Құқықтың пайда болу негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. Мемлекеттің пайда болуы
• 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
• 1.2. Мемлекеттің пайда болуының
жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
• 1.3. Мемлекеттің типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
М. тарау. Құқықтың пайда болу негіздері
• 2.1. Құқықтуралы түсінікжәне оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
• 2.2. Құқықтың пайда болуы туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
• 2.3. Құқықтың қалыптасу көздері және негізгі принциптері ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
1.тарау. Мемлекеттің пайда болуы
• 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
• 1.2. Мемлекеттің пайда болуының
жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
• 1.3. Мемлекеттің типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
М. тарау. Құқықтың пайда болу негіздері
• 2.1. Құқықтуралы түсінікжәне оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
• 2.2. Құқықтың пайда болуы туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
• 2.3. Құқықтың қалыптасу көздері және негізгі принциптері ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Менің бұл дипломдық жұмысымда, «Мемлекет пен құқықтың пайда болуы» деген тақырыпты таңдап алу себебім: мемлекет пен құқықтың пайда болып, қалыптасуының себептері мен пайда болуына негіз болған факторларды оқып, тереңірек түсініп, зерделеу. Қазіргі кезде мемлекет пен құқықтың пайда болуы ғылымда қоғамның саяси ұйымы ретінде орталық орындардың бірін иеленеді. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблеманы дұрыс шешу адамзат қоғамында маңызды орын алады. Мемлекет пен құқық ғұмыр бойы өмір сүрген жоқ. Ол қоғамның тарихи, обьективтік дамуының өнімі.
Әдебиеттер мен оқулықтарды алып көз жіберіп қарайтын болсақ мемлекет пен құқықтың пайда болуына байланысты тақырыптарда әр автордың пікірі, көз қарастары, тұжырымдары әр қалай. Осыдан мемлекет пен құқықтың пайда болуына әсер еткен себептер мен факторлар да әр алуан, сан қилы екенін көруге болады.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблема тек қана ғалым, профессорларды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің ең бірінші байлығы халқы болғандықтан, кез-келген адамзат баласын осы қоғамда, мемлекетте өмір сүріп, тіршілік еткеннен кейін мемлекет пен құқықтың шығу тарихы, қалыптасуы толғандырады деп ойлаймын.
Менің де мақсатым мемлекет пен құқықтың шығу тарихымен қатар, олардың қоғамда алатын орны, маңызы және құқық қағидаларымен толық, жан-жақты оқып, танысу және осыдан тереңірек мағлұмат алу.
Қоғамда мемлекеттің дамуына байланысты құқықтың да орны мен ролінің жаңарып, жаңғырып отыруы заңды құбылыс. Бірақ құқық қоғамның қай кезеңі болса да қоғамдық тәртіпті және адамның іс-әрекетін реттеуді, негізгі міндеті ретінде ұстады. Тұлғаның құқықтық қорғалуы мемлекет пен құқық қызметінің басты мазмұнына айналды.
Әдебиеттер мен оқулықтарды алып көз жіберіп қарайтын болсақ мемлекет пен құқықтың пайда болуына байланысты тақырыптарда әр автордың пікірі, көз қарастары, тұжырымдары әр қалай. Осыдан мемлекет пен құқықтың пайда болуына әсер еткен себептер мен факторлар да әр алуан, сан қилы екенін көруге болады.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблема тек қана ғалым, профессорларды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің ең бірінші байлығы халқы болғандықтан, кез-келген адамзат баласын осы қоғамда, мемлекетте өмір сүріп, тіршілік еткеннен кейін мемлекет пен құқықтың шығу тарихы, қалыптасуы толғандырады деп ойлаймын.
Менің де мақсатым мемлекет пен құқықтың шығу тарихымен қатар, олардың қоғамда алатын орны, маңызы және құқық қағидаларымен толық, жан-жақты оқып, танысу және осыдан тереңірек мағлұмат алу.
Қоғамда мемлекеттің дамуына байланысты құқықтың да орны мен ролінің жаңарып, жаңғырып отыруы заңды құбылыс. Бірақ құқық қоғамның қай кезеңі болса да қоғамдық тәртіпті және адамның іс-әрекетін реттеуді, негізгі міндеті ретінде ұстады. Тұлғаның құқықтық қорғалуы мемлекет пен құқық қызметінің басты мазмұнына айналды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995ж.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң. 1991ж.
3. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында.
4. Қазақстан Республикасының нормативтік актілер туралы заңы.1998ж. 03. 24.
5. Мемлекет және құқық теориясы. Сапарғалиев . Ғ.С. Ибраева. А . 1998ж. Алматы .
6. Булгакова Дилляра Асхатовна. Теория государства и права. 1999. Алматы .
7. Общая теория права и государства. В.С. Афанасьев, А.П. Герасимов , В.И. Гойман и др. 2001 г.
8. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Сапарғалиев.Ғ.С. Алматы. 1994.
9. Косарев. А. И. Происхождение и сущность государства. 1969г. Москва.
10. Курс лекции. Теория государства и права. Марченко.М.Н. Мицкевич.А В. и др. Москва. 1961 г.
11. Государство. Право. Экономика. В.М.Чхиквадзе. 1970. Москва.
12. Лекции по курсу. Теории государства и права. К.А. Мокичева. Москва. 1961.
13. В.И.Ленин. О государстве и праве (сборник статей). Владивосток. 1970г.
14. Казахско-русский и русско-казахский словарь юридических терминов. 1995. Ибраева.А.
15. Лекции о государстве и праве. В.И.Ленин.
16. Мемлекет және құқық теориясы. Қ.Д. Жоламан. А.Қ. Мұхтарова, А.Н. Тәукелев. 1999ж. Алматы.
17. Мемлекет
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң. 1991ж.
3. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында.
4. Қазақстан Республикасының нормативтік актілер туралы заңы.1998ж. 03. 24.
5. Мемлекет және құқық теориясы. Сапарғалиев . Ғ.С. Ибраева. А . 1998ж. Алматы .
6. Булгакова Дилляра Асхатовна. Теория государства и права. 1999. Алматы .
7. Общая теория права и государства. В.С. Афанасьев, А.П. Герасимов , В.И. Гойман и др. 2001 г.
8. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Сапарғалиев.Ғ.С. Алматы. 1994.
9. Косарев. А. И. Происхождение и сущность государства. 1969г. Москва.
10. Курс лекции. Теория государства и права. Марченко.М.Н. Мицкевич.А В. и др. Москва. 1961 г.
11. Государство. Право. Экономика. В.М.Чхиквадзе. 1970. Москва.
12. Лекции по курсу. Теории государства и права. К.А. Мокичева. Москва. 1961.
13. В.И.Ленин. О государстве и праве (сборник статей). Владивосток. 1970г.
14. Казахско-русский и русско-казахский словарь юридических терминов. 1995. Ибраева.А.
15. Лекции о государстве и праве. В.И.Ленин.
16. Мемлекет және құқық теориясы. Қ.Д. Жоламан. А.Қ. Мұхтарова, А.Н. Тәукелев. 1999ж. Алматы.
17. Мемлекет
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1-тарау. Мемлекеттің пайда болуы
• 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
• 1.2. Мемлекеттің пайда болуының
жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
• 1.3. Мемлекеттің
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
М- тарау. Құқықтың пайда болу негіздері
• 2.1. Құқықтуралы түсінікжәне оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..29
• 2.2. Құқықтың пайда болуы туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .45
• 2.3. Құқықтың қалыптасу көздері және негізгі
принциптері ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..54
Кіріспе
Менің бұл дипломдық жұмысымда, Мемлекет пен құқықтың пайда болуы деген
тақырыпты таңдап алу себебім: мемлекет пен құқықтың пайда болып,
қалыптасуының себептері мен пайда болуына негіз болған факторларды оқып,
тереңірек түсініп, зерделеу. Қазіргі кезде мемлекет пен құқықтың пайда
болуы ғылымда қоғамның саяси ұйымы ретінде орталық орындардың бірін
иеленеді. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблеманы дұрыс шешу
адамзат қоғамында маңызды орын алады. Мемлекет пен құқық ғұмыр бойы өмір
сүрген жоқ. Ол қоғамның тарихи, обьективтік дамуының өнімі.
Әдебиеттер мен оқулықтарды алып көз жіберіп қарайтын болсақ мемлекет пен
құқықтың пайда болуына байланысты тақырыптарда әр автордың пікірі, көз
қарастары, тұжырымдары әр қалай. Осыдан мемлекет пен құқықтың пайда болуына
әсер еткен себептер мен факторлар да әр алуан, сан қилы екенін көруге
болады.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблема тек қана ғалым,
профессорларды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің ең бірінші байлығы
халқы болғандықтан, кез-келген адамзат баласын осы қоғамда, мемлекетте өмір
сүріп, тіршілік еткеннен кейін мемлекет пен құқықтың шығу тарихы,
қалыптасуы толғандырады деп ойлаймын.
Менің де мақсатым мемлекет пен құқықтың шығу тарихымен қатар, олардың
қоғамда алатын орны, маңызы және құқық қағидаларымен толық, жан-жақты оқып,
танысу және осыдан тереңірек мағлұмат алу.
Қоғамда мемлекеттің дамуына байланысты құқықтың да орны мен ролінің
жаңарып, жаңғырып отыруы заңды құбылыс. Бірақ құқық қоғамның қай кезеңі
болса да қоғамдық тәртіпті және адамның іс-әрекетін реттеуді, негізгі
міндеті ретінде ұстады. Тұлғаның құқықтық қорғалуы мемлекет пен құқық
қызметінің басты мазмұнына айналды.
Еліміз тәуелсіздік алып.Ата заңымыз Конституция қабылданған күннен бастап
құқық өз қызметін тиянақтылықпен жүзеге асырып келеді. Атқарылған істер де,
алынған асулар да баршылық. Осыған орай қазіргі кезде қоғамда мемлекет пен
құқықтың алатын орны орасан зор болуы тиіс.
І-тарау.Мемлекеттің пайда болуы • 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы
теориялар
Адамзат дамуының белгілі бір сатысында мемлекет пайда болып қалыптасады.
Мемлекет - қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы
нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекеттің
дамуы:
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чиновниктер,
ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар
жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп бұл елдерде көбінесе мемлекеттік
деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия
өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында-
абсолюттік монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік уәзір
министрлердің қолында, одан төменгі билік- чиновниктерде болды. Осы сатылық
биліктер- бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен
қатар жеке меншік те дамыды.
Шығыс типті мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік
Америка елдерінде де қалыптасты. Сонымен Азия типті мемлекеттердің
қалыптасу себептері: - ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру-
біріктіру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, ХІХ-ХХ ғасырларға
дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран, т.б.)
2. Еуропалық елдерде- мемлекет жеке меншіктің шапшаң
күрделі дамуы, қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде
экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетті өз
қолдарына алып, өз мүдде - мақсаттарын орындайтын
мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбнесе
демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда
құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып,
жаңа мемлекеттік басқару аппараты құралды. Жергілікті
халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты
қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық құқықтық тәртіп
орнады.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды мұнда құл
иелену көп дамымады. Қалың бұқара байларға тәуелді болды,
феодалдық қатынастар дами бастады. Рим империясының біраз жерін
Германия өзіне қаратып, федолдық мемлекеттің дамуын тездетті. Осы
типті мемлекеттер Европаның бірнеше елдерінде, Ресейде,
Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде қалыптасты.
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
1. Халықты туысқандығына қарамай, территориясына қарамай сәйкес біріктіру.
Билікті осы территорияда жүргізді.
2. Қоғамдағы басқаратын арнаулы аппараттың құрылуы. Бұл аппарат үстемдік
таптың, топтың, мүдде мақсатын орындау үшін қалыптасты. 3. Салық
жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта қызмет
жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық
қалыптасты.
Мемлекет қоғамды сол қоғам атынан басқаратын және оның интеграциялануын
қамтамасыз ететін үстем таптың ерік ықтиярын білдіретін, арнайы басқару
және күштеу аппараты бар бұқара көпшіліктің ерекше саяси ұйымы.
Мемлекет белгілі бір аумақ шеңберінде халықты өз ырқына көндіріп отыратын
бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын, барлық
халыққа міндетті заңдар мен ереже-қағидаларды шығарып қабылдайтын, халықтан
салық жинайтын ерекше құқылы саяси ұйым. Осы заманғы мемлекет қоғамның бір
қалыпты тіршілігі мен дамуын қамтамасыз ететін, өзінде тұрып жатқан
азаматтар мен халықтардың құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғайтын мемлекеттің өзіндегі және одан тысқарыдағы даулар мен жанжалдарды
шешетін институт.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтың тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келеді - деген мәселелермен шұғылданып , ғылыми зерттеу
жасап келді. Осыған байланысты мемлекеттің пайда болуы көптеген әр алуан
қарама қайшы пікірталастар туындайды. Лениннің "Мемлекет пен революция"
деген еңбегінде мемлекет туралы былай делінген:
Есейген марксизмнің тұңғыш шығармалары, "Философия қайыршылығы" мен
"Коммунистік Манифест" дәл 1848 жылғы революцияның қарсаңында жазылған. Осы
жағдайлардың себебінен бұл шығармаларда, марксизмнің жалпы негіздерінің
баяндауымен қатар, белгілі дәрежеде сол кездегі нақтылы революциялық
ақуалдың әсері болған. Сондықтан да 1848-1851 жылдар тәжірибесінен өздері
қорытынды шығарардың дәл алдында әлгі шығармалардың авторларының мемлекет
туралы айтқанын қарастырып өткен дұрыс болар.
Жұмысшы табы -деп жазады Маркс "Философия қайыршылығында" даму үстінде,
ескі буржуазиялық қоғамның орнына таптар мен олардың қарама-қарсылығын
болғызбайтын бірлестікті қоюды: онда асылында ешқандай саяси өкімет те
болмайды, өйткені саяси өкіметтің дәл өзі буржуазиялық қоғамның ішіндегі
таптардың қарама-қарсылығының ресми көрінісі болып табылады.
Мемлекеттің таптар жойылған соң жоғалатындығы жөніндегі пікірдің осы жалпы
баяндалуын Маркс пен Энгельс содан бірнеше ай өткен соң, атап айтқанда,
1847 жылы қараша айында жазған "Коммунистік Манифестегі" баяндалуымен
салыстырып қарау сабақ боларлық нәрсе :
Жұмысшы революциясындағы алғашқы адам-пролетариатты үстем тапқа айналдыру,
демократияны орнату болып табылады. Пролетариат өзінің үстемдігін
буржуазиядан барлық капиталды бірте-бірте тартып алу үшін, барлық өндіріс
құралдарын мемлекеттің, яғни үстем тап болып ұйымдасқан пролетариаттың
қолына орталықтандыру үшін және өндіргіш күштердің жиынын мүмкіндігінше
тезірек көбейту үшін пайдаланады.
Бұл жерде марксизмнің мемлекет туралы мәселедегі ең тамаша және ең маңызды
идеяларының бірінің, атап айтқанда, "пролетариат диктатурасы" идеясының
тұжырымы беріліп отырғанын көреміз, ал онан соң мемлекеттің өте қызғылықты
анықтамасы беріліп отырғанын көреміз, бұл да марксизмнің "ұмытылған
сөздерінің" қатарына қосылады. "Мемлекет, яғни үстем тап болып ұйымдасқан
пролетариат1".
Ресми социал-демократиялық партиялардың үстем болып жүрген насихат және
үгіт әдебиетінде мемлекеттің осы анықтамасы ешқашан тек түсіндірілмей қалып
қана қойып жүрген жоқ. Бұл анықтама тура ұмытылып қалған, өйткені ол
анықтама "демократия бейбітшілік жолымен дамиды" деген кәдімгі
оппортунистік соқыр сенімді де, мещандық жалған үмітті де бет қаратпайды.
Пролетариатқа мемлекет керек-деп барлық оппортунистер, социал-шовинистер
мен каутскийшілдер қайта-қайта айтады, Маркс ілімінің өзі осылай деп
нандырады; бірақ мынаны қосуды ұмытады біріншіден, Маркстің айтуынша,
пролетариатқа құритын мемлекет қана, яғни дереу құри бастайтын болып,
құрымай тұра алмайтын болып құрылған мемлекет қана керек. Ал, екіншіден,
еңбекшілерге "мемлекет" керек, "яғни үстем тап болып ұйымдасқан
пролетариат" керек.
Мемлекет-күш көрсететін ерекше ұйым, белгілі бір тапты басу үшін жұмсалатын
зорлық ұйымы. Ал, пролетариатқа қандай тапты басу керек? Әрине, тек қанаушы
тапты, яғни буржуазияны басу керек. Еңбекшілерге мемлекет тек қанаушылардың
қарсылығын басу үшін ғана керек, ал мұны басуға басшылық ету, оны жүзеге
асыру, бірден -бір ғана ақырына дейін революцияшыл таптың, буржуазияға
қарсы күресте, оны әбден құлатуда барлық еңбекшілер мен қаналушыларды
біріктіре алатын бірден-бір ғана таптың -пролетариаттың қолынан келеді.
Қанаушы таптарға саяси үстемдік қанауды қолдау мүддесі үшін керек, яғни
халықтың адам айтқысыз көпшілігіне қарсы, ат төбеліндей ғана азшылықтың
құлқын құмарлық мүдделерін қолдау үшін керек.
Қаналушы таптарға саяси үстемдік қанау атаулының барлығын толық жою үшін
керек, басқаша айтқанда, осы замандағы құл иеленушілердің болмашы
азшылығына қарсы, яғни помещиктер мен капиталистерге қарсы,
халықтың адам айтқысыз көпшілігінің мүдделері үшін керек.
Ұсақ буржуазияшыл демократтар, тап күресін таптар келісімі туралы құрғақ
қиялға ауыстырған осы бейне социалистер, социалистік өзгерісті де қиял
жолымен түсінген, қанаушы таптың үстемдігін құлату түрінде түсінбей, қайта
өздерінің міндетін ұғынған көпшілікке азшылықты бейбіт бағындыру түрінде
түсінген. Тап тілегінен жоғары мемлекеттің болуын мойындаумен тығыз
байланысқан осы буржуазиялық утопия практика жүзінде еңбекші таптардың
мүддесін сатып кетуге әкеліп соқтырады, мұны, 1848жылғы және 1871жылдардағы
француз революцияларының тарихы да көрсетті, мұны Англияда, Францияда,
Италияда және өзге де елдерде ХіХ-ғасырдың ақыры мен ХХ-ғасырдың басында
буржуазиялық министрліктерге социалистік негізде қатысудың тәжірибесі де
көрсетті.
Бұл күнде Россияда эсерлер партиясы мен меньшевиктер партиясы қайта
жаңғыртып отырған осы ұсақ буржуазиялық социализмге қарсы Маркс бүкіл өмірі
бойына күрес жүргізді. Маркс тап күресі туралы ілімді дәйекті түрде
жүргізіп, оны саяси өкімет жөніндегі , мемлекет жөніндегі ілімге дейін
жеткізді. Маркстің мемлекет туралы және социалистік революция туралы
мәселеге қолданған тап күресі туралы ілімі пролетариаттың саяси үстемдігін,
оның диктатурасын, яғни ешкіммен бөліспейтін және тікелей бұқараның қарулы
күшіне сүйенетін өкіметті сөзсіз мойындатады . Пролетариатқа мемлекеттік
өкімет, күштің бір бағытқа бағынған ұйымы, зорлық ұйымы қажет,
қанаушылардың қарсылығын басу үшін де, социалистік шаруашылықты жөнге
салу ісінде халықтың орасан көп қалың бұқарасына, шаруаларға, ұсақ
буржуазияға, жартылай пролетарларға басшылық етуі үшін де қажет.
Мемлекет , яғни үстем тап болып ұйымдасқан пролетариат ,-Маркстің бұл
теориясы пролетариаттың тарихтағы революциялық ролі жөніндегі оның бүкіл
ілімімен айрылмастай болып тығыз байланысқан. Ал, пролетариатқа керегі
буржуазияға қарсы қолданылатын зорлықтың ерекше ұйымы ретіндегі мемлекет
болса, онда бұдан өзінен-өзі мынандай қорытынды шығады: буржуазияның өзіне
арнап жасап алған мемлекеттік машинасын алдын-ала жоймай тұрып, қиратпай
тұрып, мұндай ұйымды құру мүмкін бе? Коммунистік манифест дәл осы
қорытындыға әкеп тірейді және 1848-1851 жылдардағы революцияның тәжірибесін
қорытқанда да Маркс осы қорытынды туралы сөз қылады.
Маркс социализмнің және саяси күрестің бүкіл тарихынан: мемлекет құруға
тиіс, оның құруындағы өткелді (мемлекеттен мемлекетсіздікке өту) формасы
үстем тап болып ұйымдасқан пролетариат болмақшы деген қорытынды шығарды.
Бірақ осы болашақтың саяси формаларын ашуды Маркс қолына алған жоқ. Ол
француздың тарихын өте қадағалап байқады, соны талдап тексерді де, 1851
жылдан туған қорытындыға келіп тоқтады, онысы: әңгіме буржуазияның
мемлекеттік машинасын қиратуға жақындап келеді деген қорытынды еді.
Ал, пролетариаттың бұқаралық революциялық қозғалысы өршіген уақытта, бұл
қозғалыстың болмағанына қарамастан, оның өмірінің өте қысқа болғандығына
әлсіздігі бадырайып көрініп тұрғандығына қарамастан Маркс сол қозғалыстың
туғызған формаларын зерттеп білуге кірісті.
Коммуна-пролетарлық революцияның ақыр аяғында тапқан формасы болды, бұл
форманың тұсында еңбек экономикалық азаттық ала алатын болады.
Коммуна-буржуазияның мемлекеттік машинасын қиратуға тырысқан пролетарлық
революцияның бірінші әрекеті болды, ақыр аяғында табылған саяси форма
болды.
Ал, Энгельс Коммунаның тәжірибесін ескеріп, революцияның мемлекет жөніндегі
міндеттеріне әлденеше тоқталып өтті. Бір тамаша жері нақтылы тақырыптан,
бір жағынан, пролетарлық мемлекеттің қазіргі мемлекетпен ұқсастық
белгілері, -екеуінде де мемлекет туралы сөз қылуға дәлел боларлық
белгілері, - ал екінші жағынан, айырмашылық белгілер немесе мемлекетті
құртуға көшу жөні айқын көрсетіледі.
Бланкистердің Коммунадан соң және соның тәжірибесінің әсерімен, марксизмнің
принциптік позициясына көше бастағандығы туралы сөз қыла келіп, Энгельс ол
позицияны жол-жөнекей былайша тұжырымдайды: Таптарды, солармен бірге
мемлекетті де жоюға көшу ретінде, пролетариат пен оның диктатурасының саяси
қимыл жасауына қажеттігі .
Қайдағыбір әріп санауға құмар сыншылар немесе марксизмді қырушы
буржуазияшылдар, бәлкім, осы жердегі мемлекетті жоюды мойындатушылықтың
және Анти-Дюрингтің жоғарыда келтірілген жеріндегі ондай формуланы
анархистік формула деп бекерге шығарғандықтың арасында қайшылық бар деп
білер. Оппортунистер Энгельсті де анархистер қатарына қосып қойса, бұл
таңданарлық нәрсе емес,-қазір социал-шовинистердің интернационалистерді
анархизм жөнінде айыптауы барған сайын өріс алып отыр.
Таптардың жойылуымен бірге мемлекет те жойылады деп марксизм әрдайым
үйретіп келді. Анти-Дюрингтің мемлекеттің құруы жайындағы жалпыға мәлім
жері анархистерді айыптағанда мемлекеттің жойылуын тек жақтайтындығы үшін
айыптамайды, мемлекетті бүгін-ертеңнен қалдырмай жойып жіберуге болады
деп уағыздайтындығы үшін айыптайды.
Капиталистік қоғам мен коммунистік қоғамның арасында-дейді Маркс тағы да –
революциялық жолмен алғашқысын екіншісіне айналдыратын дәуір бар. Осы
дәуірге сәйкес саяси өту дәуірі болады, ал бұл дәуірдің мемлекеті
пролетариаттың революциялық диктатурасынан бөтен ешнәрсе де бола алмайды.
Коммунизмге қарай дамып отырған капиталистік қоғамнан коммунистік қоғамға
саяси өтпелі дәуірінсіз өту мүмкін емес, ал бұл дәуірдің мемлекеті
пролетариаттың революциялық диктатурасы ғана болуы мүмкін.
Ал, бұл диктатураның демократияға қатынасы қандай? Коммунистік Манифест
пролетариатты үстем тапқа айналдыру және демократияны жеңіл алу деген
екі ұғымды жай қатар қояды. Осы айтылғандарды негізге ала отырып ,
капитализмнен коммунизмге өткенде демократияның қалай өзгеретінін дәлірек
анықтауға болады .
Капиталистік қоғамда , оның дамуы аса қолайлы болса , демократиялық
республикада азды - көпті толық демократизм болады. Бірақ бұл демократизм
қашанда капиталистік қанаудың құрсауында қалып отырады , сондықтан қашанда
, негізіне келгенде , азшылық үшін , тек дәулетті таптар үшін , тек байлар
үшін тиімді демократизм болып қалады . Капиталистік қоғамның бостандығы
қашанда ертедегі грек республикаларында құл иелеріне ғана берілген
бостандықпен шамалас бостандық болып қалады . Қазіргі жолдама құлдар ,
капиталистік қанаудың жағдайларына сәйкес , жоқшылық пен қайыршылықтың
қысымын көріп титықтағаны соншалық.олардың демократиямен , саясатпен
айналысар халі жоқ , оқиғалар дағдылы , бейбіт жөнмен өтіп жатқанда ,
халықтың көпшілігі қоғамдық - саяси өмірге қатысудан шеттетілген .
Бұл пікірдің дұрыстығын бәрінен де гөрі Германияның жағдайы айқын
көрсететін болуы керек, өйткені бұл мемлекетте конституциялық жария жағдай
ғажап ұзақ және жарты ғасырдай берік орнығып тұрды, ал социал-
демократия сол уақыттың ішінде осы жария жағдайды пайдалану
жолында өзге елдерге қарағанда анағұрлым көп жұмыс істей білді,
жұмысшылардың едәуір бөлігін саяси партияға ұйымдастыру жолында дүние
жүзінің ешбір жерінде болмаған дәрежеде жұмыс істей білді.
Пролетариат диктатурасы, байлардың демократизмі болмай, тұңғыш рет
кедейлердің, халықтың демократизмі болатын демократизмді орасан ұлғайтумен
бірге, езушілерге, қанаушыларға, капиталистерге келгенде, бостандыққа
бірсыпыра шек қояды. Адамзатты жалдамалы құлдықтан құтқару үшін, бұларды
біз жаншуға тиіспіз, бұлардың қарсылығын күшпен қирату керек,-әрине,жаншу
бар жерде, зорлық бар жерде, бостандық болмайды, демократия болмайды.
Энгельс Бебельге жазған хатында былай деген: пролетариат мемлекетке мұқтаж
болғанда бостандық үшін емес, өзінің дұшпандарын басып -жаншу үшін мұқтаж
болып отыр, ал бостандық туралы сөз қозғауға мүмкіндік болған күнде,
мемлекет те болмайды.
Тек коммунистік қоғамда, капиталистердің қарсылығы біржолата қиратылғанда,
капиталистер құрығында, таптар жоғалғанда, сонда ғана мемлекет жоғалады
және бостандық туралы сөз қылуға болады.
Мемлекет құриды деген сөз әбден тауып айтылған сөз, өйткені бұл сөз ол
процестің бірте-бірте болатындығын да, стихиялылығын да көрсетеді.
Басқаша айтқанда: капитализм тұсындағы мемлекет-сөздің шын мағынасындағы
мемлекет, бір тапты екінші таптың, онда да көпшілікті азшылықтың жаншып
отыруына арналған айрықша машина екенін көреміз.
Сонан соң, капитализмнен коммунизмге өтерде жаныштау әлі де қажет болады,
бірақ бұл жолы-қанаушы азшылықты жаныштайтын қаналушы көпшілік. Жаныштауға
арналған айрықша аппарат, ерекше машина ретіндегі мемлекет әлі де қажет
бола тұрады, бірақ енді бұл-өткінші мемлекет, енді бұл дәл өз мағынасындағы
мемлекет емес, өйткені, азшылық болған қанаушыларды көпшілік болған кешегі
жалдамалы құлдардың жаныштауы, салыстырып қарағанда, анағұрлым оңай, жеңіл
және табиғи жұмыс, сондықтан бұл жұмысты жүргізгенде құлдардың,
крепостнойлардың, жалдамалы жұмысшылардың көтерілістерін
басқандағыдай қан көп төгілмейді, анағұрлым аз төгіледі, бұл жұмыс адам
баласына анағұрлым арзанға түседі. Сөйтіп, бұл жұмыс демократияны халықтың
басым көпшілігіне таратуға жағдай жасайды, сондықтан жаныштау үшін арналған
айрықша машинаның қажеттігі жоғала бастайды. Әрине, қанаушылар халықты
жаныштау міндетін күрделі машина болмаса атқара алмайды, ал халық
қанаушыларды мүлде жай ғана машинамен де, тіпті машинасыз, айрықша
аппаратсыз дерлік жолмен де, қаруланған бұқараның жай ғана ұйымы арқылы да
жаныштай алады.
Ақырында, тек коммунизм ғана мемлекетті мүлдем керексіз етіп шығарады,
өйткені жанышталатын ешкім болмайды,-ешкім дегенде тап мағынасында,
халықтың белгілі бір бөлігімен үнемі күресіп отыру мағынасында ешкім
болмайды. Біз утопистер емеспіз, жеке адамдардың бұзақылық істеуі мүмкін
екенін және оның болмай тұрмайтынын, сондай-ақ ондай бұзақылықтарды жаншып
отырудың қажет екенін біз ешбір бекер демейміз. Бірақ, біріншіден, бұл үшін
айрықша машинаның айрықша жаныштау аппаратының керегі жоқ , мұны қаруланған
халықтың өзі - ақ істей алады , істегенде , тіпті осы замандағы қоғамда
цивилизациялы адамдар тобының қай -қайсысы болса да төбелесіп жатқандарды
қандай оп-оңай айырып жіберетін болса немесе әйелді зорлауға жол бермей
қоятын болса, жеке адамдардың бұзақылықтарын қаруланған халықтың жаншып
отыруы да сондай оп-оңай болады. Ал, екіншіден, бұзақылық дегеніміз
қоғамдық тіршіліктің ережелерін бұзушылық болса, оның түпкі әлеуметтік
себебі: бұқараны, қанаушылық, жоқшылық, қайыршылық екені мәлім. Осы басты
себеп жойылғаннан кейін, бұзақылықтың өзі де сөзсіз құри бастайды.Бұзақылық
құрыған соң мемлекет те құриды.
Капиталистер біткеннен кейін, таптар біткеннен кейін, сондықтан жанышталуға
тиісті ешбір тап қалмағаннан кейін, мемлекет құриды.
Бірақ мемлекет әлі мүлдем құрып кеткен жоқ, өйткені іс жүзіндегі
теңсіздікті ардақтайтын буржуазиялық правоны қорғау қажеттілігі жойылған
жоқ. Мемлекеттің толық құрып бітуі үшін толық коммунизм керек.
Бостандық және мемлекет деген сөздерді бір-біріне қосудың қисынсыз
екенін аяусыз әшкерелеп, көрсеткен Энгельстің пікірлері барынша дұрыс
екендігін тек енді ғана бағалай аламыз. Мемлекет тұрғанда бостандық жоқ.
Бостандық болғанда мемлекет болмайды.
Мемлекеттің толық құрып бітуіне экономикалық негіз болатын нәрсе
коммунизмнің жоғары өрлеп дамуы.
Міне.осы жердің өзінен-ақ мемлекет туралы қандай әртүрлі тұжырымдар бар
екенін білуге болады. Осыған байланысты мемлекет пен құқықтың шығуы туралы
алуан түрлі теориялар бар. Осы құбылыстардың пайда болуын олар түрліше
түсіндіреді. Марксизм, ленинизм мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық
теория тұрғысынан түсіндіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда
болып, қоғам екі топқа- қанаушы және қаналушы топтарға бөлінген соң олардың
арасында шешілмейтін қайшылықтар ымырасыздық көптеп орын алады. Сол екі тап
нәтижесіз, тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің
орнына жаңа саяси құрылым-мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған
қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны
қанауға, езуге жағдай туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет
болсын тек қанауды мақсат тұтып, бай, үстем таптың игілігін көздеп,
мүддесін қорғайды. Социалистік мемлекетте таптық мемлекет. Бірақ ол
сан16 жағынан қоғамның басым көпшілігін құрайтын еңбекші
таптың мүддесін қорғайды.
Теологиялық (діни) теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың
құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дін құдайдың әрекеті деген діни-
құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқарады. Бұл қағидаларға сүйене
отырып, діни теоретиктер мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома
Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория-мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуына
байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн
жобаларын анықтайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет
құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған дейді. Бұл теория Грецияда
қалыптасты. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны
жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды.
Келісім шарттық теория- Х\ІІ-Х\ІІІ ғ.ғ. қалыптасқан теория. Өкілдері:
Г.Гроцкий, Т.Гоббс, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, Б.Спиноза, А.И.Радищев т.б.
Теорияның мазмұны: Мемлекет пен құқықтың шығуын, дамуын адамдар арасындағы
келісім шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар өмір сүру үшін
бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке қасиеті кетеді. Сондықтан
қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың арақатынасында қайшылықтар
басталады. Осыған байланысты қоғамда бостандықты, әділеттілікті, теңдікті
сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Мемлекетке қоғам
мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды
міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң талаптарына бағынатыны туралы міндеттеме
алады. Солай бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп
түсіндіреді.
Психолгиялық теория-ХІХ ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард,
Л.И.Петражицский. Құқық пен мемлекеттің шығуын адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі-бәрі көлісіп ұжымдық түрде
басқаруы арқылы түсіндіріледі. Құқық пен мемлекет адамдардың табиғи
психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп
түсіндіреді.
Күштеу теориясы-мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық зомбылықпен
байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып бағындырып,
олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқару, күш
қолданатын органдарды құрады дейді. Бұл күштеу теориясы XIX ғ. пайда болды.
Оның өкілдері Л.Гумплович, К.Каутский және Е.Дюринг болды.
Матералистік (марксистік) теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің
бөлінуі, қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы
екі топқа бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Экономикада шешуші
позицияда отырған тап, өзінің экономикалық билігін сақтап қалуға тырысады.
Осы мақсатпен ол саяси билікті қолға алып, соның көмегімен өзінің еркін
бүкіл қоғамға таңады. Сөйтіп ол қоғамда езінің диктатурасын, яғни өзінің
саяси билігін орнатады. Бұл көзқарас Ф.Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің
және мемлекеттің пайда болуы деген еңбегінде және В.И.Лениннің Мемлекет
туралы деген лекциясында кең түрде негізделеді. Олар, сондай-ақ К.Маркстің
кейбір еңбектерінде мемлекеттің пайда болуының күрделі процесінің көптеген
сипаттары дұрыс көрсетілген. Алайда оларды түсіндіру кезінде бұл процестегі
топтық фактордың ролінің дабырайтып көрсетілетіндігін ескермеуге болмайды,
өйткені шын мәнінде мемлекет билік етуші таптың қарсыластарын
басып-жаншып, қанап, қысым көрсету үшін ғана құрылған жоқ, сондай-ақ тұтас
алғанда қоғамды басқарып, оның қалыпты жұмыс істеуі және үдемелі дамуы үшін
қолайлы жағдайлармен қамтамасыз ету үшін және құқық тәртібін қалыптастырып,
сақтау үшін құрылды.
Осы теориялардың бәріне тән бір белгі бар-ол мемлекет пен құқықтың адам
қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болуы. Шындығында да тарихи
деректерге көз салатын болсақ, мемлекет пен құқықтың қоғам дамуының белгілі
бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
• 1.2.Мемлекеттің пайда болуының жалпы
заңдылықтары
Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары ежелден-ақ адамдарды
толғандырып, олардың қызығушылығын туғызып келді. Мемлекеттің пайда болуына
өзінің сипатына, бағытталуы мен ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет
етпеген және мемлекет болғанға дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген
алғашқы қауымдық қоғамның даму кезеңдері тікелей негіз болып отыр.
Экономика мен басқа да тіршілік ету салаларының өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын-ала қоғамдық өмірдің жабайы
сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік деңгейге дейін өсуі керек. Ол
жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан өзінің өткен өмірінің ашық та
оның таңбасы бар адамның көп жағдайда табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің
алдында дәрменсіз болып қалатындығымен, жағдайды бірдей бағдарлай
алмайтындығымен, өзінің іс-әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып
соғатындығын болжай алмайтындығымен сипатталатын. Ол тамақ, киім және
басқа тіршілікке қажетті заттарды табудың
жетілмеген, дөрекі құраладарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек
өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалып қалуына мүмкіндік жасай
алмады: ол қалдықсыз пайдаланылды.
Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында шағын
ғана отбасылық топ құруға, кейінірек-қауымның құрамы бойынша одан әрі
әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Осы деректерді алып тереңірек
көз салып тұжырымдайтын болсақ, мемлекеттің пайда болуын семьяның шығуымен
байланыстырамыз. Тым ертерек кезде семьяның пайда болуынан мыналар таралса
керек:
Семьяның бірінші сатысы-қандас туыс жанұя. Мұнда некелік топтар ұрпақтарға
қарай бөлінген: жанұя шеңберінде барлық аталар мен әжелер бірінің-бірі ері,
әйелі болып табылады, сондай-ақ олардың балалары да, яғни кейінгі
балалардың әкелері мен шешелері бірінің-бірі ері, әйелі болады; дәл осы
ретпен соңғылардың балалары жалпы ерлі-зайыптылардың үшінші тобын құрайды,
ал олардың балалары-алғашқылардың шөберелері-төртінші топты құрайды.
Сөйтіп, семьяның бұл формасында өзара ерлі-зайыптылық праволары мен
міндеттері тек ата - бабалар мен үрім-бұтақтардың, ата-аналар мен олардың
балаларының арасында ғана болмайды. Бірге туысқан, немерелес, шөберелес,
одан да алыс ағалы-інілі, апалы-сіңлілі адамдардың барлығы біріне-бірі
өзара аға-іні, апа-сіңлі болып есептелінеді, осы себептен де олар бірінің
бірі ері, әйелі болып саналады. Мұндай семьяның типтік үлгісі бір жұптың
ұрпағы болар еді: мұнда әрбір кейінгі ұрпақ адамдарының барлығы біріне-бірі
аға-іні, апа-сіңлі болып табылады, дәл сондықтан олар бірінің бірі ері,
әйелі болады. Қандас туыс семья құрып біткен. Семьяның екінші сатысы:
Пуналуалы семья. Егер ата-аналары мен балаларының арасындағы жыныс
қатынастарынан арылғандығы семьяның ұйымдасуына ілгері басқан алғашқы қадам
болса онда апалы-сіңлілі, ағалы-інілілердің жыныс қатынастарынан арылу
екінші қадам болды. Бұл қадам бірден жасалмаған, алғашында жекелеген
жағдайларда, соңынан бірте-бірте ережеге айналып, бірге туған ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың жыныс қатынастарынан арылуынан бастап, тіпті
жанама жолдарда да некелесуге тыйым салумен, яғни, бірге туған ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың балаларының, немерелері мен шөберелерінің
некелесуіне тыйым салуымен аяқталған болуы керек. Мұның өзі табиғи
іріктелу принципінің қалай әсер ететінінің тамаша үлгісі.
Осы қадамның арқасында қан араласушылық тежелген тайпалардың, ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың арасындағы неке ереже және міндет болып қала
берген тайпаларға қарағанда, жедел де толыса дамуы тиіс болғаны күмәнсіз
нәрсе. Ал.осы қадамның әсері қаншалықты күшті болғанын дәлелдейтін нәрсе-
сол қадамның тікелей нәтижесі болған және ең алғашқы мақсаттан анағұрлым
асып түскен рудың құрылуы: бұл ру жер жүзіндегі варвар халықтарының
барлығының болмаса да, көпшілігінің қоғамдық тәртібінің негізі болды және
Греция мен Рим осы рудан тікелей цивилизация заманына көшті. Гаваядағы әдет-
ғұрып бойынша, бірге туған немесе туысқандық дәрежелері неғұрлым қашықтау
белгілі бір мөлшердегі апалы-сіңлілі адамдар өздерінің ортақ ерлерінің
ортақ әйелдері болған, бірақ олардың аға-інілері ортақ ерлерінің санына
қосылмаған; енді олардың аға -інілері ортақ ерлерінің санына қосылмаған,
енді олардың бұл ортақ ерлері бұдан былай бірін-бірі аға - іні деп атамады,
олар бұдан былай бір-біріне аға-іні болуға тиіс те емес еді, пуналуа яғни
жақын жолдас, былайша айтқанда, серіктес болуға тиіс еді.
Семьяның үшінші сатысы:
Жұп семья. Жекелеген жұптардың азды-көпті ұзақ уақытқа қосылуы топты неке
тұсында-ақ немесе одан да бұрын болған, ал сол еркек басқа еркектердің
арасында оның бір ері болып есептелмеген.
Бұл жағдай топты некені (пуналуалы) не ретсіз әйел ортақтығы деп не болмаса
жұбайлық адалдық өз бетімен бұзғандық деп қарайтын миссионерлердің
шатасуына көп себепші болды. Бірақ ру неғұрлым дамыған сайын, ендігі жерде
өзара некелесуі мүмкін емес ағалы - інілер мен апалы-сіңлілер тобы
көбейген сайын, жекелеген жұптардың дағдыға айналған осылай қосылуы барған
сайын нығая түсуге тиіс болды. Қандас туыс адамдар арасында некеге тиым
салуға рудың қозғау салуы бұдан да ілгері бастады. Жұптасып тұра бастаған
кезде неке тобы өзінің ең ақырғы өлшем бірілігіне өзінің екі атомдық
молекуласына, - бір еркекпен бір әйелге дейін ықшамдалған еді. Неке
қатынастарынан артық адамдарды барған сайын арылта беру арқылы табиғи
іріктеу өз ісін аяқтап шықты; енді оған бұл бағытта істейтін еш нәрсе
қалмады. Демек, қоғамдық жаңа қозғаушы күштер әрекет жасай бастамаған
болса, онда жұптасып бірге тұрудан семьяның жаңа формасының шығуы үшін
ешбір негіз болмаған болар еді. Бірақ мұндай қозғаушы күштер әрекет жасай
бастады.
Үй хайуандарын қолға үйретіп, қора-қора мал өсіру мұнда бұған дейін көз
көріп, құлақ естімеген байлық қорын жасап, мүлде жаңа қоғамдық қатынастарды
туғызды. Тамақты әр күн сайын жаңадан тауып отыруға тура келді. Ал енді мал
бағушы халықтар- үндіні Бесөзен бойымен Ганг аймағындағы арийліктер, сондай-
ақ оксус және Яксарт өзендері алабының сол кезде суы неғұрлым мол далаларын
жайлаған халықтар, Евфат пен Тигр бойындағы смиттер- көбейген үстіне көбейе
беру үшін, орасан көп ет, сүт тамақтарын жетістіріп тұру үшін бақылауды
ғана, ең қарапайым күтімді ғана керек қылған үйір-үйір жылқы, түйе, есек,
қора-қора ірі қара мал, қой-ешкі, шошқа сияқты мал-мүлікке ие болды. Тамақ
табудың бұрынғы әдістерінің бәрі де енді былай қалды: бұрын қажеттілік
болған аңшылық енді салтанат ісіне айналды.
Бірақ бұл жаңа байлық кімдікі еді? Сөз жоқ ол алғашында рудікі еді.
Ру адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі, туысқан адамдардан тұратын
қауымдастық. Оның мүшелері өзара некеге отырмайды. Барлық халықтар рулық
дәуірден өткен. Қазіргі халықтардың кейбіреуінде рулық дәуірден қалған әдет-
ғұрыптары, дәстүрлері әлі де сақталған. Қазақтың әдеті бойынша 7 атаға
дейін қыз алысып, беріспейді.
Рулық қоғамда қауымдық билік болған. Ру өміріне байланысты мәселелердің
барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешіп отырған. Оған жынысына қарамай,
кәмелетке толған ру мүшелерінің барлығы қатысатын. Қандай мәселе болса да,
жалпы қауымның келісімімен, әділдік жолымен шешілетін. Ру мүшелері жалпы
жиналыста ру ағасын сайлайтын. Бірнеше ру бірігіп тайпа құрайтын. Тайпаны
басқару үшін ру ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына,
басқа тайпалармен қарым- қатынасына байланысты мәселелер қаралатын.
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп, өмір
сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс құралдарын жасап алып, өздері
шаруашылыққа кіріседі. Сөйтіп, жинаутерімшілік шаруашылығынан мал өндіру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнімдері мен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады. Диқаншылықтың нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер,
қалалар салына бастайды. Қалаларда қол өнері пайда болып, ол мал
шаруашылығы және диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың
аталған салалары бірінен бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан
кейін, бірінің өндірген өніміне бірі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға
мал өнімі, малшылырға жер өнімі, қолөнершілерге тамақ қажет болады. Сөйтіп,
соларға делдалдық жасайтын алып сатарлар бөлініп шығады.
Құрал – саймандардың жетілдіруіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі.
Соның нәтижесінде ортақ өнім пайда болады. Рулық қауымда барлық жиналған,
табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты артық өнім жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншігіне айнала бастайды. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айырықша
түрі- жеке меншік қалыптасады. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты
қоғам топтарға бөліне бастайды. Бір жағынан, құрал жабдықтар, өндірілген
бұйымдар, мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында шоғырланады да,
байлар пайда болады. Екінші жағынан кедейлер, жарлылар пайда болады. Сөйтіп
рулық қауым өзіне тән белгілерінен айырылып құлдырайды. Оның орнына жеке
меншікке негізделген, айырықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам
қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін
көздеп, еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін
атқара алмайды. Оның қоғамның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға,-
мемлекетке жол беруі керек болды.
Меншік иелерінің байлардың айырықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық- әлеуметтік
өзгерістердің нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгере бастайды.
Сөйтіп, қоғамның белгілі бір сатысында мемлекет пайда болады. Мемлекеттің
пайда болу себептері2. Біріншіден экономикалық себептері:
1. Неолитттік төңкеріс. Терімшіліктен өндіруші
экономикаға көшу.
2. Еңбектің қоғамдық үш ірі түрге бөлінуі
- мал өсіруден диқаншылықтың бөлініп шығуы
- қолөнердің бөлінуі
- көпестердің пайда болуы.
3. Еңбек өнімділігінің өсуі және артық өнімнің пайда болуы.
Екіншіден әлеуметтік себептері:
1. Рудың ыдырауы және отбасының пайда болуы
2. Антогонизмдердің пайда болуы
3. Қоғамның топтарға жіктелінуі
1.3 Мемлекеттің типтері
Мемлекеттің типі- бұл сан алуан мемлекеттердің өздеріне тиесілі тұтастай
алынған маңызды қасиеттері мен жақтарының жиынтығы және жалпылама
ерекшеліктерінің жүйесі. Мемлекеттің даму процесі бүкіл дүние жүзі дамуының
бір бөлімі. Оны анықтап түсінгеніміз- бүкіл тарихты жақсы білгеніміз.
Мемлекеттің дамуы үздіксіз объективтік процесс.
Бұл даму процесі мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси
мазмұны мен және алдында тұрған мақсаттарымен байланысты. Мемлекеттің типін
белгілейтін экономикалық жағдай, жеке меншіктің түрі, сонымен байланысты
қоғамның дифференцияциялау процестері жатады. Ал тарихи типтің дамуы
мемлекет қай топтардың мүддесін қорғайды, халықтың қандай демократиялық
құқықтарымен бостандықтарын қорғайды, басқару процесінде қандай
демократиялық әдістер мен тәсілдер қолданатынын көрсетуге тиіс. К.
Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин мемлекет- үстемдік таптың мүддесін
қорғайтын құрал деп түсіндіреді. Марксистік тұрғыдан қарағанда тарихтағы
мемлекеттер төрт түрге бөлінеді: құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық
және социалистік мемлекеттер.Бірінші рулық қоғамда мемлекет әлі болған жоқ,
ал соңғы коммунистік қоғамда мемлекеттің орнына коммунистік өзін-өзі
басқару жүйесі келуге тиіс. Бір тарихи типтен екіншісіне революция арқылы
өтеді. Мемлекеттің негізгі мақсаты- бір топтың диктатурасын орнату. Таптық
мінездеме экономикалық, әлеуметтік жағдаймен байланысты. Марксизм
мемлекетті- бір таптың екінші тапты қанау аппараты деп анықтады. Типті
осындай бөлудің прогрессивтік те, негативтік те жақтары бар. Бір жағынан
мемлекеттік таптық құрылуымен байланысы анық көрінеді, топтар және топтар
құрылмаған қоғамда мемлекеттер болмайды. Негізінде мемлекеттің алдында
мақсат екіге бөлінеді: бір жағынан бүкіл қоғамның мүдделерін қорғап, жалпы
қоғамдық мәселелерді шешу, ал екінші жағынан топтардың арасындағы
қайшылықтарды бәсеңдету. Қоғамда топтар оның құрылмаған кезде де мемлекет
пайда болған жағдайлар кездеседі. Мысалы, шығыс мемлекеттерде марксизм құл
иеленушілік мемлекеттерге жатқызады, ол негізінде бұл мемлекеттерде құл
иеленушілік қарым-қатынастар әлі қалыптасқан жоқ еді, мемлекеттерді
туғызған басқа жағдай- географиялық жағдайлар мен қоғамның жалпы
экономикалық функциялары мен қызметтері (мысалы, Египет мемлекетінде-Ніл
өзенімен байланысты жер суару жұмыстары). Сонымен, марксистік
типологиясының негізін қалыптастыратын экономикалық базисі мен таптың
құрылысы. Марксизм мемлекеттің тарихи типтерін қоғамның даму құрылысымен
және экономикалық формация деген түсінікпенен байланыстырады. Экономикалық
формация базис (бұл қоғамның белгілі бір даму дәуіріндегі экономикалық
құрылыс) пен қондырмадан (әрбір базистің өзінің қондырмасы болады)
тұрады. Базисті өндірістің тәсілі белгілейді. Өндіріс өндірістік
қатынастар мен өндіруші күштерден тұрады. Осы формацияларға марксизм құл
иеленушілік, феодалдық , буржуазиялық және социалистік мемлекеттерді сәйкес
келтіреді. Мемлекеттің тарихи типтері осы экономикалық-қоғамдық формациямен
тығыз байланыста дамуға тиісті.
Бұлардан басқа марксизмде өтпелі дәуірдің мемлекеті деген ұғым бар. Бұл
типтерге рулық қоғамнан құл иеленушілік қоғам арасындағы, құл иеленушілік
және феодалдық қоғам арасындағы, феодалдық және буржуазиялық типтің
арасындағы өтпелі мемлекеттер жатады. Қазіргі дәуірді алатын болсақ,
бірнеше континенттердің мемлекеттері осы өтпелі мемлекеттің типтеріне
жатады. Латын Америкасының, Азияның, Африканың XX ғасырда тәуелсіздігін
алған мемлекеттер осы өтпелі тарихи типке кірді. Олардың тарихи типтері
социалистік те емес, буржуазиялық та емес, олар тек қана социалистік немесе
капиталистік бағытта болуы анықталады.
Мемлекеттерді типке бөлудің екі тәсілі бар:
1. Формациялық тәсіл;
2. Өркениеттік тәсіл.
Мемлекеттерді формацияға бөлу қоғамның экономикалық және әлеуметтік
құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұндай тәсілді қолдану нәтижесінде
қоғам таптарға бөлінеді де олардың әрқайсысының экономикалық жүйеде өзінің
ерекше орны болады. Құлдық дәуірде қоғамда, негізінен екі үлкен тап:
құлиеленушілер мен құлдар болған. Құлдардың бірнеше түрлері
құлиеленушілердің жеке меншігін құрады. Олардың жеке меншігінде құлдар, жер
және басқа өндіріс құралдары болатын. Құлдардың құқықтық жағдайлары ашық
айтылатын, олар сөйлей алатын құралдарға жатады. Құлдардың ешқандай
құқықтары жоқ, ол өзінің мырзасының жылжымалы заты. Қоғамның негізгі
байлықтарын осы топ жарыққа шығаратын, олардың еңбегін өндірісте,
ауыл шаруашылықта, құрылыста, жалпы 27
жұмыстарда, спортта, басқа да жерлерде пайдаланатын. Сондықтан мемлекетте
негізінен құлиеленушілердің еркін білдіріп, мүддесін қорғаған. Ондай
мемлекетті құл иеленушілік мемлекет дейді. Құлиеленушілік мемлекеттердің
арасындағы ең ірі және ең соңғы мемлекет- Рим мемлекеті. Қоғам феодалдар
мен шаруаларға бөлініп, ол қоғамнаң экономикалық негізін феодалдың және
шаруалардың жеке меншігін құраған қауымды феодалдық қоғам деп атайды.
Феодалдық қоғамда да екі негізгі тап: феодалдар мен оларға басыбайлы
шаруалар бар. Мұндай қоғамдағы мемлекет феодалдық мемлекет деп аталады.
Феодалдық мемлекеттердің негізгі нышаны-жерге жеке меншіктің қалыптасуы.
Фоед- деген сөз - толық жеке меншіктегі жер. Сондықтан ол негізінен
феодалдардың еркін білдіріп, солардың мүддесін, меншігін қорғайды,
шаруаларды феодалдарға бағынуға мәжбүрлейді. Феодалдық мемлекеттің ішкі
функциялары: жеке меншікті қорғау, шаруаларды және басқа жай адамдарды
қанау, тәртіпті қорғау, салық жинау, шаруалардың көтерілістерін басу.
Сыртқы функциялары- басқа халықтарды тонау, өз мемлекетін қорғау және көрші
мемлекеттермен қарым-қатынасты құру. Феодалдық мемлекет өзінің билігін
шіркеудің әсерімен күшейтті. Феодалдық қоғам шіркеудің күшеюіне, баюына
жағдай туғызды. Шіркеудің көп жерлері, шаруалары және басқа да байлықтары
бар болатын. Феодалдық мемлекеттер көбіне ыдыраған, ұқсас мемлекеттер
болатын. Бірақ кейбір кезде олардың күшейіп, ірі, мықты мемлекет құрған
кезеңдері де болды. Феодалдық мемлекеттердің дамуы буржуазиялық
төңкеріліске дейін созылды. 1640 жылдан бастап капиталистік қоғам құрылды.
Капиталистік қоғамда, негізінен екі таптан тұрды: капиталистік жеке меншік
иелері және өз еңбегінің күшімен ғана өмір сүретін жұмысшылар, шаруалар, ой
қызметкерлері. Мұндай қоғамда мемлекет негізінен, жеке меншік иелерінің
мүддесін қорғайды. Сонымен қатар қоғамда таптардың арасында
қайшылықтардың асқынып кетуі үшін шаралар қолданылып, құқтық тәртіп
орнатуға қажетті әрекеттер жүзеге асырылды. Капиталистік мемлекеттің
негізін жеке меншіктің көп түрлері құрады, жеке меншік құқығы ең қасиетті
және жоғарғы құқық болып жарияланды. Заң алдында бәрі тең. Бұл кезеңде
мемлекеттің маңызды прогрессивті принциптері нығайтылды: биліктің бөлінуі,
заңның жоғарылығы, құқықтың алдында бәрі тең, азаматтардың саяси,
әлеуметтік және жеке құқықтары, заңдылық, соттың тәуелсіздігі және тағы
басқа. Құқықтық мемлекеттің түсінігі анықталып, көп конституциялар осы
терминді қолданатын болды. Мемлекеттердің көпшілігінде конституциялар -
мемлекеттің заңдары қоғамның негізгі қарым-қатынастарын реттейді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекеттік кепілдік береді.
XX ғасырдың басында 1917 жылдан бастап социалистік мемлекет дүниеге келді.
Мұндай мемлекеттің типі әр түрде қалыптасты. Оның басқа типті
мемлекеттерден түбегейлі ерекшелігі-еңбекшілердің, жұмысшы табы мен
шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде
жарияланды.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы өркениетте
мемлекет шексіз билікке негізделеді де , біріктіруші және ұйымдастырушы күш
ретінде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымын анықтайды. Бұл-көне
грек, шумер, ассиро-вавилон, иран бирма, жапон тағы басқа елдердегі саяси
ұйымдар. Кейінгі өркениетті мемлекеттік билік алғашқы өркениеттегідей аса
қуатты барлық қоғамды қамтып басқарған күш емес. Мемлекет көп жағдайда
мәдени діни жүйеге бағынған. Мемлекет басшысы заңдарды , қағидаларды
бекіткеннен кейін оларды өздері сақтауы керек, әйтпесе, оның билігі заңсыз
болып саналады. Бұларға Батыс Еуропа, Шығыс Еуропа, Солтүстік Америка тағы
басқа мемлекеттері жатады. Мемлекеттерді өркениет тәсілмен түрлерге бөлуде
мемлекеттердің мемлекеттік және әлеуметтік-эко асқынып кетуі үшін шаралар
қолданылып, құқтық тәртіп орнатуға қажетті әрекеттер жүзеге асырылды.
Капиталистік мемлекеттің негізін жеке меншіктің көп түрлері құрады, жеке
меншік құқығы ең қасиетті және жоғарғы құқық болып жарияланды. Заң алдында
бәрі тең. Бұл кезеңде мемлекеттің маңызды прогрессивті принциптері
нығайтылды: биліктің бөлінуі, заңның жоғарылығы, құқықтың алдында бәрі тең,
азаматтардың саяси, әлеуметтік және жеке құқықтары, заңдылық, соттың
тәуелсіздігі және тағы басқа. Құқықтық мемлекеттің түсінігі анықталып, көп
конституциялар осы терминді қолданатын болды. Мемлекеттердің көпшілігінде
конституциялар - мемлекеттің заңдары қоғамның негізгі қарым-қатынастарын
реттейді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекеттік кепілдік
береді.
XX ғасырдың басында 1917 жылдан бастап социалистік мемлекет дүниеге келді.
Мұндай мемлекеттің типі әр түрде қалыптасты. Оның басқа типті
мемлекеттерден түбегейлі ерекшелігі-еңбекшілердің, жұмысшы табы мен
шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде
жарияланды.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы өркениетте
мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1-тарау. Мемлекеттің пайда болуы
• 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
• 1.2. Мемлекеттің пайда болуының
жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
• 1.3. Мемлекеттің
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
М- тарау. Құқықтың пайда болу негіздері
• 2.1. Құқықтуралы түсінікжәне оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..29
• 2.2. Құқықтың пайда болуы туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .45
• 2.3. Құқықтың қалыптасу көздері және негізгі
принциптері ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..54
Кіріспе
Менің бұл дипломдық жұмысымда, Мемлекет пен құқықтың пайда болуы деген
тақырыпты таңдап алу себебім: мемлекет пен құқықтың пайда болып,
қалыптасуының себептері мен пайда болуына негіз болған факторларды оқып,
тереңірек түсініп, зерделеу. Қазіргі кезде мемлекет пен құқықтың пайда
болуы ғылымда қоғамның саяси ұйымы ретінде орталық орындардың бірін
иеленеді. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблеманы дұрыс шешу
адамзат қоғамында маңызды орын алады. Мемлекет пен құқық ғұмыр бойы өмір
сүрген жоқ. Ол қоғамның тарихи, обьективтік дамуының өнімі.
Әдебиеттер мен оқулықтарды алып көз жіберіп қарайтын болсақ мемлекет пен
құқықтың пайда болуына байланысты тақырыптарда әр автордың пікірі, көз
қарастары, тұжырымдары әр қалай. Осыдан мемлекет пен құқықтың пайда болуына
әсер еткен себептер мен факторлар да әр алуан, сан қилы екенін көруге
болады.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы проблема тек қана ғалым,
профессорларды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің ең бірінші байлығы
халқы болғандықтан, кез-келген адамзат баласын осы қоғамда, мемлекетте өмір
сүріп, тіршілік еткеннен кейін мемлекет пен құқықтың шығу тарихы,
қалыптасуы толғандырады деп ойлаймын.
Менің де мақсатым мемлекет пен құқықтың шығу тарихымен қатар, олардың
қоғамда алатын орны, маңызы және құқық қағидаларымен толық, жан-жақты оқып,
танысу және осыдан тереңірек мағлұмат алу.
Қоғамда мемлекеттің дамуына байланысты құқықтың да орны мен ролінің
жаңарып, жаңғырып отыруы заңды құбылыс. Бірақ құқық қоғамның қай кезеңі
болса да қоғамдық тәртіпті және адамның іс-әрекетін реттеуді, негізгі
міндеті ретінде ұстады. Тұлғаның құқықтық қорғалуы мемлекет пен құқық
қызметінің басты мазмұнына айналды.
Еліміз тәуелсіздік алып.Ата заңымыз Конституция қабылданған күннен бастап
құқық өз қызметін тиянақтылықпен жүзеге асырып келеді. Атқарылған істер де,
алынған асулар да баршылық. Осыған орай қазіргі кезде қоғамда мемлекет пен
құқықтың алатын орны орасан зор болуы тиіс.
І-тарау.Мемлекеттің пайда болуы • 1.1. Мемлекеттің пайда болуы туралы
теориялар
Адамзат дамуының белгілі бір сатысында мемлекет пайда болып қалыптасады.
Мемлекет - қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы
нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекеттің
дамуы:
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чиновниктер,
ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар
жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп бұл елдерде көбінесе мемлекеттік
деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия
өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында-
абсолюттік монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік уәзір
министрлердің қолында, одан төменгі билік- чиновниктерде болды. Осы сатылық
биліктер- бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен
қатар жеке меншік те дамыды.
Шығыс типті мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік
Америка елдерінде де қалыптасты. Сонымен Азия типті мемлекеттердің
қалыптасу себептері: - ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру-
біріктіру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, ХІХ-ХХ ғасырларға
дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран, т.б.)
2. Еуропалық елдерде- мемлекет жеке меншіктің шапшаң
күрделі дамуы, қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде
экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетті өз
қолдарына алып, өз мүдде - мақсаттарын орындайтын
мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбнесе
демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда
құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып,
жаңа мемлекеттік басқару аппараты құралды. Жергілікті
халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты
қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық құқықтық тәртіп
орнады.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды мұнда құл
иелену көп дамымады. Қалың бұқара байларға тәуелді болды,
феодалдық қатынастар дами бастады. Рим империясының біраз жерін
Германия өзіне қаратып, федолдық мемлекеттің дамуын тездетті. Осы
типті мемлекеттер Европаның бірнеше елдерінде, Ресейде,
Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде қалыптасты.
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
1. Халықты туысқандығына қарамай, территориясына қарамай сәйкес біріктіру.
Билікті осы территорияда жүргізді.
2. Қоғамдағы басқаратын арнаулы аппараттың құрылуы. Бұл аппарат үстемдік
таптың, топтың, мүдде мақсатын орындау үшін қалыптасты. 3. Салық
жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта қызмет
жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық
қалыптасты.
Мемлекет қоғамды сол қоғам атынан басқаратын және оның интеграциялануын
қамтамасыз ететін үстем таптың ерік ықтиярын білдіретін, арнайы басқару
және күштеу аппараты бар бұқара көпшіліктің ерекше саяси ұйымы.
Мемлекет белгілі бір аумақ шеңберінде халықты өз ырқына көндіріп отыратын
бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын, барлық
халыққа міндетті заңдар мен ереже-қағидаларды шығарып қабылдайтын, халықтан
салық жинайтын ерекше құқылы саяси ұйым. Осы заманғы мемлекет қоғамның бір
қалыпты тіршілігі мен дамуын қамтамасыз ететін, өзінде тұрып жатқан
азаматтар мен халықтардың құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғайтын мемлекеттің өзіндегі және одан тысқарыдағы даулар мен жанжалдарды
шешетін институт.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтың тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келеді - деген мәселелермен шұғылданып , ғылыми зерттеу
жасап келді. Осыған байланысты мемлекеттің пайда болуы көптеген әр алуан
қарама қайшы пікірталастар туындайды. Лениннің "Мемлекет пен революция"
деген еңбегінде мемлекет туралы былай делінген:
Есейген марксизмнің тұңғыш шығармалары, "Философия қайыршылығы" мен
"Коммунистік Манифест" дәл 1848 жылғы революцияның қарсаңында жазылған. Осы
жағдайлардың себебінен бұл шығармаларда, марксизмнің жалпы негіздерінің
баяндауымен қатар, белгілі дәрежеде сол кездегі нақтылы революциялық
ақуалдың әсері болған. Сондықтан да 1848-1851 жылдар тәжірибесінен өздері
қорытынды шығарардың дәл алдында әлгі шығармалардың авторларының мемлекет
туралы айтқанын қарастырып өткен дұрыс болар.
Жұмысшы табы -деп жазады Маркс "Философия қайыршылығында" даму үстінде,
ескі буржуазиялық қоғамның орнына таптар мен олардың қарама-қарсылығын
болғызбайтын бірлестікті қоюды: онда асылында ешқандай саяси өкімет те
болмайды, өйткені саяси өкіметтің дәл өзі буржуазиялық қоғамның ішіндегі
таптардың қарама-қарсылығының ресми көрінісі болып табылады.
Мемлекеттің таптар жойылған соң жоғалатындығы жөніндегі пікірдің осы жалпы
баяндалуын Маркс пен Энгельс содан бірнеше ай өткен соң, атап айтқанда,
1847 жылы қараша айында жазған "Коммунистік Манифестегі" баяндалуымен
салыстырып қарау сабақ боларлық нәрсе :
Жұмысшы революциясындағы алғашқы адам-пролетариатты үстем тапқа айналдыру,
демократияны орнату болып табылады. Пролетариат өзінің үстемдігін
буржуазиядан барлық капиталды бірте-бірте тартып алу үшін, барлық өндіріс
құралдарын мемлекеттің, яғни үстем тап болып ұйымдасқан пролетариаттың
қолына орталықтандыру үшін және өндіргіш күштердің жиынын мүмкіндігінше
тезірек көбейту үшін пайдаланады.
Бұл жерде марксизмнің мемлекет туралы мәселедегі ең тамаша және ең маңызды
идеяларының бірінің, атап айтқанда, "пролетариат диктатурасы" идеясының
тұжырымы беріліп отырғанын көреміз, ал онан соң мемлекеттің өте қызғылықты
анықтамасы беріліп отырғанын көреміз, бұл да марксизмнің "ұмытылған
сөздерінің" қатарына қосылады. "Мемлекет, яғни үстем тап болып ұйымдасқан
пролетариат1".
Ресми социал-демократиялық партиялардың үстем болып жүрген насихат және
үгіт әдебиетінде мемлекеттің осы анықтамасы ешқашан тек түсіндірілмей қалып
қана қойып жүрген жоқ. Бұл анықтама тура ұмытылып қалған, өйткені ол
анықтама "демократия бейбітшілік жолымен дамиды" деген кәдімгі
оппортунистік соқыр сенімді де, мещандық жалған үмітті де бет қаратпайды.
Пролетариатқа мемлекет керек-деп барлық оппортунистер, социал-шовинистер
мен каутскийшілдер қайта-қайта айтады, Маркс ілімінің өзі осылай деп
нандырады; бірақ мынаны қосуды ұмытады біріншіден, Маркстің айтуынша,
пролетариатқа құритын мемлекет қана, яғни дереу құри бастайтын болып,
құрымай тұра алмайтын болып құрылған мемлекет қана керек. Ал, екіншіден,
еңбекшілерге "мемлекет" керек, "яғни үстем тап болып ұйымдасқан
пролетариат" керек.
Мемлекет-күш көрсететін ерекше ұйым, белгілі бір тапты басу үшін жұмсалатын
зорлық ұйымы. Ал, пролетариатқа қандай тапты басу керек? Әрине, тек қанаушы
тапты, яғни буржуазияны басу керек. Еңбекшілерге мемлекет тек қанаушылардың
қарсылығын басу үшін ғана керек, ал мұны басуға басшылық ету, оны жүзеге
асыру, бірден -бір ғана ақырына дейін революцияшыл таптың, буржуазияға
қарсы күресте, оны әбден құлатуда барлық еңбекшілер мен қаналушыларды
біріктіре алатын бірден-бір ғана таптың -пролетариаттың қолынан келеді.
Қанаушы таптарға саяси үстемдік қанауды қолдау мүддесі үшін керек, яғни
халықтың адам айтқысыз көпшілігіне қарсы, ат төбеліндей ғана азшылықтың
құлқын құмарлық мүдделерін қолдау үшін керек.
Қаналушы таптарға саяси үстемдік қанау атаулының барлығын толық жою үшін
керек, басқаша айтқанда, осы замандағы құл иеленушілердің болмашы
азшылығына қарсы, яғни помещиктер мен капиталистерге қарсы,
халықтың адам айтқысыз көпшілігінің мүдделері үшін керек.
Ұсақ буржуазияшыл демократтар, тап күресін таптар келісімі туралы құрғақ
қиялға ауыстырған осы бейне социалистер, социалистік өзгерісті де қиял
жолымен түсінген, қанаушы таптың үстемдігін құлату түрінде түсінбей, қайта
өздерінің міндетін ұғынған көпшілікке азшылықты бейбіт бағындыру түрінде
түсінген. Тап тілегінен жоғары мемлекеттің болуын мойындаумен тығыз
байланысқан осы буржуазиялық утопия практика жүзінде еңбекші таптардың
мүддесін сатып кетуге әкеліп соқтырады, мұны, 1848жылғы және 1871жылдардағы
француз революцияларының тарихы да көрсетті, мұны Англияда, Францияда,
Италияда және өзге де елдерде ХіХ-ғасырдың ақыры мен ХХ-ғасырдың басында
буржуазиялық министрліктерге социалистік негізде қатысудың тәжірибесі де
көрсетті.
Бұл күнде Россияда эсерлер партиясы мен меньшевиктер партиясы қайта
жаңғыртып отырған осы ұсақ буржуазиялық социализмге қарсы Маркс бүкіл өмірі
бойына күрес жүргізді. Маркс тап күресі туралы ілімді дәйекті түрде
жүргізіп, оны саяси өкімет жөніндегі , мемлекет жөніндегі ілімге дейін
жеткізді. Маркстің мемлекет туралы және социалистік революция туралы
мәселеге қолданған тап күресі туралы ілімі пролетариаттың саяси үстемдігін,
оның диктатурасын, яғни ешкіммен бөліспейтін және тікелей бұқараның қарулы
күшіне сүйенетін өкіметті сөзсіз мойындатады . Пролетариатқа мемлекеттік
өкімет, күштің бір бағытқа бағынған ұйымы, зорлық ұйымы қажет,
қанаушылардың қарсылығын басу үшін де, социалистік шаруашылықты жөнге
салу ісінде халықтың орасан көп қалың бұқарасына, шаруаларға, ұсақ
буржуазияға, жартылай пролетарларға басшылық етуі үшін де қажет.
Мемлекет , яғни үстем тап болып ұйымдасқан пролетариат ,-Маркстің бұл
теориясы пролетариаттың тарихтағы революциялық ролі жөніндегі оның бүкіл
ілімімен айрылмастай болып тығыз байланысқан. Ал, пролетариатқа керегі
буржуазияға қарсы қолданылатын зорлықтың ерекше ұйымы ретіндегі мемлекет
болса, онда бұдан өзінен-өзі мынандай қорытынды шығады: буржуазияның өзіне
арнап жасап алған мемлекеттік машинасын алдын-ала жоймай тұрып, қиратпай
тұрып, мұндай ұйымды құру мүмкін бе? Коммунистік манифест дәл осы
қорытындыға әкеп тірейді және 1848-1851 жылдардағы революцияның тәжірибесін
қорытқанда да Маркс осы қорытынды туралы сөз қылады.
Маркс социализмнің және саяси күрестің бүкіл тарихынан: мемлекет құруға
тиіс, оның құруындағы өткелді (мемлекеттен мемлекетсіздікке өту) формасы
үстем тап болып ұйымдасқан пролетариат болмақшы деген қорытынды шығарды.
Бірақ осы болашақтың саяси формаларын ашуды Маркс қолына алған жоқ. Ол
француздың тарихын өте қадағалап байқады, соны талдап тексерді де, 1851
жылдан туған қорытындыға келіп тоқтады, онысы: әңгіме буржуазияның
мемлекеттік машинасын қиратуға жақындап келеді деген қорытынды еді.
Ал, пролетариаттың бұқаралық революциялық қозғалысы өршіген уақытта, бұл
қозғалыстың болмағанына қарамастан, оның өмірінің өте қысқа болғандығына
әлсіздігі бадырайып көрініп тұрғандығына қарамастан Маркс сол қозғалыстың
туғызған формаларын зерттеп білуге кірісті.
Коммуна-пролетарлық революцияның ақыр аяғында тапқан формасы болды, бұл
форманың тұсында еңбек экономикалық азаттық ала алатын болады.
Коммуна-буржуазияның мемлекеттік машинасын қиратуға тырысқан пролетарлық
революцияның бірінші әрекеті болды, ақыр аяғында табылған саяси форма
болды.
Ал, Энгельс Коммунаның тәжірибесін ескеріп, революцияның мемлекет жөніндегі
міндеттеріне әлденеше тоқталып өтті. Бір тамаша жері нақтылы тақырыптан,
бір жағынан, пролетарлық мемлекеттің қазіргі мемлекетпен ұқсастық
белгілері, -екеуінде де мемлекет туралы сөз қылуға дәлел боларлық
белгілері, - ал екінші жағынан, айырмашылық белгілер немесе мемлекетті
құртуға көшу жөні айқын көрсетіледі.
Бланкистердің Коммунадан соң және соның тәжірибесінің әсерімен, марксизмнің
принциптік позициясына көше бастағандығы туралы сөз қыла келіп, Энгельс ол
позицияны жол-жөнекей былайша тұжырымдайды: Таптарды, солармен бірге
мемлекетті де жоюға көшу ретінде, пролетариат пен оның диктатурасының саяси
қимыл жасауына қажеттігі .
Қайдағыбір әріп санауға құмар сыншылар немесе марксизмді қырушы
буржуазияшылдар, бәлкім, осы жердегі мемлекетті жоюды мойындатушылықтың
және Анти-Дюрингтің жоғарыда келтірілген жеріндегі ондай формуланы
анархистік формула деп бекерге шығарғандықтың арасында қайшылық бар деп
білер. Оппортунистер Энгельсті де анархистер қатарына қосып қойса, бұл
таңданарлық нәрсе емес,-қазір социал-шовинистердің интернационалистерді
анархизм жөнінде айыптауы барған сайын өріс алып отыр.
Таптардың жойылуымен бірге мемлекет те жойылады деп марксизм әрдайым
үйретіп келді. Анти-Дюрингтің мемлекеттің құруы жайындағы жалпыға мәлім
жері анархистерді айыптағанда мемлекеттің жойылуын тек жақтайтындығы үшін
айыптамайды, мемлекетті бүгін-ертеңнен қалдырмай жойып жіберуге болады
деп уағыздайтындығы үшін айыптайды.
Капиталистік қоғам мен коммунистік қоғамның арасында-дейді Маркс тағы да –
революциялық жолмен алғашқысын екіншісіне айналдыратын дәуір бар. Осы
дәуірге сәйкес саяси өту дәуірі болады, ал бұл дәуірдің мемлекеті
пролетариаттың революциялық диктатурасынан бөтен ешнәрсе де бола алмайды.
Коммунизмге қарай дамып отырған капиталистік қоғамнан коммунистік қоғамға
саяси өтпелі дәуірінсіз өту мүмкін емес, ал бұл дәуірдің мемлекеті
пролетариаттың революциялық диктатурасы ғана болуы мүмкін.
Ал, бұл диктатураның демократияға қатынасы қандай? Коммунистік Манифест
пролетариатты үстем тапқа айналдыру және демократияны жеңіл алу деген
екі ұғымды жай қатар қояды. Осы айтылғандарды негізге ала отырып ,
капитализмнен коммунизмге өткенде демократияның қалай өзгеретінін дәлірек
анықтауға болады .
Капиталистік қоғамда , оның дамуы аса қолайлы болса , демократиялық
республикада азды - көпті толық демократизм болады. Бірақ бұл демократизм
қашанда капиталистік қанаудың құрсауында қалып отырады , сондықтан қашанда
, негізіне келгенде , азшылық үшін , тек дәулетті таптар үшін , тек байлар
үшін тиімді демократизм болып қалады . Капиталистік қоғамның бостандығы
қашанда ертедегі грек республикаларында құл иелеріне ғана берілген
бостандықпен шамалас бостандық болып қалады . Қазіргі жолдама құлдар ,
капиталистік қанаудың жағдайларына сәйкес , жоқшылық пен қайыршылықтың
қысымын көріп титықтағаны соншалық.олардың демократиямен , саясатпен
айналысар халі жоқ , оқиғалар дағдылы , бейбіт жөнмен өтіп жатқанда ,
халықтың көпшілігі қоғамдық - саяси өмірге қатысудан шеттетілген .
Бұл пікірдің дұрыстығын бәрінен де гөрі Германияның жағдайы айқын
көрсететін болуы керек, өйткені бұл мемлекетте конституциялық жария жағдай
ғажап ұзақ және жарты ғасырдай берік орнығып тұрды, ал социал-
демократия сол уақыттың ішінде осы жария жағдайды пайдалану
жолында өзге елдерге қарағанда анағұрлым көп жұмыс істей білді,
жұмысшылардың едәуір бөлігін саяси партияға ұйымдастыру жолында дүние
жүзінің ешбір жерінде болмаған дәрежеде жұмыс істей білді.
Пролетариат диктатурасы, байлардың демократизмі болмай, тұңғыш рет
кедейлердің, халықтың демократизмі болатын демократизмді орасан ұлғайтумен
бірге, езушілерге, қанаушыларға, капиталистерге келгенде, бостандыққа
бірсыпыра шек қояды. Адамзатты жалдамалы құлдықтан құтқару үшін, бұларды
біз жаншуға тиіспіз, бұлардың қарсылығын күшпен қирату керек,-әрине,жаншу
бар жерде, зорлық бар жерде, бостандық болмайды, демократия болмайды.
Энгельс Бебельге жазған хатында былай деген: пролетариат мемлекетке мұқтаж
болғанда бостандық үшін емес, өзінің дұшпандарын басып -жаншу үшін мұқтаж
болып отыр, ал бостандық туралы сөз қозғауға мүмкіндік болған күнде,
мемлекет те болмайды.
Тек коммунистік қоғамда, капиталистердің қарсылығы біржолата қиратылғанда,
капиталистер құрығында, таптар жоғалғанда, сонда ғана мемлекет жоғалады
және бостандық туралы сөз қылуға болады.
Мемлекет құриды деген сөз әбден тауып айтылған сөз, өйткені бұл сөз ол
процестің бірте-бірте болатындығын да, стихиялылығын да көрсетеді.
Басқаша айтқанда: капитализм тұсындағы мемлекет-сөздің шын мағынасындағы
мемлекет, бір тапты екінші таптың, онда да көпшілікті азшылықтың жаншып
отыруына арналған айрықша машина екенін көреміз.
Сонан соң, капитализмнен коммунизмге өтерде жаныштау әлі де қажет болады,
бірақ бұл жолы-қанаушы азшылықты жаныштайтын қаналушы көпшілік. Жаныштауға
арналған айрықша аппарат, ерекше машина ретіндегі мемлекет әлі де қажет
бола тұрады, бірақ енді бұл-өткінші мемлекет, енді бұл дәл өз мағынасындағы
мемлекет емес, өйткені, азшылық болған қанаушыларды көпшілік болған кешегі
жалдамалы құлдардың жаныштауы, салыстырып қарағанда, анағұрлым оңай, жеңіл
және табиғи жұмыс, сондықтан бұл жұмысты жүргізгенде құлдардың,
крепостнойлардың, жалдамалы жұмысшылардың көтерілістерін
басқандағыдай қан көп төгілмейді, анағұрлым аз төгіледі, бұл жұмыс адам
баласына анағұрлым арзанға түседі. Сөйтіп, бұл жұмыс демократияны халықтың
басым көпшілігіне таратуға жағдай жасайды, сондықтан жаныштау үшін арналған
айрықша машинаның қажеттігі жоғала бастайды. Әрине, қанаушылар халықты
жаныштау міндетін күрделі машина болмаса атқара алмайды, ал халық
қанаушыларды мүлде жай ғана машинамен де, тіпті машинасыз, айрықша
аппаратсыз дерлік жолмен де, қаруланған бұқараның жай ғана ұйымы арқылы да
жаныштай алады.
Ақырында, тек коммунизм ғана мемлекетті мүлдем керексіз етіп шығарады,
өйткені жанышталатын ешкім болмайды,-ешкім дегенде тап мағынасында,
халықтың белгілі бір бөлігімен үнемі күресіп отыру мағынасында ешкім
болмайды. Біз утопистер емеспіз, жеке адамдардың бұзақылық істеуі мүмкін
екенін және оның болмай тұрмайтынын, сондай-ақ ондай бұзақылықтарды жаншып
отырудың қажет екенін біз ешбір бекер демейміз. Бірақ, біріншіден, бұл үшін
айрықша машинаның айрықша жаныштау аппаратының керегі жоқ , мұны қаруланған
халықтың өзі - ақ істей алады , істегенде , тіпті осы замандағы қоғамда
цивилизациялы адамдар тобының қай -қайсысы болса да төбелесіп жатқандарды
қандай оп-оңай айырып жіберетін болса немесе әйелді зорлауға жол бермей
қоятын болса, жеке адамдардың бұзақылықтарын қаруланған халықтың жаншып
отыруы да сондай оп-оңай болады. Ал, екіншіден, бұзақылық дегеніміз
қоғамдық тіршіліктің ережелерін бұзушылық болса, оның түпкі әлеуметтік
себебі: бұқараны, қанаушылық, жоқшылық, қайыршылық екені мәлім. Осы басты
себеп жойылғаннан кейін, бұзақылықтың өзі де сөзсіз құри бастайды.Бұзақылық
құрыған соң мемлекет те құриды.
Капиталистер біткеннен кейін, таптар біткеннен кейін, сондықтан жанышталуға
тиісті ешбір тап қалмағаннан кейін, мемлекет құриды.
Бірақ мемлекет әлі мүлдем құрып кеткен жоқ, өйткені іс жүзіндегі
теңсіздікті ардақтайтын буржуазиялық правоны қорғау қажеттілігі жойылған
жоқ. Мемлекеттің толық құрып бітуі үшін толық коммунизм керек.
Бостандық және мемлекет деген сөздерді бір-біріне қосудың қисынсыз
екенін аяусыз әшкерелеп, көрсеткен Энгельстің пікірлері барынша дұрыс
екендігін тек енді ғана бағалай аламыз. Мемлекет тұрғанда бостандық жоқ.
Бостандық болғанда мемлекет болмайды.
Мемлекеттің толық құрып бітуіне экономикалық негіз болатын нәрсе
коммунизмнің жоғары өрлеп дамуы.
Міне.осы жердің өзінен-ақ мемлекет туралы қандай әртүрлі тұжырымдар бар
екенін білуге болады. Осыған байланысты мемлекет пен құқықтың шығуы туралы
алуан түрлі теориялар бар. Осы құбылыстардың пайда болуын олар түрліше
түсіндіреді. Марксизм, ленинизм мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық
теория тұрғысынан түсіндіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда
болып, қоғам екі топқа- қанаушы және қаналушы топтарға бөлінген соң олардың
арасында шешілмейтін қайшылықтар ымырасыздық көптеп орын алады. Сол екі тап
нәтижесіз, тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің
орнына жаңа саяси құрылым-мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған
қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны
қанауға, езуге жағдай туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет
болсын тек қанауды мақсат тұтып, бай, үстем таптың игілігін көздеп,
мүддесін қорғайды. Социалистік мемлекетте таптық мемлекет. Бірақ ол
сан16 жағынан қоғамның басым көпшілігін құрайтын еңбекші
таптың мүддесін қорғайды.
Теологиялық (діни) теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың
құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дін құдайдың әрекеті деген діни-
құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқарады. Бұл қағидаларға сүйене
отырып, діни теоретиктер мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома
Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория-мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуына
байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн
жобаларын анықтайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет
құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған дейді. Бұл теория Грецияда
қалыптасты. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны
жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды.
Келісім шарттық теория- Х\ІІ-Х\ІІІ ғ.ғ. қалыптасқан теория. Өкілдері:
Г.Гроцкий, Т.Гоббс, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, Б.Спиноза, А.И.Радищев т.б.
Теорияның мазмұны: Мемлекет пен құқықтың шығуын, дамуын адамдар арасындағы
келісім шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар өмір сүру үшін
бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке қасиеті кетеді. Сондықтан
қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың арақатынасында қайшылықтар
басталады. Осыған байланысты қоғамда бостандықты, әділеттілікті, теңдікті
сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Мемлекетке қоғам
мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды
міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң талаптарына бағынатыны туралы міндеттеме
алады. Солай бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп
түсіндіреді.
Психолгиялық теория-ХІХ ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард,
Л.И.Петражицский. Құқық пен мемлекеттің шығуын адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі-бәрі көлісіп ұжымдық түрде
басқаруы арқылы түсіндіріледі. Құқық пен мемлекет адамдардың табиғи
психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп
түсіндіреді.
Күштеу теориясы-мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық зомбылықпен
байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып бағындырып,
олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқару, күш
қолданатын органдарды құрады дейді. Бұл күштеу теориясы XIX ғ. пайда болды.
Оның өкілдері Л.Гумплович, К.Каутский және Е.Дюринг болды.
Матералистік (марксистік) теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің
бөлінуі, қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы
екі топқа бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Экономикада шешуші
позицияда отырған тап, өзінің экономикалық билігін сақтап қалуға тырысады.
Осы мақсатпен ол саяси билікті қолға алып, соның көмегімен өзінің еркін
бүкіл қоғамға таңады. Сөйтіп ол қоғамда езінің диктатурасын, яғни өзінің
саяси билігін орнатады. Бұл көзқарас Ф.Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің
және мемлекеттің пайда болуы деген еңбегінде және В.И.Лениннің Мемлекет
туралы деген лекциясында кең түрде негізделеді. Олар, сондай-ақ К.Маркстің
кейбір еңбектерінде мемлекеттің пайда болуының күрделі процесінің көптеген
сипаттары дұрыс көрсетілген. Алайда оларды түсіндіру кезінде бұл процестегі
топтық фактордың ролінің дабырайтып көрсетілетіндігін ескермеуге болмайды,
өйткені шын мәнінде мемлекет билік етуші таптың қарсыластарын
басып-жаншып, қанап, қысым көрсету үшін ғана құрылған жоқ, сондай-ақ тұтас
алғанда қоғамды басқарып, оның қалыпты жұмыс істеуі және үдемелі дамуы үшін
қолайлы жағдайлармен қамтамасыз ету үшін және құқық тәртібін қалыптастырып,
сақтау үшін құрылды.
Осы теориялардың бәріне тән бір белгі бар-ол мемлекет пен құқықтың адам
қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болуы. Шындығында да тарихи
деректерге көз салатын болсақ, мемлекет пен құқықтың қоғам дамуының белгілі
бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
• 1.2.Мемлекеттің пайда болуының жалпы
заңдылықтары
Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары ежелден-ақ адамдарды
толғандырып, олардың қызығушылығын туғызып келді. Мемлекеттің пайда болуына
өзінің сипатына, бағытталуы мен ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет
етпеген және мемлекет болғанға дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген
алғашқы қауымдық қоғамның даму кезеңдері тікелей негіз болып отыр.
Экономика мен басқа да тіршілік ету салаларының өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын-ала қоғамдық өмірдің жабайы
сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік деңгейге дейін өсуі керек. Ол
жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан өзінің өткен өмірінің ашық та
оның таңбасы бар адамның көп жағдайда табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің
алдында дәрменсіз болып қалатындығымен, жағдайды бірдей бағдарлай
алмайтындығымен, өзінің іс-әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып
соғатындығын болжай алмайтындығымен сипатталатын. Ол тамақ, киім және
басқа тіршілікке қажетті заттарды табудың
жетілмеген, дөрекі құраладарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек
өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалып қалуына мүмкіндік жасай
алмады: ол қалдықсыз пайдаланылды.
Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында шағын
ғана отбасылық топ құруға, кейінірек-қауымның құрамы бойынша одан әрі
әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Осы деректерді алып тереңірек
көз салып тұжырымдайтын болсақ, мемлекеттің пайда болуын семьяның шығуымен
байланыстырамыз. Тым ертерек кезде семьяның пайда болуынан мыналар таралса
керек:
Семьяның бірінші сатысы-қандас туыс жанұя. Мұнда некелік топтар ұрпақтарға
қарай бөлінген: жанұя шеңберінде барлық аталар мен әжелер бірінің-бірі ері,
әйелі болып табылады, сондай-ақ олардың балалары да, яғни кейінгі
балалардың әкелері мен шешелері бірінің-бірі ері, әйелі болады; дәл осы
ретпен соңғылардың балалары жалпы ерлі-зайыптылардың үшінші тобын құрайды,
ал олардың балалары-алғашқылардың шөберелері-төртінші топты құрайды.
Сөйтіп, семьяның бұл формасында өзара ерлі-зайыптылық праволары мен
міндеттері тек ата - бабалар мен үрім-бұтақтардың, ата-аналар мен олардың
балаларының арасында ғана болмайды. Бірге туысқан, немерелес, шөберелес,
одан да алыс ағалы-інілі, апалы-сіңлілі адамдардың барлығы біріне-бірі
өзара аға-іні, апа-сіңлі болып есептелінеді, осы себептен де олар бірінің
бірі ері, әйелі болып саналады. Мұндай семьяның типтік үлгісі бір жұптың
ұрпағы болар еді: мұнда әрбір кейінгі ұрпақ адамдарының барлығы біріне-бірі
аға-іні, апа-сіңлі болып табылады, дәл сондықтан олар бірінің бірі ері,
әйелі болады. Қандас туыс семья құрып біткен. Семьяның екінші сатысы:
Пуналуалы семья. Егер ата-аналары мен балаларының арасындағы жыныс
қатынастарынан арылғандығы семьяның ұйымдасуына ілгері басқан алғашқы қадам
болса онда апалы-сіңлілі, ағалы-інілілердің жыныс қатынастарынан арылу
екінші қадам болды. Бұл қадам бірден жасалмаған, алғашында жекелеген
жағдайларда, соңынан бірте-бірте ережеге айналып, бірге туған ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың жыныс қатынастарынан арылуынан бастап, тіпті
жанама жолдарда да некелесуге тыйым салумен, яғни, бірге туған ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың балаларының, немерелері мен шөберелерінің
некелесуіне тыйым салуымен аяқталған болуы керек. Мұның өзі табиғи
іріктелу принципінің қалай әсер ететінінің тамаша үлгісі.
Осы қадамның арқасында қан араласушылық тежелген тайпалардың, ағалы-інілі,
апалы-сіңлілі адамдардың арасындағы неке ереже және міндет болып қала
берген тайпаларға қарағанда, жедел де толыса дамуы тиіс болғаны күмәнсіз
нәрсе. Ал.осы қадамның әсері қаншалықты күшті болғанын дәлелдейтін нәрсе-
сол қадамның тікелей нәтижесі болған және ең алғашқы мақсаттан анағұрлым
асып түскен рудың құрылуы: бұл ру жер жүзіндегі варвар халықтарының
барлығының болмаса да, көпшілігінің қоғамдық тәртібінің негізі болды және
Греция мен Рим осы рудан тікелей цивилизация заманына көшті. Гаваядағы әдет-
ғұрып бойынша, бірге туған немесе туысқандық дәрежелері неғұрлым қашықтау
белгілі бір мөлшердегі апалы-сіңлілі адамдар өздерінің ортақ ерлерінің
ортақ әйелдері болған, бірақ олардың аға-інілері ортақ ерлерінің санына
қосылмаған; енді олардың аға -інілері ортақ ерлерінің санына қосылмаған,
енді олардың бұл ортақ ерлері бұдан былай бірін-бірі аға - іні деп атамады,
олар бұдан былай бір-біріне аға-іні болуға тиіс те емес еді, пуналуа яғни
жақын жолдас, былайша айтқанда, серіктес болуға тиіс еді.
Семьяның үшінші сатысы:
Жұп семья. Жекелеген жұптардың азды-көпті ұзақ уақытқа қосылуы топты неке
тұсында-ақ немесе одан да бұрын болған, ал сол еркек басқа еркектердің
арасында оның бір ері болып есептелмеген.
Бұл жағдай топты некені (пуналуалы) не ретсіз әйел ортақтығы деп не болмаса
жұбайлық адалдық өз бетімен бұзғандық деп қарайтын миссионерлердің
шатасуына көп себепші болды. Бірақ ру неғұрлым дамыған сайын, ендігі жерде
өзара некелесуі мүмкін емес ағалы - інілер мен апалы-сіңлілер тобы
көбейген сайын, жекелеген жұптардың дағдыға айналған осылай қосылуы барған
сайын нығая түсуге тиіс болды. Қандас туыс адамдар арасында некеге тиым
салуға рудың қозғау салуы бұдан да ілгері бастады. Жұптасып тұра бастаған
кезде неке тобы өзінің ең ақырғы өлшем бірілігіне өзінің екі атомдық
молекуласына, - бір еркекпен бір әйелге дейін ықшамдалған еді. Неке
қатынастарынан артық адамдарды барған сайын арылта беру арқылы табиғи
іріктеу өз ісін аяқтап шықты; енді оған бұл бағытта істейтін еш нәрсе
қалмады. Демек, қоғамдық жаңа қозғаушы күштер әрекет жасай бастамаған
болса, онда жұптасып бірге тұрудан семьяның жаңа формасының шығуы үшін
ешбір негіз болмаған болар еді. Бірақ мұндай қозғаушы күштер әрекет жасай
бастады.
Үй хайуандарын қолға үйретіп, қора-қора мал өсіру мұнда бұған дейін көз
көріп, құлақ естімеген байлық қорын жасап, мүлде жаңа қоғамдық қатынастарды
туғызды. Тамақты әр күн сайын жаңадан тауып отыруға тура келді. Ал енді мал
бағушы халықтар- үндіні Бесөзен бойымен Ганг аймағындағы арийліктер, сондай-
ақ оксус және Яксарт өзендері алабының сол кезде суы неғұрлым мол далаларын
жайлаған халықтар, Евфат пен Тигр бойындағы смиттер- көбейген үстіне көбейе
беру үшін, орасан көп ет, сүт тамақтарын жетістіріп тұру үшін бақылауды
ғана, ең қарапайым күтімді ғана керек қылған үйір-үйір жылқы, түйе, есек,
қора-қора ірі қара мал, қой-ешкі, шошқа сияқты мал-мүлікке ие болды. Тамақ
табудың бұрынғы әдістерінің бәрі де енді былай қалды: бұрын қажеттілік
болған аңшылық енді салтанат ісіне айналды.
Бірақ бұл жаңа байлық кімдікі еді? Сөз жоқ ол алғашында рудікі еді.
Ру адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі, туысқан адамдардан тұратын
қауымдастық. Оның мүшелері өзара некеге отырмайды. Барлық халықтар рулық
дәуірден өткен. Қазіргі халықтардың кейбіреуінде рулық дәуірден қалған әдет-
ғұрыптары, дәстүрлері әлі де сақталған. Қазақтың әдеті бойынша 7 атаға
дейін қыз алысып, беріспейді.
Рулық қоғамда қауымдық билік болған. Ру өміріне байланысты мәселелердің
барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешіп отырған. Оған жынысына қарамай,
кәмелетке толған ру мүшелерінің барлығы қатысатын. Қандай мәселе болса да,
жалпы қауымның келісімімен, әділдік жолымен шешілетін. Ру мүшелері жалпы
жиналыста ру ағасын сайлайтын. Бірнеше ру бірігіп тайпа құрайтын. Тайпаны
басқару үшін ру ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына,
басқа тайпалармен қарым- қатынасына байланысты мәселелер қаралатын.
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп, өмір
сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс құралдарын жасап алып, өздері
шаруашылыққа кіріседі. Сөйтіп, жинаутерімшілік шаруашылығынан мал өндіру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнімдері мен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады. Диқаншылықтың нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер,
қалалар салына бастайды. Қалаларда қол өнері пайда болып, ол мал
шаруашылығы және диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың
аталған салалары бірінен бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан
кейін, бірінің өндірген өніміне бірі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға
мал өнімі, малшылырға жер өнімі, қолөнершілерге тамақ қажет болады. Сөйтіп,
соларға делдалдық жасайтын алып сатарлар бөлініп шығады.
Құрал – саймандардың жетілдіруіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі.
Соның нәтижесінде ортақ өнім пайда болады. Рулық қауымда барлық жиналған,
табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты артық өнім жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншігіне айнала бастайды. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айырықша
түрі- жеке меншік қалыптасады. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты
қоғам топтарға бөліне бастайды. Бір жағынан, құрал жабдықтар, өндірілген
бұйымдар, мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында шоғырланады да,
байлар пайда болады. Екінші жағынан кедейлер, жарлылар пайда болады. Сөйтіп
рулық қауым өзіне тән белгілерінен айырылып құлдырайды. Оның орнына жеке
меншікке негізделген, айырықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам
қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін
көздеп, еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін
атқара алмайды. Оның қоғамның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға,-
мемлекетке жол беруі керек болды.
Меншік иелерінің байлардың айырықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық- әлеуметтік
өзгерістердің нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгере бастайды.
Сөйтіп, қоғамның белгілі бір сатысында мемлекет пайда болады. Мемлекеттің
пайда болу себептері2. Біріншіден экономикалық себептері:
1. Неолитттік төңкеріс. Терімшіліктен өндіруші
экономикаға көшу.
2. Еңбектің қоғамдық үш ірі түрге бөлінуі
- мал өсіруден диқаншылықтың бөлініп шығуы
- қолөнердің бөлінуі
- көпестердің пайда болуы.
3. Еңбек өнімділігінің өсуі және артық өнімнің пайда болуы.
Екіншіден әлеуметтік себептері:
1. Рудың ыдырауы және отбасының пайда болуы
2. Антогонизмдердің пайда болуы
3. Қоғамның топтарға жіктелінуі
1.3 Мемлекеттің типтері
Мемлекеттің типі- бұл сан алуан мемлекеттердің өздеріне тиесілі тұтастай
алынған маңызды қасиеттері мен жақтарының жиынтығы және жалпылама
ерекшеліктерінің жүйесі. Мемлекеттің даму процесі бүкіл дүние жүзі дамуының
бір бөлімі. Оны анықтап түсінгеніміз- бүкіл тарихты жақсы білгеніміз.
Мемлекеттің дамуы үздіксіз объективтік процесс.
Бұл даму процесі мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси
мазмұны мен және алдында тұрған мақсаттарымен байланысты. Мемлекеттің типін
белгілейтін экономикалық жағдай, жеке меншіктің түрі, сонымен байланысты
қоғамның дифференцияциялау процестері жатады. Ал тарихи типтің дамуы
мемлекет қай топтардың мүддесін қорғайды, халықтың қандай демократиялық
құқықтарымен бостандықтарын қорғайды, басқару процесінде қандай
демократиялық әдістер мен тәсілдер қолданатынын көрсетуге тиіс. К.
Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин мемлекет- үстемдік таптың мүддесін
қорғайтын құрал деп түсіндіреді. Марксистік тұрғыдан қарағанда тарихтағы
мемлекеттер төрт түрге бөлінеді: құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық
және социалистік мемлекеттер.Бірінші рулық қоғамда мемлекет әлі болған жоқ,
ал соңғы коммунистік қоғамда мемлекеттің орнына коммунистік өзін-өзі
басқару жүйесі келуге тиіс. Бір тарихи типтен екіншісіне революция арқылы
өтеді. Мемлекеттің негізгі мақсаты- бір топтың диктатурасын орнату. Таптық
мінездеме экономикалық, әлеуметтік жағдаймен байланысты. Марксизм
мемлекетті- бір таптың екінші тапты қанау аппараты деп анықтады. Типті
осындай бөлудің прогрессивтік те, негативтік те жақтары бар. Бір жағынан
мемлекеттік таптық құрылуымен байланысы анық көрінеді, топтар және топтар
құрылмаған қоғамда мемлекеттер болмайды. Негізінде мемлекеттің алдында
мақсат екіге бөлінеді: бір жағынан бүкіл қоғамның мүдделерін қорғап, жалпы
қоғамдық мәселелерді шешу, ал екінші жағынан топтардың арасындағы
қайшылықтарды бәсеңдету. Қоғамда топтар оның құрылмаған кезде де мемлекет
пайда болған жағдайлар кездеседі. Мысалы, шығыс мемлекеттерде марксизм құл
иеленушілік мемлекеттерге жатқызады, ол негізінде бұл мемлекеттерде құл
иеленушілік қарым-қатынастар әлі қалыптасқан жоқ еді, мемлекеттерді
туғызған басқа жағдай- географиялық жағдайлар мен қоғамның жалпы
экономикалық функциялары мен қызметтері (мысалы, Египет мемлекетінде-Ніл
өзенімен байланысты жер суару жұмыстары). Сонымен, марксистік
типологиясының негізін қалыптастыратын экономикалық базисі мен таптың
құрылысы. Марксизм мемлекеттің тарихи типтерін қоғамның даму құрылысымен
және экономикалық формация деген түсінікпенен байланыстырады. Экономикалық
формация базис (бұл қоғамның белгілі бір даму дәуіріндегі экономикалық
құрылыс) пен қондырмадан (әрбір базистің өзінің қондырмасы болады)
тұрады. Базисті өндірістің тәсілі белгілейді. Өндіріс өндірістік
қатынастар мен өндіруші күштерден тұрады. Осы формацияларға марксизм құл
иеленушілік, феодалдық , буржуазиялық және социалистік мемлекеттерді сәйкес
келтіреді. Мемлекеттің тарихи типтері осы экономикалық-қоғамдық формациямен
тығыз байланыста дамуға тиісті.
Бұлардан басқа марксизмде өтпелі дәуірдің мемлекеті деген ұғым бар. Бұл
типтерге рулық қоғамнан құл иеленушілік қоғам арасындағы, құл иеленушілік
және феодалдық қоғам арасындағы, феодалдық және буржуазиялық типтің
арасындағы өтпелі мемлекеттер жатады. Қазіргі дәуірді алатын болсақ,
бірнеше континенттердің мемлекеттері осы өтпелі мемлекеттің типтеріне
жатады. Латын Америкасының, Азияның, Африканың XX ғасырда тәуелсіздігін
алған мемлекеттер осы өтпелі тарихи типке кірді. Олардың тарихи типтері
социалистік те емес, буржуазиялық та емес, олар тек қана социалистік немесе
капиталистік бағытта болуы анықталады.
Мемлекеттерді типке бөлудің екі тәсілі бар:
1. Формациялық тәсіл;
2. Өркениеттік тәсіл.
Мемлекеттерді формацияға бөлу қоғамның экономикалық және әлеуметтік
құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұндай тәсілді қолдану нәтижесінде
қоғам таптарға бөлінеді де олардың әрқайсысының экономикалық жүйеде өзінің
ерекше орны болады. Құлдық дәуірде қоғамда, негізінен екі үлкен тап:
құлиеленушілер мен құлдар болған. Құлдардың бірнеше түрлері
құлиеленушілердің жеке меншігін құрады. Олардың жеке меншігінде құлдар, жер
және басқа өндіріс құралдары болатын. Құлдардың құқықтық жағдайлары ашық
айтылатын, олар сөйлей алатын құралдарға жатады. Құлдардың ешқандай
құқықтары жоқ, ол өзінің мырзасының жылжымалы заты. Қоғамның негізгі
байлықтарын осы топ жарыққа шығаратын, олардың еңбегін өндірісте,
ауыл шаруашылықта, құрылыста, жалпы 27
жұмыстарда, спортта, басқа да жерлерде пайдаланатын. Сондықтан мемлекетте
негізінен құлиеленушілердің еркін білдіріп, мүддесін қорғаған. Ондай
мемлекетті құл иеленушілік мемлекет дейді. Құлиеленушілік мемлекеттердің
арасындағы ең ірі және ең соңғы мемлекет- Рим мемлекеті. Қоғам феодалдар
мен шаруаларға бөлініп, ол қоғамнаң экономикалық негізін феодалдың және
шаруалардың жеке меншігін құраған қауымды феодалдық қоғам деп атайды.
Феодалдық қоғамда да екі негізгі тап: феодалдар мен оларға басыбайлы
шаруалар бар. Мұндай қоғамдағы мемлекет феодалдық мемлекет деп аталады.
Феодалдық мемлекеттердің негізгі нышаны-жерге жеке меншіктің қалыптасуы.
Фоед- деген сөз - толық жеке меншіктегі жер. Сондықтан ол негізінен
феодалдардың еркін білдіріп, солардың мүддесін, меншігін қорғайды,
шаруаларды феодалдарға бағынуға мәжбүрлейді. Феодалдық мемлекеттің ішкі
функциялары: жеке меншікті қорғау, шаруаларды және басқа жай адамдарды
қанау, тәртіпті қорғау, салық жинау, шаруалардың көтерілістерін басу.
Сыртқы функциялары- басқа халықтарды тонау, өз мемлекетін қорғау және көрші
мемлекеттермен қарым-қатынасты құру. Феодалдық мемлекет өзінің билігін
шіркеудің әсерімен күшейтті. Феодалдық қоғам шіркеудің күшеюіне, баюына
жағдай туғызды. Шіркеудің көп жерлері, шаруалары және басқа да байлықтары
бар болатын. Феодалдық мемлекеттер көбіне ыдыраған, ұқсас мемлекеттер
болатын. Бірақ кейбір кезде олардың күшейіп, ірі, мықты мемлекет құрған
кезеңдері де болды. Феодалдық мемлекеттердің дамуы буржуазиялық
төңкеріліске дейін созылды. 1640 жылдан бастап капиталистік қоғам құрылды.
Капиталистік қоғамда, негізінен екі таптан тұрды: капиталистік жеке меншік
иелері және өз еңбегінің күшімен ғана өмір сүретін жұмысшылар, шаруалар, ой
қызметкерлері. Мұндай қоғамда мемлекет негізінен, жеке меншік иелерінің
мүддесін қорғайды. Сонымен қатар қоғамда таптардың арасында
қайшылықтардың асқынып кетуі үшін шаралар қолданылып, құқтық тәртіп
орнатуға қажетті әрекеттер жүзеге асырылды. Капиталистік мемлекеттің
негізін жеке меншіктің көп түрлері құрады, жеке меншік құқығы ең қасиетті
және жоғарғы құқық болып жарияланды. Заң алдында бәрі тең. Бұл кезеңде
мемлекеттің маңызды прогрессивті принциптері нығайтылды: биліктің бөлінуі,
заңның жоғарылығы, құқықтың алдында бәрі тең, азаматтардың саяси,
әлеуметтік және жеке құқықтары, заңдылық, соттың тәуелсіздігі және тағы
басқа. Құқықтық мемлекеттің түсінігі анықталып, көп конституциялар осы
терминді қолданатын болды. Мемлекеттердің көпшілігінде конституциялар -
мемлекеттің заңдары қоғамның негізгі қарым-қатынастарын реттейді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекеттік кепілдік береді.
XX ғасырдың басында 1917 жылдан бастап социалистік мемлекет дүниеге келді.
Мұндай мемлекеттің типі әр түрде қалыптасты. Оның басқа типті
мемлекеттерден түбегейлі ерекшелігі-еңбекшілердің, жұмысшы табы мен
шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде
жарияланды.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы өркениетте
мемлекет шексіз билікке негізделеді де , біріктіруші және ұйымдастырушы күш
ретінде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымын анықтайды. Бұл-көне
грек, шумер, ассиро-вавилон, иран бирма, жапон тағы басқа елдердегі саяси
ұйымдар. Кейінгі өркениетті мемлекеттік билік алғашқы өркениеттегідей аса
қуатты барлық қоғамды қамтып басқарған күш емес. Мемлекет көп жағдайда
мәдени діни жүйеге бағынған. Мемлекет басшысы заңдарды , қағидаларды
бекіткеннен кейін оларды өздері сақтауы керек, әйтпесе, оның билігі заңсыз
болып саналады. Бұларға Батыс Еуропа, Шығыс Еуропа, Солтүстік Америка тағы
басқа мемлекеттері жатады. Мемлекеттерді өркениет тәсілмен түрлерге бөлуде
мемлекеттердің мемлекеттік және әлеуметтік-эко асқынып кетуі үшін шаралар
қолданылып, құқтық тәртіп орнатуға қажетті әрекеттер жүзеге асырылды.
Капиталистік мемлекеттің негізін жеке меншіктің көп түрлері құрады, жеке
меншік құқығы ең қасиетті және жоғарғы құқық болып жарияланды. Заң алдында
бәрі тең. Бұл кезеңде мемлекеттің маңызды прогрессивті принциптері
нығайтылды: биліктің бөлінуі, заңның жоғарылығы, құқықтың алдында бәрі тең,
азаматтардың саяси, әлеуметтік және жеке құқықтары, заңдылық, соттың
тәуелсіздігі және тағы басқа. Құқықтық мемлекеттің түсінігі анықталып, көп
конституциялар осы терминді қолданатын болды. Мемлекеттердің көпшілігінде
конституциялар - мемлекеттің заңдары қоғамның негізгі қарым-қатынастарын
реттейді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекеттік кепілдік
береді.
XX ғасырдың басында 1917 жылдан бастап социалистік мемлекет дүниеге келді.
Мұндай мемлекеттің типі әр түрде қалыптасты. Оның басқа типті
мемлекеттерден түбегейлі ерекшелігі-еңбекшілердің, жұмысшы табы мен
шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде
жарияланды.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы өркениетте
мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz