Неке және отбасы құқықтарының негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
1тарау
1.Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.21
2. Неке және отбасы құқықтарының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.38
2.тарау
1Қазақтардың неке құру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.48
2 Неке және отбасы құқықтарының негізі институттары ... ... ... ... ... ... ..49.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69.70
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.72
1тарау
1.Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.21
2. Неке және отбасы құқықтарының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.38
2.тарау
1Қазақтардың неке құру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.48
2 Неке және отбасы құқықтарының негізі институттары ... ... ... ... ... ... ..49.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69.70
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік жүйеде қазақ хақының да басқа халықтар секілді алар орыны ерекше. Өйткені, ,, Қазақ,, деген этноним соңғы ғасырларда қалыптасқанымен ( бізді ғасырларда орыстар ,,киргиз-қайсақ,, немесе ,, киргиз,, деп атаған), қазақтардың тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі тектес халықтардың өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан әдемі дәстүр - салттары бар. Бұл дәстүр – салттарды, қағида - ережелерді мықты қоғамдық құрылысы болмаса, ата – бабаларымыз ұрпақтан – ұрпаққа сақтап қалуы екі талай екені даусыз. Үшінші мыңжылдыққа санаулы күндер қалғанда біздің болмысымыздың ең көкейкесті сұрақтары - ұлттық үндестігіміздің мән – мағынасы неде, қазіргі Қазақстан үшін мәдениетке қатысты үлгінің қандайы қонымды , біздің ұлттық санамыздың арқауы неде , қазіргідей жедел құбылатын заманда ,,мен,, дегізерлік ұлттық қасиеттерді қалай сақтауға болады ? - деген келелі сұрақтарды Елбасшымыз тектен – текке қойып отырған жоқ . Оның үстіне ,,Қазақтар – ұлы өркениеттердің мұрагерлері тарихтың сан – сапалық құз – қияларынан өзінің ұлттық ,,мен,, дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады . Жай ғана алып шығып , жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен бірге еселеп жаңғырта да білді,, - деп , өткен дәуірлерден келе жатқан жақсы қасиеттерімізді де естен шығармауды ұсынып отыр. Президентіміздің айтып отырған басты қасиеті , қазақтар ұзақ жылдар бойы не діни, не этникалық біртектестігінен айнымағаны. Мұның негізін біз тереңнен іздегеніміз мақұл .
Кез-келген қоғамның негізі – отбасы . Біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс – тіршілігінде отбасы ең маңызды тіршілік буыны саналып, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлегендей аламыз.
Адамзаттың жаратылысының басты мақсаты - адамзат ұрпағының үздіксіз жалғасуының , болашақ ұрпақ болуының қамтамасыз ету арқылы жүзеге асыру. Ол қарама - қарсы жыныстағы адамдардың жұптасып , некелесіп отау құруымен қамтамасыз етіледі . Екеуі некелесіп құрған шаңырағын отау , отбасы дейді. Ата-бабаларымыз бұл екеуін жарты деп ұтып, екі жарты қосылып, бір бүтін болды дейді. Сол үшін бүтінге айналған бұл екі зат, әманда бірге болып, ыстық пен суықты , жақсылық пен қиындықты бірге бөліседі. Адам деген атқа ие болғаннан соң , адамгершілік қасиеттерін сақтап, ұрпақтарын да пәктікке тәрбиелейді. Будда діні де, ислам діні де некесіз жыныстық қатнасқа тиым салады. Өйткені, жұптасу, некелесу – адалдық, тазалықтың көрінісі. Ал, некесіз жыныстық қатнасқа түсу жабайылық, дінсіздік, тазалықты бұзу болып табылып, жезөкшелікке, зинақорлыққа, бұзылғандыққа жетелейді.
Отбасы мықты болмаса,
Кез-келген қоғамның негізі – отбасы . Біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс – тіршілігінде отбасы ең маңызды тіршілік буыны саналып, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлегендей аламыз.
Адамзаттың жаратылысының басты мақсаты - адамзат ұрпағының үздіксіз жалғасуының , болашақ ұрпақ болуының қамтамасыз ету арқылы жүзеге асыру. Ол қарама - қарсы жыныстағы адамдардың жұптасып , некелесіп отау құруымен қамтамасыз етіледі . Екеуі некелесіп құрған шаңырағын отау , отбасы дейді. Ата-бабаларымыз бұл екеуін жарты деп ұтып, екі жарты қосылып, бір бүтін болды дейді. Сол үшін бүтінге айналған бұл екі зат, әманда бірге болып, ыстық пен суықты , жақсылық пен қиындықты бірге бөліседі. Адам деген атқа ие болғаннан соң , адамгершілік қасиеттерін сақтап, ұрпақтарын да пәктікке тәрбиелейді. Будда діні де, ислам діні де некесіз жыныстық қатнасқа тиым салады. Өйткені, жұптасу, некелесу – адалдық, тазалықтың көрінісі. Ал, некесіз жыныстық қатнасқа түсу жабайылық, дінсіздік, тазалықты бұзу болып табылып, жезөкшелікке, зинақорлыққа, бұзылғандыққа жетелейді.
Отбасы мықты болмаса,
1. Ахметова Н.С. Обычное право казахов. Алматы, 1989
2. Акпаев Я. Наброски по обычному, в частности по брачному праву
3. Ахметова Н.С. Институт «кун» в обычном праве казахов. Алма-ата, 1979
4. Жакипова А.Ж. Развитие семейно-брачных отношений в Казахстане. Алма-Ата, 1971
5. Кенжалиев З.Ж. Даулетова С.О. Казахское обычное право в условиях советской власти (1917-1937)Алма-ата, 1993
6. Өсеров У.Н. Қазақтардың неке және отбасы құқығы. Алматы, 2000
7. Фукс С.Л. Обычное право казахов в 18-19 в.в Алма-ата, 1981
8. Культелеев Т.М. Уголовное право казахов. Алматы, 1995
9. Зыкин И.С. Обычаи в советском правовой доктрине. М., 1982
10. Зиманов С.З. Состояние и задачи разработки проблем обычного право казахов. Алматы, 1989
11. Мамутов А. Преступления, состовляющие пережитки патриархально-родового быта. Алматы, 1963
12. Созакбаев С. Социально-нормативное содержание обычного право казахов. Алматы, 1989
13. Даулетова С. Барымта и ее ликвидация в первые годы Советской власти в Казахстане. Алматы, 1989
Кенжалиев З. Институт и нормы обычного права в условиях Советской власти. Алматы, 1989
2. Акпаев Я. Наброски по обычному, в частности по брачному праву
3. Ахметова Н.С. Институт «кун» в обычном праве казахов. Алма-ата, 1979
4. Жакипова А.Ж. Развитие семейно-брачных отношений в Казахстане. Алма-Ата, 1971
5. Кенжалиев З.Ж. Даулетова С.О. Казахское обычное право в условиях советской власти (1917-1937)Алма-ата, 1993
6. Өсеров У.Н. Қазақтардың неке және отбасы құқығы. Алматы, 2000
7. Фукс С.Л. Обычное право казахов в 18-19 в.в Алма-ата, 1981
8. Культелеев Т.М. Уголовное право казахов. Алматы, 1995
9. Зыкин И.С. Обычаи в советском правовой доктрине. М., 1982
10. Зиманов С.З. Состояние и задачи разработки проблем обычного право казахов. Алматы, 1989
11. Мамутов А. Преступления, состовляющие пережитки патриархально-родового быта. Алматы, 1963
12. Созакбаев С. Социально-нормативное содержание обычного право казахов. Алматы, 1989
13. Даулетова С. Барымта и ее ликвидация в первые годы Советской власти в Казахстане. Алматы, 1989
Кенжалиев З. Институт и нормы обычного права в условиях Советской власти. Алматы, 1989
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3-5
1тарау
1.Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6-21
2. Неке және отбасы құқықтарының қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-38
2.тарау
1Қазақтардың неке құру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
9-48
2 Неке және отбасы құқықтарының негізі
институттары ... ... ... ... ... ... ...49-68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-70
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71-72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік жүйеде қазақ хақының да басқа
халықтар секілді алар орыны ерекше. Өйткені, ,, Қазақ,, деген этноним
соңғы ғасырларда қалыптасқанымен ( бізді ғасырларда
орыстар ,,киргиз-қайсақ,, немесе ,, киргиз,, деп атаған), қазақтардың
тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның үстіне
қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі
тектес халықтардың өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан әдемі
дәстүр - салттары бар. Бұл дәстүр – салттарды, қағида -
ережелерді мықты қоғамдық құрылысы болмаса, ата – бабаларымыз
ұрпақтан – ұрпаққа сақтап қалуы екі талай екені даусыз. Үшінші
мыңжылдыққа санаулы күндер қалғанда біздің болмысымыздың ең
көкейкесті сұрақтары - ұлттық үндестігіміздің мән – мағынасы неде,
қазіргі Қазақстан үшін мәдениетке қатысты үлгінің қандайы қонымды
, біздің ұлттық санамыздың арқауы неде , қазіргідей жедел
құбылатын заманда ,,мен,, дегізерлік ұлттық қасиеттерді қалай
сақтауға болады ? - деген келелі сұрақтарды Елбасшымыз тектен – текке
қойып отырған жоқ . Оның үстіне ,,Қазақтар – ұлы өркениеттердің
мұрагерлері тарихтың сан – сапалық құз – қияларынан өзінің ұлттық
,,мен,, дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады . Жай ғана алып
шығып , жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен бірге еселеп жаңғырта
да білді,, - деп , өткен дәуірлерден келе жатқан жақсы
қасиеттерімізді де естен шығармауды ұсынып отыр. Президентіміздің
айтып отырған басты қасиеті , қазақтар ұзақ жылдар бойы не діни,
не этникалық біртектестігінен айнымағаны. Мұның негізін біз
тереңнен іздегеніміз мақұл .
Кез-келген қоғамның негізі – отбасы . Біздің ата-
бабаларымыздың тұрмыс – тіршілігінде отбасы ең маңызды тіршілік
буыны саналып, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлегендей
аламыз.
Адамзаттың жаратылысының басты мақсаты - адамзат ұрпағының
үздіксіз жалғасуының , болашақ ұрпақ болуының қамтамасыз ету
арқылы жүзеге асыру. Ол қарама - қарсы жыныстағы адамдардың жұптасып
, некелесіп отау құруымен қамтамасыз етіледі . Екеуі некелесіп
құрған шаңырағын отау , отбасы дейді. Ата-бабаларымыз бұл екеуін
жарты деп ұтып, екі жарты қосылып, бір бүтін болды дейді. Сол
үшін бүтінге айналған бұл екі зат, әманда бірге болып, ыстық пен
суықты , жақсылық пен қиындықты бірге бөліседі. Адам деген атқа
ие болғаннан соң , адамгершілік қасиеттерін сақтап, ұрпақтарын да
пәктікке тәрбиелейді. Будда діні де, ислам діні де некесіз
жыныстық қатнасқа тиым салады. Өйткені, жұптасу, некелесу – адалдық,
тазалықтың көрінісі. Ал, некесіз жыныстық қатнасқа түсу жабайылық,
дінсіздік, тазалықты бұзу болып табылып, жезөкшелікке, зинақорлыққа,
бұзылғандыққа жетелейді.
Отбасы мықты болмаса, қоғам берік болмйтынын терең
ұғынған ата-бабаларымыз отбасын әлсіретіп күйретпейтіндей қағида-
ережелерді қалыптастырып , оны көздің қарашығындай сақтаған. Негізгі
отбасы институттары (қалыңмал, жасау, әмк\еңгерлік, жеті атаға дейін
қыз беріп, қыз алмау, мұрагерлік, енші беру, жетімдерді жат жұртқа
бермеу, рулық қабырстандарының болуы, т.б) тым ертеден-ақ қалыптасып ,
әр дәуірде сомдалып, ширатыла түскен . Әрине, бұл отбасы заңдары
қатаң қорғалғандықтан отбасы күйреуі, ажырасу секілді кінәраттар өте
сирек кездескен. Өйткені орай, ата-баьаларымыздың отбасы және
некеге қатысты қағида-ережелерін егжей-тегжей зерттеу әлі күнге
мықтап қолға алынбай отыр. Сонымен нәтижесінде қазіргі кезде отбасы
мен неке заңдары солғын тартып, отбасылар жиі күйреуде. Қаракөз
қыздарымыз жатжұрттықтарға тұрмысқа шығуда. Қазақ халқының
демографиялық өсіп-өнуі мәз емес, бұл ата-баба заңдары тұрмыс-
тіршілігімізді нығайтып, жақсартуда да алар орны ерекше. Еліміз
тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы біраз жылдар өтті. Қазақстан
мемлекетінің мығым болу-болмауы осы-неке мен отбасы құқықтарының
реттелуіне байланысты. Кешегі кеңес өкіметі бұрыннан мызғымай келе
жатқан неке және отбасы заңдарымыздың тамырына балта шауып, іріткі
салғаны әмбкгк аян. Сол себепті де, бұл тақырыптың маңыздылығы өте
үлкен. Бұл мәселеге мемлекеттік тұрғыдан қарап, еш уақытта да
маңызын төмендетуге әсте болмайды.
1.Тарау
1.ҚАЗАҚТАРДЫҢ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ
Қазіргі Қазақ халқы атанған жұрттың тарихы сағымданып , үш
жарым мың жылдық дәуірлерге сіңіп кетеді. Ол кезде балаларымыз
қандай атақ-даңқымен белгілі бола білгені әзірге беймәлім , тек
қытайдың ұлы қоғанынан Еуропадағы Балқан тауына дейінгі , Евразия
аталған , ұлан-асыр кең даланы мекендеп , көшіп қонғаны
талассыз.
Археологтарымыз бен тарихшы ғалымдарымыз , осынау кең далада
көшіп-қонған тайпалардың тұрмыс – тіршілігін анықтау жолында аянбай
тер төгіп , жер қыртыстарына байыппен зерттеу жүргізуде .
Әлбетте, қыруар еңбек пен төзілімдікті талап ететін бұл жұмыс ,
ұзақ жылдарға созылары белгілі . Еліміз тәуелсіздігін алып ,
егеменді ел болғаны бұл жұмыстың маңыздылығы арта түсері анық .
Әрине , егеменді ел болған соң , өткеніне үңіліп , қажеттілерін
қоғам кәдісіне жарату өркениеттіліктің көрінісі болмақ . Бұл
орайда тек тарихшыларымыз ғана емес , заңгерлеріміз де ,
тілшілеріміз де , психологтарымыз да , философтарымыз да , жалпылай
айтқанда , ізгілік пәндері комплексті түрде ат салысып , бірге
жұмылып , өз тарихымызды жолға қойғанымызға не жетсін .
Осы ретте , халқымыздың әдет-ғұрып заңдарын егжей-тегжей
зерттеу , қазақ халқының болмысын танып-білуде алар орны ерекше
.
Қашан да болмасын қоғамның кейпін анықтауда отбасы мен неке
құқықтық нормаларының берері көп . Өйткені , қандай қоғам
болмасын, оның ең кішкентай бөлшегі – отбасынан құралады . Отбасы
мықты болмай , қоғам оңалмайды.
Бүкіл дүние жүзі халықтары секілді қазақ халқының да
өзіне тән отбасылық тарихы бар . Әзірге қалыптасқан пікір бойынша
, алғашқы қауымдық құрылыстағы ең алғашқы отбасы түрі-топты
некеге негізделген . Былайша айтқанда адамзат баласы жақын туыс ,
бауырлас бола тұра , некелескен . Ислам тарихында да бұл жайт
айқын айтылады . Адам ата мен һауа анадан туылған Әбіл мен Қабыл
, бауырлас қарындастарына таласып , өлтіргені сөз болады . Сөйтіп:
Алғашқы заманда , қарындастары ағасының әйелі болған , мұның өзі
әдепсіздікке жатпайтын еді - деген К.Маркстің сөзінің жаны бар.
Мұндай жайттен біздің бабаларымыз да қалыс қалмаған сықылды .
Сондықтан да , кейіннен жеті атаға дейін жақын туыстарға өзара
үйленуге тыйым салынған. Сөйтіп , бабаларымыз тағылық , топтық
некеден біртіндеп арылып , жұпты неке дүниеге келсе керек .
Өндіргіш күндердің дамып , еңбек бөлісінің пайда болу нәтижесінде
ортақ меншік орнына жеке меншік келіп шықты . Бұл моногаммалық
отбасына жол ашып берді.
Қалай десек те , біздің бабаларымыз үлкен патриархаттық отбасынан
ада болмаған . Үлкен патриархаттық отбасы көне дәуірлерден басталып,
тіпті кейінгі замандарға дейінгі созылған. Үлкен патриархаттық
отбасының көптеген сипаттары ұзақ сақталған . Бұл жайлы өзара
керағар пікірлер де болғанымен, біздің дәуірдің зерттеушілері үлкен
патриархаттық отбасы жайлы келелі пікірлер айтады . Әлеуметтік-
экономикалық даму нәтижесінде үлкен патриархаттық отбасы орнына
шағын отбасы келіп шықты . Ал , В.Батраков , П.Погорельский секілді
ғалымдар: - үлкен патриархаттық отбасы тек егіншілікпен айналысқан
отырықшы еддерге ғана тән , экономикалық тұрғыдан қарағанда
көшпелілер үшін оның қажеті жоқ , сондықтан қазақ , қырғыз сияқты
халықтар өз дамуына үлкен патриархаттық отбасына соқпай , рулық
құрылыстан шағын отбасына бірден өтті, - деген пікірлері талас
тудырары хақ . Рас , көшпелілер шағын отбасына енші беру дәстүрі
енуі нәтижесінде бет бұрған . Енші беру дәстүрі аңыз әңгімелерге
қарағанда Алаша ханға тиісті . Алаша хан Ғ. Мұсабаев секілді
қазақ ғалымдарының пікірінше мұнан 2500 жыл алдын өткен . Сол
Алаша хан ұлдарына енші беріп , бір үлесін келген қонақтар үшін
қалдырған көрінеді. Сондықтан да қонақтың ішер асы, жататын төсегі
, көлігіне жем тегін болған. Бертінге дейін келген қонаққа тиесілі
сыбағасы берілмесе , кез-келген қонақ биге шағымданса, үй иесі
айып төлеген. Әліге дейін қазақтарда қонаққа деген пейілдері
тарылмағанын айта кеткеніміз орынды.
Дегенмен, шағын отбасы пайда болғанымен, қара шаңырақ
үлкен патриархаттық отбасы сипаттарын сақтап, құқықтарына ие
болған.
Бірте-бірте үлкен патриархаттық отбасының ыдырауына
көптеген себеп-салдарлардың әскрі болған. Ең алдымен , қоғамдағы
таптық жіктелудің күшеюі , патриархаттық-феодалдық тәртіптің
әлсіреуі болса керек. Феодалдық қарым-қатынас өз дегенін
істегенімен қазақ қауымы рулық-патриархаттық құрылысты жан-тәнімен
сақтауға тырысты. Көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыспен
күнелткен бабаларымыздың үлкен патриархаттық отбасын ұстап тұруына
мал мен мүлік теңсіздігі, қалыңмал төлеу, эгзогамиялық табу ( яғни,
7 атаға дейін қыз алыспау ) әсерінен, келіндер арасында туыстық
нышандар болмауы қатты кедергі жасады . Мұны тежеу жолында көп әйел
алу дәстүрі де әлсіздік етті. Әр әйелден туған бала, керісінше
сол үлкен патриархаттық отбасының күйреуіне жол ашты. Сол үшін
де халық : Екі қатынның баласы екі ру ел, - деп текке айтпаған.
Міне, осыдан келіп, сыйыспаған ұлдарына енші бөліп беру дәстүрі
амалсыз пайда болғаны хақ.
Үлкен патриархаттық отбасында әке құқығы шексіз болды
Әкелі ұлкүл дегендей, үлкен патриархаттық отбасы ыдыраған кезде
де қара шаңырақ иесі әкенің, ықпалы өте күшті болды. Бөлек
отырған ұлдары мен немерелері үшін әке үкімін заң санап, оны екі
етуге жол берілмеген . Үкен үй мәніне ие қара шаңыраққа алдымен
келіп сәлем беретін, арнайы көмек көрсетіп, сыбағаларын әкелетін.
Сөйтіп, қара шаңырақты қадірлеу, үй қожасы қайтыс болғанда да
жалғасып, қайта аруақты қастерлеу дәстүрі күшейе түскен. Әр балаға
үлес бөлгенде, қара щаңырақ үшін екі үлес қалдырылған. Оның бірі-
кенже бала үшін , екінші – қара шаңырақ - үлкен үй үшін
берілетін. Қашанда, қара шаңырақты бәйбішеден туылған кенже бала
басатын. Әлі күнге дейін бұл дәстүр күшін жоя қойған жоқ.
Қазақтарда үйленген ұлы мен немересі бірге тұра беру, әрине, үлкен
патриархаттық отбасының бір көрінісі. Қайта мұндай отбасының ауыз –
бірлігі мықты, бір қазаннан дәм жеген жандар өзара мейрімді болып
өседі, тәртіптері де жақсы болады. Ежелден-ақ бабаларымыз үлкенге
құрмет , кішіге ізнт көрсету қағидасын берік ұстанып, үлкен
патриархаттық отбасының қожасы әкеге (ата) көп құқықтар берген. Ол
көш-қонды реттеуден бастап, отбасына қатысты барлық мәселелерді
шешкен.
Қазақтар үлкен патриархаттық отбасының сиппаттарын мығым
ұстанғаннан жоғарыда ескертіп өткенбіз. Өйткені, ежелден көшпелі ,
мал шаруашылығымен айналысқан ата – бабаларымыз бірнеше үйелмелі
ұрпақтардан құралып , бірге еңбек етпесе , туысқандық қарым –
қатынастарды жеті атаға дейін сақтамаса , онда табиғат дүлейін
былай қойғанда , ішкі қақтығыстар мен тартыстардың өзінен қатты
күйзелген болар еді . Бұған сыртқы жауларды қосыңыз . Сондықтан
жеті ата ғана еиес , бүкіл руластарының ауызбірлігіне нұқсан түссе
, қағида – ережелерін сақтап , тәртіпті өз дәрежесінде ұстап тұра
алмас еді . Сондықтан да , бірлік бастауын ата балалары құраған .
Ата баласын жасы үлкен , ақыл мен парасатқа бай , көпті көрген
көне ақсақал басқарған . Бір атадан тарап , енші алып өз алдына
жеке отау құрған ұлдары мен немерелері қандай шаруа болса да
сол ақсақалмен ақылдасып , шешкен . Өз алдына жеке ауыл болып ,
түтін түтеткеніне қарамай бір жерге жиналып , өлі – тіріге қатысты
нәрселерді ақылдасып жүзеге асырған . Бәрі де бір атадан
өрбігендігін естен шығармай , бір – біріне жәрдем беріп , өзара
көмегін аямаған . Туысқандықты ұмытпау зиялылықтың , көргенділіктің
белгісі , ауызбірліктің дәлелі . Үлкен патриархаттық отбасындағы
әкеден кейіегі орында ана тұрған . Сондықтан болса керек , әдет –
ғұрып заң ережелерінде әйел құқығына ерекше көңіл бөлінген .
Өйткені , әйел отбасының ұйытқысы , босағаның алтын діңгегі ,
ұрпақ жалғастыру көзі .
Қазақ халқы ұлына да , қазыны да бірдей қарап , оларды
ешқашан алалмаған . Олардың арасындағы туыстық сезімге ерекше көңіл
бөлген. Қыздардың ұрпағы – жиен иен нағащылар қарым – қатынасы
тіпті ерекше. Міне , осыларды реттеп , жөнге салуда әйелдердің
атқарар рөлі тіпті ересен . Қазақ : Абысын тату болса ас көп ,
- деп текке айтпаған. Қашанда бір елмен екінші елдің арасындағы
құда – жекжаттық қарым – қатынас қыз алып , қыз беруден баствлады .
Күйеу жүз жылдық , құда
мың жылдық , - деп екі ел туыстасып , жақындасып
кетеді.Нәтижесінде, қуаныш – қайғыларын бірге бөлісіп , қарға тамырлы
қазаққа айналады .
Қазақтар ұлын ұяға, қызын қияға деген мағыналы ұғымға
үлкен мән береді . Он бесте отау иесі деген қағиданы бетке
тұьып , өздері жақсы білетін , аралас-құралас жүрген текті де
көргенді жерге құда түсіп, ұлдарын үйлендірген, қыздарын ұзатқан .
Қазақтар құдалықты қыз бен жігіттің қосылуы деп емес, екі
отбасының , қала берді екі рудың туыстасуы деп ұққан . Қазақтар
ажырасу үшін үйленбеген .
Әрине , отбасылық құқық нормалары құда-жекжат , нағашы-туыс -
бауыр принциптеріне орай құрылып , ең алдымен тектес өмір
заңдарының шындалуына , біртұтас , біркелкі моральдік-этникалық
нормалардың қалыптасуына жағдай жасады . Әрине , бұл ұзақ мерзімді
алды . Томаға-тұйық , оқта-текте болмаса , жат жұттықтармен етене
араласпаған ата-бабаларымыз , тұрмыс-тіршілігі , наным-сенімі аумақтағы
өздерінің мәдениетін жасау жолында үш жүзге тым әріден-ақ бөлінген .
Бұл жайлы Тарақты Ақселеу Қазақтың үш жүздік құралымы байырғы
Тәңірлік наным-сенімнен бастау алып , кейін клакссикалық көшпелі
өмір салт бел алған кезде , сол көшпелілер қоғамының табиғи-
географиялық ,
әкімшілік-территориялық және шаруашылық-мәдени крекшеліктеріне орай
қалыптасқан құрылым деп білуіміз керек , - деген сөздерінің жаны
бар.
Міне, осылайша ақылмен үшке бөлінген ата- бабаларымыз өздерінің
этно – мәдени тұтастығын сақтай білді. Оның үстіне бірыңғай тұрмыс-
тіршілік тудырған салт- дәстүр мен әдет - ғұрып заң нормаларының
қарапайым да орнықтылығының да маңызы зор болды . Сондықтан да ұлан-
асыр кең даланың шетімен , бұл шетіне жылдап сапар шеккен ата-
бабаларымыз жолға көлігінен басқа ештеме алмаған . Кез-келгенүй оның
жатын орны , кез келген ұшырасқан адам өз туысындай бауырмал
себеп салдарларын орнықтырған осы әдет-ғұрып заң нормалары . Ата-
бабаларымыз өмір сүру салтына ғана емес , шаруашылықта да қағида-
ережелер қалыптастырған . Малды жайып – бағудың өзін төрт маусымға
текке бөлмеген. Әр маусымды үштен бөліп , қазіргі қалыптасқан жылды
он екі айға бөлу ережесін ықылым замандарда-ақ қалыптастырған .
Өйткені , көшпелі тұрмыс адамдарды бір-біріне арқа сүйеп өмір сүруге
Мәжбүр етті. Оны жеті атаға болуға итермеледі . Нәтижеде қрға
тамырлы қазақ ұлан-асыр даланың кез-келген жерінен кездескен
адамдармен сүйек-шатыс болып шыға келеді . Осындай жақындастықты
тудырушы адам күні адаммен деген ережені ата-бабаларымыз анық
ұстады . Жеті атаға дейін қыз беріп , қыз алмау тереңнен
ойластырылған,
текті таза сақтап қана қоймай , алысты жақындастыратын құрал ,
мәңді заң болған . Тіпті , (ұлдың өзін айтпағанда) қыз ұзатылғанда,
түскен жеріне өз ортасының тілін , дәстүр-салтын, қағида-ережелерін,
моральдық-этникалық халықтарын бірге алып барып , таратушысы болған.
Бұл бір. Екіншіден , барған жерінің де заң-ережелері екі жақты
байыта түскен . Бұл жай тарату емес . Үштік одақтық жүйе ата-
бабаларымыздың демократиялық үлгі – моделі болған . Бұл үлгі –
модельдің мақсаты да үщеу : бірлесе қорғаны , материалдық және
рухани мұқтаждарын қамтамасыз ету . Осындай алғырлық пен
білгірліктің туындаған заңдар ортада адамды жалғыз қалдырмайды ,
берісі өз руынан , арасы нағашы – жиенінен арқа сүйер сүйеніш
табарына сенім береді . Бұдан артық қандай тағлым қажет?
Отбасынан басталған моральдік-этникалық нормалар осылайша үш
жұртқа ұласып, одан әрі бүкіл қазақтың бұлжымас заңына айналған.Мұны
бұзу ата салтын аттаған , аруаққа аса болған , қара бет,
жетесіз деген айдарға ие етіп, халық қарғы-сына ұшыратқан. Осындай
бейәдеп, бейтәртіп иелерін етегін кесіп, елден қоғамнан қуған. Елден
қуылғандарды ешкім қабылдамаған. Ең ауыр жаза осы саналған.
Мұның да түп-төркіні ата-баба, өмір салтына айландырған заңдар
адамдық нормаларға негізделген,оған қарсы шығу-еліне, жұртына қарсы
шығу деп ұғылған. Татулықтың басы ауызбірлік екенін отбасынан сақтаған ата-
бабаларымыз ұл-қыздарын еңбекке ерте жасынан баулыған. ״ Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер״ деген қағиданы берік ұстанып, ұлын әке, қызын
шеше тәрбиелеуге тырысқан. Балаларын қорқытып, ұрып – соқпаған. Оларға
отбасы беріктігін көз алдарына көрсетіп, үлгі бола білген. Әрине, отбасы
болу оңай емес, отбасы беріктігі, дәулеттілігі, көңіл-күйлерінің жақсы
болуы-бәрі отбасы-ошақ қасынан басталады. Сол отбасына деген
сүйіспеншілік, туысқанға деген мейрімділік, қонақ күту,т.б.-бәрі де
бала тәрбиесінен тыс қаламаған, әсіресе, қызға қырық үйден тыю деп,
қыз тәрбиесінен ерекше мән берген. Анасын көріп қызын ал деген
қағида қыз тәрбиесіне көп мәселелер жүктеген.Өз кезегінде әйел өте
нәзік, ерлердің қорғауы мен көмегімен зәірулігін де түсіне
білген. Ақ сүт берген ана еңбегі қасиеттелген. Жауынгершілікке ерімен
бірге жауға шапқан аналар, бейбітшілікке үй тұтқасын берік ұстаған.
Сол себепті де ежелден аналар құқығы ерлерден кемшін болмаған. Мұндай
тең құқықтар әйелдерге батыста да, шығыста да бұрын мүлдем берілмеген
көзде тұтсақ, ата-бабаларымыздың әйелдер құқығын аяққа басқан дәуге
арымыз қалай жетеді? Рас , ислам діни әйелдерге ата-бабаларымыздан
соң ғана барып, тең құқықтар берді. Былайша айтқанда, мәнін
өзгертпей , қайта екі қағида - ережелер қабысып , бірін-бірі
толықтырып сомдала түсті . Оны біз өткенімізге үңіле отырып ,
әңгімелейік.
Біздің заманымызға дейін ІІ мыңжылдықта евразиялық аталған
ұлан-асыр аумақта қалайы дәуірі басталып , өндірістік құралдар
шығарыла бастағанын Адронов мәдениеті деп аталатын археологиялық
қазбалар дәлелдеп отыр . Андронов жәдігерліктері қазіргі
Қазақстанның кезкелген жерінен табылуда . Бұл кезенде төрт түлік мал
аяғымен жайылып, ұзақ жерлерді басып , мал жағдайын қамтамасыз
ету мәселесі бірінші орынға шықты . Әлбетте, қақаған сары аязды
борандар мен қансыған ыстық табиғат дүлейлерінде малды өсіру оңай
болмаса керек. Дәл осы тұста жайлау , күздеу , қыстау атаулары
пайда болды . Қысқа ыңғайлы, жылы киіз үйлер , оның әсемдік
әшекейлері өмірге келді . Осы киіз үймен бірге мінез-құлықтар
психологиясы , ақырында ұлан-асыр аумақта көшіп-қонған түркі тектес
халықтардың біртұтас этникалық мәдениетін, дәстүр-салтын, қағида-
ережелерін орнықтырды. Бұл мәдениет басқаларға ұқсағанымен , өзіндік
сипаты мен ерекшеліктері бар , басқалар айтатын жабайы
мәденикт емес , адамзат баласының мәдениетінен мықты орын алуға
тұрарлық мәдениет еді . Қалай десек те , біз ата-бабаларымыз рулық
басқару жүйесін өз тұрмыс-тіршілігіне ыңғайлы санап, осы жүйеде е
мың жылдай өзгермей тұрып қалды . Сондықтан да , олардың салт-
дәстүрі, наным-сенімі , зат бұйымдары дами түскенімен , өзгерістерге
ұшырамады . б.ғ.д. ХІІ мыңжылдықтан бастап ІІІ үш мыңжылдық
арасында Евразия ұлы даласы қазіргі қалпын , табиғи бітімін
қалыптастырып үлгерді - деген Тарақты Акселеу тұжырымына еріксіз бас
июге тура келді . Одан әрі ол: Ұлы дала тұрғындарының тарихи
тәжірибесі кешікпей-ақ бұл далада тек көшпелі өмір салттан ғана
бақыт табуға болатынына көз жеткізді , - дейді . Әрине , ұлан-асыр
кең дала тек малдың ғана ордасы болды деу орынсыз болар еді. Бұл
ара егіншіліктің де , қолөнер кәсіпшілігін де , қалалық мәдениеттің
де ордасы болды . Оны орхеологиялық қазбалар жасаған ғалымдарымыз
айтып та жүр . Осындай , әр алуан шаруашылығы сапырылысқан , кең
дала , тұрғындары жабайы өмір кешті деу , барды көрмеу ғана .
Қайта бұлар шығыста – Қытай, батыста Еурапа халықтарының сана-сезімін
көтеруге үлкен үлес қосқан, нағыз қайтпас-қайсар, досына адал,
дұшпанына қатал, тәртібі қатаң,өмйрдін өзі ерте есейткен, әлемдік
мәдениеттен өшпес орын алатын ғажайып халық.Біз сақ, ғұн
секілді атпен,әлемге әйгілі болған бабаларымыздың тарихына көп үңіле
бермей, олардың отбасылық, қоғамдық түзілістеріне көңіл бұрайық.
Өйткені, тұрмыс-тіршіліктің негізін отбасы құрайды Отбасы нық,
тәртібі жақсы болса, қоғамыда да жақсы деп санайтын жақсы дәстүрді
жандандыра отырып, осы мәселелерді сөз етейік.
Өмір кодекстері отбасынан басталатыны даусыз.Ол абстрактты
талғам емес, шындық. Әрбір жеке адам отбасында дүниеге
келеді,отбасында дүниеге келеді, отбасында өсіп-өнеді,отбасында
үйленеді, яғни бар өмірі осы отбасымен байланысты болады. Соны жақсы түсіне
білетін ата – бабаларымыз заңның әліппесін осы арадан бастаған. ״Бесікте не
көрсең, ұшқанда соны қыласың деген қағидаларға ерекше мән берген. Әке
көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер , - деп, ұлы - әкесіне, қызы –
шешесіне еліктеген. Әке орны тым салмақты болғандықтан, оған қояр міндет те
ауыр да жауапты болған. Әке құқығында шек болмаған. Ұлын өлтіруге, қүлдыққа
беуге құқылы болған. Қарсы келген баласының жанында таспа тілген, тіпті
тілін де қырыққан. Кейін келе – келе, бұл қатаң заң жұмсарып, бас кессе
де, тіл кеспейтін заңға айналған. Бірақ, ділімізге сіңгені соншалық, әлі
күнге ата – анасы тілін алмаған балаларына: - тіліңді кесіп аламын, -
дейді. Әкені сыйлаудан, үлкенді құрметтеуге ұласқан. Жасы келгенде ерекше
құрмет көрсетілген. Әкеге қарсы келу – құдайға қарсы келумен бірдей
саналған. Сол үшін де, ХІХ ғ. Аяғына дейін өйткені, империялық заңдар бұл
тәртіпті әлсіретсе, кеңестік заңдар тамырына балта шапы әкеге қарсы
келгенднрді қра сиырға теріс мінгізіп, бетіне күйе, мойнына құрым іліп,
бүкіл ауылды айналдырып,жазалағаны біріне белгілі.Бұл тәртіпсізге
берілген жаза, басқа үлгі ретінде болсаын деп жазылған.Қазір,
әкесіне қарсы келмек түгіл, сақалынан сүйреушілер үшін неге осы
жазаны қайта тірілтпейміз? Әлде ол, жабайылық па? Әмәнда заң
әсерлері де жариялы түрде әрі қадағаланып,бақылауда болса, ол заң
жұмыс істейді.Мәселе, әр қылмыстың өзіне лайықты жазасы болып , ол
міндетті түрде берілетін, жазаның қылмыскерге ғана емес,
баршаға тәрбиелік мәні болса, онда ол жаза дұрыс әрі басқаларға
үлгі болып, қылмыстың алды алынады.Ата- бабаларымыз бұл нысанды
қатты ұстанған.Отбасы қожасын отағасы деп атаған.Отбасынан отан
құрылған.Нылығандар біреуді қарағанда: отың өшсін, отаның
күйресін,-дейді.Отағасы ақылды, көргені көп тәжірбиелі болса, ол
отбасынан өрбігендер де тәртіпті,пайымды, текті болып өседі.
Отбасындағы екінші орында ана тұрған. Ата-баба заңдары әрдайым
ақ сүт берген ананы қастерлеп, кең құқықтар берген. Бізді жабайы
дегендердің әйел құқықтар ына қалай қарағанын жақсы білеміз.Ежелгі
замандардың өзінде-ақ аналарымыз ерлермен тең құқықты болып,
жаугершілікке-соғысқа, бейбітшілікке ел ісіне араласқан.Болашақ күйеу
не келін еркін өскен. Бұл ежелгі қағидалар ислам діні енуімен
әлсіремегеннен, қайта күшейе түскенін: әкең мен анаңды бір мезетте
шақырса, алдымен анаңа жауап бер не болмаса, анаңды және анаңды,
кейін әкеңді т.б. хадистерден де, Құраннан да айқын сеземіз.Сондықтан да
ата-ана құқықтары әрдайым бірінші орынға қойылған.
Ата-бабаларымыз отбасын құруды әлеуметтік тұрғыдан қарап ,
тек екі жастың үйленуі деп ұқпаған , қайта таныс емес екі
отбасынан басталған екі рудың туыстасуы деп ұққан . Сондықтан да ,
екі жұртты қанағаттандыратын құқықтық ережелерді шығарып, оны бүкіл
қоғам қолдап қуаттаған. Әлбетте , бұл құқықтар отбасы мүшелерінен
басталған.
Әке-отбасы қожасы саналғандықтан , келетін келіннен тарайтын ұрпақ
- әке руының мүшесі болып танылуы басты қағида болған. Ру мүшесі
болу көп міндеттер жүктеген. Осы қағида бұлжымай орындалып , уақыт
өтумен жнті ұрпаққа дейін туысқан саналып , қыз беріп , қыз
алысуға тыйым салынған . Мұны бұзушылар қатаң жазаланып, өлім
жазасына кесілген . Мұндағы негізгі мақсат - тек тазалығын мүлтіксіз
сақтау .
Тек бұзылса одан өрбігендер арасындағы тата - тәттілік , туыстық
мейір бұзылады, тұрмыс-тіршілікке ақау түседі деген терең оймен
бірге, қан қосылу түбі ауру - сырқаттылыққа, кемістікке душар
ететінін сезе білген. Осы тек пәктілігіне ұзақ ғасырлар бойына
ақау түспеу, бұлжымай келе жатыр. Оның негізі бастағы қойылған
талаптың, қатаң ережелердің салдары. Ол үшін ата-бабаларымызға мың
да бір алғыс.
Ата-бабаларымыз отбасы беріктілігі әйел затына байланысты
екенін де көре білген. Әлемдегі кез келген халық , әйел теңдігі
жөнінде ата-бабаларымыз жасаған қағида ережелермен таласа алмайтыны
әмбеге аян.
Цивилизацияға жетіп, демократия кәмлеттілігін жасағандардың өздеріне
де әлі күнге олқы тұстары баршылық. Оларда туыстық сезім
кемшіндігін айтпағанның өзінде, отбасы құқықтарының жетіспеушілік
тұстары бары жасырын емес.
Әрқашанда әдет-ғұрып заңдары отбасылық құқықтарға ерекше
мән
берген. Әуелі: Қызға қырық үйден тыю деген қағидаға бас иіп,
қыз тәрбиесіне айрықша маңыз берген. Оны бүкіл қоғамға , елге
жүктеген.
Қыз өссе, елдің көркі , - деп, қыз баланы соған лайықты тәрбиелеуге
тырысқан. Мұндай тәрбие алған қыз бала жарт жұртқа барғанда да,
сіңіп кете алған. Шынын айтқанда қазақ әйелдерінің пешенесіне,
ерлерге қарағанда, көбірек тауқыметтер берген. Үй шаруасын, бала
тәрбиесін былай қойғанда, қонақ күту, киіз басу, мал сауу. Т.б. ауыр
да сыны мол жүктелген шаруалар.
Ежелгі дәірлердегі Қытайды қоршай орналасқан ғұн
тайпаларын,
Қытай жылнамасында олардың ( ру , тайпа ) әрқайсысы тау алқаптарына
шашырай қоныстанады. Өздерінің әскербасшысы , ақсақалдары бар .
100 отбасына дейінгі ғұндар жиі арлаласып тұрады , - деп , ең жақын
туыстары жиі араласатынын аңғартады . Кейін ғұн тайпалары
қалаларды иеленіп, мәдениеттері де дами түседі. Скиф мәдениетіне
ұқсас мәдениеті
болғаны , бұл екі жұрттың өзара туыстастығын көрсетеді . Ғұн
мәдениеті
Қытайға әсер еткені даусыз. Әсіресе , мұндай әсер Чжоу дәуірінде
ерекше көзге түседі. Өз кезегінде Қытайдың көщпелі ғұндарға әсері
болғаны жасырын емес. Сол дәуірлердегі Хан әулеттері тарихында:
Олар ( ғұндар ) Қытайдың солтүстік тараптарын жайлай отырып , өз
малдарымен бір жайылымнан екінші жайылымға көшіп жүреді заңдары
Ауызекі түрде. Қой үстіне отыра алатын жас баласы садақ атуға
машықтанады. Ал кәмлетке келгендері атты әскер қатарына кіреді
әскери жаттығуларға машықтанады... Ел басшыларынан бастап , бәрі де
үй жануарлары етімен күнелтеді , олардың терісін киім қылады,
жүндерінен тоқыма затттар жасайды... жеңге, келіндеріне үйлене береді
( бұл арада Әменгерлік заңы болса керек) делінген , - деп жазылған.
Олардың заңы – адам баласына қарсы қылыш көтерушіге өлім жазасы, -
дейді De Groot. Ал, И. Бичурин: олардың заңы-кесетін өткір қару мен кесек
темір пайдаланғандарға - өлім,- дейді. Былайша айтқанда нақақ қан
төгуші өлтірілген. Тайпалық одақтастықтары күшейе түскен ғұндардан
қорыққан қытайлықтар ұлы қорғанын тұрғызды. Бұл тұрғыда: Гунны
искуственно сохраняют родовой строй. На его основе построено
деление всех гуннских племен,организация войск, - дейді А. Н.
Бернштам.
Сөйтіп, біздің жыл санауымызға дейінгі дәуірлерде-ақ ата-
бабаларымыз өз заң қағидаларын қалыптастырып, ірі қоғам құрғанына
көзіміз жетеді. Әрине, күдіретті мемлекеттің құрылуына әрі ұзақ
дәуірлер дағдарысқа ұшырамай, кең даланы емін-еркін иеленуіне
отбасылық тәртібінен бастау алған бірауыздылық болатын.
Өз өмірін басқамен қосып, бірге жасау, мына фәнидің жақсы-
жаманын бірге көру, ұрпақ өсіру әркімді де әбден ойланып-толғанып
барып шешім қабылдатуға жетелейді. Сол үшін ата-бабаларымыз жар
таңдауға екі жаққа да ерік берген. Сол замандардың өзінде-ақ екі
жақтың келісімі, бірі-біріне теңдігі, жақын туыс болмауы секілді
құқықтар қалыптасқан.
Елбасшы болған Модэ ұлысын төрт жоғарғы лауазымға бөліп, оны
24 тармақты жүйемен басқарған: жоғарғы шешім шығару ру басшыларына
беріліп, мәжілістерде шешіліп отырған. Тіпті, жоғарғы билеушіні де
осы мәжіліс белгілеген-тарихта Модэні Оғыз қаған деп санайды.
Осы Оғыз қаған қоластындағы жұртына ұрандары мен таңбаларын
бекітіп берген. Сол секілді әрбір тайпа-руларға көшқондарын да
белгілеген. Кейбір аңыздарда осындай реформаны Алаша хан жасаған
дейді. Ол өз ұлдарына енші бергенде, бір үлесін қонақ үшін
қалдырған. Алаш ұраны да сол ханға байланыстырылады. Оғыз хан
тұсында Қытай ғұндарға алым-салық төлеп отырған. Біздің заманымыздан
бұрынғы екінші ғасырда ата-бабаларымыз құл еңбегін пайдаланғанымен,
дәл Еуропа, Азия елдеріндегідей құл иеленушілік формацияны
бастарынан кешірмеген. Рас, әліге дейін құлақ кесті құлың емеспін
деген сөз тіркестері халық аузында ұшырайды. Құлағын кесіп, ен
салып құл ұстағанымен бабаларымыз, егер олар адал еңбек етіп,
жалқау болмаса,
Еркіндік беріп, бостандық құқығын берген. Оларды адам баласы
ретінде
қарап, өз алдына отау еткен.
Дәуірлер өтуімен ғұндар бірлігіне ақау түсіп, қытайлықтардан
соққы жеген сәттер де аз болмады. Нәтижесінде, ғұндар Евразия
даласына қоныс аударды. Қалғандары Қытайлықтармен сіңісіп, отырықшыл
тұрмысқа көшті. Қоныс аударғандар өз қандастары сақ-үйсін
тайпаларымен араласып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Әмурдария мен
Сырдария, екі өзен алқаптарын мекендеді. Қытай деректеріне сүйенсек,
Ташкентпен Сыр бойын қаңлылар ежелден мекендеген. Бұлар да түркі
тайпаларынан болған. Бұл дәуірлерден қалған деректер тек Қытай
жылнамаларында ұшырасады. Осы деректерден бабаларымыздың отбасы
құқықтарын кездестіреміз. Отбасы құқықтары мал шаруашылығына өте
қолайлы болып табылған рулық жүйеге ақау түсірмейтін қатал
заңдармен бекітілген.
Қоғам-отбасы, ата-баласы, жеті ата, ру-тайпалардан құралған.
Бұлардың өзара қарым-қатнасының бастауы отбасынан құралатындықтан,
отбасына құқық кеңінен берілген. Отбасы қожасы - әке саналып, оның
қолына саяси, экономикялық, әлеуметтік құқықтар топталған.
Ғұндардың ұрпақтары оғыз, қыпшақ, қарлұқ т.б. атаулармен
аталған.
Ең алғаш ұлан-асыр даланы мекендеген тайпаларды түрік деп атау
542ж. Қытай деректерінде кездеседі.
Түрік одағы алғашқыда он (кейін он екі) тайпа бірлесуінен
құралған.
Бұл атау ирандықтардан бастап араб, византия, сириялықтар арқыны
жалпақ әлемге жайылады. Түрік мемлекеті негізінен көшпелі тайпалардан
тұрған. Яғни, түрік деген сөз тек бір халық не мемлекеттің
емес, көптеген тайпалардың жалпылама атауы ретінде қолданылған.
Түрік деген атаумен белгілі болған ата-бабаларымыз жаңа
дәуірді бастап жіберді. Этникалық, діл мен тілдік, құқықтық тұрғыдан
айтарлықтай өзгерістер бастау алып, қоршаған ортасында түркі тілдес
тайпалар ынтымақтастығы тез артып, үстемдікке ие бола бастады. Өз
мемлекетінде күшті әскери-әкімшілік жүйе орнатты. Ұлы Жібек жолына
қожалық етті. Осы сауда-саттық жолы арқылы түріктер тек байып қана
қоймай, Иран, Византия секілді мемлекеттер мәдениетімен де тікелей
араласты. Алайда, соғыстың жиі болуы, мемлекеттің кеңдігі,
басшылардың дербес билік жүргізуге ұмтылуы екіге бөлініп, бірі
шығыс, екінші батыс түрік қағанатына бірікті.
Қазіргі қазақ және оған өте жақын (ұйғыр, өзбек, қырғыз, т.б.)
халықтар мекендеген бөлігін Батыс-түрік қағанаты алып жатты. Бұл
дәуір нағыз түркі тектес халықтардың пісіп-жетілу, отырықшылыққа,
Сауда-саттық, қолөнер кәсібіне ден қоюымен ерекшклінеді. Мұндай
өзгерістер тіл мен сеніміне, мінез-құлқына да өзгерістер енгізді.
Алайда мемлекет ішіндегі экономиклық, әлеуметтік, саяси қарым-
қатынастардың дамуы этнонимдік жіктелу процестерін тездете түсті.
Көптеген түркі тайпалары отырықшы тұрмысқа ауысты. Тек қазіргі
қазақ аталған ата-бабаларымыз ежелден келе жатқан тұрмыс-тіршілігін,
заңдарын мығым ұстай отырып, рулық-патриархаттық тұрмыс-тіршілігінен
айырылмады.
Бұл процестер мен онан өзгерістердің дамуын, келіп енген ислам
діні тездете түсті.
Арғы атам ер түрік.
Біз қазақ еліміз
Самал тау , шалқар көл,
Сары арқа жеріміз- деп қазақтар осы түркілердің бір бұтағы ретінде,
қара шаңыраққа ие болып қалған. Бірде біздің ата-бабаларымыз
қыпшақ, скиф делініп те аталса, енді бірде оғыз деп басқаша
аталғанымен, жалпы осы секілді ортақ бір атауға біріккен көптеген
қазақи тайпалардан тұрған. М. Қашқари осындай тайпалар одағы ( яғни
қазақилар) тамаша таза түрік тілін сақтап, сөйлесетінін айталады.
Қыпшақ одағындағы барлық түрік тайпаларының ортақ тілі болған.
Өйткені, одаққа біріккен бұлардың әдет-ғұрып заңдары, ортақ тілі,
көшпелі, жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, мәдени-әлеуметтік
ортасының бірегей болуы, әскери-демократиясы заңдары, әскери
қимылдарды бірге жүргізу, т.б. ортақ бір этнонимдік қасиеттерді,
мінез-құлықтарын, сенімін, дінін, тілін қалыптастырды. Әрине, қазақ
халқының
Қалыптастырған этникалық процестер тамырын сонау ғұн, тіпті онан да
арғы замандары алып жатыр.
Қытай Халық Республикасында тұратын ғалым Нығмет Мыңжани Қазақ
атауы өте ерте замандарда кездесетінін айтады. Өзінің Қазақ
халқының қысқаша тарихы атты еңбегінде біздің заманымызға дейінгі ІІ
мыңжылдықтың ортасында Еуразия қар тасында жаңа этно-мәдени
қауымдастық қазақтар пайда болды деп деп жазады С. Аманжолов пен
Х. Әділгереевтер қазақ жүздері ҮІІ-ХІІ ғ.ғ. пайда болғанын айтады.
Осы еңбекті жазушылар да жүз - бөлік , тарам , сала , топ
деген мағыналарды білдіретін араб сөзі болса, ал қазақ та
бұлар хақ, бұлар ақ - дегенді білдіретін - һаза+хақ = һазақ,
сөйтіп екі этнонимдік сөздер де араб тілінен енген, яғни ҮІІІ-
ХІІІ ғ.ғ. аралығында қалыптасқан қазақтардың негізгі сипаттарын
көрсетеді. Сол секілді көптеген жаңадан енген- мәдени сөздрді
айтпағанның өзінде, қағида, айып, жаза, уәде, өсиет, азап, зінә,
күнә, қазы, т.б. құқықтық термин-сөздер де енген. Қазық халқының
қалыптасуы монғол шапқыншылығына дейінгі алдын болған.
Монғол шапқыншылығы, жаңа жерлерді жаулап алу түркі тектес
тайпалардың өз алдына отау тігіп, жеке этностарға айнала
бастағанда, яғни күштері бөлініп, әлсіздеген, өзара әлі бітімге
келмеген кезде болып өтті. Шыңғыс ханның көргендігі сол, осы
бытыраңқы түркі тайпаларының басын өз қол астына, басқа елдерге
жасаған жорықтарындарда біріктіре алды. Көнбегендері шығыс Еуропаға
ойысты. Олардың біразы монғол тұтқындарына түсіп, өзге елдерге
құлдыққа сатылды (мамлук пен ғұлам, мысыр мен Үндістандағы).
Дегенмен, Шыңғыс хан тек қантөгіске ұласқан жорықтан жүргізбеген,
сол секілді көшпелі әр түрлі этностарды біріктіріп олардың бұрынғы
бабалары қалдырған әскери- әкімшілік жүйелерін тірілтіп, әскерін
ондық, жүздік, мыңдық, он мыңдық, оң мыңдық бөліктерге бөлінгенін
қатаң тәртіп заңдарын, билер кеңесін, халық мәжілісін қайтадан іс-
әрекет етуге әкелінген ерекше айтпасқа болмайды. Ол өзінің Ұлы
жаса (монғолша-их-загос) заңында ежелгі бабаларымыздың қатаң
тәртібін жүзеге келтірген. Түркі тайпаларына монғолдар теріс
қарамаған. Бартольд В.В. Монғол шапқыншылығы түрік тайпаларының
саяси ықпалы өскенін, Еуразиялық ұлан-ғайыр далалық кеңістікте
көктемдік жүргізуіне көмектескенін дұрыс жазады. Әл-Омари болса,
татар-монғолдардың табиғи және нәсілдік қасиеттерін бірге тұрған
түрік нәсілдері жеңуі нәтижесінде, татар-монғолдар түріктерге ұқсап
кетті деген сөзінің жаны бар. Қазақи дәуірде этноним болып
қалыптасқан қазақи тайпалар көп болғандықтан азшылық болған
монғолдар бұл аралықта олармен сіңісіп, араласып кетті, тек
басшылық жолдарын ресми түрде сақтап отырды (мысалы: хан, сұлтан тек
осылардан сайланды).
2.Неке және отбасы құқықтарының қайнар көздері
Қазақ халқының отбасы және неке құқықтарының қайнар көздеріне
негізінен көне дәуіріндегі әдет-ғұрып заң нормалары сонымен қатар:
Ақсақалдар Ережесі . Ата-баба жолы . Оғыз ханның заңдары,
Мұсылмандық шариат, Қасым ханның Қасқа жолы, Тәуке ханның Жеті
жарғысы, Патшалық Ресей тұсындағы Кіші Ережелер жатады.
Әлбетте, қағида-ережелердің қалыптасуында діни сенімдердің
алар орны ерекше. Алғашқы қауымдік құрылыс тұсында-ақ көптеген
жәйттер адамдарды толғандырып, ойлануға мәжбүр еткен. Тіпті, еңбек
етуге үйренбеген адамзат баласы, табиғаттың даяр өнімін пайдалана
отырып, кейбір өсімдіктер, аңдар мен құстар ерекше қастерленген. Оны
біз төтемистік құбылысты бастарынан кешірген дүние жүзі халықтары
сенім-нанымдарынан көре аламыз. Мысалы, қырғыздар бұғыны қастерлеп ,
ана ретінде қараса, біреулер қасқырды санайды. Әрі бірден соң аң-
құстардың кейбір мүшелерін: тісін, мүйізін, сүйегін, қауырсынын, т.б.
әлі күнге қасиеттеп, құрметтей қарайтынын жасыруға болмайды.
Әсіресе, осындай қастерлеу көне рулық қарым-қатынаста күшейе түскен.
Ру-белгілі бір қандас топтардың топтасуы. Осы топтардың көсемдері
төтемістік жан-жануарға теліп, солардан шығаруға тырысады. Сөйтіп,
сол жануарларды киеліге айналдырады. Мысалы, Қарабай мен Сарыбайдың
буаз маралға кезігуін суреттеген Қозы көрпеш- Баян сұлу жырында
қазақтар маралды киелі жануар есебінде қараған. Болмаса, арқардың
мүйізі, үкінің қауырсыны, т.б. бәлекеттен қорғайтын киелі, қасиетті
нәсерлер деп қараған. Мал шаруашылығы дамыған сайын төрт түлік
малдың иесі бар деп санаған. Түйе Ой-сыл қара, Жылқы-Қамбар ата,
Сиыр-Зеңгі баба, Қой- Қорасан баба, т.т. Осылардан келіп, қоршаған
ортаны танып-білу тереңдей түсіп, ежелгі бабаларымыз жаратушының
барына сенген. Оны Тәңірі деп атап, қиналған сәттерінде: Тәңірім
қолдай гөр! - деп жалбарына, кейігенде: Тәңірі ұрсын! деген.
Тәңірі бүкіл әлемді жаратушы ие, оны көкте – деп ұққан. Оған серік
теңемеген. Бұл сенім кейін пайда болған исламдық діннің ешбір
кедергісіз қоғамымызға таралуыны зор себін тигізген. Қөптеген
ғалымдарымызбен пікір жазып қалдырушылар бұл мәселеге терең байыппен
бармай, ата-бабаларымызды біресе отқа, біресе күнге, біресе айға,
табынып, бір құдайға жалбарынатынын естерінен шығарады. Күн, от, Ай,
жұлдыз т.б. ата-бабаларымыз киелі, қасиетті деп санаған ғой!
Мысалы: от, ыстық, нұр деген ұғымдар ата-бабаларымыздың
санасына алғаш еніп, терең орын алған. От тек тағамға дәм
енгізбеген, суықтан қорғаған, азулы андардан сақтаған, бойға жылу
берген, айналаға нұр төккен. Бұл да аз. От жағылудан барып,
отбасы құралған. Әрбір жанұя өз отын жаққан. Содан барып отбасы,
отағасы, Отан секілді терминдер пайда болған. Бұл терминдер
ардақталып, оны қорғайтын заңдар пайда болған. Отбасының қожасы -
отаға. Отаға құқығында шек болмаған. Отбасын құрайтын әке мен
ананын құқықтырын отағасы мен атанасы (Ұмай ана) жүргізген. Бұларға
қарсы шығу ауыр қылмыс саналған. Қасарысқан тілазар ұл-қыздарының
тілін кескен (Әлі күнге осындай қылық көрсеткен ұл-қыздарын ата-
анасы тіліңді кесіп аламын деулерді сол заманалардан сақталып,
санада қалған). Құл жұмсап, қарсы шыққандары өлтірілген. Ауыр
қарғыс: Отың өшкір , Отаның бүліңгір секілді айтылған. Ата-
бабаларымыз ыстық күн нұрымен от көп нәрсені пәктеп, бәлекет, ауыр
сырқаттан сақтайды деп түсінген. Екі жақтан жанған от арасынан
ауру келгенде, малдарын айдаған, ауру адамды отпен аластаған.
Шариат та Күн, от, құм т.б. нәрселерді пәктейтін қайнар көз деп
санайды.
Кез келген халықтың алғашқы бастаулары осы айтылғандарға орай
пайда болып, бірте-бірте көпшілік қолдап-қуаттайтын әдет-ғұрыптарға,
дағдыға айналып, араларынан қоғамдық қарым-қатыныстарға тікелей
қажеттілері жазылмаған, бірақ міндетті түрде орындалуға тиісті
қағида ережелерге ойысып, саналарынан мығым орын алып, жаппай
орындала бастайды.
Қоршаған ортаны тани түсу, ұзақ аумақтарға көшіп-қону
барысында ата-бабаларымыздың сана-сезімдерін де үрдіс күшейе түсті.
Тәңірінің сенімі ұлғая түскен сайын оның дәнекерлері де пайда
бола берді. Мысалы, қайтыс болғандардың аруаққа айналуы, жанның
өлмеуі, т.б. жәйттер күрделене түсіп, олар жайлы әрқилы дәстүр-
салттар қалыптасты. Аруақ разы бролмай, тірі байымайды , шыбын
жан ұшып жүреді, т.б. пікірлер қалыптасты. Бұл пікірлер
философиялық категориялар есебінлде осы кездерде де нақтылына түсу
үстінде. Аруақ-араб сөзі екендігіне қарамай, аруаққа сену, қайтыс
болғандарды қастерлеу, ежелгі дәуірлерден бері бар қағида. Бұл
жайлы Ф. Поярков: По понятию киргизов, дух умерших предков, как
ближайших, так и отдаленных, покровительствует тем из оставшихся,
которые ведут жизнь достойную их памяти и делают добрые дела; в
таком случае аруак невидимо над их жилищами помогает им и
оберегает их от несчастий- деген сөзі өте дұрыс. Өйткені, жақсылық
пен қуанышта, дастарқан басында ата-бабаларымыз аруақтарды жиі
есептеп отырған.
Олардың басына құрбандықтар шалып, үнемі олардың
қолдапқуаттауын сұраған. Кейін, ислам діні енуімен, бейсенбі, жұма
күндері оларды естеп, Құран оқылатын болды. Айт күндері қабір
басына бару міндеттелді. Дегенмен, ислам енгеніне қарамай, ата-
бабаларымыз өлім-жетім мен ас-тойларда бұрыннан келе жатқан
дәстүрлері мен өз әдет-ғұрыптарын мығым ұстап, көп тұстарын өз
күйінше сақтап қалды. Мысалы, отбасындағы құқықтардан, қалыңмал,
жасау, қыз алып қашу, жар-жар, әмеңгерлік, т.б. сақталды.
Ежелден-ақ ата-бабаларымыз өлгендердің басын күн батысқа
(қәзірде де солай, яғни, ислам дінінің әсері емес) қаратып көмген.
Басына тас белгілер қойғаны болмаса, күмбездер салмаған. Біздің
ойымызша қару-жарағымен, киімімен тек соғыста өлгендерді жерлеген
болулары керек. Жоқтау айту ежелден қалыптасқан салт. Марқұмның
жасына қарай жоқтау айтылған. Қаралы өлім-жетімде сабырлыққа
шақырып, көңіл айту ата-бабаларымызды ойлап-толғануға, ақылға-ақыл
қосуға итермелеген. Қоғамда болып жатқан жақсылық пен жамандық, ақ
пен қара, достық пен қастық, әділдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3-5
1тарау
1.Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6-21
2. Неке және отбасы құқықтарының қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-38
2.тарау
1Қазақтардың неке құру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
9-48
2 Неке және отбасы құқықтарының негізі
институттары ... ... ... ... ... ... ...49-68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-70
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71-72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік жүйеде қазақ хақының да басқа
халықтар секілді алар орыны ерекше. Өйткені, ,, Қазақ,, деген этноним
соңғы ғасырларда қалыптасқанымен ( бізді ғасырларда
орыстар ,,киргиз-қайсақ,, немесе ,, киргиз,, деп атаған), қазақтардың
тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның үстіне
қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі
тектес халықтардың өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан әдемі
дәстүр - салттары бар. Бұл дәстүр – салттарды, қағида -
ережелерді мықты қоғамдық құрылысы болмаса, ата – бабаларымыз
ұрпақтан – ұрпаққа сақтап қалуы екі талай екені даусыз. Үшінші
мыңжылдыққа санаулы күндер қалғанда біздің болмысымыздың ең
көкейкесті сұрақтары - ұлттық үндестігіміздің мән – мағынасы неде,
қазіргі Қазақстан үшін мәдениетке қатысты үлгінің қандайы қонымды
, біздің ұлттық санамыздың арқауы неде , қазіргідей жедел
құбылатын заманда ,,мен,, дегізерлік ұлттық қасиеттерді қалай
сақтауға болады ? - деген келелі сұрақтарды Елбасшымыз тектен – текке
қойып отырған жоқ . Оның үстіне ,,Қазақтар – ұлы өркениеттердің
мұрагерлері тарихтың сан – сапалық құз – қияларынан өзінің ұлттық
,,мен,, дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады . Жай ғана алып
шығып , жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен бірге еселеп жаңғырта
да білді,, - деп , өткен дәуірлерден келе жатқан жақсы
қасиеттерімізді де естен шығармауды ұсынып отыр. Президентіміздің
айтып отырған басты қасиеті , қазақтар ұзақ жылдар бойы не діни,
не этникалық біртектестігінен айнымағаны. Мұның негізін біз
тереңнен іздегеніміз мақұл .
Кез-келген қоғамның негізі – отбасы . Біздің ата-
бабаларымыздың тұрмыс – тіршілігінде отбасы ең маңызды тіршілік
буыны саналып, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлегендей
аламыз.
Адамзаттың жаратылысының басты мақсаты - адамзат ұрпағының
үздіксіз жалғасуының , болашақ ұрпақ болуының қамтамасыз ету
арқылы жүзеге асыру. Ол қарама - қарсы жыныстағы адамдардың жұптасып
, некелесіп отау құруымен қамтамасыз етіледі . Екеуі некелесіп
құрған шаңырағын отау , отбасы дейді. Ата-бабаларымыз бұл екеуін
жарты деп ұтып, екі жарты қосылып, бір бүтін болды дейді. Сол
үшін бүтінге айналған бұл екі зат, әманда бірге болып, ыстық пен
суықты , жақсылық пен қиындықты бірге бөліседі. Адам деген атқа
ие болғаннан соң , адамгершілік қасиеттерін сақтап, ұрпақтарын да
пәктікке тәрбиелейді. Будда діні де, ислам діні де некесіз
жыныстық қатнасқа тиым салады. Өйткені, жұптасу, некелесу – адалдық,
тазалықтың көрінісі. Ал, некесіз жыныстық қатнасқа түсу жабайылық,
дінсіздік, тазалықты бұзу болып табылып, жезөкшелікке, зинақорлыққа,
бұзылғандыққа жетелейді.
Отбасы мықты болмаса, қоғам берік болмйтынын терең
ұғынған ата-бабаларымыз отбасын әлсіретіп күйретпейтіндей қағида-
ережелерді қалыптастырып , оны көздің қарашығындай сақтаған. Негізгі
отбасы институттары (қалыңмал, жасау, әмк\еңгерлік, жеті атаға дейін
қыз беріп, қыз алмау, мұрагерлік, енші беру, жетімдерді жат жұртқа
бермеу, рулық қабырстандарының болуы, т.б) тым ертеден-ақ қалыптасып ,
әр дәуірде сомдалып, ширатыла түскен . Әрине, бұл отбасы заңдары
қатаң қорғалғандықтан отбасы күйреуі, ажырасу секілді кінәраттар өте
сирек кездескен. Өйткені орай, ата-баьаларымыздың отбасы және
некеге қатысты қағида-ережелерін егжей-тегжей зерттеу әлі күнге
мықтап қолға алынбай отыр. Сонымен нәтижесінде қазіргі кезде отбасы
мен неке заңдары солғын тартып, отбасылар жиі күйреуде. Қаракөз
қыздарымыз жатжұрттықтарға тұрмысқа шығуда. Қазақ халқының
демографиялық өсіп-өнуі мәз емес, бұл ата-баба заңдары тұрмыс-
тіршілігімізді нығайтып, жақсартуда да алар орны ерекше. Еліміз
тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы біраз жылдар өтті. Қазақстан
мемлекетінің мығым болу-болмауы осы-неке мен отбасы құқықтарының
реттелуіне байланысты. Кешегі кеңес өкіметі бұрыннан мызғымай келе
жатқан неке және отбасы заңдарымыздың тамырына балта шауып, іріткі
салғаны әмбкгк аян. Сол себепті де, бұл тақырыптың маңыздылығы өте
үлкен. Бұл мәселеге мемлекеттік тұрғыдан қарап, еш уақытта да
маңызын төмендетуге әсте болмайды.
1.Тарау
1.ҚАЗАҚТАРДЫҢ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ
Қазіргі Қазақ халқы атанған жұрттың тарихы сағымданып , үш
жарым мың жылдық дәуірлерге сіңіп кетеді. Ол кезде балаларымыз
қандай атақ-даңқымен белгілі бола білгені әзірге беймәлім , тек
қытайдың ұлы қоғанынан Еуропадағы Балқан тауына дейінгі , Евразия
аталған , ұлан-асыр кең даланы мекендеп , көшіп қонғаны
талассыз.
Археологтарымыз бен тарихшы ғалымдарымыз , осынау кең далада
көшіп-қонған тайпалардың тұрмыс – тіршілігін анықтау жолында аянбай
тер төгіп , жер қыртыстарына байыппен зерттеу жүргізуде .
Әлбетте, қыруар еңбек пен төзілімдікті талап ететін бұл жұмыс ,
ұзақ жылдарға созылары белгілі . Еліміз тәуелсіздігін алып ,
егеменді ел болғаны бұл жұмыстың маңыздылығы арта түсері анық .
Әрине , егеменді ел болған соң , өткеніне үңіліп , қажеттілерін
қоғам кәдісіне жарату өркениеттіліктің көрінісі болмақ . Бұл
орайда тек тарихшыларымыз ғана емес , заңгерлеріміз де ,
тілшілеріміз де , психологтарымыз да , философтарымыз да , жалпылай
айтқанда , ізгілік пәндері комплексті түрде ат салысып , бірге
жұмылып , өз тарихымызды жолға қойғанымызға не жетсін .
Осы ретте , халқымыздың әдет-ғұрып заңдарын егжей-тегжей
зерттеу , қазақ халқының болмысын танып-білуде алар орны ерекше
.
Қашан да болмасын қоғамның кейпін анықтауда отбасы мен неке
құқықтық нормаларының берері көп . Өйткені , қандай қоғам
болмасын, оның ең кішкентай бөлшегі – отбасынан құралады . Отбасы
мықты болмай , қоғам оңалмайды.
Бүкіл дүние жүзі халықтары секілді қазақ халқының да
өзіне тән отбасылық тарихы бар . Әзірге қалыптасқан пікір бойынша
, алғашқы қауымдық құрылыстағы ең алғашқы отбасы түрі-топты
некеге негізделген . Былайша айтқанда адамзат баласы жақын туыс ,
бауырлас бола тұра , некелескен . Ислам тарихында да бұл жайт
айқын айтылады . Адам ата мен һауа анадан туылған Әбіл мен Қабыл
, бауырлас қарындастарына таласып , өлтіргені сөз болады . Сөйтіп:
Алғашқы заманда , қарындастары ағасының әйелі болған , мұның өзі
әдепсіздікке жатпайтын еді - деген К.Маркстің сөзінің жаны бар.
Мұндай жайттен біздің бабаларымыз да қалыс қалмаған сықылды .
Сондықтан да , кейіннен жеті атаға дейін жақын туыстарға өзара
үйленуге тыйым салынған. Сөйтіп , бабаларымыз тағылық , топтық
некеден біртіндеп арылып , жұпты неке дүниеге келсе керек .
Өндіргіш күндердің дамып , еңбек бөлісінің пайда болу нәтижесінде
ортақ меншік орнына жеке меншік келіп шықты . Бұл моногаммалық
отбасына жол ашып берді.
Қалай десек те , біздің бабаларымыз үлкен патриархаттық отбасынан
ада болмаған . Үлкен патриархаттық отбасы көне дәуірлерден басталып,
тіпті кейінгі замандарға дейінгі созылған. Үлкен патриархаттық
отбасының көптеген сипаттары ұзақ сақталған . Бұл жайлы өзара
керағар пікірлер де болғанымен, біздің дәуірдің зерттеушілері үлкен
патриархаттық отбасы жайлы келелі пікірлер айтады . Әлеуметтік-
экономикалық даму нәтижесінде үлкен патриархаттық отбасы орнына
шағын отбасы келіп шықты . Ал , В.Батраков , П.Погорельский секілді
ғалымдар: - үлкен патриархаттық отбасы тек егіншілікпен айналысқан
отырықшы еддерге ғана тән , экономикалық тұрғыдан қарағанда
көшпелілер үшін оның қажеті жоқ , сондықтан қазақ , қырғыз сияқты
халықтар өз дамуына үлкен патриархаттық отбасына соқпай , рулық
құрылыстан шағын отбасына бірден өтті, - деген пікірлері талас
тудырары хақ . Рас , көшпелілер шағын отбасына енші беру дәстүрі
енуі нәтижесінде бет бұрған . Енші беру дәстүрі аңыз әңгімелерге
қарағанда Алаша ханға тиісті . Алаша хан Ғ. Мұсабаев секілді
қазақ ғалымдарының пікірінше мұнан 2500 жыл алдын өткен . Сол
Алаша хан ұлдарына енші беріп , бір үлесін келген қонақтар үшін
қалдырған көрінеді. Сондықтан да қонақтың ішер асы, жататын төсегі
, көлігіне жем тегін болған. Бертінге дейін келген қонаққа тиесілі
сыбағасы берілмесе , кез-келген қонақ биге шағымданса, үй иесі
айып төлеген. Әліге дейін қазақтарда қонаққа деген пейілдері
тарылмағанын айта кеткеніміз орынды.
Дегенмен, шағын отбасы пайда болғанымен, қара шаңырақ
үлкен патриархаттық отбасы сипаттарын сақтап, құқықтарына ие
болған.
Бірте-бірте үлкен патриархаттық отбасының ыдырауына
көптеген себеп-салдарлардың әскрі болған. Ең алдымен , қоғамдағы
таптық жіктелудің күшеюі , патриархаттық-феодалдық тәртіптің
әлсіреуі болса керек. Феодалдық қарым-қатынас өз дегенін
істегенімен қазақ қауымы рулық-патриархаттық құрылысты жан-тәнімен
сақтауға тырысты. Көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыспен
күнелткен бабаларымыздың үлкен патриархаттық отбасын ұстап тұруына
мал мен мүлік теңсіздігі, қалыңмал төлеу, эгзогамиялық табу ( яғни,
7 атаға дейін қыз алыспау ) әсерінен, келіндер арасында туыстық
нышандар болмауы қатты кедергі жасады . Мұны тежеу жолында көп әйел
алу дәстүрі де әлсіздік етті. Әр әйелден туған бала, керісінше
сол үлкен патриархаттық отбасының күйреуіне жол ашты. Сол үшін
де халық : Екі қатынның баласы екі ру ел, - деп текке айтпаған.
Міне, осыдан келіп, сыйыспаған ұлдарына енші бөліп беру дәстүрі
амалсыз пайда болғаны хақ.
Үлкен патриархаттық отбасында әке құқығы шексіз болды
Әкелі ұлкүл дегендей, үлкен патриархаттық отбасы ыдыраған кезде
де қара шаңырақ иесі әкенің, ықпалы өте күшті болды. Бөлек
отырған ұлдары мен немерелері үшін әке үкімін заң санап, оны екі
етуге жол берілмеген . Үкен үй мәніне ие қара шаңыраққа алдымен
келіп сәлем беретін, арнайы көмек көрсетіп, сыбағаларын әкелетін.
Сөйтіп, қара шаңырақты қадірлеу, үй қожасы қайтыс болғанда да
жалғасып, қайта аруақты қастерлеу дәстүрі күшейе түскен. Әр балаға
үлес бөлгенде, қара щаңырақ үшін екі үлес қалдырылған. Оның бірі-
кенже бала үшін , екінші – қара шаңырақ - үлкен үй үшін
берілетін. Қашанда, қара шаңырақты бәйбішеден туылған кенже бала
басатын. Әлі күнге дейін бұл дәстүр күшін жоя қойған жоқ.
Қазақтарда үйленген ұлы мен немересі бірге тұра беру, әрине, үлкен
патриархаттық отбасының бір көрінісі. Қайта мұндай отбасының ауыз –
бірлігі мықты, бір қазаннан дәм жеген жандар өзара мейрімді болып
өседі, тәртіптері де жақсы болады. Ежелден-ақ бабаларымыз үлкенге
құрмет , кішіге ізнт көрсету қағидасын берік ұстанып, үлкен
патриархаттық отбасының қожасы әкеге (ата) көп құқықтар берген. Ол
көш-қонды реттеуден бастап, отбасына қатысты барлық мәселелерді
шешкен.
Қазақтар үлкен патриархаттық отбасының сиппаттарын мығым
ұстанғаннан жоғарыда ескертіп өткенбіз. Өйткені, ежелден көшпелі ,
мал шаруашылығымен айналысқан ата – бабаларымыз бірнеше үйелмелі
ұрпақтардан құралып , бірге еңбек етпесе , туысқандық қарым –
қатынастарды жеті атаға дейін сақтамаса , онда табиғат дүлейін
былай қойғанда , ішкі қақтығыстар мен тартыстардың өзінен қатты
күйзелген болар еді . Бұған сыртқы жауларды қосыңыз . Сондықтан
жеті ата ғана еиес , бүкіл руластарының ауызбірлігіне нұқсан түссе
, қағида – ережелерін сақтап , тәртіпті өз дәрежесінде ұстап тұра
алмас еді . Сондықтан да , бірлік бастауын ата балалары құраған .
Ата баласын жасы үлкен , ақыл мен парасатқа бай , көпті көрген
көне ақсақал басқарған . Бір атадан тарап , енші алып өз алдына
жеке отау құрған ұлдары мен немерелері қандай шаруа болса да
сол ақсақалмен ақылдасып , шешкен . Өз алдына жеке ауыл болып ,
түтін түтеткеніне қарамай бір жерге жиналып , өлі – тіріге қатысты
нәрселерді ақылдасып жүзеге асырған . Бәрі де бір атадан
өрбігендігін естен шығармай , бір – біріне жәрдем беріп , өзара
көмегін аямаған . Туысқандықты ұмытпау зиялылықтың , көргенділіктің
белгісі , ауызбірліктің дәлелі . Үлкен патриархаттық отбасындағы
әкеден кейіегі орында ана тұрған . Сондықтан болса керек , әдет –
ғұрып заң ережелерінде әйел құқығына ерекше көңіл бөлінген .
Өйткені , әйел отбасының ұйытқысы , босағаның алтын діңгегі ,
ұрпақ жалғастыру көзі .
Қазақ халқы ұлына да , қазыны да бірдей қарап , оларды
ешқашан алалмаған . Олардың арасындағы туыстық сезімге ерекше көңіл
бөлген. Қыздардың ұрпағы – жиен иен нағащылар қарым – қатынасы
тіпті ерекше. Міне , осыларды реттеп , жөнге салуда әйелдердің
атқарар рөлі тіпті ересен . Қазақ : Абысын тату болса ас көп ,
- деп текке айтпаған. Қашанда бір елмен екінші елдің арасындағы
құда – жекжаттық қарым – қатынас қыз алып , қыз беруден баствлады .
Күйеу жүз жылдық , құда
мың жылдық , - деп екі ел туыстасып , жақындасып
кетеді.Нәтижесінде, қуаныш – қайғыларын бірге бөлісіп , қарға тамырлы
қазаққа айналады .
Қазақтар ұлын ұяға, қызын қияға деген мағыналы ұғымға
үлкен мән береді . Он бесте отау иесі деген қағиданы бетке
тұьып , өздері жақсы білетін , аралас-құралас жүрген текті де
көргенді жерге құда түсіп, ұлдарын үйлендірген, қыздарын ұзатқан .
Қазақтар құдалықты қыз бен жігіттің қосылуы деп емес, екі
отбасының , қала берді екі рудың туыстасуы деп ұққан . Қазақтар
ажырасу үшін үйленбеген .
Әрине , отбасылық құқық нормалары құда-жекжат , нағашы-туыс -
бауыр принциптеріне орай құрылып , ең алдымен тектес өмір
заңдарының шындалуына , біртұтас , біркелкі моральдік-этникалық
нормалардың қалыптасуына жағдай жасады . Әрине , бұл ұзақ мерзімді
алды . Томаға-тұйық , оқта-текте болмаса , жат жұттықтармен етене
араласпаған ата-бабаларымыз , тұрмыс-тіршілігі , наным-сенімі аумақтағы
өздерінің мәдениетін жасау жолында үш жүзге тым әріден-ақ бөлінген .
Бұл жайлы Тарақты Ақселеу Қазақтың үш жүздік құралымы байырғы
Тәңірлік наным-сенімнен бастау алып , кейін клакссикалық көшпелі
өмір салт бел алған кезде , сол көшпелілер қоғамының табиғи-
географиялық ,
әкімшілік-территориялық және шаруашылық-мәдени крекшеліктеріне орай
қалыптасқан құрылым деп білуіміз керек , - деген сөздерінің жаны
бар.
Міне, осылайша ақылмен үшке бөлінген ата- бабаларымыз өздерінің
этно – мәдени тұтастығын сақтай білді. Оның үстіне бірыңғай тұрмыс-
тіршілік тудырған салт- дәстүр мен әдет - ғұрып заң нормаларының
қарапайым да орнықтылығының да маңызы зор болды . Сондықтан да ұлан-
асыр кең даланың шетімен , бұл шетіне жылдап сапар шеккен ата-
бабаларымыз жолға көлігінен басқа ештеме алмаған . Кез-келгенүй оның
жатын орны , кез келген ұшырасқан адам өз туысындай бауырмал
себеп салдарларын орнықтырған осы әдет-ғұрып заң нормалары . Ата-
бабаларымыз өмір сүру салтына ғана емес , шаруашылықта да қағида-
ережелер қалыптастырған . Малды жайып – бағудың өзін төрт маусымға
текке бөлмеген. Әр маусымды үштен бөліп , қазіргі қалыптасқан жылды
он екі айға бөлу ережесін ықылым замандарда-ақ қалыптастырған .
Өйткені , көшпелі тұрмыс адамдарды бір-біріне арқа сүйеп өмір сүруге
Мәжбүр етті. Оны жеті атаға болуға итермеледі . Нәтижеде қрға
тамырлы қазақ ұлан-асыр даланың кез-келген жерінен кездескен
адамдармен сүйек-шатыс болып шыға келеді . Осындай жақындастықты
тудырушы адам күні адаммен деген ережені ата-бабаларымыз анық
ұстады . Жеті атаға дейін қыз беріп , қыз алмау тереңнен
ойластырылған,
текті таза сақтап қана қоймай , алысты жақындастыратын құрал ,
мәңді заң болған . Тіпті , (ұлдың өзін айтпағанда) қыз ұзатылғанда,
түскен жеріне өз ортасының тілін , дәстүр-салтын, қағида-ережелерін,
моральдық-этникалық халықтарын бірге алып барып , таратушысы болған.
Бұл бір. Екіншіден , барған жерінің де заң-ережелері екі жақты
байыта түскен . Бұл жай тарату емес . Үштік одақтық жүйе ата-
бабаларымыздың демократиялық үлгі – моделі болған . Бұл үлгі –
модельдің мақсаты да үщеу : бірлесе қорғаны , материалдық және
рухани мұқтаждарын қамтамасыз ету . Осындай алғырлық пен
білгірліктің туындаған заңдар ортада адамды жалғыз қалдырмайды ,
берісі өз руынан , арасы нағашы – жиенінен арқа сүйер сүйеніш
табарына сенім береді . Бұдан артық қандай тағлым қажет?
Отбасынан басталған моральдік-этникалық нормалар осылайша үш
жұртқа ұласып, одан әрі бүкіл қазақтың бұлжымас заңына айналған.Мұны
бұзу ата салтын аттаған , аруаққа аса болған , қара бет,
жетесіз деген айдарға ие етіп, халық қарғы-сына ұшыратқан. Осындай
бейәдеп, бейтәртіп иелерін етегін кесіп, елден қоғамнан қуған. Елден
қуылғандарды ешкім қабылдамаған. Ең ауыр жаза осы саналған.
Мұның да түп-төркіні ата-баба, өмір салтына айландырған заңдар
адамдық нормаларға негізделген,оған қарсы шығу-еліне, жұртына қарсы
шығу деп ұғылған. Татулықтың басы ауызбірлік екенін отбасынан сақтаған ата-
бабаларымыз ұл-қыздарын еңбекке ерте жасынан баулыған. ״ Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер״ деген қағиданы берік ұстанып, ұлын әке, қызын
шеше тәрбиелеуге тырысқан. Балаларын қорқытып, ұрып – соқпаған. Оларға
отбасы беріктігін көз алдарына көрсетіп, үлгі бола білген. Әрине, отбасы
болу оңай емес, отбасы беріктігі, дәулеттілігі, көңіл-күйлерінің жақсы
болуы-бәрі отбасы-ошақ қасынан басталады. Сол отбасына деген
сүйіспеншілік, туысқанға деген мейрімділік, қонақ күту,т.б.-бәрі де
бала тәрбиесінен тыс қаламаған, әсіресе, қызға қырық үйден тыю деп,
қыз тәрбиесінен ерекше мән берген. Анасын көріп қызын ал деген
қағида қыз тәрбиесіне көп мәселелер жүктеген.Өз кезегінде әйел өте
нәзік, ерлердің қорғауы мен көмегімен зәірулігін де түсіне
білген. Ақ сүт берген ана еңбегі қасиеттелген. Жауынгершілікке ерімен
бірге жауға шапқан аналар, бейбітшілікке үй тұтқасын берік ұстаған.
Сол себепті де ежелден аналар құқығы ерлерден кемшін болмаған. Мұндай
тең құқықтар әйелдерге батыста да, шығыста да бұрын мүлдем берілмеген
көзде тұтсақ, ата-бабаларымыздың әйелдер құқығын аяққа басқан дәуге
арымыз қалай жетеді? Рас , ислам діни әйелдерге ата-бабаларымыздан
соң ғана барып, тең құқықтар берді. Былайша айтқанда, мәнін
өзгертпей , қайта екі қағида - ережелер қабысып , бірін-бірі
толықтырып сомдала түсті . Оны біз өткенімізге үңіле отырып ,
әңгімелейік.
Біздің заманымызға дейін ІІ мыңжылдықта евразиялық аталған
ұлан-асыр аумақта қалайы дәуірі басталып , өндірістік құралдар
шығарыла бастағанын Адронов мәдениеті деп аталатын археологиялық
қазбалар дәлелдеп отыр . Андронов жәдігерліктері қазіргі
Қазақстанның кезкелген жерінен табылуда . Бұл кезенде төрт түлік мал
аяғымен жайылып, ұзақ жерлерді басып , мал жағдайын қамтамасыз
ету мәселесі бірінші орынға шықты . Әлбетте, қақаған сары аязды
борандар мен қансыған ыстық табиғат дүлейлерінде малды өсіру оңай
болмаса керек. Дәл осы тұста жайлау , күздеу , қыстау атаулары
пайда болды . Қысқа ыңғайлы, жылы киіз үйлер , оның әсемдік
әшекейлері өмірге келді . Осы киіз үймен бірге мінез-құлықтар
психологиясы , ақырында ұлан-асыр аумақта көшіп-қонған түркі тектес
халықтардың біртұтас этникалық мәдениетін, дәстүр-салтын, қағида-
ережелерін орнықтырды. Бұл мәдениет басқаларға ұқсағанымен , өзіндік
сипаты мен ерекшеліктері бар , басқалар айтатын жабайы
мәденикт емес , адамзат баласының мәдениетінен мықты орын алуға
тұрарлық мәдениет еді . Қалай десек те , біз ата-бабаларымыз рулық
басқару жүйесін өз тұрмыс-тіршілігіне ыңғайлы санап, осы жүйеде е
мың жылдай өзгермей тұрып қалды . Сондықтан да , олардың салт-
дәстүрі, наным-сенімі , зат бұйымдары дами түскенімен , өзгерістерге
ұшырамады . б.ғ.д. ХІІ мыңжылдықтан бастап ІІІ үш мыңжылдық
арасында Евразия ұлы даласы қазіргі қалпын , табиғи бітімін
қалыптастырып үлгерді - деген Тарақты Акселеу тұжырымына еріксіз бас
июге тура келді . Одан әрі ол: Ұлы дала тұрғындарының тарихи
тәжірибесі кешікпей-ақ бұл далада тек көшпелі өмір салттан ғана
бақыт табуға болатынына көз жеткізді , - дейді . Әрине , ұлан-асыр
кең дала тек малдың ғана ордасы болды деу орынсыз болар еді. Бұл
ара егіншіліктің де , қолөнер кәсіпшілігін де , қалалық мәдениеттің
де ордасы болды . Оны орхеологиялық қазбалар жасаған ғалымдарымыз
айтып та жүр . Осындай , әр алуан шаруашылығы сапырылысқан , кең
дала , тұрғындары жабайы өмір кешті деу , барды көрмеу ғана .
Қайта бұлар шығыста – Қытай, батыста Еурапа халықтарының сана-сезімін
көтеруге үлкен үлес қосқан, нағыз қайтпас-қайсар, досына адал,
дұшпанына қатал, тәртібі қатаң,өмйрдін өзі ерте есейткен, әлемдік
мәдениеттен өшпес орын алатын ғажайып халық.Біз сақ, ғұн
секілді атпен,әлемге әйгілі болған бабаларымыздың тарихына көп үңіле
бермей, олардың отбасылық, қоғамдық түзілістеріне көңіл бұрайық.
Өйткені, тұрмыс-тіршіліктің негізін отбасы құрайды Отбасы нық,
тәртібі жақсы болса, қоғамыда да жақсы деп санайтын жақсы дәстүрді
жандандыра отырып, осы мәселелерді сөз етейік.
Өмір кодекстері отбасынан басталатыны даусыз.Ол абстрактты
талғам емес, шындық. Әрбір жеке адам отбасында дүниеге
келеді,отбасында дүниеге келеді, отбасында өсіп-өнеді,отбасында
үйленеді, яғни бар өмірі осы отбасымен байланысты болады. Соны жақсы түсіне
білетін ата – бабаларымыз заңның әліппесін осы арадан бастаған. ״Бесікте не
көрсең, ұшқанда соны қыласың деген қағидаларға ерекше мән берген. Әке
көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер , - деп, ұлы - әкесіне, қызы –
шешесіне еліктеген. Әке орны тым салмақты болғандықтан, оған қояр міндет те
ауыр да жауапты болған. Әке құқығында шек болмаған. Ұлын өлтіруге, қүлдыққа
беуге құқылы болған. Қарсы келген баласының жанында таспа тілген, тіпті
тілін де қырыққан. Кейін келе – келе, бұл қатаң заң жұмсарып, бас кессе
де, тіл кеспейтін заңға айналған. Бірақ, ділімізге сіңгені соншалық, әлі
күнге ата – анасы тілін алмаған балаларына: - тіліңді кесіп аламын, -
дейді. Әкені сыйлаудан, үлкенді құрметтеуге ұласқан. Жасы келгенде ерекше
құрмет көрсетілген. Әкеге қарсы келу – құдайға қарсы келумен бірдей
саналған. Сол үшін де, ХІХ ғ. Аяғына дейін өйткені, империялық заңдар бұл
тәртіпті әлсіретсе, кеңестік заңдар тамырына балта шапы әкеге қарсы
келгенднрді қра сиырға теріс мінгізіп, бетіне күйе, мойнына құрым іліп,
бүкіл ауылды айналдырып,жазалағаны біріне белгілі.Бұл тәртіпсізге
берілген жаза, басқа үлгі ретінде болсаын деп жазылған.Қазір,
әкесіне қарсы келмек түгіл, сақалынан сүйреушілер үшін неге осы
жазаны қайта тірілтпейміз? Әлде ол, жабайылық па? Әмәнда заң
әсерлері де жариялы түрде әрі қадағаланып,бақылауда болса, ол заң
жұмыс істейді.Мәселе, әр қылмыстың өзіне лайықты жазасы болып , ол
міндетті түрде берілетін, жазаның қылмыскерге ғана емес,
баршаға тәрбиелік мәні болса, онда ол жаза дұрыс әрі басқаларға
үлгі болып, қылмыстың алды алынады.Ата- бабаларымыз бұл нысанды
қатты ұстанған.Отбасы қожасын отағасы деп атаған.Отбасынан отан
құрылған.Нылығандар біреуді қарағанда: отың өшсін, отаның
күйресін,-дейді.Отағасы ақылды, көргені көп тәжірбиелі болса, ол
отбасынан өрбігендер де тәртіпті,пайымды, текті болып өседі.
Отбасындағы екінші орында ана тұрған. Ата-баба заңдары әрдайым
ақ сүт берген ананы қастерлеп, кең құқықтар берген. Бізді жабайы
дегендердің әйел құқықтар ына қалай қарағанын жақсы білеміз.Ежелгі
замандардың өзінде-ақ аналарымыз ерлермен тең құқықты болып,
жаугершілікке-соғысқа, бейбітшілікке ел ісіне араласқан.Болашақ күйеу
не келін еркін өскен. Бұл ежелгі қағидалар ислам діні енуімен
әлсіремегеннен, қайта күшейе түскенін: әкең мен анаңды бір мезетте
шақырса, алдымен анаңа жауап бер не болмаса, анаңды және анаңды,
кейін әкеңді т.б. хадистерден де, Құраннан да айқын сеземіз.Сондықтан да
ата-ана құқықтары әрдайым бірінші орынға қойылған.
Ата-бабаларымыз отбасын құруды әлеуметтік тұрғыдан қарап ,
тек екі жастың үйленуі деп ұқпаған , қайта таныс емес екі
отбасынан басталған екі рудың туыстасуы деп ұққан . Сондықтан да ,
екі жұртты қанағаттандыратын құқықтық ережелерді шығарып, оны бүкіл
қоғам қолдап қуаттаған. Әлбетте , бұл құқықтар отбасы мүшелерінен
басталған.
Әке-отбасы қожасы саналғандықтан , келетін келіннен тарайтын ұрпақ
- әке руының мүшесі болып танылуы басты қағида болған. Ру мүшесі
болу көп міндеттер жүктеген. Осы қағида бұлжымай орындалып , уақыт
өтумен жнті ұрпаққа дейін туысқан саналып , қыз беріп , қыз
алысуға тыйым салынған . Мұны бұзушылар қатаң жазаланып, өлім
жазасына кесілген . Мұндағы негізгі мақсат - тек тазалығын мүлтіксіз
сақтау .
Тек бұзылса одан өрбігендер арасындағы тата - тәттілік , туыстық
мейір бұзылады, тұрмыс-тіршілікке ақау түседі деген терең оймен
бірге, қан қосылу түбі ауру - сырқаттылыққа, кемістікке душар
ететінін сезе білген. Осы тек пәктілігіне ұзақ ғасырлар бойына
ақау түспеу, бұлжымай келе жатыр. Оның негізі бастағы қойылған
талаптың, қатаң ережелердің салдары. Ол үшін ата-бабаларымызға мың
да бір алғыс.
Ата-бабаларымыз отбасы беріктілігі әйел затына байланысты
екенін де көре білген. Әлемдегі кез келген халық , әйел теңдігі
жөнінде ата-бабаларымыз жасаған қағида ережелермен таласа алмайтыны
әмбеге аян.
Цивилизацияға жетіп, демократия кәмлеттілігін жасағандардың өздеріне
де әлі күнге олқы тұстары баршылық. Оларда туыстық сезім
кемшіндігін айтпағанның өзінде, отбасы құқықтарының жетіспеушілік
тұстары бары жасырын емес.
Әрқашанда әдет-ғұрып заңдары отбасылық құқықтарға ерекше
мән
берген. Әуелі: Қызға қырық үйден тыю деген қағидаға бас иіп,
қыз тәрбиесіне айрықша маңыз берген. Оны бүкіл қоғамға , елге
жүктеген.
Қыз өссе, елдің көркі , - деп, қыз баланы соған лайықты тәрбиелеуге
тырысқан. Мұндай тәрбие алған қыз бала жарт жұртқа барғанда да,
сіңіп кете алған. Шынын айтқанда қазақ әйелдерінің пешенесіне,
ерлерге қарағанда, көбірек тауқыметтер берген. Үй шаруасын, бала
тәрбиесін былай қойғанда, қонақ күту, киіз басу, мал сауу. Т.б. ауыр
да сыны мол жүктелген шаруалар.
Ежелгі дәірлердегі Қытайды қоршай орналасқан ғұн
тайпаларын,
Қытай жылнамасында олардың ( ру , тайпа ) әрқайсысы тау алқаптарына
шашырай қоныстанады. Өздерінің әскербасшысы , ақсақалдары бар .
100 отбасына дейінгі ғұндар жиі арлаласып тұрады , - деп , ең жақын
туыстары жиі араласатынын аңғартады . Кейін ғұн тайпалары
қалаларды иеленіп, мәдениеттері де дами түседі. Скиф мәдениетіне
ұқсас мәдениеті
болғаны , бұл екі жұрттың өзара туыстастығын көрсетеді . Ғұн
мәдениеті
Қытайға әсер еткені даусыз. Әсіресе , мұндай әсер Чжоу дәуірінде
ерекше көзге түседі. Өз кезегінде Қытайдың көщпелі ғұндарға әсері
болғаны жасырын емес. Сол дәуірлердегі Хан әулеттері тарихында:
Олар ( ғұндар ) Қытайдың солтүстік тараптарын жайлай отырып , өз
малдарымен бір жайылымнан екінші жайылымға көшіп жүреді заңдары
Ауызекі түрде. Қой үстіне отыра алатын жас баласы садақ атуға
машықтанады. Ал кәмлетке келгендері атты әскер қатарына кіреді
әскери жаттығуларға машықтанады... Ел басшыларынан бастап , бәрі де
үй жануарлары етімен күнелтеді , олардың терісін киім қылады,
жүндерінен тоқыма затттар жасайды... жеңге, келіндеріне үйлене береді
( бұл арада Әменгерлік заңы болса керек) делінген , - деп жазылған.
Олардың заңы – адам баласына қарсы қылыш көтерушіге өлім жазасы, -
дейді De Groot. Ал, И. Бичурин: олардың заңы-кесетін өткір қару мен кесек
темір пайдаланғандарға - өлім,- дейді. Былайша айтқанда нақақ қан
төгуші өлтірілген. Тайпалық одақтастықтары күшейе түскен ғұндардан
қорыққан қытайлықтар ұлы қорғанын тұрғызды. Бұл тұрғыда: Гунны
искуственно сохраняют родовой строй. На его основе построено
деление всех гуннских племен,организация войск, - дейді А. Н.
Бернштам.
Сөйтіп, біздің жыл санауымызға дейінгі дәуірлерде-ақ ата-
бабаларымыз өз заң қағидаларын қалыптастырып, ірі қоғам құрғанына
көзіміз жетеді. Әрине, күдіретті мемлекеттің құрылуына әрі ұзақ
дәуірлер дағдарысқа ұшырамай, кең даланы емін-еркін иеленуіне
отбасылық тәртібінен бастау алған бірауыздылық болатын.
Өз өмірін басқамен қосып, бірге жасау, мына фәнидің жақсы-
жаманын бірге көру, ұрпақ өсіру әркімді де әбден ойланып-толғанып
барып шешім қабылдатуға жетелейді. Сол үшін ата-бабаларымыз жар
таңдауға екі жаққа да ерік берген. Сол замандардың өзінде-ақ екі
жақтың келісімі, бірі-біріне теңдігі, жақын туыс болмауы секілді
құқықтар қалыптасқан.
Елбасшы болған Модэ ұлысын төрт жоғарғы лауазымға бөліп, оны
24 тармақты жүйемен басқарған: жоғарғы шешім шығару ру басшыларына
беріліп, мәжілістерде шешіліп отырған. Тіпті, жоғарғы билеушіні де
осы мәжіліс белгілеген-тарихта Модэні Оғыз қаған деп санайды.
Осы Оғыз қаған қоластындағы жұртына ұрандары мен таңбаларын
бекітіп берген. Сол секілді әрбір тайпа-руларға көшқондарын да
белгілеген. Кейбір аңыздарда осындай реформаны Алаша хан жасаған
дейді. Ол өз ұлдарына енші бергенде, бір үлесін қонақ үшін
қалдырған. Алаш ұраны да сол ханға байланыстырылады. Оғыз хан
тұсында Қытай ғұндарға алым-салық төлеп отырған. Біздің заманымыздан
бұрынғы екінші ғасырда ата-бабаларымыз құл еңбегін пайдаланғанымен,
дәл Еуропа, Азия елдеріндегідей құл иеленушілік формацияны
бастарынан кешірмеген. Рас, әліге дейін құлақ кесті құлың емеспін
деген сөз тіркестері халық аузында ұшырайды. Құлағын кесіп, ен
салып құл ұстағанымен бабаларымыз, егер олар адал еңбек етіп,
жалқау болмаса,
Еркіндік беріп, бостандық құқығын берген. Оларды адам баласы
ретінде
қарап, өз алдына отау еткен.
Дәуірлер өтуімен ғұндар бірлігіне ақау түсіп, қытайлықтардан
соққы жеген сәттер де аз болмады. Нәтижесінде, ғұндар Евразия
даласына қоныс аударды. Қалғандары Қытайлықтармен сіңісіп, отырықшыл
тұрмысқа көшті. Қоныс аударғандар өз қандастары сақ-үйсін
тайпаларымен араласып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Әмурдария мен
Сырдария, екі өзен алқаптарын мекендеді. Қытай деректеріне сүйенсек,
Ташкентпен Сыр бойын қаңлылар ежелден мекендеген. Бұлар да түркі
тайпаларынан болған. Бұл дәуірлерден қалған деректер тек Қытай
жылнамаларында ұшырасады. Осы деректерден бабаларымыздың отбасы
құқықтарын кездестіреміз. Отбасы құқықтары мал шаруашылығына өте
қолайлы болып табылған рулық жүйеге ақау түсірмейтін қатал
заңдармен бекітілген.
Қоғам-отбасы, ата-баласы, жеті ата, ру-тайпалардан құралған.
Бұлардың өзара қарым-қатнасының бастауы отбасынан құралатындықтан,
отбасына құқық кеңінен берілген. Отбасы қожасы - әке саналып, оның
қолына саяси, экономикялық, әлеуметтік құқықтар топталған.
Ғұндардың ұрпақтары оғыз, қыпшақ, қарлұқ т.б. атаулармен
аталған.
Ең алғаш ұлан-асыр даланы мекендеген тайпаларды түрік деп атау
542ж. Қытай деректерінде кездеседі.
Түрік одағы алғашқыда он (кейін он екі) тайпа бірлесуінен
құралған.
Бұл атау ирандықтардан бастап араб, византия, сириялықтар арқыны
жалпақ әлемге жайылады. Түрік мемлекеті негізінен көшпелі тайпалардан
тұрған. Яғни, түрік деген сөз тек бір халық не мемлекеттің
емес, көптеген тайпалардың жалпылама атауы ретінде қолданылған.
Түрік деген атаумен белгілі болған ата-бабаларымыз жаңа
дәуірді бастап жіберді. Этникалық, діл мен тілдік, құқықтық тұрғыдан
айтарлықтай өзгерістер бастау алып, қоршаған ортасында түркі тілдес
тайпалар ынтымақтастығы тез артып, үстемдікке ие бола бастады. Өз
мемлекетінде күшті әскери-әкімшілік жүйе орнатты. Ұлы Жібек жолына
қожалық етті. Осы сауда-саттық жолы арқылы түріктер тек байып қана
қоймай, Иран, Византия секілді мемлекеттер мәдениетімен де тікелей
араласты. Алайда, соғыстың жиі болуы, мемлекеттің кеңдігі,
басшылардың дербес билік жүргізуге ұмтылуы екіге бөлініп, бірі
шығыс, екінші батыс түрік қағанатына бірікті.
Қазіргі қазақ және оған өте жақын (ұйғыр, өзбек, қырғыз, т.б.)
халықтар мекендеген бөлігін Батыс-түрік қағанаты алып жатты. Бұл
дәуір нағыз түркі тектес халықтардың пісіп-жетілу, отырықшылыққа,
Сауда-саттық, қолөнер кәсібіне ден қоюымен ерекшклінеді. Мұндай
өзгерістер тіл мен сеніміне, мінез-құлқына да өзгерістер енгізді.
Алайда мемлекет ішіндегі экономиклық, әлеуметтік, саяси қарым-
қатынастардың дамуы этнонимдік жіктелу процестерін тездете түсті.
Көптеген түркі тайпалары отырықшы тұрмысқа ауысты. Тек қазіргі
қазақ аталған ата-бабаларымыз ежелден келе жатқан тұрмыс-тіршілігін,
заңдарын мығым ұстай отырып, рулық-патриархаттық тұрмыс-тіршілігінен
айырылмады.
Бұл процестер мен онан өзгерістердің дамуын, келіп енген ислам
діні тездете түсті.
Арғы атам ер түрік.
Біз қазақ еліміз
Самал тау , шалқар көл,
Сары арқа жеріміз- деп қазақтар осы түркілердің бір бұтағы ретінде,
қара шаңыраққа ие болып қалған. Бірде біздің ата-бабаларымыз
қыпшақ, скиф делініп те аталса, енді бірде оғыз деп басқаша
аталғанымен, жалпы осы секілді ортақ бір атауға біріккен көптеген
қазақи тайпалардан тұрған. М. Қашқари осындай тайпалар одағы ( яғни
қазақилар) тамаша таза түрік тілін сақтап, сөйлесетінін айталады.
Қыпшақ одағындағы барлық түрік тайпаларының ортақ тілі болған.
Өйткені, одаққа біріккен бұлардың әдет-ғұрып заңдары, ортақ тілі,
көшпелі, жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, мәдени-әлеуметтік
ортасының бірегей болуы, әскери-демократиясы заңдары, әскери
қимылдарды бірге жүргізу, т.б. ортақ бір этнонимдік қасиеттерді,
мінез-құлықтарын, сенімін, дінін, тілін қалыптастырды. Әрине, қазақ
халқының
Қалыптастырған этникалық процестер тамырын сонау ғұн, тіпті онан да
арғы замандары алып жатыр.
Қытай Халық Республикасында тұратын ғалым Нығмет Мыңжани Қазақ
атауы өте ерте замандарда кездесетінін айтады. Өзінің Қазақ
халқының қысқаша тарихы атты еңбегінде біздің заманымызға дейінгі ІІ
мыңжылдықтың ортасында Еуразия қар тасында жаңа этно-мәдени
қауымдастық қазақтар пайда болды деп деп жазады С. Аманжолов пен
Х. Әділгереевтер қазақ жүздері ҮІІ-ХІІ ғ.ғ. пайда болғанын айтады.
Осы еңбекті жазушылар да жүз - бөлік , тарам , сала , топ
деген мағыналарды білдіретін араб сөзі болса, ал қазақ та
бұлар хақ, бұлар ақ - дегенді білдіретін - һаза+хақ = һазақ,
сөйтіп екі этнонимдік сөздер де араб тілінен енген, яғни ҮІІІ-
ХІІІ ғ.ғ. аралығында қалыптасқан қазақтардың негізгі сипаттарын
көрсетеді. Сол секілді көптеген жаңадан енген- мәдени сөздрді
айтпағанның өзінде, қағида, айып, жаза, уәде, өсиет, азап, зінә,
күнә, қазы, т.б. құқықтық термин-сөздер де енген. Қазық халқының
қалыптасуы монғол шапқыншылығына дейінгі алдын болған.
Монғол шапқыншылығы, жаңа жерлерді жаулап алу түркі тектес
тайпалардың өз алдына отау тігіп, жеке этностарға айнала
бастағанда, яғни күштері бөлініп, әлсіздеген, өзара әлі бітімге
келмеген кезде болып өтті. Шыңғыс ханның көргендігі сол, осы
бытыраңқы түркі тайпаларының басын өз қол астына, басқа елдерге
жасаған жорықтарындарда біріктіре алды. Көнбегендері шығыс Еуропаға
ойысты. Олардың біразы монғол тұтқындарына түсіп, өзге елдерге
құлдыққа сатылды (мамлук пен ғұлам, мысыр мен Үндістандағы).
Дегенмен, Шыңғыс хан тек қантөгіске ұласқан жорықтан жүргізбеген,
сол секілді көшпелі әр түрлі этностарды біріктіріп олардың бұрынғы
бабалары қалдырған әскери- әкімшілік жүйелерін тірілтіп, әскерін
ондық, жүздік, мыңдық, он мыңдық, оң мыңдық бөліктерге бөлінгенін
қатаң тәртіп заңдарын, билер кеңесін, халық мәжілісін қайтадан іс-
әрекет етуге әкелінген ерекше айтпасқа болмайды. Ол өзінің Ұлы
жаса (монғолша-их-загос) заңында ежелгі бабаларымыздың қатаң
тәртібін жүзеге келтірген. Түркі тайпаларына монғолдар теріс
қарамаған. Бартольд В.В. Монғол шапқыншылығы түрік тайпаларының
саяси ықпалы өскенін, Еуразиялық ұлан-ғайыр далалық кеңістікте
көктемдік жүргізуіне көмектескенін дұрыс жазады. Әл-Омари болса,
татар-монғолдардың табиғи және нәсілдік қасиеттерін бірге тұрған
түрік нәсілдері жеңуі нәтижесінде, татар-монғолдар түріктерге ұқсап
кетті деген сөзінің жаны бар. Қазақи дәуірде этноним болып
қалыптасқан қазақи тайпалар көп болғандықтан азшылық болған
монғолдар бұл аралықта олармен сіңісіп, араласып кетті, тек
басшылық жолдарын ресми түрде сақтап отырды (мысалы: хан, сұлтан тек
осылардан сайланды).
2.Неке және отбасы құқықтарының қайнар көздері
Қазақ халқының отбасы және неке құқықтарының қайнар көздеріне
негізінен көне дәуіріндегі әдет-ғұрып заң нормалары сонымен қатар:
Ақсақалдар Ережесі . Ата-баба жолы . Оғыз ханның заңдары,
Мұсылмандық шариат, Қасым ханның Қасқа жолы, Тәуке ханның Жеті
жарғысы, Патшалық Ресей тұсындағы Кіші Ережелер жатады.
Әлбетте, қағида-ережелердің қалыптасуында діни сенімдердің
алар орны ерекше. Алғашқы қауымдік құрылыс тұсында-ақ көптеген
жәйттер адамдарды толғандырып, ойлануға мәжбүр еткен. Тіпті, еңбек
етуге үйренбеген адамзат баласы, табиғаттың даяр өнімін пайдалана
отырып, кейбір өсімдіктер, аңдар мен құстар ерекше қастерленген. Оны
біз төтемистік құбылысты бастарынан кешірген дүние жүзі халықтары
сенім-нанымдарынан көре аламыз. Мысалы, қырғыздар бұғыны қастерлеп ,
ана ретінде қараса, біреулер қасқырды санайды. Әрі бірден соң аң-
құстардың кейбір мүшелерін: тісін, мүйізін, сүйегін, қауырсынын, т.б.
әлі күнге қасиеттеп, құрметтей қарайтынын жасыруға болмайды.
Әсіресе, осындай қастерлеу көне рулық қарым-қатынаста күшейе түскен.
Ру-белгілі бір қандас топтардың топтасуы. Осы топтардың көсемдері
төтемістік жан-жануарға теліп, солардан шығаруға тырысады. Сөйтіп,
сол жануарларды киеліге айналдырады. Мысалы, Қарабай мен Сарыбайдың
буаз маралға кезігуін суреттеген Қозы көрпеш- Баян сұлу жырында
қазақтар маралды киелі жануар есебінде қараған. Болмаса, арқардың
мүйізі, үкінің қауырсыны, т.б. бәлекеттен қорғайтын киелі, қасиетті
нәсерлер деп қараған. Мал шаруашылығы дамыған сайын төрт түлік
малдың иесі бар деп санаған. Түйе Ой-сыл қара, Жылқы-Қамбар ата,
Сиыр-Зеңгі баба, Қой- Қорасан баба, т.т. Осылардан келіп, қоршаған
ортаны танып-білу тереңдей түсіп, ежелгі бабаларымыз жаратушының
барына сенген. Оны Тәңірі деп атап, қиналған сәттерінде: Тәңірім
қолдай гөр! - деп жалбарына, кейігенде: Тәңірі ұрсын! деген.
Тәңірі бүкіл әлемді жаратушы ие, оны көкте – деп ұққан. Оған серік
теңемеген. Бұл сенім кейін пайда болған исламдық діннің ешбір
кедергісіз қоғамымызға таралуыны зор себін тигізген. Қөптеген
ғалымдарымызбен пікір жазып қалдырушылар бұл мәселеге терең байыппен
бармай, ата-бабаларымызды біресе отқа, біресе күнге, біресе айға,
табынып, бір құдайға жалбарынатынын естерінен шығарады. Күн, от, Ай,
жұлдыз т.б. ата-бабаларымыз киелі, қасиетті деп санаған ғой!
Мысалы: от, ыстық, нұр деген ұғымдар ата-бабаларымыздың
санасына алғаш еніп, терең орын алған. От тек тағамға дәм
енгізбеген, суықтан қорғаған, азулы андардан сақтаған, бойға жылу
берген, айналаға нұр төккен. Бұл да аз. От жағылудан барып,
отбасы құралған. Әрбір жанұя өз отын жаққан. Содан барып отбасы,
отағасы, Отан секілді терминдер пайда болған. Бұл терминдер
ардақталып, оны қорғайтын заңдар пайда болған. Отбасының қожасы -
отаға. Отаға құқығында шек болмаған. Отбасын құрайтын әке мен
ананын құқықтырын отағасы мен атанасы (Ұмай ана) жүргізген. Бұларға
қарсы шығу ауыр қылмыс саналған. Қасарысқан тілазар ұл-қыздарының
тілін кескен (Әлі күнге осындай қылық көрсеткен ұл-қыздарын ата-
анасы тіліңді кесіп аламын деулерді сол заманалардан сақталып,
санада қалған). Құл жұмсап, қарсы шыққандары өлтірілген. Ауыр
қарғыс: Отың өшкір , Отаның бүліңгір секілді айтылған. Ата-
бабаларымыз ыстық күн нұрымен от көп нәрсені пәктеп, бәлекет, ауыр
сырқаттан сақтайды деп түсінген. Екі жақтан жанған от арасынан
ауру келгенде, малдарын айдаған, ауру адамды отпен аластаған.
Шариат та Күн, от, құм т.б. нәрселерді пәктейтін қайнар көз деп
санайды.
Кез келген халықтың алғашқы бастаулары осы айтылғандарға орай
пайда болып, бірте-бірте көпшілік қолдап-қуаттайтын әдет-ғұрыптарға,
дағдыға айналып, араларынан қоғамдық қарым-қатыныстарға тікелей
қажеттілері жазылмаған, бірақ міндетті түрде орындалуға тиісті
қағида ережелерге ойысып, саналарынан мығым орын алып, жаппай
орындала бастайды.
Қоршаған ортаны тани түсу, ұзақ аумақтарға көшіп-қону
барысында ата-бабаларымыздың сана-сезімдерін де үрдіс күшейе түсті.
Тәңірінің сенімі ұлғая түскен сайын оның дәнекерлері де пайда
бола берді. Мысалы, қайтыс болғандардың аруаққа айналуы, жанның
өлмеуі, т.б. жәйттер күрделене түсіп, олар жайлы әрқилы дәстүр-
салттар қалыптасты. Аруақ разы бролмай, тірі байымайды , шыбын
жан ұшып жүреді, т.б. пікірлер қалыптасты. Бұл пікірлер
философиялық категориялар есебінлде осы кездерде де нақтылына түсу
үстінде. Аруақ-араб сөзі екендігіне қарамай, аруаққа сену, қайтыс
болғандарды қастерлеу, ежелгі дәуірлерден бері бар қағида. Бұл
жайлы Ф. Поярков: По понятию киргизов, дух умерших предков, как
ближайших, так и отдаленных, покровительствует тем из оставшихся,
которые ведут жизнь достойную их памяти и делают добрые дела; в
таком случае аруак невидимо над их жилищами помогает им и
оберегает их от несчастий- деген сөзі өте дұрыс. Өйткені, жақсылық
пен қуанышта, дастарқан басында ата-бабаларымыз аруақтарды жиі
есептеп отырған.
Олардың басына құрбандықтар шалып, үнемі олардың
қолдапқуаттауын сұраған. Кейін, ислам діні енуімен, бейсенбі, жұма
күндері оларды естеп, Құран оқылатын болды. Айт күндері қабір
басына бару міндеттелді. Дегенмен, ислам енгеніне қарамай, ата-
бабаларымыз өлім-жетім мен ас-тойларда бұрыннан келе жатқан
дәстүрлері мен өз әдет-ғұрыптарын мығым ұстап, көп тұстарын өз
күйінше сақтап қалды. Мысалы, отбасындағы құқықтардан, қалыңмал,
жасау, қыз алып қашу, жар-жар, әмеңгерлік, т.б. сақталды.
Ежелден-ақ ата-бабаларымыз өлгендердің басын күн батысқа
(қәзірде де солай, яғни, ислам дінінің әсері емес) қаратып көмген.
Басына тас белгілер қойғаны болмаса, күмбездер салмаған. Біздің
ойымызша қару-жарағымен, киімімен тек соғыста өлгендерді жерлеген
болулары керек. Жоқтау айту ежелден қалыптасқан салт. Марқұмның
жасына қарай жоқтау айтылған. Қаралы өлім-жетімде сабырлыққа
шақырып, көңіл айту ата-бабаларымызды ойлап-толғануға, ақылға-ақыл
қосуға итермелеген. Қоғамда болып жатқан жақсылық пен жамандық, ақ
пен қара, достық пен қастық, әділдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz