқықтар ме бостандықтар,
азаматтық қоғам мүшелерінде азамматтарға әр адамға қажет және маңызды. Ең
бастысы азаматтар сол құқықтарды және бостандықтарды білеме, оларды
пайдалануға, жүзеге асыруға, дайын ба, жоқ па бұл құқықтарды пайдаланудың
негізгі шарты. Адамдардың құқықтық сана сезімінің саяси, көзқарастардың
жоғарғы болуы құқықтық мемлекеттің тағы бір белгісі болып табылады.
Азаматтардың дербес құқықтарын ескере отырады. Сондықтанда оның заңдары мен
жарлықтары адамның құқығына сай болуы тиіс.
Сонымен адам құқығының, оның ары мен адамгершілігінің, абройыының,
мүддесінің мызғымастығы және оларды, қорғап кепілдігін қамтамасыз ету
құқықтық мемлекеттің тағы бір басты қағидасы.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі оның тұсында мемлекет пен жеке
адам арасында өзара жауапкершілік қағидасының қалыптасуы. Оны біз жеке
адамның өзін белгілі бір шекте шектеуге барып, мемлекеттің нұсқауларына
бағынуы міндеттенуінен және мемлекет тарапынан адам құқығын қорғауға
жауапты болып оның өмірлік қызметіне кепілболуынан көреміз. Осыған
байланысты мемлекет адамдардың мүддесіне сай әлеуметтік бағдарламаларды да
іске асыруға міндетті. Сондықтан да қазір құқықтық әлеуметтік мемлекет
туралы жиі айтылып жүр.
Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының ерекше бір белгісі
халық егемендігімен байланысты. Құқықтар мен бостандықтар азаматтық қоғам
мүшелеріне азаматарға әр адамға қажет және маңызды. Ең ьастысы – азаматтар
сол құқықтарды білеме және жүзеге асыруға дайын ба, жоқ па бұл құқытарды
пайдаланудың негізгі шарты.
Адамдардың құқықтық сана сезімінің және саяси көзқарастардың жоғары болудың
иқұқықтық мемлекеттің тағы бір белгісі болып табылады. Азаматтардың дербес
құқықтарын ескере кандидаттарды ұсыну мемлекет қоғамдық ұйымдарға ұсыну
жасау немесе біреуді жазаға тарту туралы қауым болып өтініш беру., талап
ету, болса, екіншісі- жолдастық сот, халық жасақтары, ардагер кеңесіғ көше
квартал комитеттері болып табылады.
1991 жылғы заң бойынша екі жүйені қоса отырып, өзін өзі басқару жергілікті
маслихатқа беру айласын жүзеге асыру қажет болды. Оның нәтижесінде 1993-
жылғы Конститутциясында және сол жылғы қабылданған заң бойынша жергілікті
өзін өзі басқару жүйесі мүдделі жойылып кетті.
199 жылғы қабылданған Қазақсан Конституциясында жергілікті өзін өзі басқару
жүйесіне қатысты арнайы бап бар және сол баптың төрт пункті осы мәселенің
негізгі бағытын белгілейді.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын
халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін өзі басқару
танылады.
2. Жергілікті өзін өзі басқару тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай
ақ – халық топтары жинақты тұратын аумақтарды қамтитын селолық және
қалалық жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдары ұйымдасыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген өкілетігі шегінде кепілдік береді.
4. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен
белгіленген өкілеттілік шегінде кепілдік береді.
Жергілікті өзі өзі басқару жүйесінің коституциялық негіздерін
қарастырмастан бұрын біздің ұлттық заңымызға негіз болатын халықаралық және
ТМД елдерінің құжаттарына шолу жасап кетейін. Конституцияның баптарыда со
құжаттар бағыт сілтейтінін ұпытпалық.
Халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындаған осындай құжат жергілікті
өзін өзі басқару туралы Европалық Хартия болып табылады, (Стасбург
1986ж) Европа кеңесі.
Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз- жергілікті тұрғындардың мүддесін
қорғай отырып, өздеріне берілген заң шеңберінің негізінде, өз мойындарына
жауапкершілікті ала отырып мемлекет міндетінің негізгі бөлігін алу және со
қызметтерді атқару.
Бұл құқық жалпыға бірдей сайлау ережесіне сай жабық тәуелсіз сайланған
комиссиялар мен жиналыстардың қызметі мен олар есеп беріп отыратын атқару
органдарының қызмеі арқылы жүзеге асады. Тұрғындардың заң аясындағы басқару
жұмысына ассамблея , референдум арқылы қатысуына бұл ереже кедергі
елтірмейді.
Осы мәселелерге сәйкес қабылданған заңдарға орай, жергілікті өкімет
органдары жергілікті жағдайларды есукере отырып, өздерінің әкімшілік
құрылымын дербес атқарады.
Осы құжатты негізге ала отырып ТМД-ға қатысушы мемлекеттер жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін жан жақты қамтыған және ұлттық заңға үлгі боларлық
тамаша құжат дайындап шығарады. Өкінішке орай, неге екені белгісіз, бұл заң
үлгісі біздің парламетегі заңгерлерге басты бағыт бола алмаған сияқты.
Жергілікті өзін-өзі басқару құрлымының ТМД елдеріне арналған жалпы
принцптері.
ТМД елдерінің Парламент аралық Ассамблеясының мемлекеттік құрылым және
жергілікті өзін өзі басқарудың қоғамдық өмірімізге енсе, жергілікті
деңгейде қос үкіметтің арнауы ғажап емес. Оның біреуі қазір өмірде бар
жергілікті басқаруда , екінші жергілікті өзін-өзі басқару болмақ. Бүгінгі
жергілікті халық өкілдері болып табылатын маслихат- мемлекеттік басқарудың
өкілдік түрі болып саналады да, оның шешімін жүзеге асыратын, орган әуелді,
бағынышты органды президенттің өкілі болып табылатын әкім басқаруда.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны тұрғысынан да жергілікті өзін- өзі басқару
ға ең жақыны өкілдік орган болып табылады. Халықаралық тәжрибеде өкілдік
органды жергілікті өзін-өзі басқару құрылымына айналдыру кездеседі. Екі
өкілдік органнан жергілікті маслихатты кеңеске айналдыру тиімді сияқты.
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі сол өкілдік органға бағынышты атқару
органы болып оыр. Егер әкімшілік органы қаз қалпында қалса ешқандай
жергілікті өзін өзі басқару болмайды. Әр нәрсенің өз атауы бар мүмкін
әкімдер жүйесі өз қажеттіліктерін жоймаған шығар, бірақ оны жергілікті өзін
өзі басқарумен будандастырып , халық билігінің алғашқы сатысының басты
белгісі етудің ешқандай қажеті жоқ. Шынын айту керек, Қазақстан Парламенті
екі оттың арасында қалған сияқты Конституияда айқын жазылған баптарды
жүзеге асыра отырып, муниципалитеттік басқару жүйесіне көшетін заң десе
жергілікті басгылардың жоғарға деген бағыныштылығы кемеске кетеді, ал
жергілікті өзін өзі басқару органдарын әкімшілікке бағынышы ететін заң
шығарса Конституцияның 89 тармағындағы мәселелер далада қалады.
Демек Қазақстандағы жергілікті өзі өзі басқару жүйесі тек бір ғана заңың
аясында жүзеге аса қояды дегенге сену қиын. Бұл жерде жергілікті өкілдерді
сайлауда өкілдік органдардың статусына өзгерістер енгізу де қатар жүру
керек сияқты. Бір сөзбен айтқанда жергілікті басқару жүйесіне толық реформа
жүргізу қажет.
1982 жылы мунципалдық реформаның нәтижесінде Францияда жергілікті
мәселелерді шешу толығынан жергілікті қауімға беріледі. Бұл реформаны
жергілікті қауімдарға мемлекетте қолданады. Мемлекеттің қолында тек
әкімшілік бақылау жұмысы ғана қалды. Оны үкімет пен президенттің өкілі
атқартын болды. Унитарлық Францияның тәжрибесі көп елдерге үлгі болғаны
анық.
Қазақстан парламентінің бір оқылынан өткен жергіікті өзін-өзі басқару
туралы заңды тұрғындарының жалпы саны 1000-нан кем болатын елді
мекендердегі жергілікті мәселелерді шешу сол жерде тұратын адамдардың
жиналысына берген. Мүмкін бұл да қажеттіктен туған болар. 10-15 үйден
тұратын кішкене елді мкендерде арнайы сайлау өткізіп лауазым иелерін
таңдау тиімді бола қояр ма екен. Екіншіден, шағын топты жиналысқа жинау да
оңай және арнайы құрылым жасайтындай аса күрделі мәселелердің бола
қоймайтыны да анық.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйсіндегі халық басқаруының тікелей түрі
референдум болып табылады.
Жергілікті мәселелерді шешудегі аса маңыздыларын шешу үстінде н кеңестің
өзі немесе халықтың бір бөлігінің талабымен жергілікті референдум
өткізіледі. Референдум жөнінде бастама көтеретін адамдардың саны Жарғыда
көрсетіуі шарт. Көптеген жерлерде Жарғының өзі де референдум арқылы
қабылданады.
Біздің бүгінгі өмірімізге қарағанда жергілікті өзін өзі басқарудың ең басты
ерекшелігі- жоғарыдан төменге дейінгі бағыныштылықтың тәуелділіктің
болмауы. Мысалы, Ауыл кеңесі мен оның атқарушы органы аудандық кеңесі мен
атқарушы органына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Қазастан Республикасында азамматтық қоғам құрудың құқықты
негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматты қоғамды
қалыптастырудың негізгі
іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арқатасы ... 14
1.3 Азаматтық қоғам иституттары және оларды дамытудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды жетілдіру мен дамытудың
құқықтық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ІІ тарау. Қазақстанда құқықтық мемлекет құрудың тоериялықжәне заңды
негіздері.
2.1 Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық
принцптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...38
2.2 Қазақстандща құқықтық мемлекетті қалыптастырудың конституцилық және
заңдық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қолданылатын әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысында құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
дамуының мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, дерьес
мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өзінің сындарлы саясатын жүргізіп
жатқан қазіргі таңда алдына асқақ мақсат қойып отыр. Ол мақсат-елімізде
азаматтық қоғам институттарын дамыту және демократиялық, зайырлы құқықтық
мемлекет қалыптастыру. ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы
“Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазастан халқына
жолдауында азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы арнайы тоқтала
келіп: былтырғы жылы елімізде демократиялық реформалардың жалпы ұлттық
бағдарламасы кеңінен талқыланды. Демократияландыру және азамматтық қоғам
мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия өткізілген пікір таластардың нәтижесін
қортындылады. Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік
құрлымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды
жалғастыра беретін бодамыз - деп ерекше атап өтті. Осыған орай еліміздегі
жүргізіліп жатқан саяси -әлеуметтік реформалау сонау тәуелсіз мемлекет
болған сәттен бастап жүзеге асырылып келеді. Бұған дәлелді қазіргі кездегі
қоғамымызда қалыптасқан тұрақтылық пен бейбіт өмірден байқауға болады.
Осынау игілікті іске мемлекеттік атқару- заОсынау игілікті іске мемлекеттік
атқару- заң шығару, сот органдары жүргізіліп жатқан сан алуан жұмыстар да
септігін тигізіп отыр.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың ғана емес, бүкіл халықтың
мүддесін көздейді, еркін білдіреді. Өйткені мұндай мемлекетте
заңның әрбір бабы, әрбір тармағы ететіні белгілі. Заң- адамдардың,
азаматтардың мемлекет алдында мүдделерін қорғайтын және солардың игіліктері
үшін арнайы жасалған нормативтік құқықтық акт. Заңдардың қоғамға қажетті
тәртіпті орнататын, азаматтардың ондағы алынатын орны танытатын орны,
адмдарға отбасын құрып өзі қалаған жұмыс пен шұғылдануына, өздерін еркін
сезінуне, қоғам ісіне белсене қатнасуына жағдай жасайтындығын жұртшылық
анық сезіну қажет. Сонда ғана қоғамның барлық мүшелері- қтардағы
адамдардан бастап билік басында отырған басшыға дейін өз міндеттерін жете
түсініп, құқықтарын орынды пайдалануына мүскіндік алмақ.
Еліміз қазіргі кезде еркін, демократиялық, азаматтық қоғам құру жолында
әлеуметтік- экономикалық өркендеудің саяси демократияландырудың жаңа
белесіне шықты. Бұған мемлекетіміздің өмірінде болып жатқан өміршең
өзгерістер елеулі оқиғалар дәлел.
Азаматтық қоғам- жеке адамдарың өзін-өзі басару мүмкіндігінің ең биік
сатысы, қоғамдық өмірде болатын заңды құбылыс. Ал құқықтық мемлекет осы
қоғамды басқарудың жаңа сападағы көрінісі, яғни жаппай, өмірдің барлық
салаларында азаматтардың заңды құрметтеуін қалыптастыратын, оған заң
жүзінде құқықтық нормативтік қарым қатынастарды орнықтыратын жүйе. Осы
тұрғыдан алғанда құқықтанушы ғылымдардың еңбектерінде азаматтық қоғамды
қалыптастырудың құқықтық негідеріне байланысты жанама ой- пікірлер
айтылғанымен аталмыш мәселенің тақырыптық аясы жан-жақты, толық дәрежеде
ашылып көрсетілген. Сондықтан бұл тақырып әлде болса жете зерттеуді қажет
ететін өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Ә.Қалмырзаев.Демократиялық қоғам және құқықтық
мемлекет.Алматы.1993.
І. Тарау ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ҚҰРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтық қоғамды қалыптастырудың
негізгі іргетасы
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай бұл туралы қорытынды
пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам Смит, Дэвид
Рикардо оған саяси сипаттама берген Геккель. Дүние жүзлік ғылыми ғылыми,
саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша қоғам саналы адамдардың ерікті
түрде бірігіп өмір сүру. Бұл бірігудің негігі себебі адамдардың бір
мүдделігі бір тілектестігі. Мүдде екі түрлі болады; жеке адамның мүддесі
және қоғамның мүддесі. Қоғам осы екі мүдде- мақсатты біріктіріп дамытып
отырады.Осы обьективтік даму процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы
қалыптасты. Сол арқылы жеке қолынан келмейтін істерді атқаруға мүмкіншілік
туды. Карл Маркс өз еңбектерінде қысаша: “Қоғам- адамдардың өзара еңбек
жасауының одағы” деп жазған.
Қоғамдық мүдде-масат қоғамды тілек уақытша емес түпкілікті нақты
обьективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамдық жақсы дамуға
нығайуға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам сналы адамдардың ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз озбырлық түрде
ұйымдастырылса ондай қғам нәтижесіз тез таралып кетер еді. Адам қоғамның ең
басты құрылымы. Қоғам адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік бұл қоғам дұрыс жақсы даму үшін оның ішіндегі қатнастарды реттеп,
басқару қажеттілігін тудырды. Оны қоғамның обьективтік даму процесінің
заңдарына сүйене отырып адамдар здерінің әлеуметтік нормалар арқылы реттеп
басқарып отырады. Сондықтан мемлекет пен ұқық пайда болды. Адамдар өз
тарихын өздері жасайды деп жазды. Маркс.- біра олар оны өз алауынша жасай
алмайды, қолындағы барды бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болады.
Мемлекет пен қоғам тең ұғым емес, оларды ажырата білу керек. Мемлекет
қоғамнан толысқан шағында бөлініп шығады. Қоғам мемлекеттің анасы демек
мемлекет қоғамдық дамудың нәтижесі. Қандай қоғам болса, сондай мемлекет
болады. Мемлекет қоғамды қамқорлыққа алуы да мүмкін немесе керісінше.
Қоғамдық организмді күйрету де мүмкін. Қоғамның ілгермелі дамуында оың бір
кезең мен екінші кезеңге төменгі сатыдан жоғарғы сатыға өтуіне байланысты
мемлекетте өзгереді. Осыған сәйкес мемлекет барынша жетілген, барынша
дамыған болады. Қоғамның өзі жайы ғана адамдардаң жиынтығы емес. Бұл
күрделі әлеуметтік организм, адамдардың өзара әрекеттерінің нәтижесі,
олардың өмір арқылы қоғамдық өнімді өндіруі, айырбас жасау тұтынуымен
байланысты ұйымдасуы. Бұл жеке адамдардың биологиялық емес әлеуметтік
завтар әсер ететін жиынтық. Адамзаттың өмірінің глобалы мәлелерін бүгінде
барлық қалып қоғамдық дамудың анытаушысы болып отыр. Адамзаттық қоғамдық
қатнастардың жиынтығы реттік арау, біріншіден, оған нақты тарихи,
екіншіден, қоғамдық өмірдің арнайы салаларын анытауы, үшіншіден,
әлеуметтік қарым-қатнастың субьектілерін атауға мүмкіндік береді. Қоғамдық
өмірдің саяси нысаны қоғамды саяси ұйымдастыру мен құраушы бөліктерінің
бірі мемлекет оның саяси жүйесімен байланысты. Қоғамның саяси жүйесін
көптеген ұйымдар институттар билік мүшін оны сақтау пайдалану ұйымдастыру
және әрекет жүйесімен ара қатнасы мазмұн мен форманың ара қатынасы. Адамдар
қандай олардың мүддесімен тұтыну мөөлшері қандай олар мұқтаждықтарына қарай
қанағаттандырады, андай таптармен топтарға кіреді және олардың мүдделерінің
негізінде не жатыр мұның бәрі саяси инситутта беинеленеді
Қазіргі қоғамда билік үшін сақтау үшін күресетін басты саяси
бірлестіктер саяси патиялар болып табылады. Сондай-ақ бұл кәсіподақтардың
да рөлі бар. Егер бұндай ұйымдар қалыптасса онда жергілікті халықтың әр
түрлі топтардың мүдделерін анықтау азамматтардың еркін жүзеге асыра алатын
мүдделерді табу оңай болар еді. Бірақ ондай көпшілік демократия тек қана
еркін адамдардаң еркін қоғамында ғана болады. Қоғамның бостандығы
шаруашылықтың техникалық жабдықталуына өндіргіш күштердің даму деңгейі мен
анықтайды. Ол меншікке өндіріске өнімді болуымен айырбас және тұтыну
қатынасына тәуелді. Жеке адаммен оғамның бостандығы рухани өмір мен
қатыстылығы тікелей байланысты. Ал бәрінен де жоғары дәрежеде бұл бостандық
құқық жолмен жүрумен анықталады.
Формальды теңдік пен формальды қабылетті және әділеттілік бұл
жетілген азамматтық қоғам идеясына жақындау үшін қойылатын құқықтың жалпы
талаптары. Нақты теңділікпен толық әдеттілік бұл утопия мен шектесетін
ұғым. Кез-келген жағдайда идеалға жету жолы мемлекет арқылы және оның
заңдары арқылы жүзеге асады.
Қоғамның тарихи обьективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- Саналы адамдардың ерікті түрдебірлесіп одақ құруы;
- Қоғамдық түпкілікті, нақы, обьективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы
- Қоғамдық мүдде, мақсат, тілек арқылы қараықатнастарды реттеп басқару;
- Қоғамды басаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың мемлекеттік
биліктің өмірге келуі.
Қоғам- саналы адамдардың бір мүддені бір мақсатты орындау үшін саналы түрде
өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде мақсатың қалыптасуы және саналы
адамдардың саналы түрде бірігуі. Адамдардың обьективтік даму процесіне және
күнделікті арым қатнасында оғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік
қоғам, шаруашылық қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам. Осылардың
ішіндегі ең күрделісі, ең түпкілісі адаммен бірге дамып келе жатқан
азаматтық қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылып тез арады тарп жатады.
Олоардың өмірі іс-әрекетінің шеңбері кеңістігі көп өлкеге жайылмайды уақыты
көп созылмайды.
Азаматты қоғам- мемлекеттік ұрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік
экономикалық және мәдени рухани қоғамдық қатнастардың жиынтығы. Осы
қатнасқа қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтырын бостандығы мен
міндеттерін автономиялы даму жолы даму қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда
үзіліссіз болмайды, уақыты шектелмейді, аумақтық аймаққа бөлінбейді,
мемекеттің барлық халқын біріктіреді. Азаматтық қоғам мемлекетте тәуелсіз
емес, дербес, ашық жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу
ерекшеліктері: кеңестік мейілінше мемлекетендірілген күйден щығу, қоғам мен
мемлекеттің арақатнасын тәуелсіз дербес дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның даму сатыларын
мемлекетке бағындырмастан әлеуметік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастырушы үшін қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайтын нормативтік-құқықтық акт болып табылады.
Оған дәлел ата заңымызда көрсетіліп жазылған баптар құқықтық негізді
құрайды. Мысалы: меншік тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік
меншік пен жеке меншікті; адам және адамзат құқықтарының кең ауқымды және
біртұтас кешенін: отбасы, ана мен әке және баланы мемлекеттік қорғауын:
идеологияық және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген Қазастандық-
азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында елімізге азаматты қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекеттіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде- мақсаты.
Адам қоғамы дамып, қалыптасып, өмірге келген күннен бастап міндетті
түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі аныталады. Бұл жұмыстармен
шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі. Ең алдымен қоғамның мүддесі мен масаты
анықталады. Қоғамдық бағдарламамен жасап, саяси биліктің мазмұнын
толықтырып, олардың орындалу бағыттарын, жолдарын анықтап, іске асыру
механизімін белгілейді.
Саяси жүйе қоғамның объектік даму процесінде қалыптасып, өмірге
келеді. Саяси жүйенің негізгі міндеті экономикалық, рухани, мәдени базисқа
сәйкес қоғамдық биліктің мазмұнын анықтап, сол билікті орнату, дамыту,
нығайту. Қоғам өзгерсе, саяси жүйе де өзгереді. Адам қоғамы өзінің
диалектикалық даму процесінде бес түрі бар. Себебі: әр түрлі тарихи дәуірде
әр қилы оқиғалар болуы да заңды. Өйткені осы оқиғалардың бәрі де
қажеттіліктен, қоғамның матералдық өмірі жағдайларын туады. Қоғамдық
заңдылық қоғамдық дамудың негізгі бағытын анықтайды кеғздейсотықтың
біразын қамти отырып заңдылық өзіне қажеттілікпен жол табады. Қоғамдық
заңдылық абсолюттік идея түрінде қоғамға сырттан тағылмайды, адам қызмет
және оның әлеуметтік жағдайлары өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар,
өндіріс өнімдері тағы басқа рухни мәдениет қосындысынан тұрады.
Адамдар тарихтың обьективті заңдарын жасап немесе бұза алмайды, бірақ
сол заттар алдында дәрменсіз емес. Тарихи даму заттарын бөлу адамдардың ол
заттарын күшін қоғамды қайта құру үшін, пайдалануына мүмкіншілік береді.
Белгілі бір заттың әсер ететін жағдай өзгерту арқылы адамдар оның
нәтижесінің түрін өзгертіп, көрінісін үдетеді немесе баялаулатады. Міне,
осы қоғамдық заңдылыққа сүйене отырып саясат қоғаммен бірге өзгеріп,
ескеріп, жаңарыш дамып отырады. Саясаттың қоғамда атқаратын жұмысы ұшаң
теңіз. Қоғамдағы барлық мәселені реттеп басқарып отыратын саясат пен
мемлекет. Қоғамда бір мүдде мақсат болады. Соған сәйкес билік қалыптасты.
Қоғамды мүдде мақсатының дұрыс жақсы орындалуы мүмкін емес. Қоғамдық
билікті реттеп басқаратын қоғамның саяси жүйесі. Қоғамдық биліктің түрлері:
саяси билік, мемлекеттік билік, ұйымдық билік тағы басқа ұсақ түйір
биліктер. Саяси жүйе мемлекетпен бірігіп, қоғамның бағдарламасын мүдде
мақсатын анықтап, оның бағыттарын орындау механизмін белгіліп міндетті
ұсқау бұйрықтар беріп іске асуын бақылап отырады. Саяси жүйеге мемлекеттік
бірлестіктер ұйымдар ұжымдар кіреді. Мемлекет саяси жүйеден икейінгі
қоғамдағы ең күрделі ең көлемді ең жауапты аппарат. Қоғам көлемінде
атқаратын жұмыстың басым бөлігі мемлекет құзырында. Сонымен қоғамның саяси
жүйесі- мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың еңбек ұжымдарымен бірігіп
елдің саяси өміріне кірісіп қоғамды дамытуға нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің төрт бағыты болады:
- Институтционалдық- мемлекет саяси патиялар қоғамдық ұйымдар қоғамның
саяси жүйесін құрайды;
- Реттеуші- құық саяси нормалар әдет-ғұрп өнеге т.б.;
- Функционалды –саяси әрекеттің тәсілдері;
- Идеологиялық- саяси сана қоғамдағы үстемдік идеология.
Саяси жүйенің негізгі элементтері: саяси және құық нормалары, саяси
құрылыс, саяси іс әрекет, саяси сана және саяси мәдениет.
Саяси іс әрекет және құқықтық нормалар- қалыптасқан немесе қабылданған
тәртіп ережелері саяси қатнастарды реттейтін тәсілдері қоғамдағы
конституция, кодекстер, ережелер, партиялардың бағдарламалары,т.б. саяси
нормаларды сол арқылы өмірге келетін қатнастарды саяси институттар деп
атайды. Қоғамның даму процесі арқылы номаға қоғамның тәртіптің ережеге
айналуы содани кейін саяси қоғамның қағидаларына айналуын
институтанализация деп атайды. Осылай қоғамның болашақ саяси ұйымның
мэлементтері қалыптаса бастайды. Саяси құрылыс – қоғамдағы саяси
мемлекеттік ұйымдардың институттардың мекемелердің ара қатнасының жиынтығы.
Саяси іс- әрекет – қоғамдағы саяси билікті дамыту және қорғау үшін
бағытталған адамдардың әртүрлі іс әрекеттері
Саяси сана – адамдардың сан қырлы рухани сана-сезімін қоғамдағы саяси
билікті қолдап, адамдардың іс әрекетін саяси қатнастарын нығайтуға
бағыттау.
Саяси мәдениет- қоғамдағы саясатты, саяси қатнастарды реттеп басқару, үшін
қалыптасқан рухани құндылықтардың саяси идеаның сенімің символдың жиынтығы.
Мемлекеттің билігі ретінде ең негізгісі және жалғыс қайнар көзі болып
Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабына сәйкес- халық болып
табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтары қорғайтын және мойындайтын сонымен
қатар қоғамдық бірлестіктерге бірігіп өздерінің ерік ықтиярларын
мүмкіндіктерін ұйымдасқан түрде асыратын қажетіліктер мемлекеттің
конституцилық міндеті болып табылады. Адамның тіршілік болмысындағы
жағдайлардың тұлғалар мен әлеуметтік топтардың алуан түрлі қажетіліктері
мен мүдделерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатнастардың
нысанды немесе нысанда емес те құрылымдардың жиынтығы. Азаматтық қоға даму
барысы мыңдаған жылдармен саналды. Сондықтан да азаматтық термині жай
ғана қосымша сөз емес “Қоғам” деген терминіне. Саяси жүйе субьектілері
мемлекеттің қоғамдық өміріндегі рөлінде өздерінің көз қарастарын, ой-
пікірлерін алып жүретін тұлғалар болып табылады. Азаматық қоғамның
субьектілері болып жеке азаматтар көптеген діни, мәдени және эканомикалық
ұйымдар болып табылады. Адам құқықтары мен бостандықтары дүние жүзлік
қоғамдастық игерген, мойындаған және тиісті халықаралық- құықтық актілерде
бекітілген, әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір
адамның құқығы ретінде мойындалған, ешкімде еркін шектеп немесе тыйым сала
алмайды. Адам өзінің “табиғи” құқығы мен бостандығының қайнар көзі,
сондықтан олардан шеттетілмеуі тиіс. Азаматтық қоғамды және мемлекетте
тұлғаның саяси- құқықтық қалыпты жағдайы жалпы кепілдіктерде, қағидалардан,
тұлғаның азаматтық және құықтық сатустарынан (құқықтары, бостандықтар мен
міндеттір), заңды кепілдікерінен тұрады. Тұлғалардың құқықтық статустарының
кепілдіктері 2-ге бөлінеді:
Жалпы; 2. Арнайы (заңи).
Жалпы кепілдіктері эканомикалық, әлеуметтік, саяси және идеологиялық айлар
да туындайтын құқықтар мен бостандықтар міндеттер.
Арнайы (заңи) кепілдіктер заңдылық, прокурорлық қадағалау, соттық
қадағалау, заң шығару процесісн жаңарту, конституциялық қадағалау,
президенттік қадағалаулардан тұрады.
Мемлекет өзінің басқару шеңберінде тек қана, өзіндік топтық
эксплуататорлық қызметтерден басқа жалпы қоғамдық кезеңдердің қызметтердің
барысында, азаматтардың ішкі және сыртқы қауіпсіздік барысында қамтамасық
ету қызметімен айналысады. Азаматтық қоғамның мемлекетпен ара қатнасын
алуды мыадай мағлуматтарды ескеру қажет.
Олар:
1. Азаматтық қоғам мемлекетпен бұрын және мемлекетпен сыртқары өмір
сүрмейді;
2. Тек мемлекет, біріншіден азаматтық қоғам аясында қызмет жасайды, және
де азаматтарға тиеслі мақсаттарына сай тұрмыспен қамтамасыз етеді;
3. Мемлекет пен азамттық қоғам өмірді, денсаулықты, қауіпсіздікті және
қорғау құқықтарын орындалуын талап ете алады.
Мемлекетке жүктейтін міндеттер болып бай мен кедейлердің бөлініп кетпеуі
туралы, әлеуметтік бағдарламаларддың орындалу жолдары жатқызылады;
Жазылған мағлұматтарды қорты келіп, қоғамда мемлекеттің саяси
қызметіне әсер ететін ұйым. Әрине айтылған ойшыл-ғалымдардың еңбектерін
сыни көз-қараста қараған сәтте, кейбір ғалымдарың пікірлерін мойындамайсың.
Қоғамның мүддесіне сәйкес көп қолданылатын бостандықтар күш ретінде
мемлекеттен тысқары әрекет жасай алады. Азаматтық қоғам туралы ұғымды
енгізген ғалымдарды еске алатын болсақ, олар азаматтық қоғамды мемлекетпен
байланыстыра отырып қарастырған. Мемлекет пен азаматтық қоғамның қызметтері
бірдей деп ұғынған мемлекет пен қоғамды айырып қарастыру қажет. Қоғамнан
өзінің белгілі бір даму барсының нәтижесінде пайда болған ұйым- мемлекет.
Қоғам- мемлекеттің анасы, әрине осыған орай мемлекет- қоғамның баласы,
қоғамдық дамудың өнімі. Қоғам қандай болса, мемлекетте сондай мемлекет
қоғамды дамытады немесе оны шіріте алады, өзінің даму жолына қарай қоғамда
мемлекеттің басқару өзгерілу кезеңіне соқтыға алады. Азамматтық иқоғам
әлеуметтік, саяси, діни аясын реттейтін және қызмет жасайтын ұйымдық қайы
болып қарастырылғандықтан аталған азаматтық қоғам негіздері ішінара
тармақталынады. Эканомикалық көп құрылымды эканомика; меншіктің саналуан
түрлері; реттелінетін нарықтық қатынастар. Рухани: бірғана идеология мен
дүниетаным монполясының болмауы; ар-ождан бостандығы; өркениеттілік,
шарықтаған руханилық пен ізгілік. Саяси: билік өкілеттіктерін
орталықтандырмау; биліктің бөлінісі; саяси плюранизм, азаматтардың мемлекет
және қоға істеріне еркін араласуы, заңның басымдылығы және оның алдында
бәрінің тең болуы. Азаматтық қоғамның тәндік белгілеріне: қоғамдық өндіріс
құралдарына ерікті түрде қожалық етушілердің болуы; демократияның өркендеп
жетілгендігі кеңінен таралғандығы; азаматтардың құқықтық негізде
қорғалынуы; азаматтардың мәдениеті белгілі деңгейге жетілуі. Мемлекет
өзінің тарапынан азаматтық қоғамның өмір сүру дәрежесіне сай көмек, жәрдем
көрсетіп отыру қажет. Валентиниан патшасы өзінің ерік ықтиярының әсері мен
мемлекеті басқару жолы мына дәрежеде жүзеге асырылуы қажет: Халық мені
сайладыңдар, ал енді сендер менің қол астымдасыңдар- деп айтан. Бұл қате
тұжырымдама болғаны мен, осы тұжырымдаманы іс жүзінде жүзеге асырып келе
жатқан елдерді айқындай аласың. Ал бұл өз тарапынан азаматтардың құқықтары
мен бостандығын шектеу жолдарына әкеліп соқтырады. Осыған орай, мемлекетте,
азаматтық қоғам да тығыз байланыста қызмет жасау қажет. Азаматтық қоғамның
субьектілерін жоғарда атап кетсемде, жеке дара қарастырған жоқ едім. Ал
енді сол субьектілерге тоқталып кетейін. Құқық субьектілік терминіне көңіл
аударып кетейік, бұл термин мағынасы адамның құқыққа босандықтар мен
міндеттерге ие болу және өз әрекетімен құқыққа қол жеткізу әрі оны жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттер тудырып, оны орындау мүмкіндігі. Және де құқық
ретінде бірлесу бостандығы азаматтардың өздерінің мүдделеріне сәйкес ортақ
мақсатқа жету үшін ерікті құрамы ұйым құру мүмкіндігі. Бұл құқық жаңа
бірлестік құру, сол сияқты тең құқықтыұқ, өзін-өзі басқару және заңдылық
принцптері мен, қағидалары мен қызмет етіп жатқан бірлестіктер құрамына
кіру жолдарымен де жүзеге асырылуы мүмкін. Мақсаты мен қызмет саласына
қарай азаматтар бірлестігі сан алуан болып келеді. Мысалы, саяси партиялар,
бұқаралық қозғалыстар, кәсіптік одақтар, балалар, жастар әйелдер,
ардагерлер ұйымдары, ғылыми, техникалық, мәдени ағарту, спорттық өзге
ерікті қоғамдар және тағы басқалары. Қазақстан Республикасы Елбасының
Конституция тұлға, қоғам және мемлекеттің халақаралық ғылыми тәжрибелік
конференцияда сөйлеген сөзінен үзінді келтіретін болсақ Егемен
еліміздің мемлекеттілігін, тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарын
айғақтайтын бірден бір құжат- бұл Конституция. Ата заңымыздың алдында
алақұласы жоқ бәрімізде бірдей жауапты, бәрімізде бірдей міндеттіміз. 1995ж
30 тамызда республикамызды мекендеген барша ұлт пен ұлыстың аталысуымен кең
көлемде қолданумен еліміздің басты құжатты қабылдаған. Бүгін сол
атазаңымызға 10 жыл толып отыр. Бұл біздің мерекеміз мереке құтты болсын,
отндастар! Толықтырылып жаңа қосымшалар енгізілген бұл заң жобасы алдымен
ел жұрттың талқысына түскен бәріңіз де жақсы білесіңдер. Ел өміріне жеке
тұлғаға тіл мен ділімізге қатысты құнды ұсыныстар жүздеп мыңдап түскен
болатын. Бәрі де халықаралық нормативке сай сараланады. Заң жобасы кемеліне
келген шақта өткізілген референдумда халқымыздың 90 пайызға жуығы қолдау
көрсеті. Бұл өте жоғары нәтиже. Құқықтық мемлекет орнатып, әлемнің
өркениетті елдермен жан-жақты эканомикалық-саяси тең дәрежеде қарым қатнас
қалыптастыру., ірі реформаларды жүргізу, демократиялық принцптерді құрметеу
бәрі-бәрі Ата Заңымыздың аясында атқарылып жатқан шаруа. Әр азаматтың
көзқарасы еркіндігі, таңдау мүмкіндігі сенімі, бейбіт өмірі қаматамасыз
етілген елде ғана саяси тыныштық орнайды. Демоократия дегеніміз- ең алдымен
қатаң тәртіп. Өзіңді, ортаңды, өмір сүрген қоғамды сыйлау, құрметтеу. Міне,
Ата Заң бізге осы үлгі мен ұлы мақсаттарды ұсынып отыр..- деп
Конституцияның қоғамда атқаратын орны бөлек екендігін атап өткен.
Қазақстанның демократиялық мемлекет ретіндегі сипатамасы Қазақстан
Республикасы Конституциясының көптеген бөлімдерінің мазмұнынан туындайды.
Сонымен бірге фрмальды демократияның да, нақты демократияныңда яғни,
мүмкіндігі жан-жақты кепілдіктерімен қамтамасыз етілген демократияда болуы
мүмкін. Қазақстан мемлекетінің демократиялы сипатты конститутциялық
принцптерімен белгіленеді. Мемлекет басшысының, парламенттің жергілікті
өкілетті органдарының депутаттарының сайланбалығы мемлекетті ұйымдастырудың
негіз боларлық принцптердің бірі болып табылады. Демократиялық мемлекет
қызметтерінің тағы бір негіз боларлық принцптерінің бірі- мемлекеттік
өмірдегі маңызды мәселелерді демокраиялық әдістермен шешу. Бұған, атап
айтқанда, референдум өткізі, парламентке дауыс беру тәртібі жатады.
Қазақстан мемлекетінің демократиялығы азаматтар мен олардың бірлестіктері
арқылы мемлекеттік оргадарының басқарушылық шешімдер шығаруына ықпал етеді.
1.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының арақатнасы
ХХ-ғасырыдың соңғы ширегінде әлемнің көптеген елдерде жаңа, ерекше
белгілері бар мемлекеттер қалыптаса бастады. Осы белгілер құқықтық
мемлекеттік сипатты құрады. Сөйтіп құқықтық мемлекет деген
мемлекеттіліктің жаңа түрі пайда болды. Бұл атауды құқық деге сөздің
бірігуі болып тұруында үлкен мағына бар. Ол қоғамның саяси-әлеуметтік
өмірінде, оның барлы аясында құқық жоғарғы орнында тұру қажет. Құқықтық
мемлекет жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдік ететін
жалпыға бағынышты саяси ұйымдық оғам. Жайдан жай емес құқықтық мемлекет
және азаматтық қоғам бірбірімен тығыз қалыптасқан ұғымда. Ал тәжрибелі
көзқарастан қарағанда құқықтық мемлекет тұжырымдамасы, ек азаматтық
қоғамның даму барысында жүзеге асырылады деп айтылған. Құқықтық
мемлекеттілік азаматтық қоғам мен табиғи байланысқан, ал оың қалыптасып,
қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам- құқықтық мемлекеттің маңызды
компаненттері пайда болып бекітіп өзінің тіршілікке қабылеттілігі өмір
шеңдігінен көрсететін, жетілдіретін және олар үшін өзіндік тіршілік ету,
ортасы оларға қажетті жағдайлармен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік
эканомикалық қондырма.
Құқықтық мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның
оң және теріс нәтижелерімен арақатнасы азаматтыққа дейінгі қоғамның
азаматтық қоғамға айналу дәрежесіне тура пропорциянал тәелді болып
табылады. Құықтық мемлекеттің құроылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық
қоғамның нығайуы мен жетілуі жеңілдетеді және құқықтық емес мемлекеттің
құқықтық мемлекетке ауысу процесі біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым
кең өріс алса, азаматтық қоғамға тірек болатын және оған қызмет көрсететін
тіректер мен құрылғылар соғұрлым сенімділік мықтырақ болады. Басқаша
айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының арасында өзара
келіспеушілік пен өзара іс қимыл нысанд екі жақты тәуелділік бар іс жүзінде
олардың біреуі екіншісіз тіршілік ете алмайды; бұдан былай бірбіріне серік
болады, олардың қызмет ету нәтижесі бірбірімен тығыз байланысты және
олардың әрқайсысына тікелей әсер етеді. Азаматтық қоғам әдетте, жеке
меншіктің және нарықтың қатнастардың, орта таптағы меншік иелерінің рөлінің
арта түсуімен, бәсекелестік, шұғылдық, парасаттылық есептей білу бір
тепетеңдік орнатып, үйлесімді қатнастар мен өзара әрекеттетікті қалпына
келтіреді. Азаматтық қоғамның одан әрі жетілдіруіне қарай мемлекет пен
социумдарымен жеке тұлғалармен байланыстар мен жаңа негізіндегі шаруашылық
және комерциялық табыстарға қол жеткізу мен сипатталады. Әлеумттік
толысудың белгілі бір деңгейіне жеткен соң азаматтық қоғам мемлекетің
диктатын өзіе дарықтайтын жағдайда болады, онымаен тең және белгілі
деңгейге көтеріледі олардың біреуінің екіншісінен шектен тыс басымдығы
болмайды. Қоғамда пайда болған жағдайда, қарама қайшылыққтар және
шиеленістер жария құралдармен, зорлықсыз, басып жансусыз, ревалюциясыз
шешіледі. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір біріне жақын болған мен
әртүрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конститутциялық
және заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесі баянды ететін болса,
онда азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебесімен қамтамасыз етеді.
Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр түрлі жақтарынан
акцент береді бірін бірі толықтыра отырып, оған өзінің мақсаттары мен
міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді әлеуметтік мәртебе
материялдық, ұйымдастырушылық техникалық мүмкіндіктерді содай ақ әр бір
қоғамға тән таптық топтық, ұлттық этникалық, социумдік байланыстар мен
қатнастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұлмүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзнің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер ме артықшылықтар неғұрлым көп болса соғұрлым толығыра
пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебесінің мазмұнын құрайтын мүмкіндікті
нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебе жүзеге асырылуы келмейді. Мемлекет
пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институттарының арақатнасы да ұқсас.
Құқықтың тәртібін бұзушылықтар мемлекет заңды жауапкершілікке тартады. Ал
құқықтық емес бұзушылықтар қоғамдық моральдық ықпал ету шараларын
ілектеледі. Мұндай жауаптылықтың көрсетілген институтарда үйлесімділікпен
өзара толықтыру жағдайында қолданылады. Азаматық қоғам өзінің сипатына
табиғаты мен негізгі сапасына қарай атап айтқанда бостандық пен әділдікке
қол жеткізуді көздегенше демократия мен адамгершілік қарым-қатнастың
орныққанына қарй құқықтық мемлекеттің принцптерін нығайтуды жеңілдетеді, ол
тіпті соларға бейімделген сияты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? 3-факторды
ғана атап өтейік:
Қоғамдық пікірде құқықтың жоғарғы имиджі, заң институттары,
принцптер мен нормаларының беделі мен шүбәсіздігі негізделіп тартылады.
Құқықтың талаптарын елемеу және бұзу қалыпты емес деп бағаланатын
жағдай туғызады, олар көпшілік мойыдағы әлеуметтік тәріпке сиыспайды.
Қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы белгілі бір
әлуметтік және рухани механизмдерін дайындап шығарады. Олардың қатарына
азаматтық қоғам жағдайында қалыптасқан жеке адамға тән адамгершілік парыз,
азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік өзін өзі тәртіпке келтіру
әділсіздікпен ымырасыздық, әлеуметтілік белсенділік сияқты қасиеттерді
жатқызуға болады.
Осылайша азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін бірі итермелеп бірі үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттар
туғызады. Бұл процестің екуіде жалпы және тұтасынан алғанда қатар жүреді.,
ал нақты олардың біреуі бір кездері біреуінен озып кетуі немесе қалып қоюы
мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуінің оқты-оқты бұзылатын
синхрондығын кейін қоғамдық дамудың барысымен қалпына келтіреді.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этапистік мемлекеттің құқықтық
мемлекетке айналуын бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде қарауға
болмайтындығын аап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін қамтитын және
ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік эканомикалық, саяси мемлекеттік
құқықтық және рухани процестер.
Азаматтық қоғамда басқарушы күш болып кейбір кезде заң немесе зорлық
зомбылық басқарады. Бірақ зорлық зомбылық кейбір кезектерде заңның
кемешегін киіп билік етеді, және де басқа заңдар құқықтық теңдікті емемс,
зорлықты насихаттайды. Осыған сәйкес биліктің құлдырауын болдыртпайтын
құқық беделін жоғарлататын мемлекетті қалыптастыру қажет болады, көптеген
әйгілі ғалымдар осы шешімге келіп құқықтықмемлекет немесе мемлекеттік
құқық атты тұжырымдаманы қолданады. Бір сөзбен жеткізгенде заңның дұрыс
орындалуын қамтамасыз ететін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің
кепілі болатын мемлекетті қалыптастыру болып табылады.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда қабылданып, қадағаланып жатқан заңдар
жоғары жәрежеде болуы керек. Заңның үстемдік етуі міндетті түрде. Заң
үстемдігі тек ғана емес, қоғамжағы мүшелердің заңдық күші ьар құқықтар мен
бостандықтардың жиынтығын айтамыз. Құқықтық мемлекетте азаматтардың бірде-
бір құқықтары мен бостандықтары, бұзылмауы тиіс, және заңдарда көрсетілген
алаптар мен міндеттер құқықтар жүзеге асырылуын мемлекет қамтамасыз етуі
тиіс.
Құқықтық мемлекетті сипаттай отырып, бұл институтының қандайда ерекше
өзгешіліктері болса да ол әрқашан мемлекет екенін естен шығармауымыз керек.
Құқықтық мемлекет ешқашан қоғамда немесе жалпы саяси ұйымдар жүәйесінде
өзгешеленбейді де ғайып болмайды. Өзінің ерекше белгілері мен қатар, басқа
мемлекеттер тәрізді топтық белгілерімен де сипатталады. Қоғамның саяси
жүйесінде негізгі үзбесі ретінде құқықтық мемлекет басқарудың және
көндірудің арнайы аппараты мемлекет алдында қойған мақсаты және міндеті іс
жүзінде асыруы үшін қажетті және бір-бірімен құрылудың және қызмет жасаудың
бырыңғай қағидаларыме байланысты әр түрлі органдар мен ұйымдар жиынтығы
ретінде беріледі.
Құқықтық мемлекетке сай азаматтық және адамның құқықтары мен
бостандықтарының тізімін халықаралық актілерде көрсетілген біріншісі болып
1948 жылы 10 желтоқса айында БҰҰ басты ассамблеясында қабылданған адамның
жалпы құқығы жөнінде деклараиясы және халықаралық пактілер.
Д.А№ Гавриленконың айту бойынша: құқықтық мемлекет туралы алғашқы ой пікір,
бұл мемлекеттегі тәртіппен азамтаттың қорғалынуы. Ал азамат қоғамдық өмірде
өзін еркін сезініуін, заңға сай шешім жасай алатындығын және заңда
көрсетіліп кеткен міндеттерді, орындамаған жағдайжа заң алдында жауап
беретін, мемлекетке тәуелді бола тұра өзінің ойын жеткізе алатын тұла
есебінде.
Сонымен құқықтық мемлекет ұйымдасқан және қоғамдық өмірде адамның өз
ықтиярымен қабылданған шешімдерінің, заңмен көрсетілген құқықтарының
қоғалатынына сенетін, кепілдік кезектерде заңның кимешегін киіп, билік
етеді және басқа заңдар құқықтық теңдікті емес, зорлықты насихаттайды.
Осыған сәйкес биліктің құлдырауын болдыртпайтын, құқық беделін жоғарататын
мемлекетті қалыптастыру қажет болады, көптеген әйгілі ғалымдар осы шешімге
келіп құқықтық мемлекет немесе мемлекеттік құқық атты тұжырымдаманы
қолданады. 1948 жылы 10 желтоқсанда халықаралық дәрежеде қабалданғакн
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында Барлық адам өзінің ар
абройы мен қадір-қасиет жөнінде бір бірімен тең әрі азат болып келеді. Олар
ақыл оймен қарым қатнас жасауға тиісті - деп жарияланған. Осы
тұжырымдаманы айқындай келіп Декларацияның 3-бабы: Әрбір адам өмір
сүруге, еркіндікке жіне қол сұғылмайты дербестікке құқығы бар -деп бүкіл
әлемге паш етті. Құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтары
жариялаып қоймай сонымен қатар, кепілдіктер беріп іс жүзін асыруы тиіс.
Адамдар еркіндік бостандық деген ұғымның шексіз деп түсінбеу керек. Әрбір
адам қоғамда өмір сүргесін белгілі жағдайда сол қоғамдық ортаға тәуелді
болады. Оныңда белгілі өлшем шегі бар. Қоғам өмірінде бостандық өлшемі
құқық нысаныда көрсетіледі. Ал өлшем жұрттың бәріне ең болуы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Адамның және азаматтың өз
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырылуы басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуі тиіс - деп жазылған.
1.3 Азаматтық қоғам институттары және олардың дамытудың құқықтық негіздері
Адам құқығы өмірдің әр саласында экономикалық, саяси, мәдени әлеуметтік
және жеке басының әрекет жасауынан бөлініп отырады. Ол неғұрлым кең,
неғұрлым кепілденген болса, соғұрлым адам еркеін болады. Егер адамның
табиғи құқығы, шынайы құқығы аяққа тапталса, ол өзін кемісткенге налиды,
жалтақ жігерсіздікке, тоғыршылыққа бой ұрады. Ал адамның енжарлығы мен
жігерсіздігі қоғамның, мемлекеттің дамуна кедергі кетіреді. Адамның
құқығының өрескел бұзылуы бұрынғы КСРО мемлекетінде кең өріс алды. Мысалы:
Қазақстан жерінің саналуан мемлекет қайракерлері және сай сипаттағы
адамдарды Кеңес мемлекетті қуғы сүргендерге, халық жаулары атағын беріп
өлім жазасына кестірген. Осының өзі ССРО-дағы және жекелей мемлекеттердегі
Конституциялық қағидалары құр бос қағаз бетінде ғана жазылғандығын және жай
ғана атап көрсетілгендігін ашады.
Құқықтық мемлекет адамдардың бостандығы мен теңдігі адамның туа біткен
қасиеті деп жариялайды. Мемлекет бүкіл құқықтық жүйенің өзегі болыпи
есептелінетін адам құқығын өкетемдіктен қорғап отырады. Сондықтанда оның
заңдары ме жарлықтары адамның құқығына сай болуы керек.
Соныме адам құқығының, оның ары мен адамгершілігінің абройының мүддесінің
мызғымастығы және оларды қорғап, кепілдігін қамтамасыз ту құқықтық
мемлекеттің тағы бір басты қағидасы.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі, оның тұсында мемлекет пен жеке
адам арасында өзара жауакершілік қағидасының қалыптасуы. Оны біз жеке
адамның өзін белгілі бір шекте шектеуге барып мемлекеттің нұсқауларына
бағынуы міндеттенуінен және мемекет тарапынан адам құқығын қорғауға
ижауапты болып, оның өмірлік қызметіне кепіл болуынан көреміз. Осыған
байланысты мемлекет адамдардың мүддесіне сай әлеуметтік бағдарламаларды да
іске асыруға міндетті. Сондықтан да қазір құқықтық, әлеуметтік мемлекет
туралы да жиі айтылып жүр.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі- ол заң арқылы іске
асыратылығында. Ол заңдар әділ болып, әділетті шаралар арқылы іске асырылып
отыруы керек. Осы мақсатта өкімет билігінің бөліп жүргізу қағмдасы әрекет
етеді. Ол қағида бойынша билік үш тармаққа- заң шығарушы, атқарушы, және
сот деп бөлінеді.
Құқықтық мемлекет қалыптастыруда талап етілетін талаптары жоғары құқықтық
сана мен саяси мәдениет, саяси жүйенің тұтасығын қамтамасыз ету. Мысалы,
конституциялық қадағалау, қоғам мүшесінің ынтасы мен белсенділігін
шектемейтін қағидаларды басшылыққа алу, заң үстемдігінің кепілдігін барынша
дамыту, соттардың салыстырмалы ұзағырақ мерзімдерге жоғары тұрған басшы
кеңестерде сайлануы, заңдардың орындалуын бақылауды күшейту және бағы
басқалар.
Сонымен құқықтық мемлекет, деп азамматтық қоғамның мсонымен бірге құқықтары
мен бостандықтарын бекіткен және қамтамасыз еткен, бырыңғай мемлекеттік
биліктік бөліну қағидасына негізделіп, заңның және құқықтық үстемдік
сақталған мемлекеттің қалыпты қызмет ісреуін қорғайтын және кепілдік
беретін органдардың және институттардың жүйесін айтамыз.
Азаматардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының ерекше бір белгісі
халық, егемендігінде тікелей байланыста. Құқықтар ме бостандықтар,
азаматтық қоғам мүшелерінде азамматтарға әр адамға қажет және маңызды. Ең
бастысы азаматтар сол құқықтарды және бостандықтарды білеме, оларды
пайдалануға, жүзеге асыруға, дайын ба, жоқ па бұл құқықтарды пайдаланудың
негізгі шарты. Адамдардың құқықтық сана сезімінің саяси, көзқарастардың
жоғарғы болуы құқықтық мемлекеттің тағы бір белгісі болып табылады.
Азаматтардың дербес құқықтарын ескере отырады. Сондықтанда оның заңдары мен
жарлықтары адамның құқығына сай болуы тиіс.
Сонымен адам құқығының, оның ары мен адамгершілігінің, абройыының,
мүддесінің мызғымастығы және оларды, қорғап кепілдігін қамтамасыз ету
құқықтық мемлекеттің тағы бір басты қағидасы.
Құқықтық мемлекеттің тағы бір ерекшелігі оның тұсында мемлекет пен жеке
адам арасында өзара жауапкершілік қағидасының қалыптасуы. Оны біз жеке
адамның өзін белгілі бір шекте шектеуге барып, мемлекеттің нұсқауларына
бағынуы міндеттенуінен және мемлекет тарапынан адам құқығын қорғауға
жауапты болып оның өмірлік қызметіне кепілболуынан көреміз. Осыған
байланысты мемлекет адамдардың мүддесіне сай әлеуметтік бағдарламаларды да
іске асыруға міндетті. Сондықтан да қазір құқықтық әлеуметтік мемлекет
туралы жиі айтылып жүр.
Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының ерекше бір белгісі
халық егемендігімен байланысты. Құқықтар мен бостандықтар азаматтық қоғам
мүшелеріне азаматарға әр адамға қажет және маңызды. Ең ьастысы – азаматтар
сол құқықтарды білеме және жүзеге асыруға дайын ба, жоқ па бұл құқытарды
пайдаланудың негізгі шарты.
Адамдардың құқықтық сана сезімінің және саяси көзқарастардың жоғары болудың
иқұқықтық мемлекеттің тағы бір белгісі болып табылады. Азаматтардың дербес
құқықтарын ескере кандидаттарды ұсыну мемлекет қоғамдық ұйымдарға ұсыну
жасау немесе біреуді жазаға тарту туралы қауым болып өтініш беру., талап
ету, болса, екіншісі- жолдастық сот, халық жасақтары, ардагер кеңесіғ көше
квартал комитеттері болып табылады.
1991 жылғы заң бойынша екі жүйені қоса отырып, өзін өзі басқару жергілікті
маслихатқа беру айласын жүзеге асыру қажет болды. Оның нәтижесінде 1993-
жылғы Конститутциясында және сол жылғы қабылданған заң бойынша жергілікті
өзін өзі басқару жүйесі мүдделі жойылып кетті.
199 жылғы қабылданған Қазақсан Конституциясында жергілікті өзін өзі басқару
жүйесіне қатысты арнайы бап бар және сол баптың төрт пункті осы мәселенің
негізгі бағытын белгілейді.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын
халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін өзі басқару
танылады.
2. Жергілікті өзін өзі басқару тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай
ақ – халық топтары жинақты тұратын аумақтарды қамтитын селолық және
қалалық жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдары ұйымдасыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген өкілетігі шегінде кепілдік береді.
4. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен
белгіленген өкілеттілік шегінде кепілдік береді.
Жергілікті өзі өзі басқару жүйесінің коституциялық негіздерін
қарастырмастан бұрын біздің ұлттық заңымызға негіз болатын халықаралық және
ТМД елдерінің құжаттарына шолу жасап кетейін. Конституцияның баптарыда со
құжаттар бағыт сілтейтінін ұпытпалық.
Халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындаған осындай құжат жергілікті
өзін өзі басқару туралы Европалық Хартия болып табылады, (Стасбург
1986ж) Европа кеңесі.
Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз- жергілікті тұрғындардың мүддесін
қорғай отырып, өздеріне берілген заң шеңберінің негізінде, өз мойындарына
жауапкершілікті ала отырып мемлекет міндетінің негізгі бөлігін алу және со
қызметтерді атқару.
Бұл құқық жалпыға бірдей сайлау ережесіне сай жабық тәуелсіз сайланған
комиссиялар мен жиналыстардың қызметі мен олар есеп беріп отыратын атқару
органдарының қызмеі арқылы жүзеге асады. Тұрғындардың заң аясындағы басқару
жұмысына ассамблея , референдум арқылы қатысуына бұл ереже кедергі
елтірмейді.
Осы мәселелерге сәйкес қабылданған заңдарға орай, жергілікті өкімет
органдары жергілікті жағдайларды есукере отырып, өздерінің әкімшілік
құрылымын дербес атқарады.
Осы құжатты негізге ала отырып ТМД-ға қатысушы мемлекеттер жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін жан жақты қамтыған және ұлттық заңға үлгі боларлық
тамаша құжат дайындап шығарады. Өкінішке орай, неге екені белгісіз, бұл заң
үлгісі біздің парламетегі заңгерлерге басты бағыт бола алмаған сияқты.
Жергілікті өзін-өзі басқару құрлымының ТМД елдеріне арналған жалпы
принцптері.
ТМД елдерінің Парламент аралық Ассамблеясының мемлекеттік құрылым және
жергілікті өзін өзі басқарудың қоғамдық өмірімізге енсе, жергілікті
деңгейде қос үкіметтің арнауы ғажап емес. Оның біреуі қазір өмірде бар
жергілікті басқаруда , екінші жергілікті өзін-өзі басқару болмақ. Бүгінгі
жергілікті халық өкілдері болып табылатын маслихат- мемлекеттік басқарудың
өкілдік түрі болып саналады да, оның шешімін жүзеге асыратын, орган әуелді,
бағынышты органды президенттің өкілі болып табылатын әкім басқаруда.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны тұрғысынан да жергілікті өзін- өзі басқару
ға ең жақыны өкілдік орган болып табылады. Халықаралық тәжрибеде өкілдік
органды жергілікті өзін-өзі басқару құрылымына айналдыру кездеседі. Екі
өкілдік органнан жергілікті маслихатты кеңеске айналдыру тиімді сияқты.
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі сол өкілдік органға бағынышты атқару
органы болып оыр. Егер әкімшілік органы қаз қалпында қалса ешқандай
жергілікті өзін өзі басқару болмайды. Әр нәрсенің өз атауы бар мүмкін
әкімдер жүйесі өз қажеттіліктерін жоймаған шығар, бірақ оны жергілікті өзін
өзі басқарумен будандастырып , халық билігінің алғашқы сатысының басты
белгісі етудің ешқандай қажеті жоқ. Шынын айту керек, Қазақстан Парламенті
екі оттың арасында қалған сияқты Конституияда айқын жазылған баптарды
жүзеге асыра отырып, муниципалитеттік басқару жүйесіне көшетін заң десе
жергілікті басгылардың жоғарға деген бағыныштылығы кемеске кетеді, ал
жергілікті өзін өзі басқару органдарын әкімшілікке бағынышы ететін заң
шығарса Конституцияның 89 тармағындағы мәселелер далада қалады.
Демек Қазақстандағы жергілікті өзі өзі басқару жүйесі тек бір ғана заңың
аясында жүзеге аса қояды дегенге сену қиын. Бұл жерде жергілікті өкілдерді
сайлауда өкілдік органдардың статусына өзгерістер енгізу де қатар жүру
керек сияқты. Бір сөзбен айтқанда жергілікті басқару жүйесіне толық реформа
жүргізу қажет.
1982 жылы мунципалдық реформаның нәтижесінде Францияда жергілікті
мәселелерді шешу толығынан жергілікті қауімға беріледі. Бұл реформаны
жергілікті қауімдарға мемлекетте қолданады. Мемлекеттің қолында тек
әкімшілік бақылау жұмысы ғана қалды. Оны үкімет пен президенттің өкілі
атқартын болды. Унитарлық Францияның тәжрибесі көп елдерге үлгі болғаны
анық.
Қазақстан парламентінің бір оқылынан өткен жергіікті өзін-өзі басқару
туралы заңды тұрғындарының жалпы саны 1000-нан кем болатын елді
мекендердегі жергілікті мәселелерді шешу сол жерде тұратын адамдардың
жиналысына берген. Мүмкін бұл да қажеттіктен туған болар. 10-15 үйден
тұратын кішкене елді мкендерде арнайы сайлау өткізіп лауазым иелерін
таңдау тиімді бола қояр ма екен. Екіншіден, шағын топты жиналысқа жинау да
оңай және арнайы құрылым жасайтындай аса күрделі мәселелердің бола
қоймайтыны да анық.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйсіндегі халық басқаруының тікелей түрі
референдум болып табылады.
Жергілікті мәселелерді шешудегі аса маңыздыларын шешу үстінде н кеңестің
өзі немесе халықтың бір бөлігінің талабымен жергілікті референдум
өткізіледі. Референдум жөнінде бастама көтеретін адамдардың саны Жарғыда
көрсетіуі шарт. Көптеген жерлерде Жарғының өзі де референдум арқылы
қабылданады.
Біздің бүгінгі өмірімізге қарағанда жергілікті өзін өзі басқарудың ең басты
ерекшелігі- жоғарыдан төменге дейінгі бағыныштылықтың тәуелділіктің
болмауы. Мысалы, Ауыл кеңесі мен оның атқарушы органы аудандық кеңесі мен
атқарушы органына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz