Құқықтық жүйелер

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 4-7

І ТАРАУ. РОМАН-ГЕРМАНДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ

1. 1 Роман-герман құқықтық жүйесінің қалыптасу кезеңдері . . . 8-11

1. 2 Роман-герман құқықтық жүйесі құқығының қайнар

көздер жүйесі . . . 11-17

ІІ ТАРАУ. АНГЛО-САКСОНДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ

2. 1 Англо-саксондық құқықтық жүйенің ерекшеліктері . . . 17-21

2. 2 Жалпы құқықтың қалыптасу кезеңдері . . . 21-27

ІІІ ТАРАУ. СОЦИАЛИСТІК ҚҰҚЫҚ . . . 28-32

ІV. ДІНИ ЖӘНЕ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР

4. 1 Дәстүрлі құқықтық жүйелер . . . 33-34

4. 2 Мұсылман құқығы . . . 34-44

4. 3 Индус құқығы . . . 44-49

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 50-52

БИБЛИОГРАФИЯ . . . 53-54

КІРІСПЕ

Дүниежүзілік қауымдастықтың құрамына кіретін мемлекеттердің өздеріне тән ұлттық дамуы мен қалыптасқан мемлекеттік формаларымен қатар құқықтық жүйелері де дамып, материализацияланған құбылысқа ұласады. Құқықтық жүйелердің реттеу функциялары әдістемелері әр халықтың тарихи дамуына, этникалық ерекшеліктеріне, шаруашылық ұйымдастыру жағдайына байланысты болады. Әлемде қалыптасқан құқықтық лер жалпы ұғым ретінде қабылданған болса, оны ішкі реттеу тетіктері, қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерді, діни, әдет-ғұрып сияқты құндылықтарды ескеруді талап етеді.

Қазіргі кезеңдегі құқықтық жүйе дегеніміз - әр түрлі мемлекеттерде қалыптасқан құқықтық реттеу және құқықты қолдануда өзіндік сипат пен ерекшеліктерге ие болған нормалардың, құндылықтардың, көзқарастардың, ерекшеліктердің жиынтығы.

Диплом жұмысымыздың өзектілігі ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастырып жатқан Қазақстан үшін әлем тәжірибесін оқып үйрену қажеттілігінен көрінеді.

Диплом жұмысының негізгі пәні қазіргі замандағы негізгі құқықтық жүйелер болып табылады. Қазіргі замандағы құқықтық жүйелерді бөліп қарастыру үшін ғалымдар ортақ белгілеріне сүйене отырып оларды топтастырады. Француз құқықтанушы компаративисі Р. Давид өзінің қазіргі компаративистиканың негізін қалаған атақты еңбегі “Основные правовые системы современности” деген кітабында идеологиялық фактор мен заң техникасын негізге ала отырып, құқықтық жүйелерді бірнеше топқа біріктіреді¹.

¹Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основные правовые системы современности. М. 1996. -С. 20-28.

Р. Давидтің идеясы трихотомия, құқықтық жүйелерді үш топқа бөледі:

1. Роман - германдық құқықтық тобы. Роман-герман құқықтық жүйесі Еуропада туындап, рим құқығы және оның рецепциясын жасау нормативтік құқықтық кесімдердің қабылдануы негізінде қалыптасқан. Бұл құқықтық жүйеде құқықтың негізгі қайнар көзі-заң. VI ғасырда дүниеге келген Юстинианның Корпус Юрис Цивилис деп аталған құқықтық құжаты ерекше роль атқарады. Сондықтан да бұл құқықтық жүйені Еуропада цивильдік құқық деп те атай береді.

2. Англо-саксондық құқықтық жүйе. Қалыптасқан дәстүрге сай бұл жетекші құқықтық жүйе англо-саксондық құқықтық жүйе деп аталғанымен жалпы құқықтық жүйе деп атаған дұрыс деп есептейміз. Өйткені бүгін англо-саксондық құқық жоқ, ол Англияның феодалдық дәуірінде қолданыста болған құқықтық жүйе. Отандық ғалымдардың ішінен заң ғылымдарының докторы, профессор Т. Ағдарбеков қана «жалпы құқық» деген терминді қолданады1. Жалпы осы құқықтық жүйені «Жалпы құқықтық» деп атаған дұрыс деп есептейміз.

Англия, АҚШ, Британия достатығына енетін 36 мемлекеттің және ағылшын құқығының үлгісін ұстанатын елдердің құқықтық жүйесін қамтиды. Ол құқыққа тән ерекшіліктің бірі - оны нақты дауларды шешкен судьялар құрған. Жалпы құқық нормасы роман - германдық топқа қарағанда нақтырақ және болашақтағы жалпы жүріп-тұру ережесін тұжырымдаудан гөрі нақты мәселелерді шешуге бағытталған.

Жалпы құқықтық жүйенің ең негізгі ерекшелігі сот билігінің шешімдері мен үкімдерінің сот прецедентіне айналып, болашақта ұқсас іс болғанда бұрын қабылданған шешімдерді үлгі, норма ретінде пайдалануы.

Қазіргі замандағы екі жетекші топ-роман-германдық және жалпы құқықтық жүйе ішінара өте тығыз байланыста дамиды. Олардың екеуі де Еуропада туындап, христиандық моральдың ықпалына екеуі бірдей ұшырады, ал Қайта өркендеу дәуірі индивидуализм, либерализм идеяларын, субъективті құқық түсінігін алдыңғы қатарға көтерген философиялық ағымдарды туғызады.

3. Социалистік құқық тобы. Социалистік құқық роман - германдық

доктринаның бірнеше ерекшеліктерін сақтап қалған. Р. Давидтің пікірінше, еркін білдіретін заң шығарушы бірінші кезекте жаңа экономикалық құрылымға талпынады. Ол құрылымда өндірістік құралдар ортақ болатындықтан азаматтармен арақатынас саласы тарылады да, құқық реттеуші ролін жеке құқыққа емес, жария құқыққа ауыстырады. Бұл құқықтық жүйені ерекшелейтін негізгі белгі құқықтың принципінде. Социалистік құқық жеке меншікті мойындамайды. Сондықтан да социалистік құқықтың өмірі қысқа болды.

Діни және дәстүрлі - құқықтық топқа әлемнің 4/5 бөлігін қамтитын құқықтық жүйе аталған үш топтың аясына жатқызылады. Бұл топқа жататындар мұсылмандық құқық, Индус құқығы, иудейлік құқық жатады, оларға тән ерекшелік - құқықтың дінмен немесе сол не өзге аймақтағы халықтың белгілі бір дүниетанымымен, дәстүрлерімен тығыз байланыста болуы.

Р. Давидтің классификациясы заң ғылымында үлкен беделге ие. Франция университеттерінде «Основные правовые системы современности» атты курс Р. Давидтің классификациясы бойынша оқытылып келеді. Біздің елде, оның ішінде біздің оқу орнында да «Салыстырмалы құқықтану» пәні ҚР білім және ғылым министрлігі бекіткен Типтік бағдарлама негізінде оқытылады. Типтік бағдарлама Р. Давидтің классификациясына сәйкес құрастырылған2.

Еліміздің белгілі ғалымы, заң ғылымдарының докторы, профессор Сәкен Өзбекұлының 2006 жылы жарық көрген, Ө. Қопабаевпен бірігіп жазған «Мемлекет және құқық теориясы»3 атты оқулығында қазіргі замандағы құқықтық жүйелерді беске бөліп берген. Олар: мұсылмандық құқықтық жүйе, роман-германдық құқықтық жүйе, -саксондық құқықтық жүйе, дәстүрлі құқықтық жүйе және көшпелі өркениетінің құқықтық жүйесі.

Жалпы ғалымдарымыздың аталған құқықтық жүйеге көзқарасын білдіріп, талқылағаны дұрыс сияқты деп ойлаймыз. Соған қарамастан біз де жұмысымызды әлемге кеңінен танымал классификацияны негізге алуды жөн көрдік.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Өзін демократиялық, құқықтық мемлекет етіп жарияланған Қазақстан Республикасы ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруда. Сондықтан да әлемдік тәжірибе және оның тиімді жағын еліміз жағдайына үйлестіру бүгінгі күннің өзекті мәселесі. ҚР ұлттық құқықтық жүйесінің әлемдік құқықтық картадағы орнын анықтау болып табылады.

Диплом жұмысының әдіснамалық негізіне компаративистиканың қол жеткізген табыстары мен жетекші компаративист ғалымдардың еңбектері алынды. Олар: компаративистиканың негізін қалаушы француз ғалымы Рене Давид, неміс Конрад Цвайгерт, кеңес дәуірінде ғылымның осы саласымен айналысқан, қазіргі Өзбекстанның жетекші ғалымы, заң ғылымдарының докторы Ахмал Холматович Саидов, россиялық белгілі заңгер-ғалымдар, компаративистер Н. М. Марченко, Ю. Тихомировтар.

Жоғарыда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін төмендегідей құрылымды ұсынуды жөн көрдік. Диплом жұмысы Кіріспе, үш тарау және Қорытындыдан тұрады.

І ТАРАУ

РОМАН-ГЕРМАН ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ

Роман-герман құқықтық жүйесінің қалыптасу кезеңдері

Роман-герман құқықтық жүйесіне континенталдық Европада рим құқығы, канондық құқық және жергілікті құқықтық дәстүрлер негізінде қалыптасқан қалыптасқан құқықтық жүйелер жатады.

Әлемде кең таралған және ежелгі құқықтық жүйе-роман-герман құқықтық жүйесі. Р. Давид бірінші құқықтық жүйе деп есептейді, өйткені рим құқығының жалғасы іспеттес. Соған қарамастан рим құқығының көшірмесі емес. Қалыптасқан отаны-Европа, сондықтан да континентальдық құқық деп те атала береді. «Цивильдік құқық» деген терминде синоним ретінде қолданыла береді.

Роман-герман құқықтық жүйесі дегеніміз-тарихи даму барысында рим құқығы және оның рецепциясын жасау негізінде нормативтік құқықтық кесімдердің қабылдануы. Бұл топты біріктірген құқықтың құрылымы, құқықтың қайнар көздер жүйесі және құқықтық аппаратының ұқсастығы. Роман-герман құқықтық жүйесіне Европа, Африка, Латын Америкасы, Қиыр Шығыс, Азия елдерінің құқықтық жүйесі енеді.

Роман-герман құқықтық жүйесінің ұзақ тарихы бар.

Орта ғасырларда товар-ақша қатынастарын реттеу үшін нормалар, құқық қажет болады. Ондай нормалар рим құқығынан табылады, халық ежелгі құқықтық нормалар мен құқықтық мәдениетке қайтадан артықшылық бере бастайды.

, біздің еліміздің құқықтық жүйесі аталған құқықтық топқа жататындықтан рим құқығы элементтері азамттық құқық саласында кеңінен қолданыладыКей жағдайларда рим құқығы күштеп енгізілген болатын. Оғанды -тың құқықтық жүйесі қ

Ееүш

«»«»

сы жатыр

Аталған құқықтық жүйе іштей роман және герман болып бөлінеді. Роман тобын рим құқығының элементтерінің басымдылығы ерекшелейді. Бұл топқа енетін мемлекеттер: Франция, Италия, Испания, Бельгия, Люксембург, Голландия. Герман тобына жататын елдер: Германия, Австрия, Швейцария, Түркия, Қазақстан және т. б. Герман тобы жергілікті құқықтың басымдылығымен ерекшеленеді.

Сонымен, роман-герман құқықтық жүйесі бастауын ежелгі Рим, рим құқығынан алады. Бұл англо-саксондық және де басқа құқықтық жүйелерден ерекшелейтін бірден-бір белгі және англо-саксондық құқықтық жүйеге қарама-қарсы қойылатын беліг болып табылады. Роман-герман құқықтық жүйесінің қалыптасып, дамуына VІ ғасырда дүниеге келген Византияның императоры Юстинианнның «Корпус юрис цивилис» деп аталатын құқықтық құжаты ерекше роль атқарады. ХІІ-ХVІІ ғасырларда Италия, Франция және Германия университеттерінде Юстинианнның заңдар жинағын оқып үйрену нәтижесінде қалыптасады.

1. 2 Роман-герман құқықтық жүйесі құқығының қайнар көздері

Роман-герман құқықтық жүйесі құқығының қайнар көздер жүйесі батыстың заң әдебиеттерінде екіге-негізгі және қосымша болып бөлінеді. Роман-герман құқықтық жүйесіне жататын барлық елдерде құқықтың негізгі қайнар көзі болып нормативтік-құқықтық актілер болып табылады. Кейде құқықтың жалпы принципінде негізгі қайнар көздер жүйесіне жатқызады.

Негізгі қайнар көзі болып заң танылады. Заң роман-герман құқықтық жүйесі құқығының скелеті. Роман-герман құқықтық жүйесіне жататын елдердің құқықтық жүйесін біріктіретін бірден-бір басты белгі осы. Заң-барлық заңи құқықтық жазбаша актілер. Заң деп аталатын актіні тек Конституция негізінде құрылған заң шығарушы орган қабылдайды. Заңға қойылатын тағы бір талап-ол Конституцияда қарастырылған формада ғана қабылдануы керек.

Заң роман-герман құқықтық жүйесі құқығының негізгі қайнар көзіне айналады. Заң-ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыруда басты роль атқарады. ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бас кезінде континентальдық Европа мен АҚШ-та Конституциялар мен салық қатынастарын реттейтін кодекстер пайда болады. Буржуазиялық кодекстерге рим құқығының нормалары еніп, «жеке меншік құқығы қасиетті, оған ешкімнің қол сұғуға құқығы жоқ» деген қағида бекітіледі.

Роман-герман құқықтық жүйесіне жататын барлық елдерде жазылған Конституция бар. Конституция - мемлекеттің, қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі. Көптеген елдерде жай заңдардың Конституцияға сәйкестігін соттық бақылауға алуы Конституцияның беделін арттырады. Заңдардың Конституцияға сәйкестігін қатаң қадағалау институтына мысал ретінде Германияны келтірсек болады. Соттық бақылау институты 1949 жылы қабылданған, қазіргі қолданыстағы Конституцияда белгіленген. Федералдық Конституциялық сот федералдық немесе земельдердің заңнамасы Негізгі заң қағидаларына сай-сай еместігін Федералдық үкіметтің, земельдердің үкіметінің немесе Бундестаг мүшелерінің 3/1 дауысымен берілген өтініштерін қарайды.

Заңдардың Конституцияға сәйкестігін қадағалау институты Италия Конституциясында да бекітілген. Конституциялық сот заңдар мен заңды күшіне енген мемлекет пен областардың актілерінің Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдайды4.

Қазақстан Республикасында заңдардың Конституцияға сәйкестігін қадағалайтын орган-Конституциялық кеңес болып табылады. 1993 жылғы Конституцияға сәйкес Конституцияны қорғайтын орган-Конституциялық сот болатын.

Заңдардың, басқа да құқықтық-нормативтік актілердің Конституцияға сәйкестігін соттық бақылау институты барлық елдерде біркелкі емес. Жалпы бұл институт АҚШ-та жақсы дамыған болып есептеледі. Ал Голландия мен Францияда керісінше мұндай институттан бас тартқан.

Роман-герман құқықтық жүйесіне тән нәрсе: жай заңдардың үшке бөлінуі: кодекстер, ағымдағы заңнама және нормалар тексінің жинағы5. Бұл құқықтық жүйеге жататын барлық мемлекеттерде классикалық кодекстер бар. Кодекстердің моделі 1804 жылғы Франция азаматтық кодексі және 1900 жылы заңды күшіне енгізілген Германияның азаматтық кодексі болып табылады.

Роман-герман құқықтық жүйесіне жүйесіне жататын кейбір елдерде мысалы, Франция, Греция және Швецияда құқықтың қайнар көзіне құқықтық доктрина мен құқықтың жалпы принципі жатады. Әсіресе, Францияда құқықтың жалпы принципіне ерекше мән беріледі. 1789ж. қабылданған «Адам және азамат құқығы туралы декларация» және одан кейін қабылданған Конституциялар құқықтың жалпы принципіне негізделген. «Адамның құқыққа мойынсынуы», «ұлт егемендігі принципі», заңнамада адамның жалпы еркін білдіруі тұжырымдамасы, қоғамға қауіп тудыратын әрекеттерге тыйым салу, «басқаға зиян тигізбейтін әрекеттердің бәріне рұқсат» т. т. принциптер туралы айтып отырмыз.

«Жалпы құқықтық принциптерді» заңды түрде бекіту Испанияның Конституциясында да көрініс тапқан. Конституцияда заңдылық тұжырымдамасын, нормативтік актілердің иерархиясын бекіту тұжырымдамасы, санкция беретін нормалардың кері күші жоқ деген тұжырымдама т. т. бекітілген6. Сонымен, роман-герман құқығының қайнар көздер жүйесі біркелкі деуге де болады. Әрине, бір актінің әр елдерде әр түрлі аталуы мүмкін. Францияда регламенттік актілер де нормативтік-құқықтық актілер қатарына жатады. Францияның қолданыстағы Конституциясының 38-бабына сәйкес Министрлер кеңесі парламенттің рұқсаты және Мемлекеттік кеңестің қорытындысымен белгілі бір мерзімде ордонанс қабылдай алады. Ордонанс-үкімет қабылдайтын нормативтік-құқықтық акт. Ордонанс белгіленген мерзімде парламентте бекітілуге тиіс. Содан кейін барып қана заңды күшіне ие бола алады және Конституцияға сәйкес тек заң ғана оның күшін жоя алады. Ал егер ордонанс заңмен бекітілген мерзімде парламенте оны бекіту туралы шешім қабылдамаса, ордонанс заңды күшіне енгізілмейді.

Ордонанстар заңға сәйкес қабылданатын актілер, яғни заңнаманың делегациялануы (делегирование закондательства) . Заңнаманың делегациялануы роман-герман құқықтық жүйесіне жататын барлық елдерде қолданылады деуге де болады.

Сонымен қатар Францияда нормативтік-құқықтық актілердің қатарына үкіметтің және президенттің декреттері де жатады. Үкімет пен президенттің декреттерін қабылдау туралы Конституциялық кеңес шешім шығарады.

Францияда Министрлер кеңесі мен Мемлекеттік кеңеске заң шығаруда кең өкілеттілік берілген. Заң шығаруға негіз қалайтын тұжырымдамаларды қабылдайды. Жалпы бұл принцип Конституцияның беделін төмендетеді.

Италияда нормативтік-құқықтық актілер қатарына «заңнамалық декреттер» жатады. Заңнамалық декрет-үкіметтің өз заң шығару функциясын жүзеге асыру барысында қабылдайтын актісі. Ерекше қажет болғанда немесе актіні тез қабылдау қажет болғанда үкімет Конституцияның 77-бабына сәйкес жауапкершілікті өз мойнына ала отырып, заң күші бар уақытша өкім қабылдай алады7. Өкім сол күні бекіту үшін парламентке ұсынылуыға тиісті. Егер парламент таратылған жағдай болса, ол бес күннің ішінде шақырылуға тиіс.

Италияда делегацияланған заңнама қатарына заң күші бар президенттің жарлықтары мен регламенттер жатады. Контрассигнатура принципі сақталынбаса, прездидент актілерінің күші жойылады. Сонымен бірге Министрлер кеңесінің төрағасы қол қоймаған актелілер де заңсыз болып табылады8.

Федеративтік мемлекеттер-Бельгия, Германия, Швейцарияда жергілікті басқару органдары қабылдаған актілері де құқықтың қайнар көзі болып табылуы мүмкін. Сонымен қатар федерация субъектілер қабылдаған актілер де құқықтың қайнар көзі болып табылады.

Заң-құқықтың басты қайнар көзіне айналғандықтан кодификациялау мүмкіндігі мен қажеттілігі пайда болады. Кодификация-нормалардың мазмұнын бір жүйеге келтіріп, біріктіріп, салаға, тарауға, тақырыпқа және баптарға бөліп, нормативтік актілердің пайдалануын, қолдануын жеңілдету болып табылады. Кодификациялау жұмыстары белсенді жүргізіледі, бұл салада Франция кодификациясы маңызды роль атқарады. Напольеон кезінде қабылданған бес кодекс кодификацияның негізін қалады. Әсіресе, Францияның 1804 жылы қабылданған Азаматтық кодексі буржуазиялық құқықтың қалыптасу процесіне үлкен әсерін тигізеді.

Роман-герман құқықтық жүйесінде кодификацияның негізін қалаған Азаматтық кодекстерге тоқталуды жөн көрдік. Бұл топқа жататын елдердің Азаматтық кодекстері де әр түрлі. Олардың айырмашылығы Жалпы бөлімнің болу-болмауына байланысты. 1896ж. қабылданып, 1900 жылы заңды күшіне енгізілген Германияның Азаматтық кодексінде Жалпы бөлім бар. Онда азаматтық құқықтың институттарына қатысты ережелер қамтылған. Ал Францияның классикалық Азаматтық кодексінде Жалпы бөлім жоқ, тек Кіріспе титул бар. Кіріспе титулда заңды қабылдаудың жолдары, жариялау және қолдану туралы айтылған, яғни ережелер азаматтық-құқықтық аспектілерден гөрі кең аспектіде қамтылған. Осы аталған екі кодекс басқа елдердің азаматтық заңнамасының моделі болып табылады.

Германияның кодексі пандектілік жүйемен құрылса, Франция азаматтық кодексі институциялық жүйемен құрастырылған. Сондықтан да ГАК француз кодексіне қарағанда абстрактілі. Жалпыдан жеке ережелерге көшеді, тілі де Напольеон кодексіне қарағанда қиын, кәсіби терми ндерге негізделген. Франция азаматтық кодексінің тілі жеңіл, өйткені кодексті қабылдауға Напольоенның өзі қатысып, тілінің барынша жатық, қарапайым халыққа түсінікті болуын талап еткен.

Құқықтың қосымша қайнар көздері. Роман-герман құқықтық жүйесі құқығының қайнар көзі ретіндегі әдет-ғұрып заңға қосымша қолданылса да, қазірде де құқықтың қайнар көзі болып табылмайды. Италияда Азаматтық кодекстен гөрі теңіз әдеті нормаларына басымдылық беріледі.

Роман-герман құқықтық жүйесі құқығының келесі қайнар көзі-сот практикасы. Сот практикасының құқықтың қайнар көзі ретіндегі роліне көзқарас әр түрлі. Бұл бірінші кезекте «кассациялық прецедентке» байланысты. Кассациялық сот-соттың жоғары инстанциясы. Сондықтан аналогияға немесе жалпы принциптерге негізделген сот практикасы кассациялық этаптан өткен соң келесі сондай ұқсас істерді қарағанда перцедент ретінде қолданылады. Сот практикасын құқықтың қайнар көзі ретінде Германияның кейбір заңгерлері мойындамайды.

Индия, Латын Америкасы елдерінде сот практикасы құқықтың қосымша қайнар көзі ретінде қолданылады. Оған әсер еткен аталған елдердің Англияның қол астында болуы болып табылады.

Роман-герман құқығында доктрина үлкен роль атқарады, аталған құқықтық жүйенің негізін салған. Құқықтық доктрина заң шығару процесінде үлкен роль атқарады, заңнамаға түсініктеме беру кезінде де доктрина кеңінен қолданылады. Құқықтық сана-сезімді көтеруге әсер етеді.

ІІ ТАРАУ

ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ

2. 1 Жалпы құқықтық жүйенің ерекшеліктері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.