Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тарихи қалыптасу жолдары (кезеңдері)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.8
І . тарау Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тарихи қалыптасу жолдары (кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттік құрылым ретіндегі орны...9.13
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы атқарған ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.16
3. Кеңестік автономиялық социалистік Қазақ Республикасының құрылуы және оның Одақтық Республикаға айналуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.25
ІІ . Қазақстан тәеулсіз және егеменді мемлекет
1. Тәуелсіздік жолындағы егемендік туралы Деклорацияның және Қазақстан Респуб. ликасының Тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.32
2. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.39
3. Мемлекеттің құқықтық, азаматтық, демократиялық негіздерін қалыптастырудың алғашқы қадамдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47.50
І . тарау Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тарихи қалыптасу жолдары (кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттік құрылым ретіндегі орны...9.13
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы атқарған ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.16
3. Кеңестік автономиялық социалистік Қазақ Республикасының құрылуы және оның Одақтық Республикаға айналуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.25
ІІ . Қазақстан тәеулсіз және егеменді мемлекет
1. Тәуелсіздік жолындағы егемендік туралы Деклорацияның және Қазақстан Респуб. ликасының Тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.32
2. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.39
3. Мемлекеттің құқықтық, азаматтық, демократиялық негіздерін қалыптастырудың алғашқы қадамдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47.50
Қазақстан Республикасы Егеменді және тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланды.
ХХ ғасырдың аяғы бүкіләлемдік – тарихи маңызы бар оқиғалармен сипатталады. Солардың бірі кеңестік тоталитарлық жүйенің, орасан зор держава-КСРО-ның құлауы осы негізде тәуелсіз мемлекеттерін соның ішінде Қазақстанның пайда болуы. Одақтың құлауы объективті процесс. Бұл Одаққа кіретін республиканың халықтары, әсіресе Қазақстанның халықтары ғасырлар бойы өздерінің тәуелсіздігін аңсап келді. Бірақ, Одақтың барлық жүйесі, коммунистік идеология оларға өздерінің сан ғасыр бойы армандарын жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді. Өз кезегінде қоғамның саяси мәдениеті де, бір ғасырға таяу уақыт бойы қалыптасып қалған халықтың санасы да бұл Республиканың өз тәуелсіздіктерін жаулап алу қажеттігін сезіну деңгейіне көтерілуге мүмкіндік бермеді.
КСРО-ның 70-80 жылдарда басынан өткерген саяси және әлеуметтік-экономикалық оқиғалары оның құлауына (ыдырауына) объективті алғышарт болды. Оны республикалардың халықтары шынайы дұрыс қалпында қабыл алды. Олар түбегейлі саяси, әлеуметтік-экономикалық ілгерілеу қажеттігін зор ұмтылыспен және түсініспендікпен қабылдады, сөйтіп, әлі КСРО-ның құрамында бола отырып, өздерінің егемендіктерін жариялады. Бұл тарихи дамудың заңды процесі болды.
1990 жылдың 25 қазаны Қазақстан тарихының жаңа, алтынмен қапталған беттерін ашты. Бүкіл еңбекшілер тарапынан қолдау тапқан ҚССР Жоғары Кеңесі Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Мемлекеттік Егемендігі туралы Деклорацияны қабылдады. «Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация тәуелсіздік пен дербестікке жол салды», - деп жазды Н.А.Назарбаев.
ХХ ғасырдың аяғы бүкіләлемдік – тарихи маңызы бар оқиғалармен сипатталады. Солардың бірі кеңестік тоталитарлық жүйенің, орасан зор держава-КСРО-ның құлауы осы негізде тәуелсіз мемлекеттерін соның ішінде Қазақстанның пайда болуы. Одақтың құлауы объективті процесс. Бұл Одаққа кіретін республиканың халықтары, әсіресе Қазақстанның халықтары ғасырлар бойы өздерінің тәуелсіздігін аңсап келді. Бірақ, Одақтың барлық жүйесі, коммунистік идеология оларға өздерінің сан ғасыр бойы армандарын жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді. Өз кезегінде қоғамның саяси мәдениеті де, бір ғасырға таяу уақыт бойы қалыптасып қалған халықтың санасы да бұл Республиканың өз тәуелсіздіктерін жаулап алу қажеттігін сезіну деңгейіне көтерілуге мүмкіндік бермеді.
КСРО-ның 70-80 жылдарда басынан өткерген саяси және әлеуметтік-экономикалық оқиғалары оның құлауына (ыдырауына) объективті алғышарт болды. Оны республикалардың халықтары шынайы дұрыс қалпында қабыл алды. Олар түбегейлі саяси, әлеуметтік-экономикалық ілгерілеу қажеттігін зор ұмтылыспен және түсініспендікпен қабылдады, сөйтіп, әлі КСРО-ның құрамында бола отырып, өздерінің егемендіктерін жариялады. Бұл тарихи дамудың заңды процесі болды.
1990 жылдың 25 қазаны Қазақстан тарихының жаңа, алтынмен қапталған беттерін ашты. Бүкіл еңбекшілер тарапынан қолдау тапқан ҚССР Жоғары Кеңесі Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Мемлекеттік Егемендігі туралы Деклорацияны қабылдады. «Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация тәуелсіздік пен дербестікке жол салды», - деп жазды Н.А.Назарбаев.
1. Қозыбаев М.К. Историография Казахстана
2. Кәрібаев Б. Қазақ хандығының құрылуы // Қазақ тарихы 1996
3. Зиманов С.З. Теория и практика автономизации в СССР. Алматы, 1998
4. Зиманов С.З. , Рейтор И.К. Теоретические вопросы Советского национально-государственного строительства. Алма-Ата, 1978.
5. Сартаев С.С. Образование и становление Казахской советской государственности. Алма-Ата, 1960.
6. Сартаев С.С. , Созакбаев С. История государства и права Казахстана: вторая половина XIX-XX вв. Алматы, 1994.
7. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права Казахстана Алматы, 1996.
8. Асфендияров С.Д. История Казахстана с древнейших времен. Алма-Ата, 1993.
9. Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в Казахстане. Алма-Ата, 1990.
10. Аяганов Б.Г. Государство Казахстан: эволюция общественных систем. Алматы, 1993.
11. Абенов М.Е., Арынов Е.М., Тасмагамбетов И.Н. Казахстан: пять лет независимого развития. Алматы, 1996.
12. Аюпова З.К., Сабикенов С.Н. Концепция правового государства: Алматы, 1996.
13. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: От ханской власти – к прези
2. Кәрібаев Б. Қазақ хандығының құрылуы // Қазақ тарихы 1996
3. Зиманов С.З. Теория и практика автономизации в СССР. Алматы, 1998
4. Зиманов С.З. , Рейтор И.К. Теоретические вопросы Советского национально-государственного строительства. Алма-Ата, 1978.
5. Сартаев С.С. Образование и становление Казахской советской государственности. Алма-Ата, 1960.
6. Сартаев С.С. , Созакбаев С. История государства и права Казахстана: вторая половина XIX-XX вв. Алматы, 1994.
7. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права Казахстана Алматы, 1996.
8. Асфендияров С.Д. История Казахстана с древнейших времен. Алма-Ата, 1993.
9. Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в Казахстане. Алма-Ата, 1990.
10. Аяганов Б.Г. Государство Казахстан: эволюция общественных систем. Алматы, 1993.
11. Абенов М.Е., Арынов Е.М., Тасмагамбетов И.Н. Казахстан: пять лет независимого развития. Алматы, 1996.
12. Аюпова З.К., Сабикенов С.Н. Концепция правового государства: Алматы, 1996.
13. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: От ханской власти – к прези
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жоспары:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-8
І – тарау Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тарихи қалыптасу жолдары
(кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттік құрылым ретіндегі орны...9-13
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы атқарған
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-16
3. Кеңестік автономиялық социалистік Қазақ Республикасының құрылуы және
оның Одақтық Республикаға айналуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-25
ІІ – Қазақстан тәеулсіз және егеменді мемлекет
1. Тәуелсіздік жолындағы егемендік туралы Деклорацияның және Қазақстан
Респуб- ликасының Тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .26-32
2. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...33-39
3. Мемлекеттің құқықтық, азаматтық, демократиялық негіздерін
қалыптастырудың алғашқы қадамдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40-44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .45 -46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-50
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Егеменді және тәуелсіз, демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды.
ХХ ғасырдың аяғы бүкіләлемдік – тарихи маңызы бар оқиғалармен
сипатталады. Солардың бірі кеңестік тоталитарлық жүйенің, орасан зор
держава-КСРО-ның құлауы осы негізде тәуелсіз мемлекеттерін соның ішінде
Қазақстанның пайда болуы. Одақтың құлауы объективті процесс. Бұл Одаққа
кіретін республиканың халықтары, әсіресе Қазақстанның халықтары ғасырлар
бойы өздерінің тәуелсіздігін аңсап келді. Бірақ, Одақтың барлық жүйесі,
коммунистік идеология оларға өздерінің сан ғасыр бойы армандарын жүзеге
асыруға мүмкіндік бермеді. Өз кезегінде қоғамның саяси мәдениеті де, бір
ғасырға таяу уақыт бойы қалыптасып қалған халықтың санасы да бұл
Республиканың өз тәуелсіздіктерін жаулап алу қажеттігін сезіну деңгейіне
көтерілуге мүмкіндік бермеді.
КСРО-ның 70-80 жылдарда басынан өткерген саяси және әлеуметтік-
экономикалық оқиғалары оның құлауына (ыдырауына) объективті алғышарт болды.
Оны республикалардың халықтары шынайы дұрыс қалпында қабыл алды. Олар
түбегейлі саяси, әлеуметтік-экономикалық ілгерілеу қажеттігін зор
ұмтылыспен және түсініспендікпен қабылдады, сөйтіп, әлі КСРО-ның[1]
құрамында бола отырып, өздерінің егемендіктерін жариялады. Бұл тарихи
дамудың заңды процесі болды.
1990 жылдың 25 қазаны Қазақстан тарихының жаңа, алтынмен қапталған
беттерін ашты. Бүкіл еңбекшілер тарапынан қолдау тапқан ҚССР Жоғары Кеңесі
Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Мемлекеттік Егемендігі туралы
Деклорацияны қабылдады. Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация тәуелсіздік пен дербестікке жол салды, - деп жазды
Н.А.Назарбаев.
Осы жерде, Қазақстан КСРО-ның құрамында болған кезде де оның өз
Конституциясы болды және ол Заңдар шығару функциясына ие болды емес пе, сол
уақытта ол егеменді мемлекет боп саналмады ма, деген сұрақ туады.
Қазақстан және өзге республикалардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
рухани өміріне талдау жасау КСРО құрамына кірген республикалардың
барлығының да егемендік статусы тек формальды сипатта, яғни сөз жүзінде
ғана болды деп айтуға мүмкіндік береді.
Тоталитарлық жүйе қоғам өмірінің барлық салаларына бақылау қойып
отырды.
Кеңестік Кезеңдегі (1926, 1937, 1978 ж.ж.) Қазақстан Конституциялары
Одақтың Мемлекет Конституциясының тұп-тура көшірмесі болды және бәрін
аузына қаратқан партиялық диктаттың, мемлекеттің қоғам мен адамды басып
жаншуының, адам құқықтары мен билік бөліну принципінің мүлде естен
шығарылуының көрінісі болды.
Декларация Қазақстанды Егеменді Мемлекет ретінде сипаттайды. Ол
санжылдық тарихи, мәдениеті және қалыптасқан салт-дәстүрі бар Қазақстанның
өмір сүруіне қажетті бірден-бір талаптарға сай жақсы өмірге деген құқығын,
еркін дамуын ана тілін пайдалану құқығын жариялайды.
Жоғарыда атап өткендей, Декларация шынайы егемендікке жету жолындағы
қозғалыстың стратегиясы мен тактикасын айқындап берді, іс жүзіндегі
тәуелсіздік пен дербестікке жету процесіне бастау болды. Ол Қазақстанның
қайда баратынына, оның нені қалайтынына айқын бағдар болды, шынайы мазмұны
мен егемендікті толықтыра түсетін көптеген заң актілерінің жасалуына негіз
болды. Бұл жағдай Қазақстан биліктің ескі құрылымын революция арқылы жою
жолымен жүрмегендігін көрсетті. Н.А.Назарбаев Ғасырлар тоғысында
кітабында егемендікті шынайы мазмұны мен толықтыру, ұлттық қауіпсіздік
мәселелерін[2] шешу – барлық адамдар үшін алғашқы кезектегі мәселе болып
отыр. Бірінші кезеңде дамудың қандай да бір үлгісін, әлеуметтік-саяси
құрылыстың белгілі-бір моделін қорғау емес, жалпы мемлекеттілік туралы
болып отыр.
Мемлекеттілік экономиканы және қоғамды басқарудың әкімшілік жүйесін
оның орнын жаңа жүйемен ауыстырғанша қиратып, бүлдірмей, керісінше
эволюциялық сипатта болды. Шын мәніне келсек осы жағдай Республикадағы
экономикалық және саяси құрақтылықтың негізгі бірден-бір себебі болды.
Егемендікті толықтыра, нығайта түсу мақсатында мемлекеттілікті
орнықтыруға бағытталған конституциялық сипаттағы көптеген Заңдар
қабылданды. Бұл 1990 ж. 20 қарашада шығарылған Мемлекеттілік билікті және
басқару құрылымын жетілдіру туралы Заң болатын. Декларация жаңа
Конституция жасаудың, егеменді мемлекет ретіндегі Республика статусын
жүзеге асыратын Заң актілерінің қабылдануына негіз тасалды.
Егемендікті іс жүзінде зор маңызға ие қылып, оның мазмұнын толықтыра
түскен 1991 ж. 16 желтоқсанда қабылдаған Қазақстан Республикасының
Мемлеттік тәуелсіздігі туралы Заңы болды. Ең алғаш рет осы заңда
тәуелсіздік жарияланды. Осы орайда, тәуелсіздік мемлекеттік билік
егеменділігінің маңызды белгісі болып табылатынын айта кету керек, ол
мемлекеттің өзге мемлекеттермен қатынасындағы дербестікті білдіреді. Осы
қадамы арқылы Қазақстан әлемдік Одақтастыққа дербес мемлекет ретінде кірді.
Сөйтіп, Декларация қабылданғаннан бері тәуелсіз мемлекеттік биліктің
құқықтық қалыптарын айқындап, оны нақтыландарылған, Декларацияның мазмұнын
байыта түскен көптеген заң актілері қабылданды.
1993 ж. 28 қаңтарда 12-шақырылған Жоғарғы Кеңестің Қазақстан
Конституциясын қабылдауы қоғамның негізгі идеялары мен стратегиялық
мақсаттарын, оларды Негізгі Заңда бейнелеу арқылы бекіту және жүзеге асыру
болды. Бұл Республика өміріндегі ірі оқиғалардың бірі еді. 1993 ж.
Конституцияға бірқатар жаңа ережелер енгізілді.
1995 ж. 30 тамызда жалпыхалықтық референдум жолымен тәуелсіз Қазақстан
екінші Конституциясы қабылданды.
Азаматтардың абсолюттік көпшілік дауысымен қабылданған ел
Конституциясы Мемлекетімізді нығайтуға қозғаушы күш болды. Қайта жаңғырған
Қазақстан мемлекеттілігі демократия мен нарықтық экономика орналасқан берік
тұғыр болды.
Бес жыл ішінде Қазақстан толыққанды тәуелсіз мемлекеттің барлық
рәміздеріне ие болды. Мемлекеттілік, тәуелсіздік – бұл тарих сыйы емес,
қазіргі ұрпақтың үлесі емес, бұл - өткеннің алдындағы қарыз, болашақтың
алдындағы жауапкершілік. Қазіргі ұрпақ, осы мемлекеттілік пен тәуелсіздікті
шынайы мазмұнымен толықтырылулары тиіс. Қазақстан тәуелсіздігін
экономикалық, құқықтық, әскери, ақпараттық өлшемдерде мүмкін етуге қол
жеткізу міндеті тұр.
Саяси-құқықтық жағдай 5 жыл ішінде түбірімен өзгерді. Қазақстан
бүкіләлемдік одақтастық таныған мемлекетке айналды. Президенттік басқару
нысаны берік қалыптастырылды. Жаңа Конституция қабылданды. Негізінен елдің
жаңа құқықтық жүйесі қалыптастырылады.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде бекітеді
делінген Конституцияда. Оның демократизмі ең алдымен халық билігін, билік
бөлінісін және идеологиялық, саяси көптүрлілікті қамтамасыз етуінен көрініс
табады.
Еркін экономикасыз демократия болуы мүмкін емес.
Демократияның көрініс табатын және жүзеге асырылатын бірден-бір нысаны
сайланбалы жүйені іске асыру, яғни оның барысында халық өкілділік және
тікелей демократия жолымен өз құқықтарын жүзеге асырады, Халық делінген
Қазақстан Республикасының Конституциясында (3 бап 2т.) билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттілік органдарға береді.
Республикада парламенттік, облыстық, қалалық және аудандық
мәслихаттарда сайлау жүрді. Олар еркін және жалпыға бірдей, тең және
тікелей сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы өткізілді.
Қазақстанда демократия идеологиялық және саяси әр алуандылық
принципі негізінде жүзеге асырылады. (5-бап) Конституцияға сәйкес елде
көппартиялы жүйе құрылды, сол сияқты жүздеген қоғамдық-саяси ұйымдар мен
қозғалыстар өмірге келді.
1992 ж. Желтоқсанда шынайы халықтық өкілділіктің органы болып
табылатын Қазақстан Халықтарының Ассамблеясы құрылды.
Қазақстан республикасында шын мәніндегі демократиялық мемлекет орнату
әлі бірталай уақытты және демократия мемлекет құруды қарастыратын
конституциялық нормалардың толықтай жүзеге асырылуына жағдай туғызуына
халықтың көпкүш жұмсауын талап етеді. Қазақстан батыстық өлшемдерге салып
демократиялық немесе авторитарлық мемлекет деп қараттыруға болмайды - деп
жазды Н.А.Назарбаев. Неге? Өйткені, әлеуметтік, саяси, конституциялық
жеткілікті негіздер жоқ. Сонымен қатар, ол Қазақстандағы қайта жаңғырулар
демократиялық сипат алып отыр деп есептейді. Демократия қалыптасу сатысында
тұр. Ол тұрақтандырылуы үшін дамыған жеке меншік, парламентаризм дәстүрімен
бірлескен пісіп-жетілген азаматтық қоғам керек. Біздің демократиямыздың
негізі – саяси, әлеуметтік және ұлтаралық тұрақтылық.
Демократиялық қайта құруларды жүзеге асыра отырып, оны сан алуан
актілеріен толықтырып егемендікті жариялау арқылы, Қазақстан құқықтық
мемлекет орнатудың қажетті алғышарттарын жасауда.
Конституция Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет деп жариялады.
Мемлекеттіліктің бастауларын нығайту құқықтық қоғам құрумен астасып жатыр.
Ең алдымен Республикадағы құқықтық мәдениет және құқықтық реформа туралы
мәселе көтерілуде, өйткені, онсыз қоғамда алға басушылық болмайды, ал
тәуелсіздігіміз бүтіндей болмас еді. Жеткілікті құқықтық тәртіпті
бекітпейінше экономиканы реформалау, қоғам өміріне демократиялық қалыптарды
енгізу мүмкін емес.
Демократияны тек қана міндетті құқықтық процедураларды сақтау арқылы
ғана қорғауға болады. Құқықсыз болуы мүмкін емес.
Құқықтық мемлекет ең алдымен құқықтық мемлекет идеясын іс жүзіне
асырған конституциялық деп түсіну керек. Конституция құқықтық жүйенің
орталығы болып табылады.
Конституция негізінде құқықтық мемлекеттегі заңдылық механизмі
құрылады. Қазақстан Республикасының қызмет істейтін тек қана Конституциялық
нормалар болуы керек. Ал олар заңдарға, өзге нормативтік актілерге,
халықаралық шарттарға және Республиканың басқа да міндеттіліктеріне,
Респупбликаның Жоғарғы соты мен Конституциялық Кеңесінің нормативтік
қаулыларына сүйенеді. Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және
Респибликаның бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады (п. 1, 2. 4-бап).
Конституция кез-келген азаматқа және одақтарға мемлекеттілікке,
территорияның тұтастығына қарсы шығуға ұлттар мен халықтар арасындағы кез-
келген алауыздық отын жағуға тиым салады, ондай әрекеттер үшін қылмыстық
жаза шаралары көрсетілген.
Демократияға және құқықтық мемлекетке өту Конституцияның біздің
өміріміздегі ролі мен орнын дұрыс түсінуді талап етеді.
Конституция мен құқықтық мемлекет деп жарияланған Қазақстан
Республикасы іс жүзінде әлі ондай мемлекет болып отырған жоқ. Бізге
құқықтық мемлекет болып қалыптасу процесі енді ғана жандану үстінде. Онда
әлі заң үстемдігі қамтамасыз етілмеген. Заңдардың орындалуы мемлекеттік-
құқықтық мезанизмнің әлсіз звеносы болып отыр. Бұл міндетті жаңа заң
актілерін қабылдаумен қатар, бұрынғы істе жүрген актілерге де өзгерістер
мен толықтырулар енгізу арқылы шешу керек. Бұған әрине үкіметтің
Республиканың қос палаталы парламентінің қызметі бағытталған.
Қазақстанның болашақ мемлекеттілігін шеңбері 1995 ж Конституцияның
бірінші бабында айтып көрсетілген. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз, егемен мемлекет ретінде қалыптасуын
ғылыми тұрғыдан терең зерттеген, қазақ құқығы мен мемлекетінің өмір
жолдарын ғылыми зерттеулердің объектісіне айналдырған белгілі
тарихшыларымыздың М.К.Қозыбаев, К.Бейсенбиев, Б.Карибаев, заңгер
ғалымдарымыз С.З.Зиманов, С.С.Сартаев, Ғ.С.Сапарғалиев, С.Ө.Созақбаев,
Өсербаевтың еңбектерін атап өту аса қажет. Аталған ғалымдарымыздың қазақ
хандығының дамуы, оның әр ғасырлардағы саяси, әлеуметтік, мәдени, этникалық
дамуы, оның құқығының және мемлекеттілігінің ұлттық айрықша белгілері
туралы еңбектері, қазақ елінің даму кезеңдеріне жеке-жеке тарихи, құқық
теориялық талдаулар жасаған ғылыми жұмыстары біздің Қазақстан
республикамыздың тәуелсіздігінің қалыптасу жолдары туралы ілімімізге
іргетас болады.
І – тарау. Тәуелсіз Қазақ мемлекеттілігінің тарихи қалыптасу
жолдары (кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттілік құрылым ретіндегі орны.
Қазақ хандығы – шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық
қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-
байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ –
қазақ халқы негізінде бірігуі арқылы ХҮ-ғасырдың орта шенінде құрылды.
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға
болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып
шоғырландыруда, қазақтың этникалық[3] территориясын біріктіруде, қазақтың
байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата
аяқтатуда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарады.
ХҮ ғасырдың аяғынан қазақтардың жеке династиялық мемлекеттілігінің
дәуірі басталады. Ол қазіргі Орталық Азия аумағында болып жатқан саяси және
этноәлеуметтік процестердің көп ғасырлық өзара қайшылықты әсері мен
араласуының нәтижесінде қалыптасып, 1470 жылы құрылған қазақ хандығынан
басталады. 1459 жылы қазақ хандары династиясының көш басы болған Орыс
ханның Жәнібек, Керей секілді ұрпақтарының өздеріне қарасты тайпалармен
қоныс аударуын айтпай кетуге болмайды. Өйткені, ол көшпелі тайпалардың
этнопогенезінде ерекше орын алды. Қазақстан тарихшыларының байқауынша, бұл
оқиға ХҮ ғасырдың басында жалпы өзбек деген атпен белгілі болған халықтан,
қырық құранды ру мен тайпалардан бөлініп, аражігін ажыратуы негізінде қазақ
халқының қалыптасу процесін жеделдетті.
Өзбек халқынан бөлініп, Жетісуға қоныс аударған тек Әбілхайыр ханның
саясатына наразы бытыраңқы тайпалар ғана емес, сонымен қатар Дешті Қыпшақ
ұлысының 200 мыңға тарта халқын құрайтын Орыс ханның ұрпақтары да еді.
Жалайыр, найман, алшын, қыпшақ және т.б. көне тайпалар қазақ халқын
құрастурышы этникалық компоненттер болды. Кезбе, қашқын, ерікті деген
мағынаны білдіретін немесе нақты бір билікке бағынбай оған қарсы шыққан
көшпенділер тобын атайтын қазақ[4] сөзі этносаяси мәнге ие болды. Орыс
хан ұрпақтары билігінің қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар өз
аттарына ие болып, кейде кейбір субъективтік өзгерістерге ұшырап
отырғанымен, тарихта қазақ деген атпен белгілі болды да, ал олар
мекендейтін ел Қазақстан деп аталды. Жетісу жерінде орын тепкен
далалықтардың этносаяси жаңа белгісі Қазақ мемлекеттігі дамуының бастауы
болды, ал қазақ және өзбек терминдері саяси шекараларымен жіктелген
адамдардың тұрғылықты жеріне қарай ажыратуды білдірді.
Қазақтың соңғы ханы Тәуекел – Мұхамед – батыр ханның (Тәуке) 1718 жылы
дүниеден өтіп, қазақтық үш жүзінің мемлекет деп қарастыруға болатын дербес
хандыққа айналуына дейін қазақ халқының орталықтанған этносаяси бірігуінің
300 жылдық кезеңі өтті (қазақ хандығы тарихта болғанымен, Кеңес
тарихнамасының маркстік-лениндік түсінігінде ол мемлекет ретінде
танылмайды). Мәселен, осы кезеңде Жәнібектің ұлы Қасым хан хандығының (1511-
1523ж.ж.) қол астына 1 млн-нан аса қазақ бір елге бірікті. Сол уақытта
жалпыға ортақ алғашқы заң түрлері де шыға бастады. Олардың қатарына
қазақтың негізгі заңы Ұлы жол, Қасым хан көрсеткен бастапқы жол деген
мағынаны білдіретін Қасым ханның қасқа жолы (ХҮІғ.) немесе Тәуке ханның
(ХҮІІғ. Екінші жартысы) Жеті жарғысы (Тәуке хан тұсындағы қазақтардың
феодалдық құқықтары мен мемлееттік құрылыстың жеті ережесі) жатады.
Этнопогенездің осы кезеңінде Қазақ мемлекетінің сыртқы саясаты
құқықтық сипат алды. Дәлірек айтқанда, оған Тәуекел ханның бастамасы
бойынша 1586-1598 жылдары қазақ хандығының Москвамен дипломатиялық
қатынасының орнауы жатады. Орыс-қазақ ресми қатынастары, - деп жазды
В.Я.Басин, - ХҮІ ғасырдың 90 жылдарына дейін-ақ басталғанға ұқсайды. Осы
ғасырдың алғашқы ширегінде – қазақтар дербес халық ретінде Батыс Еуропада
белгілі болды.
Қазақтың орталықтанған этносаяси кезеңіндегі мұраға қалдыратын хандық
билік қазақ ұлыстарының бүкіл аумағы бойынша, жайлау мен көші-қон жолдарын,
су көздерін[5] бөлу және әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, жалпыға бірдей
жарлық шығару, өлім жазасына кесу немесе кешірім жасау құқықтарына ие
болды.[6] Ал хан өзге мемлекеттермен келіссөздер жүргізумен қатар, соғыс
пен бейбітшілікті жариялар, бітімге келіп отырды.
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ хандығы монархия мен аристократиялық
республиканың элементтерінен тұратын далалық мемлекеттіктің дәстүрлерін
бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік саяси құрылым болды. Жыл сайын
ханмен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу ру ақсақалдары мен билері,
старшындар қатысқан құрылтай шақырылып отырды. Беделді ру басылары хан
жанынан билер алқасын құрды. Бұл – заңды талқылайтын ұйым болды. Ру билері
соттық және әкімшілік биліктің міндеттерін қатар атқарды, Шыңғыс ханның
ұрпағы – ақ сүектерден бөлек, зиялы қауым – қара сүйекті құрады.
Қазақ хандығының әскері хан, сұлтан, билердің қаруланған қолынан,
халық жасақшыларынан құралды. Әрбір жүз, рудың өз туралы, таңбалары мен
әскери ұрандары болды, бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түстес ту астында,
ханның ұранымен аттанды. Қоғамдық қатынастардың тәртібі хан жарлықтары
қалыптасқан салт-дәстүрлер мен билер кеңесінің шешімдері арқылы жүйеленіп
отырды.
ХҮІ ғасырдың аяғынан ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында дейінгі
аралықта Ташкент және Түркістан қалалары қазақ хандығының саяси орталығы
болды.
Осы кезеңдегі хандық билік белгілі бір дәрежеде олардың барлық саласын
қамтитын жалпылық сипатқа ие болып, бірыңғай негізіне қарамастан,
орталықтанған билік салыстырмалы түрде жүргізілді. Бұған әртүрлі ұлыс
сұлтандарының билікке таласуы, өзбектермен және қалмақтармен болған
үздіксіз соғыстар себеп болды. Осы факторлар аумақтақ принцип бойынша
ұйымдастыру сияқты мемлекеттік биліктің қалыптасуындағы ең қажетті
элементтің өсіп жетілуін тежеп, кедергі келтірді. Халықтың руларға[7]
бөлініп ұйымдасуы мемлекеттіктің негізі болып қалды. Мал шаруашылығымен
байланысты көшпелі өмір салты хандық билік үшін қажетті тұрақтылық пен
бірліктің қалыптасуына көп кедергі келтірсе, екінші жағынан қазақ халқының
жалпы тұтастыққа ие болуын бәсеңдетті.
Қазақтардың далалық династиялық мемлекеттік дәуірінің келесі кезеңі
әртүрлі сыртқы және ішкі нақты тарихи жағдайлардың әсерімен қалыптасты.
Оларға ХҮІІІ ғасырдан бастап жоғарғы хандық биліктің әлсіреуі, жүздердің
оңашалануы, соған орай хан ықпалының бірте-бірте әлсіреп, ал ХІХ ғасырдың
ІІ жартысында тіпті жойылуы жатады. Қазақстанның Ресейге қосылуының басқа
кезеңіне протектораттық-васалитеттік билік билік жүргізу тән болды. Мұнда
патша грамотасына ие болған қазақ хандары салыстырмалы түрде болса да ішкі
саясатқа өздері басшылық жасады. ХІХ ғасырдың 20 жылдары хандық пен халық
кеңестері институты жойылып, басқарудың сұлтандық – билік жүйесі енгізілді.
Енді билік округтық аға сұлтандар, болыстық сұлтандар мен қазақтың
байларынан сайланатын ауыл старшындары арқылы жүргізілетін болды. Бұған
қоса құқығы шектеулі билер соты құрылды да, ішкі саяси дербестік онымен
қоса қазақ мемлекеттілігінің элементтері бір мезгілде жойылды.[8]
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы
атқарған ролі.
Кеңестік тарихтану Алаш партиясы сияқты Алашорда үкіметінің да пайда
болу себептерін тек қазақ буржуазиялық-ұлтшыл интеллингенциясының кеңес
өкіметі мен большевиктер партиясы қызметіне қарсы бағытталған әрекетімен
байланыстырып, мемлекеттілік бірліктің белгілі бір таптың белсенді саяси
қызметі нәтижесінде ғана емес, сонымен өмірге келіп, белгілі бір кезеңге
дейін ұлттық пен жалпыұлттық мүддеге қызмет етуі мүмкін екендігін есепке
алмады.
Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған жағдай
Уақытша үкіметінің басқа да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ең өзекті
ұлт өміріне қатысты мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұрақсыз саяси билікке
айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархия, зорлық пен зомбылыққа
ұласуы еді.
Қазақ облыстарында асқынған жер мәселесін шешуге бағытталған
әрекеттің болмауы, атты қазақ әскері, қарулы солдат пен қоныстанушылардың
панасыз жергілікті озбырлығының өршей түсуі соның айғағы болатын.
Қазақстанда ұлттық өзін-өзі билеу идеялары Ресейдегі 1905-1907 жылдарда
революциядан кейін – ақ пайда болды. Ал 1917 жылғы ақпан буржуазиялық –
демократиялық революциясынан кейін қазақ этнополитогенезінде конституциялық
– демократиялық бағыттағы ұлттық интеллингенция тарапынан жаңа қазақ
мемлекеттігін құруға ұмтылыс оянып, ұлттық санада күшті серпіліс болғандығы
байқалды. Олар Ресейдегі өзгерістерді қолдай отырып, облыстың және жалпы
қазақ – қырғыз съездерінде Ресейдің федеративті Р Ресейдің федеративті –
демократиялық құрылымын бекітетін Бүкілресейлік құрылтай жиналысын өткізуді
жақтаушылармен бір пікірде болды. Екінші жалпы қырғыз съезі (Орынбор 1917
жыл, 5-10 желтоқсан) мәдениеті тарихы және бірыңғай сөйлеу тілі белгілері
бойынша қазақтар тұратын бірқатар облыстар мен аймақтарды аумақтық – ұлттық
“Алаш” автономиясы етіп құру туралы қаулы қабылдады.
Автономияның барлық атқарушы өклеттігі 25 мүшеден тұратын “Алашорданың
уақытша халықтық кеңесіне”берілді.
Қазақтар арасында тұратын барлық ұлттың өкілдеріне мәдени автономия, аз
ұлттардың құқығы және Алаш автономиясы мекемелерінде тең дәрежедегі
өкілеттіктерін сақтау кепілдері берілді. М.Дулатов пен басқа да ұлт
басшыларының (Ә.Бөкейханов, Ж. және Х. Досмұхамедовтар, А.Байтұрсынов),
пікірлері бойынша, Алаш автономиясының Конституциясы Бүкілресейлік құрылтай
жиналысында бекітілуі тиіс болатын. Алашорданың тұрғын орны болып Семей
қаласы алынды да, кейін Алаш автономисының батыс бөлігін үшін Алашорда
үкіметінің Батыс бөлімі ұйымдастырылды.
Алайда, Алашорда үкіметі бірқатар таихи жағдайларға байланысты (Уақытша
Сібір үкіметінің сенімсіздігі, орыс генералдарының сепаратизмнен
күдіктенуі, қазақ қоғамының революяционер мен контрреволюционерлерге
бөлінуі, ең ақырында Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы) өз ойларын іске
асыра алмады. Бірақ Алаш партиясы ойластырған Қазақстан мемлекеттігі мен
сол кезеңдегі оның тәуелсіздігінің дәрежесі бүгінгі таңда да көңіл аударуға
тұрарлық.
“Қазақ” газетінің 1917 жылға 21 қарашадағы ( N 251) санында жарияланған
Алаш партиясының Бағдарламасының бірінші параграфында былай деп жазылған ;
“Ресей – демократтық федеративтік республика болуы қажет – (демократия А –
халықтық өкімет, ферерация-ұсақ мемлекетердің одағы).” Федеративтік
Республика құрамындағы әрбір мемлекет дербес және өзін-өзі тең құқықты
басқарады. Үкімет басында құрылтай жиналысы, ал белгілі мерзім аралығында
Мемлекеттік дума мен құрылтай жиналысында белгілі бір уақытқа сайланатын
президент тұрады. Президент Министрлер Кеңесі арқылы басқарып, құрылтай
жиналаысы мен Мемлекеттік дума алдында жауапты. Ал заң шығару билігі
үкіметтің үстінен бақылап отыратын Мемлекеттік дума қолына шоғырланағн.
Барлық адамдар шығу тегіне, діни нанымы мен жынысына қарамастан, сайлау
тікелей, тең дәрежеде және жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Қазақтардың автономиялық ұлттық –демократиялық Алаш мемлекеттігінің
Алашорда үкімті азамат соғысы жағдайында 1917 жылдың желтоқсанынан 1919
жылдың желтоқсанына дейін 2 жыл өмір сүрді, ал заңды түде өзінің өмір
сүруін Омбы қаласындағы Уақытша Бүкілресейлік Жарлығы бойынша 1918 жылдың
22 қазанында (4 қарашада) тоқтатты.
Сонымен бірге Алашорда үкіметінің азғана тарихи уақыт аралығында Алаш
автономиясының жобасын жүзеге Орталық Азиядағы қазақ жұртшылығының барлық
ұлттардың мемлекеттік біріуінің қажетті екендігін түсінуіне объективті
ықпал еткен қажетті кезең болып табылады. Бұл пікірдің дұрыстығына –
Қазақстандағы Кеңес үкіметінің ұлттық – аумақтық автономия идеясының тарихи
сабақтастығы (Ә.Жангелдин, Т.Бокин, С.Меңдешев, Н.Нұрмақов, С.Сейфуллин
және т.б.) дәлел бола алады.
3. Кеңестік автономиялық социолистік Қазақ республикасының құрылуы және
одақтық республикаға айналуы.
Ұлттық территориялық – автономия құру механизмі мына тұрғыда
көрініс алды. Барлығы да революциялық және демократиялық ұйымдардың
өкілдерінен тұратын жергілікті сходтар, форумдарда мәселе көтеріп оны
талқылауда басталды. Олардың ішінде коммунистер басшы рол атқарды. Одан соң
бұл мәселе, яғни ұлттық автономия құру мәселесі өзін – өзін айқындап
отырған ұлттың, сол сияқты өзге де мүдделі ведомствалар, республикалар мен
губерниялардың өкілдерінің қатысуымен РСФСР – дің ұлттар ісі жөніндегі
Ұлттық комиссариаттың ведомство аралық комиссиясының қаралуына көшті. Егер
мәселе күрделі және қарама – қайшылықты болса немесе ерекше маңызды іс
болса, әдетте ондай істер Лениннің өзінің қатысуымен РСФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінде РКП (б) ОК Саяси Бюросында қарап шешілетін, Қазақ,
Башқұрт, Татар және өзге де автономиялық республикаларды құру туралы
мәселелері осылай шешілген еді. 1920 жылғы Шығыс халықтары
қоныстандырылған жергілікті жердегі партияның міндеттері туралы РКП (б) ОК
Саяси Бюросы қаулысының Жобасының қолжазбаларында мынадай нұсқау бар: “Әлі
автономиялық мекемелері жоқ Шығыс ұлттары үшін, соның ішінде қалмақтар мен
буряттардан бастап, ұлттар ісі жөніндегі Халықтық Комиссариатқа жүктеп,
олардың нақтылы жағдайларын ескере отырып автономиялық өміріне енгізу
керек”.
Ұлттық автономия үшін қозғалыс тіптен революцияға дейін де айқын бөліне
бастады. Мысалы, Қазақстанда ол қазан төңкерісіне дейінгі ұлт – азатттық
қлзғалыстарының барысында негізгі ұранға айналды. 1918 жылдың ең басында
Қазақ автономиясын құру туралы ресми түрде айтылып, тіптен Жалпықазақтық
құрылтай съезі шақырудың нақты мерзімі белгіленіп оны өткізуге қажетті
қаражат бөлінді. Ал, бұл идеяны іс жүзінде асыру 1920 жылы қазанында ғана
мүмкін болды. Қазақ автономиялық Республикасын құрудың дайындық кезеңінде
аймақтық функцияларды жүзеге асыратын уақытша органдар – РСФСР Ұлттары ісі
жөніндегі Халықтық Комиссириатының Қазақ бөлімі және аймақты басқау туралы
Революциялық комитет құрылды¹. Қазақ АКСР – нің құрылуымен байланысты
туындаған көптеген территориялық, әкімшілік және басқару мәселелерін шешу
В.И.Ленинге қатысты. Ол көптеген мәжілістерді, Халық Комиссарлары Кеңесінің
комисссиясын басқарды. Ұлттардың өзін – өзі айқындау құқығын жүзеге
асыруды қамтамасыз етудегі үкіметтің Кеңес үкіметінің бастапқы 4 жылында
жүргізген қызметін қорытып, тұжырымдай келе Ленин: “Біз барлық орыс емес
ұлттарға олардың жеке республикаларын немесе автономиялық облыстарын
бердік”, – деп жазды.
1918 жылы 10 шілдеде Бүкілресейлік Кеңестердің V cъезінде РКФСР
Конституциясының қабылдануынан кейін, Қырревком басқарған өлкелік
автономияны құрудағы дайындақ жұмыстары мен 1920 жылдан 1937 жылға дейінгі
аралықта Қазақстан автономиялық Кеңестік мемлекеттігінің Ресей Кеңесітік
Федеративтік Социолистік Республикалық құрамында дамуы жатады.
Бұл кезеңде ұлттық бірлесудің материалдық базасымен жалпы аумақтық
негізін қалыптастыру қажет болды. Тек экономикалық өмірдің тұтастығы ғана
қазақ этносының ұлтқа бірігуін аяқтай алатын еді. Бірақ ұлттық
экономиккалық өмірдің тұтастығы ешқашан бірыңғай өмір кеңістігінсіз,
аумақсыз пайда болған емес.
Ұлттық бірігудің негізі бола отырып, этнополитогенездің осы өзара
байланысты шарттары мемлекеттіктің өзін немесе егемендіктің қалыптасу
мүмкіндігін, ұлттық мінез – құлық пен белгілерінің даму деңгейін бірге
анықтайды. Алайда, биліктің тек бір орталықтан жүргізілуі ғана халықтың
аумақтық тұтастығын ұлттың мемлекеттік аумағына айналдырады.
БОАК пен РКФСР халық комиссарлары кеңесінің 1920 жылы 26 тамызда
қабылданған қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социолистік Республикасын
құру туралы декреті қазақ автономиясының аумағы құрамына Семей, Ақмола,
Торғай, Орал облыстары мен Закаспий облыстарының Красноводск уезіне қарасты
екі Адай болысы мен Астрахань губерниясының қазақ тұратны кейбір аудандарын
береді. Кейін 1920 жылы 4 қазанда ҚАКСР Кеңестердің Құрылтай съезінде
Орталық атқару комитеті (С.Меңдешев) Халық Комиссарлар Кеңесі (В.Радус-
Зенькович), Жергілікті Кеңестер бекітілді. Мемлекеттік өмірдің нақты
салаларын басқару үшін салалық халық комиссариаттары бекітіліп, олардың
РКФСР –дың басқару және билеу мекемелеріне бағыныштылығы нақтыланады.
ҚАКСР Кеңестер съезінде қабылданған (Орынбор, 4 қазан 1920 жыл) “Қырғыз
АКСР –і еңбекшілерінің құқықтар Декларациясы”, шын мәнінде, Қазақ
Автономиялық Республикасының бірінші Конституциялық актісі болды. Онда
былай делінді: “ҚАКСР –і автономиялық тірлік ретінде РКСФСР – ге біріккен
ерікті Кеңес республикасының Федеративтік одағына
кіреді”.
Қазақ халқының автономиялық мемлекеттігі құқықтың сипатының ерекшелігі
ретінде республика билігінің шектеулі органдарының РКФСР егемендігі мен
оның институттарына анағұрлым тәуелді болғандығын мойындау қажет.
Федерациясының бтлеуші және атқарушы декреттері, қаулылары мен шешімдері
ҚАКСР – нің бүкіл аумағы бойынша орындалуға міндетті болды. Тек
орталықтандырылмаған РКСФСР халық комиссариаттарының шешімдерін жекелеген
жағдайларда ғана ҚАКСР автономиялық комиссариаттары орындауға міндетті
болды. Бұнымен қоса, РКСФСР актілерін жергілікті тұрмыстық ерекшеліктерге
қарай толықтыру, өзгерту немесе ҚАКСР – на тән өмір сүру жағдайларына сай
оларды қабылдамау сияқты қажеттіліктерді мойындау жоққа шығарылмады. Ондай
жағдай қырғыз Орталық атқару комитетіне ҚАКСР – нің (1925жылғы
Конституциясының 60 – бабында көрсетілгендей, жылғы РКФСР Конституциясы
бойынша ) РКФСР Орталық атқару комитетіне қажетті ұсыныстары мен кіру
құқығы берілді.
Көптеген жағдайларда ҚАКСР – нің бтлеуші жоғары органдары федеративтік
заң актілеріне РКФСР Орталық атқару комитеті бекітуге тиіс толықтыру мен
өзгертулер енгізді. Мәселен, Қазақстан Орталық атқару комитеті сессиясында
1922 жылдың шілде айында РКФСР Қылмыстық кодексі потриархалдық – феодалдық
қатынас пен рулық тұрмыстың қалдығы болып есептелінетін қылмыстар туралы
тараумен толықтырылды. Бұл толықтырулар РКФСР Орталық атқару Комитетінің
1924 жылғы 16 қазандағы қаулысымен бекітілді.
Қырғыз Орталық атқау комитеті мен ҚАКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің
РКФСР негізгі саяси бастамаларына толық сәйкес келіп, біріккен халық
комиссариатының билігіне келетін декреттер мен қаулыға қабылдау құқығы
болды. Тек ерекше жағдайларда ғана Қырғыз Орталық атқару комитеті мен оның
төралқасына Бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің Төралқасымен РКФСРхалық
комиссариаттары Кеңесіне, сондай-ақ РКФСР –дің тиісті халық
комиссариаттарына РКФСР халық комиссариаттар өкімін бұзуға құқық берілген.
Автономиялық республиканың мүдделері Орталыққа 1924 жылы сәуірде РКФСР
Бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің Төралқасы жанынан ұлт істері
жөніндегі халық комиссариаты тарағаннан кейін құрылған Қырғыз өкілдігі
арқылы жеткізіліп отырды. ҚАКСР өкілдігі Қырғыз Орталық шешімімен өкімімен
бекітілді. Мына нәрсені баса айту қажет. Қырғыз өкілдігі республика
мүддесін РКФСР органдарында ғана емес, сонымен бірге кейін Кеңестер
одағының органдарында да қорғаумен қатар, шаруашылық және мәдени құрылыстар
мәселелері бойынша одақтық және басқа автономиялы республикалардың
өкілдіктерімен тікелей байланыс жасап отырды.
Осы кезеңге байланысты жасалған қысқаша тарихи – құқықтық шолу оның
Қазақстан Республикасының бүкіл кеңестік тарихында аса жоғары болғанымен,
белгілі дәрежеде мемлекеттік егемендігінің одан кейінгі қалыптасуы мен
қазақ ұлтының мемлекетік – аумақтық тұтастыққа ынтымақатсуына негіз болған
ата-бабалардың этногенетикалық отанында саяси тұрғыдан өзін-өзі билеуі үшін
өте жемісті кезең болды деген қорытындыға әкеледі. Егеменді мемлекеттің
заңды белгілері – қазақ автономиясының өз Конституциясы, мемлекеттік билік
пен басқарудың жоғары органдарының белгілері, Қазақстан аумағында белгілі
бір заң шығару мүмкіндігі түрінде қалыптасып және ең ақырында, республика
Одақ көлемінде тікелей сыртқы мемлекет аралық байланыстарды орнатты.
Алайда, автономияға ие болу аумағы ұлан – байтақ, көптеген халықтың
өкілдері тұратын, ресурсқа бай Қазақстан сияқты аймақта этнополитогенездің
бүкіл процесін тоқтата алмайтын еді. Автономия тек қазақ ұлтының саяси өзін
– өзі билеуінің кезеңі болды, атап айтқанда, біздіңше, ол қазақ халқының
өзін – өзі билеуінің тиімді нысаны мен дәрежесін, оның Қазақстанның
мемлекеттік дамуына қажетті қолдау көрсететін федералды биліктен белгілі
бір тәуелділігі сипатталды.
Қазақ халқының автономиясы ұлттық шектеулі мақсатын көздеген жоқ және
тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай ол РКФСР көлемінде саяси жағынан
шектелу міндетінде қоймайды. Біздің байқауымызша, кеңестік негіздегі Қазақ
автономиясы, бір жағынан, мемлекеттік дербестікке, ал екінші жағынан тең
құқықтық және өзара көмек принципі негізінде басқа да халықтар мен
ынтымақтасуға ұмтылды.
Қазақстанның бұдан кейінгі конституциялық эволюциясын КСР Одағының
құрамындағы (1937-1991 жж.) Қазақ Кеңес республикалық мемлекеттігінің
кезеңі деп атауға болады. Бұл жылдары республика кеңестік федерацияның
субъектісін жоғары статусына ие болып, Қазақ КСР – інің 1937 және 1978
жылдардағы Конституцияларына сәйкес формальды – заңды түрде егемен мемлекет
дамыды.
1936 жылы маусым айында Қазақстан Орталық атқару комитетінің Президиумы
ВКП (б) Қазақстан Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Л.И.Мирзоянның
төрағалығымен конституциялық комссияны құрды. Қазақ КСР Конституциясының
жобасы 1937 жылы 9 ақпанда республикалық басылымдарда жарияланды. 1937 жылы
26 наурызда өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық X съезі “жұмысшылар мен
шаруалардың социолистік мемлекеті” деп жазылғанындай, Қазақ Кеңестік
Социолистік Республикасының Конституциясын бекітті.
1937 жылдың ақпан-наурыз айларында Қазақ КСР Конституциясы жобасының
бүкілхалықтық талқылануы мен Қазақстан еңбекшілерінің оны қолдайтындықтарын
білдіріп, Қазақстан еңбекшілерінің оны қолдайтындықтарын білдіріп, Москваға
хат жолдауын, мәселе 1936 жылғы Одақтық Конституцияның жобасын дайындау
барысында алдын – ала шешіліп қойса да тарихи тұрғыда қазақ халқының
егеменді мемлекеттікте өзін-өзі билеуге деген ұмтылысы деп қарау керек.
Қазақ автономиясының одақтық республикаға айналуына не себеп болды.?
Сталин автономиялық республикаларды одақтық дәрежеге көтеруге негіз
болатын үш түрлі белгіні бұзылмайтын ереже ретінде қарастырды. Олар: а)
республика Одақтық дәрежеге көтерілгеннен кейін КСРО құрамынан шығу туралы
мәселені көтеру үшін КСРО аумағымен жан-жақты қоршалмай, шеткі аудандарда
орналасуы қажет;
ә) кеңестік одақтық республикаға өз атын берген ұлт республика халқының
басым көпшілігін құрауы қажет;
б) мемлекет тәуелсіздікті қорғау үшін республикадағы халық саны ең аз
дегенде миллионнан аса болуы керек.
Таптық логика бойынша, одақтық республика КСРО құрамынан шығу үшін
шеткергі аймақта орналасуы , яғни тек империалистік державалармен қоршалуы
қажет болды, ал социолистік елдермен шекаралас болған жағдайда “олар
ешқайда шыға алмайтын еді” (Сталин). Ал империалистік державалардың
агрессивті саясаты жағдайында саяси жағынан өзін-өзі билеуші ұлттың
мемлекеттік тәуелсіздікке жетуі екіталай нәрсе еді. Яғни, автономиялы
республикалардың одақтыққа айналуының ал одақтық республиканың КСРО
құрамынан шығу туралы мәселені көтеруінің ешқандай мәні жоқ еді. Міне,
осымен байланысты халықтың ерікті бірігу кепілдігі сағымға айналдырды.
Ең бастысы, жоғарыда келтірілген қағидалардың талабынан шыға отырып,
республиканың шеткі ауданында орналаусына, жергілікті халықтың басым
көпшілік болуына және армия мен мемлекеттік тәуелсіздікке қорғауға қажетті
тұрғын халықтың саны жеткілікті болуына қарамастан, не себепті Қазақстан
Республикасы бұған дейін, 20-жж. Одақтық дәрежеде көтеріле алмады. Біз
әлеуметтік – экономикалық дамудың жағдайы, ұлттық сана- сезімінің деңгейі,
қалыптасқан саяси мәдениет пен ұлттың өз еркін білдіру мүмкіндігі – бәрі
жинақтала келіп егеменді Қазақ мемлекеттігін қүруда ескерусіз қалдыруға
болмайтын негіздерді жасайды деп ойлаймыз.
1937 жылғы республика Конституциясының 13-бабында: “Одақтас
республикалардың экономика және саясат жөнінен, сол сияқты Отан қорғау
жөнінен де өзара көмектесуін жүзеге асыру мақсатымен Қазақ Советтік
Социолистік Республикасы басқа да тең құқықты Советтік Социолистік
Республикаларымен өз еркімен қосылып, Одақтық мемлекетке - Социолистік
Республикалар Одағына бірігіп отыр”, - делінген. Осы бапта КСРО мен Қазақ
КСР компетенциялары ажыратылады, ал олар одаққа КСРО Конституциясының 14-
бабында көрсетілген құқықтарды берді. Қазақ КСР-і осы баптың шегінен шықпай
өзінің егеменді құқықтарын сақтай отырып, мемлекеттік билікті өз бетінше
жүргізді.
Республикадағы ұлттық – мемлекеттік құрылыстың іс жүзінде адам нанғысыз
бұрмалануы алдағы уақытта әрі саяси әрі экономикалық қатынаста шын мәнінде
унитаризмге бой ала бастағана тенденцияда қысым көрген республика
егемендігінің шынайы қалпынан, орталықтың Қазақстанды елдің әлдеқайда
дамыған аймақтарына тәуелді, шикізат қорына айналдыруға ұмтылуынан көрінбей
тұра алмады.
Қазақстан егемендігінің негізгі саяси – құқықтық белгілері
конституциялық тұрғыдан бекітілді. Мәселен, оларға КСРО құрамына және шығу
еркіндігі (КСРО Конституциясының 72-бабы және Қазақ КСР Конституциясының 69-
бабы), Қазақ КСР Конституциясының өзгерту және бекітудегі дербестік (Қазақ
КСР Конституциясының 97-бабы); республика келесімінсіз өзгертуге
болмайтын, КСРО билігінен асып кетпейтін, дербес мемлекеттік билік
жүргізетін жеке аумағының болуы (Қазақ КСР Конституциясының 68 және 72
бабтары), мемлекеттік билікпен басқарудың жоғарғы органдарын құру (Қазақ
КСР Конституциясының 97 және 115 бабтары), және басқа да құқықтары мен
қатар, Қазақ КСР-нің КСРО мүшесі ретіндегі құқықтары да жатады.
Алайда мемлекеттік өмір республиканың егемендігі толық мәнінде жүзеге
аспады. Егемендіктің сипаты Одақтық мемлекеттіктің нақты-тарихи
кезеңдерінде Кеңес федерациясындағы жалпы процестер мен бағыттары арқылы
анықталып отыр. КСРО бірыңғай халық шаруашылығы комплекісінің қарқынды
дамуым мен экономикадағы милитаризация бірыңғай орталықтанған, құрылымы мен
заң шығару органдары бар әкімшілік – командалық жүйені қажет етті.
Өз аумағының 8 процентінің КСРО Қорғаныс министрлігінің қармағында
болуы Қазақ КСР егемендігін айтарлықтай дәрежеде шектеді. Жер көлемі
бойынша Қазақ КСР егемендігінің таралу шегі Еуропа мемлекеттері ішінде
Австрия, Венгрия, Греция, Дания, Бельгия, Нидерланды, Португалия сияқты
елдер аумақтарынан артық, Ұлыбританияның бүкіл аумағымен бара-бар түседі.
Тоталитарлық-бюрократтық орталықтандыру жағдайындағы ұлттың қағаз жүзіндегі
мемлекеттік басқаруы мен өзін-өзі билеуі, шын мәнінде, ұлттық осы саяси
актіге дейінгі тұрмыстық, мәдени және тілдік сияқты сан алуан даму
процесінде жүріп жатқан өзін-өзі билеу мүмкіндігін шектеу отырып, ұлттық
қатынастардың ұлы – державалық мемлекеттенуіне әкелді. Егер 1977 жылғы КСРО
Конституциясының 70-бабының мазмұнына көңіл аударатын болсақ, Кеңестік
федерацияның ұлттық принципінің онда нақты түрде бекітілмегенін байқауға
болады. “Бірыңғай одақтық көпұлтты мемлекет” тұжырымы іштей эклетикалық
сипатқа ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-8
І – тарау Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тарихи қалыптасу жолдары
(кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттік құрылым ретіндегі орны...9-13
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы атқарған
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-16
3. Кеңестік автономиялық социалистік Қазақ Республикасының құрылуы және
оның Одақтық Республикаға айналуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-25
ІІ – Қазақстан тәеулсіз және егеменді мемлекет
1. Тәуелсіздік жолындағы егемендік туралы Деклорацияның және Қазақстан
Респуб- ликасының Тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .26-32
2. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...33-39
3. Мемлекеттің құқықтық, азаматтық, демократиялық негіздерін
қалыптастырудың алғашқы қадамдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40-44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .45 -46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-50
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Егеменді және тәуелсіз, демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды.
ХХ ғасырдың аяғы бүкіләлемдік – тарихи маңызы бар оқиғалармен
сипатталады. Солардың бірі кеңестік тоталитарлық жүйенің, орасан зор
держава-КСРО-ның құлауы осы негізде тәуелсіз мемлекеттерін соның ішінде
Қазақстанның пайда болуы. Одақтың құлауы объективті процесс. Бұл Одаққа
кіретін республиканың халықтары, әсіресе Қазақстанның халықтары ғасырлар
бойы өздерінің тәуелсіздігін аңсап келді. Бірақ, Одақтың барлық жүйесі,
коммунистік идеология оларға өздерінің сан ғасыр бойы армандарын жүзеге
асыруға мүмкіндік бермеді. Өз кезегінде қоғамның саяси мәдениеті де, бір
ғасырға таяу уақыт бойы қалыптасып қалған халықтың санасы да бұл
Республиканың өз тәуелсіздіктерін жаулап алу қажеттігін сезіну деңгейіне
көтерілуге мүмкіндік бермеді.
КСРО-ның 70-80 жылдарда басынан өткерген саяси және әлеуметтік-
экономикалық оқиғалары оның құлауына (ыдырауына) объективті алғышарт болды.
Оны республикалардың халықтары шынайы дұрыс қалпында қабыл алды. Олар
түбегейлі саяси, әлеуметтік-экономикалық ілгерілеу қажеттігін зор
ұмтылыспен және түсініспендікпен қабылдады, сөйтіп, әлі КСРО-ның[1]
құрамында бола отырып, өздерінің егемендіктерін жариялады. Бұл тарихи
дамудың заңды процесі болды.
1990 жылдың 25 қазаны Қазақстан тарихының жаңа, алтынмен қапталған
беттерін ашты. Бүкіл еңбекшілер тарапынан қолдау тапқан ҚССР Жоғары Кеңесі
Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Мемлекеттік Егемендігі туралы
Деклорацияны қабылдады. Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация тәуелсіздік пен дербестікке жол салды, - деп жазды
Н.А.Назарбаев.
Осы жерде, Қазақстан КСРО-ның құрамында болған кезде де оның өз
Конституциясы болды және ол Заңдар шығару функциясына ие болды емес пе, сол
уақытта ол егеменді мемлекет боп саналмады ма, деген сұрақ туады.
Қазақстан және өзге республикалардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
рухани өміріне талдау жасау КСРО құрамына кірген республикалардың
барлығының да егемендік статусы тек формальды сипатта, яғни сөз жүзінде
ғана болды деп айтуға мүмкіндік береді.
Тоталитарлық жүйе қоғам өмірінің барлық салаларына бақылау қойып
отырды.
Кеңестік Кезеңдегі (1926, 1937, 1978 ж.ж.) Қазақстан Конституциялары
Одақтың Мемлекет Конституциясының тұп-тура көшірмесі болды және бәрін
аузына қаратқан партиялық диктаттың, мемлекеттің қоғам мен адамды басып
жаншуының, адам құқықтары мен билік бөліну принципінің мүлде естен
шығарылуының көрінісі болды.
Декларация Қазақстанды Егеменді Мемлекет ретінде сипаттайды. Ол
санжылдық тарихи, мәдениеті және қалыптасқан салт-дәстүрі бар Қазақстанның
өмір сүруіне қажетті бірден-бір талаптарға сай жақсы өмірге деген құқығын,
еркін дамуын ана тілін пайдалану құқығын жариялайды.
Жоғарыда атап өткендей, Декларация шынайы егемендікке жету жолындағы
қозғалыстың стратегиясы мен тактикасын айқындап берді, іс жүзіндегі
тәуелсіздік пен дербестікке жету процесіне бастау болды. Ол Қазақстанның
қайда баратынына, оның нені қалайтынына айқын бағдар болды, шынайы мазмұны
мен егемендікті толықтыра түсетін көптеген заң актілерінің жасалуына негіз
болды. Бұл жағдай Қазақстан биліктің ескі құрылымын революция арқылы жою
жолымен жүрмегендігін көрсетті. Н.А.Назарбаев Ғасырлар тоғысында
кітабында егемендікті шынайы мазмұны мен толықтыру, ұлттық қауіпсіздік
мәселелерін[2] шешу – барлық адамдар үшін алғашқы кезектегі мәселе болып
отыр. Бірінші кезеңде дамудың қандай да бір үлгісін, әлеуметтік-саяси
құрылыстың белгілі-бір моделін қорғау емес, жалпы мемлекеттілік туралы
болып отыр.
Мемлекеттілік экономиканы және қоғамды басқарудың әкімшілік жүйесін
оның орнын жаңа жүйемен ауыстырғанша қиратып, бүлдірмей, керісінше
эволюциялық сипатта болды. Шын мәніне келсек осы жағдай Республикадағы
экономикалық және саяси құрақтылықтың негізгі бірден-бір себебі болды.
Егемендікті толықтыра, нығайта түсу мақсатында мемлекеттілікті
орнықтыруға бағытталған конституциялық сипаттағы көптеген Заңдар
қабылданды. Бұл 1990 ж. 20 қарашада шығарылған Мемлекеттілік билікті және
басқару құрылымын жетілдіру туралы Заң болатын. Декларация жаңа
Конституция жасаудың, егеменді мемлекет ретіндегі Республика статусын
жүзеге асыратын Заң актілерінің қабылдануына негіз тасалды.
Егемендікті іс жүзінде зор маңызға ие қылып, оның мазмұнын толықтыра
түскен 1991 ж. 16 желтоқсанда қабылдаған Қазақстан Республикасының
Мемлеттік тәуелсіздігі туралы Заңы болды. Ең алғаш рет осы заңда
тәуелсіздік жарияланды. Осы орайда, тәуелсіздік мемлекеттік билік
егеменділігінің маңызды белгісі болып табылатынын айта кету керек, ол
мемлекеттің өзге мемлекеттермен қатынасындағы дербестікті білдіреді. Осы
қадамы арқылы Қазақстан әлемдік Одақтастыққа дербес мемлекет ретінде кірді.
Сөйтіп, Декларация қабылданғаннан бері тәуелсіз мемлекеттік биліктің
құқықтық қалыптарын айқындап, оны нақтыландарылған, Декларацияның мазмұнын
байыта түскен көптеген заң актілері қабылданды.
1993 ж. 28 қаңтарда 12-шақырылған Жоғарғы Кеңестің Қазақстан
Конституциясын қабылдауы қоғамның негізгі идеялары мен стратегиялық
мақсаттарын, оларды Негізгі Заңда бейнелеу арқылы бекіту және жүзеге асыру
болды. Бұл Республика өміріндегі ірі оқиғалардың бірі еді. 1993 ж.
Конституцияға бірқатар жаңа ережелер енгізілді.
1995 ж. 30 тамызда жалпыхалықтық референдум жолымен тәуелсіз Қазақстан
екінші Конституциясы қабылданды.
Азаматтардың абсолюттік көпшілік дауысымен қабылданған ел
Конституциясы Мемлекетімізді нығайтуға қозғаушы күш болды. Қайта жаңғырған
Қазақстан мемлекеттілігі демократия мен нарықтық экономика орналасқан берік
тұғыр болды.
Бес жыл ішінде Қазақстан толыққанды тәуелсіз мемлекеттің барлық
рәміздеріне ие болды. Мемлекеттілік, тәуелсіздік – бұл тарих сыйы емес,
қазіргі ұрпақтың үлесі емес, бұл - өткеннің алдындағы қарыз, болашақтың
алдындағы жауапкершілік. Қазіргі ұрпақ, осы мемлекеттілік пен тәуелсіздікті
шынайы мазмұнымен толықтырылулары тиіс. Қазақстан тәуелсіздігін
экономикалық, құқықтық, әскери, ақпараттық өлшемдерде мүмкін етуге қол
жеткізу міндеті тұр.
Саяси-құқықтық жағдай 5 жыл ішінде түбірімен өзгерді. Қазақстан
бүкіләлемдік одақтастық таныған мемлекетке айналды. Президенттік басқару
нысаны берік қалыптастырылды. Жаңа Конституция қабылданды. Негізінен елдің
жаңа құқықтық жүйесі қалыптастырылады.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде бекітеді
делінген Конституцияда. Оның демократизмі ең алдымен халық билігін, билік
бөлінісін және идеологиялық, саяси көптүрлілікті қамтамасыз етуінен көрініс
табады.
Еркін экономикасыз демократия болуы мүмкін емес.
Демократияның көрініс табатын және жүзеге асырылатын бірден-бір нысаны
сайланбалы жүйені іске асыру, яғни оның барысында халық өкілділік және
тікелей демократия жолымен өз құқықтарын жүзеге асырады, Халық делінген
Қазақстан Республикасының Конституциясында (3 бап 2т.) билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттілік органдарға береді.
Республикада парламенттік, облыстық, қалалық және аудандық
мәслихаттарда сайлау жүрді. Олар еркін және жалпыға бірдей, тең және
тікелей сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы өткізілді.
Қазақстанда демократия идеологиялық және саяси әр алуандылық
принципі негізінде жүзеге асырылады. (5-бап) Конституцияға сәйкес елде
көппартиялы жүйе құрылды, сол сияқты жүздеген қоғамдық-саяси ұйымдар мен
қозғалыстар өмірге келді.
1992 ж. Желтоқсанда шынайы халықтық өкілділіктің органы болып
табылатын Қазақстан Халықтарының Ассамблеясы құрылды.
Қазақстан республикасында шын мәніндегі демократиялық мемлекет орнату
әлі бірталай уақытты және демократия мемлекет құруды қарастыратын
конституциялық нормалардың толықтай жүзеге асырылуына жағдай туғызуына
халықтың көпкүш жұмсауын талап етеді. Қазақстан батыстық өлшемдерге салып
демократиялық немесе авторитарлық мемлекет деп қараттыруға болмайды - деп
жазды Н.А.Назарбаев. Неге? Өйткені, әлеуметтік, саяси, конституциялық
жеткілікті негіздер жоқ. Сонымен қатар, ол Қазақстандағы қайта жаңғырулар
демократиялық сипат алып отыр деп есептейді. Демократия қалыптасу сатысында
тұр. Ол тұрақтандырылуы үшін дамыған жеке меншік, парламентаризм дәстүрімен
бірлескен пісіп-жетілген азаматтық қоғам керек. Біздің демократиямыздың
негізі – саяси, әлеуметтік және ұлтаралық тұрақтылық.
Демократиялық қайта құруларды жүзеге асыра отырып, оны сан алуан
актілеріен толықтырып егемендікті жариялау арқылы, Қазақстан құқықтық
мемлекет орнатудың қажетті алғышарттарын жасауда.
Конституция Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет деп жариялады.
Мемлекеттіліктің бастауларын нығайту құқықтық қоғам құрумен астасып жатыр.
Ең алдымен Республикадағы құқықтық мәдениет және құқықтық реформа туралы
мәселе көтерілуде, өйткені, онсыз қоғамда алға басушылық болмайды, ал
тәуелсіздігіміз бүтіндей болмас еді. Жеткілікті құқықтық тәртіпті
бекітпейінше экономиканы реформалау, қоғам өміріне демократиялық қалыптарды
енгізу мүмкін емес.
Демократияны тек қана міндетті құқықтық процедураларды сақтау арқылы
ғана қорғауға болады. Құқықсыз болуы мүмкін емес.
Құқықтық мемлекет ең алдымен құқықтық мемлекет идеясын іс жүзіне
асырған конституциялық деп түсіну керек. Конституция құқықтық жүйенің
орталығы болып табылады.
Конституция негізінде құқықтық мемлекеттегі заңдылық механизмі
құрылады. Қазақстан Республикасының қызмет істейтін тек қана Конституциялық
нормалар болуы керек. Ал олар заңдарға, өзге нормативтік актілерге,
халықаралық шарттарға және Республиканың басқа да міндеттіліктеріне,
Респупбликаның Жоғарғы соты мен Конституциялық Кеңесінің нормативтік
қаулыларына сүйенеді. Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және
Респибликаның бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады (п. 1, 2. 4-бап).
Конституция кез-келген азаматқа және одақтарға мемлекеттілікке,
территорияның тұтастығына қарсы шығуға ұлттар мен халықтар арасындағы кез-
келген алауыздық отын жағуға тиым салады, ондай әрекеттер үшін қылмыстық
жаза шаралары көрсетілген.
Демократияға және құқықтық мемлекетке өту Конституцияның біздің
өміріміздегі ролі мен орнын дұрыс түсінуді талап етеді.
Конституция мен құқықтық мемлекет деп жарияланған Қазақстан
Республикасы іс жүзінде әлі ондай мемлекет болып отырған жоқ. Бізге
құқықтық мемлекет болып қалыптасу процесі енді ғана жандану үстінде. Онда
әлі заң үстемдігі қамтамасыз етілмеген. Заңдардың орындалуы мемлекеттік-
құқықтық мезанизмнің әлсіз звеносы болып отыр. Бұл міндетті жаңа заң
актілерін қабылдаумен қатар, бұрынғы істе жүрген актілерге де өзгерістер
мен толықтырулар енгізу арқылы шешу керек. Бұған әрине үкіметтің
Республиканың қос палаталы парламентінің қызметі бағытталған.
Қазақстанның болашақ мемлекеттілігін шеңбері 1995 ж Конституцияның
бірінші бабында айтып көрсетілген. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз, егемен мемлекет ретінде қалыптасуын
ғылыми тұрғыдан терең зерттеген, қазақ құқығы мен мемлекетінің өмір
жолдарын ғылыми зерттеулердің объектісіне айналдырған белгілі
тарихшыларымыздың М.К.Қозыбаев, К.Бейсенбиев, Б.Карибаев, заңгер
ғалымдарымыз С.З.Зиманов, С.С.Сартаев, Ғ.С.Сапарғалиев, С.Ө.Созақбаев,
Өсербаевтың еңбектерін атап өту аса қажет. Аталған ғалымдарымыздың қазақ
хандығының дамуы, оның әр ғасырлардағы саяси, әлеуметтік, мәдени, этникалық
дамуы, оның құқығының және мемлекеттілігінің ұлттық айрықша белгілері
туралы еңбектері, қазақ елінің даму кезеңдеріне жеке-жеке тарихи, құқық
теориялық талдаулар жасаған ғылыми жұмыстары біздің Қазақстан
республикамыздың тәуелсіздігінің қалыптасу жолдары туралы ілімімізге
іргетас болады.
І – тарау. Тәуелсіз Қазақ мемлекеттілігінің тарихи қалыптасу
жолдары (кезеңдері)
1. Қазақ хандығының тәуелсіз мемлекеттілік құрылым ретіндегі орны.
Қазақ хандығы – шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық
қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-
байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ –
қазақ халқы негізінде бірігуі арқылы ХҮ-ғасырдың орта шенінде құрылды.
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға
болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып
шоғырландыруда, қазақтың этникалық[3] территориясын біріктіруде, қазақтың
байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата
аяқтатуда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарады.
ХҮ ғасырдың аяғынан қазақтардың жеке династиялық мемлекеттілігінің
дәуірі басталады. Ол қазіргі Орталық Азия аумағында болып жатқан саяси және
этноәлеуметтік процестердің көп ғасырлық өзара қайшылықты әсері мен
араласуының нәтижесінде қалыптасып, 1470 жылы құрылған қазақ хандығынан
басталады. 1459 жылы қазақ хандары династиясының көш басы болған Орыс
ханның Жәнібек, Керей секілді ұрпақтарының өздеріне қарасты тайпалармен
қоныс аударуын айтпай кетуге болмайды. Өйткені, ол көшпелі тайпалардың
этнопогенезінде ерекше орын алды. Қазақстан тарихшыларының байқауынша, бұл
оқиға ХҮ ғасырдың басында жалпы өзбек деген атпен белгілі болған халықтан,
қырық құранды ру мен тайпалардан бөлініп, аражігін ажыратуы негізінде қазақ
халқының қалыптасу процесін жеделдетті.
Өзбек халқынан бөлініп, Жетісуға қоныс аударған тек Әбілхайыр ханның
саясатына наразы бытыраңқы тайпалар ғана емес, сонымен қатар Дешті Қыпшақ
ұлысының 200 мыңға тарта халқын құрайтын Орыс ханның ұрпақтары да еді.
Жалайыр, найман, алшын, қыпшақ және т.б. көне тайпалар қазақ халқын
құрастурышы этникалық компоненттер болды. Кезбе, қашқын, ерікті деген
мағынаны білдіретін немесе нақты бір билікке бағынбай оған қарсы шыққан
көшпенділер тобын атайтын қазақ[4] сөзі этносаяси мәнге ие болды. Орыс
хан ұрпақтары билігінің қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар өз
аттарына ие болып, кейде кейбір субъективтік өзгерістерге ұшырап
отырғанымен, тарихта қазақ деген атпен белгілі болды да, ал олар
мекендейтін ел Қазақстан деп аталды. Жетісу жерінде орын тепкен
далалықтардың этносаяси жаңа белгісі Қазақ мемлекеттігі дамуының бастауы
болды, ал қазақ және өзбек терминдері саяси шекараларымен жіктелген
адамдардың тұрғылықты жеріне қарай ажыратуды білдірді.
Қазақтың соңғы ханы Тәуекел – Мұхамед – батыр ханның (Тәуке) 1718 жылы
дүниеден өтіп, қазақтық үш жүзінің мемлекет деп қарастыруға болатын дербес
хандыққа айналуына дейін қазақ халқының орталықтанған этносаяси бірігуінің
300 жылдық кезеңі өтті (қазақ хандығы тарихта болғанымен, Кеңес
тарихнамасының маркстік-лениндік түсінігінде ол мемлекет ретінде
танылмайды). Мәселен, осы кезеңде Жәнібектің ұлы Қасым хан хандығының (1511-
1523ж.ж.) қол астына 1 млн-нан аса қазақ бір елге бірікті. Сол уақытта
жалпыға ортақ алғашқы заң түрлері де шыға бастады. Олардың қатарына
қазақтың негізгі заңы Ұлы жол, Қасым хан көрсеткен бастапқы жол деген
мағынаны білдіретін Қасым ханның қасқа жолы (ХҮІғ.) немесе Тәуке ханның
(ХҮІІғ. Екінші жартысы) Жеті жарғысы (Тәуке хан тұсындағы қазақтардың
феодалдық құқықтары мен мемлееттік құрылыстың жеті ережесі) жатады.
Этнопогенездің осы кезеңінде Қазақ мемлекетінің сыртқы саясаты
құқықтық сипат алды. Дәлірек айтқанда, оған Тәуекел ханның бастамасы
бойынша 1586-1598 жылдары қазақ хандығының Москвамен дипломатиялық
қатынасының орнауы жатады. Орыс-қазақ ресми қатынастары, - деп жазды
В.Я.Басин, - ХҮІ ғасырдың 90 жылдарына дейін-ақ басталғанға ұқсайды. Осы
ғасырдың алғашқы ширегінде – қазақтар дербес халық ретінде Батыс Еуропада
белгілі болды.
Қазақтың орталықтанған этносаяси кезеңіндегі мұраға қалдыратын хандық
билік қазақ ұлыстарының бүкіл аумағы бойынша, жайлау мен көші-қон жолдарын,
су көздерін[5] бөлу және әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, жалпыға бірдей
жарлық шығару, өлім жазасына кесу немесе кешірім жасау құқықтарына ие
болды.[6] Ал хан өзге мемлекеттермен келіссөздер жүргізумен қатар, соғыс
пен бейбітшілікті жариялар, бітімге келіп отырды.
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ хандығы монархия мен аристократиялық
республиканың элементтерінен тұратын далалық мемлекеттіктің дәстүрлерін
бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік саяси құрылым болды. Жыл сайын
ханмен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу ру ақсақалдары мен билері,
старшындар қатысқан құрылтай шақырылып отырды. Беделді ру басылары хан
жанынан билер алқасын құрды. Бұл – заңды талқылайтын ұйым болды. Ру билері
соттық және әкімшілік биліктің міндеттерін қатар атқарды, Шыңғыс ханның
ұрпағы – ақ сүектерден бөлек, зиялы қауым – қара сүйекті құрады.
Қазақ хандығының әскері хан, сұлтан, билердің қаруланған қолынан,
халық жасақшыларынан құралды. Әрбір жүз, рудың өз туралы, таңбалары мен
әскери ұрандары болды, бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түстес ту астында,
ханның ұранымен аттанды. Қоғамдық қатынастардың тәртібі хан жарлықтары
қалыптасқан салт-дәстүрлер мен билер кеңесінің шешімдері арқылы жүйеленіп
отырды.
ХҮІ ғасырдың аяғынан ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында дейінгі
аралықта Ташкент және Түркістан қалалары қазақ хандығының саяси орталығы
болды.
Осы кезеңдегі хандық билік белгілі бір дәрежеде олардың барлық саласын
қамтитын жалпылық сипатқа ие болып, бірыңғай негізіне қарамастан,
орталықтанған билік салыстырмалы түрде жүргізілді. Бұған әртүрлі ұлыс
сұлтандарының билікке таласуы, өзбектермен және қалмақтармен болған
үздіксіз соғыстар себеп болды. Осы факторлар аумақтақ принцип бойынша
ұйымдастыру сияқты мемлекеттік биліктің қалыптасуындағы ең қажетті
элементтің өсіп жетілуін тежеп, кедергі келтірді. Халықтың руларға[7]
бөлініп ұйымдасуы мемлекеттіктің негізі болып қалды. Мал шаруашылығымен
байланысты көшпелі өмір салты хандық билік үшін қажетті тұрақтылық пен
бірліктің қалыптасуына көп кедергі келтірсе, екінші жағынан қазақ халқының
жалпы тұтастыққа ие болуын бәсеңдетті.
Қазақтардың далалық династиялық мемлекеттік дәуірінің келесі кезеңі
әртүрлі сыртқы және ішкі нақты тарихи жағдайлардың әсерімен қалыптасты.
Оларға ХҮІІІ ғасырдан бастап жоғарғы хандық биліктің әлсіреуі, жүздердің
оңашалануы, соған орай хан ықпалының бірте-бірте әлсіреп, ал ХІХ ғасырдың
ІІ жартысында тіпті жойылуы жатады. Қазақстанның Ресейге қосылуының басқа
кезеңіне протектораттық-васалитеттік билік билік жүргізу тән болды. Мұнда
патша грамотасына ие болған қазақ хандары салыстырмалы түрде болса да ішкі
саясатқа өздері басшылық жасады. ХІХ ғасырдың 20 жылдары хандық пен халық
кеңестері институты жойылып, басқарудың сұлтандық – билік жүйесі енгізілді.
Енді билік округтық аға сұлтандар, болыстық сұлтандар мен қазақтың
байларынан сайланатын ауыл старшындары арқылы жүргізілетін болды. Бұған
қоса құқығы шектеулі билер соты құрылды да, ішкі саяси дербестік онымен
қоса қазақ мемлекеттілігінің элементтері бір мезгілде жойылды.[8]
2. Алашорда өкіметінің тәуелсіздікті қалыптастырудағы
атқарған ролі.
Кеңестік тарихтану Алаш партиясы сияқты Алашорда үкіметінің да пайда
болу себептерін тек қазақ буржуазиялық-ұлтшыл интеллингенциясының кеңес
өкіметі мен большевиктер партиясы қызметіне қарсы бағытталған әрекетімен
байланыстырып, мемлекеттілік бірліктің белгілі бір таптың белсенді саяси
қызметі нәтижесінде ғана емес, сонымен өмірге келіп, белгілі бір кезеңге
дейін ұлттық пен жалпыұлттық мүддеге қызмет етуі мүмкін екендігін есепке
алмады.
Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған жағдай
Уақытша үкіметінің басқа да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ең өзекті
ұлт өміріне қатысты мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұрақсыз саяси билікке
айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархия, зорлық пен зомбылыққа
ұласуы еді.
Қазақ облыстарында асқынған жер мәселесін шешуге бағытталған
әрекеттің болмауы, атты қазақ әскері, қарулы солдат пен қоныстанушылардың
панасыз жергілікті озбырлығының өршей түсуі соның айғағы болатын.
Қазақстанда ұлттық өзін-өзі билеу идеялары Ресейдегі 1905-1907 жылдарда
революциядан кейін – ақ пайда болды. Ал 1917 жылғы ақпан буржуазиялық –
демократиялық революциясынан кейін қазақ этнополитогенезінде конституциялық
– демократиялық бағыттағы ұлттық интеллингенция тарапынан жаңа қазақ
мемлекеттігін құруға ұмтылыс оянып, ұлттық санада күшті серпіліс болғандығы
байқалды. Олар Ресейдегі өзгерістерді қолдай отырып, облыстың және жалпы
қазақ – қырғыз съездерінде Ресейдің федеративті Р Ресейдің федеративті –
демократиялық құрылымын бекітетін Бүкілресейлік құрылтай жиналысын өткізуді
жақтаушылармен бір пікірде болды. Екінші жалпы қырғыз съезі (Орынбор 1917
жыл, 5-10 желтоқсан) мәдениеті тарихы және бірыңғай сөйлеу тілі белгілері
бойынша қазақтар тұратын бірқатар облыстар мен аймақтарды аумақтық – ұлттық
“Алаш” автономиясы етіп құру туралы қаулы қабылдады.
Автономияның барлық атқарушы өклеттігі 25 мүшеден тұратын “Алашорданың
уақытша халықтық кеңесіне”берілді.
Қазақтар арасында тұратын барлық ұлттың өкілдеріне мәдени автономия, аз
ұлттардың құқығы және Алаш автономиясы мекемелерінде тең дәрежедегі
өкілеттіктерін сақтау кепілдері берілді. М.Дулатов пен басқа да ұлт
басшыларының (Ә.Бөкейханов, Ж. және Х. Досмұхамедовтар, А.Байтұрсынов),
пікірлері бойынша, Алаш автономиясының Конституциясы Бүкілресейлік құрылтай
жиналысында бекітілуі тиіс болатын. Алашорданың тұрғын орны болып Семей
қаласы алынды да, кейін Алаш автономисының батыс бөлігін үшін Алашорда
үкіметінің Батыс бөлімі ұйымдастырылды.
Алайда, Алашорда үкіметі бірқатар таихи жағдайларға байланысты (Уақытша
Сібір үкіметінің сенімсіздігі, орыс генералдарының сепаратизмнен
күдіктенуі, қазақ қоғамының революяционер мен контрреволюционерлерге
бөлінуі, ең ақырында Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы) өз ойларын іске
асыра алмады. Бірақ Алаш партиясы ойластырған Қазақстан мемлекеттігі мен
сол кезеңдегі оның тәуелсіздігінің дәрежесі бүгінгі таңда да көңіл аударуға
тұрарлық.
“Қазақ” газетінің 1917 жылға 21 қарашадағы ( N 251) санында жарияланған
Алаш партиясының Бағдарламасының бірінші параграфында былай деп жазылған ;
“Ресей – демократтық федеративтік республика болуы қажет – (демократия А –
халықтық өкімет, ферерация-ұсақ мемлекетердің одағы).” Федеративтік
Республика құрамындағы әрбір мемлекет дербес және өзін-өзі тең құқықты
басқарады. Үкімет басында құрылтай жиналысы, ал белгілі мерзім аралығында
Мемлекеттік дума мен құрылтай жиналысында белгілі бір уақытқа сайланатын
президент тұрады. Президент Министрлер Кеңесі арқылы басқарып, құрылтай
жиналаысы мен Мемлекеттік дума алдында жауапты. Ал заң шығару билігі
үкіметтің үстінен бақылап отыратын Мемлекеттік дума қолына шоғырланағн.
Барлық адамдар шығу тегіне, діни нанымы мен жынысына қарамастан, сайлау
тікелей, тең дәрежеде және жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Қазақтардың автономиялық ұлттық –демократиялық Алаш мемлекеттігінің
Алашорда үкімті азамат соғысы жағдайында 1917 жылдың желтоқсанынан 1919
жылдың желтоқсанына дейін 2 жыл өмір сүрді, ал заңды түде өзінің өмір
сүруін Омбы қаласындағы Уақытша Бүкілресейлік Жарлығы бойынша 1918 жылдың
22 қазанында (4 қарашада) тоқтатты.
Сонымен бірге Алашорда үкіметінің азғана тарихи уақыт аралығында Алаш
автономиясының жобасын жүзеге Орталық Азиядағы қазақ жұртшылығының барлық
ұлттардың мемлекеттік біріуінің қажетті екендігін түсінуіне объективті
ықпал еткен қажетті кезең болып табылады. Бұл пікірдің дұрыстығына –
Қазақстандағы Кеңес үкіметінің ұлттық – аумақтық автономия идеясының тарихи
сабақтастығы (Ә.Жангелдин, Т.Бокин, С.Меңдешев, Н.Нұрмақов, С.Сейфуллин
және т.б.) дәлел бола алады.
3. Кеңестік автономиялық социолистік Қазақ республикасының құрылуы және
одақтық республикаға айналуы.
Ұлттық территориялық – автономия құру механизмі мына тұрғыда
көрініс алды. Барлығы да революциялық және демократиялық ұйымдардың
өкілдерінен тұратын жергілікті сходтар, форумдарда мәселе көтеріп оны
талқылауда басталды. Олардың ішінде коммунистер басшы рол атқарды. Одан соң
бұл мәселе, яғни ұлттық автономия құру мәселесі өзін – өзін айқындап
отырған ұлттың, сол сияқты өзге де мүдделі ведомствалар, республикалар мен
губерниялардың өкілдерінің қатысуымен РСФСР – дің ұлттар ісі жөніндегі
Ұлттық комиссариаттың ведомство аралық комиссиясының қаралуына көшті. Егер
мәселе күрделі және қарама – қайшылықты болса немесе ерекше маңызды іс
болса, әдетте ондай істер Лениннің өзінің қатысуымен РСФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінде РКП (б) ОК Саяси Бюросында қарап шешілетін, Қазақ,
Башқұрт, Татар және өзге де автономиялық республикаларды құру туралы
мәселелері осылай шешілген еді. 1920 жылғы Шығыс халықтары
қоныстандырылған жергілікті жердегі партияның міндеттері туралы РКП (б) ОК
Саяси Бюросы қаулысының Жобасының қолжазбаларында мынадай нұсқау бар: “Әлі
автономиялық мекемелері жоқ Шығыс ұлттары үшін, соның ішінде қалмақтар мен
буряттардан бастап, ұлттар ісі жөніндегі Халықтық Комиссариатқа жүктеп,
олардың нақтылы жағдайларын ескере отырып автономиялық өміріне енгізу
керек”.
Ұлттық автономия үшін қозғалыс тіптен революцияға дейін де айқын бөліне
бастады. Мысалы, Қазақстанда ол қазан төңкерісіне дейінгі ұлт – азатттық
қлзғалыстарының барысында негізгі ұранға айналды. 1918 жылдың ең басында
Қазақ автономиясын құру туралы ресми түрде айтылып, тіптен Жалпықазақтық
құрылтай съезі шақырудың нақты мерзімі белгіленіп оны өткізуге қажетті
қаражат бөлінді. Ал, бұл идеяны іс жүзінде асыру 1920 жылы қазанында ғана
мүмкін болды. Қазақ автономиялық Республикасын құрудың дайындық кезеңінде
аймақтық функцияларды жүзеге асыратын уақытша органдар – РСФСР Ұлттары ісі
жөніндегі Халықтық Комиссириатының Қазақ бөлімі және аймақты басқау туралы
Революциялық комитет құрылды¹. Қазақ АКСР – нің құрылуымен байланысты
туындаған көптеген территориялық, әкімшілік және басқару мәселелерін шешу
В.И.Ленинге қатысты. Ол көптеген мәжілістерді, Халық Комиссарлары Кеңесінің
комисссиясын басқарды. Ұлттардың өзін – өзі айқындау құқығын жүзеге
асыруды қамтамасыз етудегі үкіметтің Кеңес үкіметінің бастапқы 4 жылында
жүргізген қызметін қорытып, тұжырымдай келе Ленин: “Біз барлық орыс емес
ұлттарға олардың жеке республикаларын немесе автономиялық облыстарын
бердік”, – деп жазды.
1918 жылы 10 шілдеде Бүкілресейлік Кеңестердің V cъезінде РКФСР
Конституциясының қабылдануынан кейін, Қырревком басқарған өлкелік
автономияны құрудағы дайындақ жұмыстары мен 1920 жылдан 1937 жылға дейінгі
аралықта Қазақстан автономиялық Кеңестік мемлекеттігінің Ресей Кеңесітік
Федеративтік Социолистік Республикалық құрамында дамуы жатады.
Бұл кезеңде ұлттық бірлесудің материалдық базасымен жалпы аумақтық
негізін қалыптастыру қажет болды. Тек экономикалық өмірдің тұтастығы ғана
қазақ этносының ұлтқа бірігуін аяқтай алатын еді. Бірақ ұлттық
экономиккалық өмірдің тұтастығы ешқашан бірыңғай өмір кеңістігінсіз,
аумақсыз пайда болған емес.
Ұлттық бірігудің негізі бола отырып, этнополитогенездің осы өзара
байланысты шарттары мемлекеттіктің өзін немесе егемендіктің қалыптасу
мүмкіндігін, ұлттық мінез – құлық пен белгілерінің даму деңгейін бірге
анықтайды. Алайда, биліктің тек бір орталықтан жүргізілуі ғана халықтың
аумақтық тұтастығын ұлттың мемлекеттік аумағына айналдырады.
БОАК пен РКФСР халық комиссарлары кеңесінің 1920 жылы 26 тамызда
қабылданған қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социолистік Республикасын
құру туралы декреті қазақ автономиясының аумағы құрамына Семей, Ақмола,
Торғай, Орал облыстары мен Закаспий облыстарының Красноводск уезіне қарасты
екі Адай болысы мен Астрахань губерниясының қазақ тұратны кейбір аудандарын
береді. Кейін 1920 жылы 4 қазанда ҚАКСР Кеңестердің Құрылтай съезінде
Орталық атқару комитеті (С.Меңдешев) Халық Комиссарлар Кеңесі (В.Радус-
Зенькович), Жергілікті Кеңестер бекітілді. Мемлекеттік өмірдің нақты
салаларын басқару үшін салалық халық комиссариаттары бекітіліп, олардың
РКФСР –дың басқару және билеу мекемелеріне бағыныштылығы нақтыланады.
ҚАКСР Кеңестер съезінде қабылданған (Орынбор, 4 қазан 1920 жыл) “Қырғыз
АКСР –і еңбекшілерінің құқықтар Декларациясы”, шын мәнінде, Қазақ
Автономиялық Республикасының бірінші Конституциялық актісі болды. Онда
былай делінді: “ҚАКСР –і автономиялық тірлік ретінде РКСФСР – ге біріккен
ерікті Кеңес республикасының Федеративтік одағына
кіреді”.
Қазақ халқының автономиялық мемлекеттігі құқықтың сипатының ерекшелігі
ретінде республика билігінің шектеулі органдарының РКФСР егемендігі мен
оның институттарына анағұрлым тәуелді болғандығын мойындау қажет.
Федерациясының бтлеуші және атқарушы декреттері, қаулылары мен шешімдері
ҚАКСР – нің бүкіл аумағы бойынша орындалуға міндетті болды. Тек
орталықтандырылмаған РКСФСР халық комиссариаттарының шешімдерін жекелеген
жағдайларда ғана ҚАКСР автономиялық комиссариаттары орындауға міндетті
болды. Бұнымен қоса, РКСФСР актілерін жергілікті тұрмыстық ерекшеліктерге
қарай толықтыру, өзгерту немесе ҚАКСР – на тән өмір сүру жағдайларына сай
оларды қабылдамау сияқты қажеттіліктерді мойындау жоққа шығарылмады. Ондай
жағдай қырғыз Орталық атқару комитетіне ҚАКСР – нің (1925жылғы
Конституциясының 60 – бабында көрсетілгендей, жылғы РКФСР Конституциясы
бойынша ) РКФСР Орталық атқару комитетіне қажетті ұсыныстары мен кіру
құқығы берілді.
Көптеген жағдайларда ҚАКСР – нің бтлеуші жоғары органдары федеративтік
заң актілеріне РКФСР Орталық атқару комитеті бекітуге тиіс толықтыру мен
өзгертулер енгізді. Мәселен, Қазақстан Орталық атқару комитеті сессиясында
1922 жылдың шілде айында РКФСР Қылмыстық кодексі потриархалдық – феодалдық
қатынас пен рулық тұрмыстың қалдығы болып есептелінетін қылмыстар туралы
тараумен толықтырылды. Бұл толықтырулар РКФСР Орталық атқару Комитетінің
1924 жылғы 16 қазандағы қаулысымен бекітілді.
Қырғыз Орталық атқау комитеті мен ҚАКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің
РКФСР негізгі саяси бастамаларына толық сәйкес келіп, біріккен халық
комиссариатының билігіне келетін декреттер мен қаулыға қабылдау құқығы
болды. Тек ерекше жағдайларда ғана Қырғыз Орталық атқару комитеті мен оның
төралқасына Бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің Төралқасымен РКФСРхалық
комиссариаттары Кеңесіне, сондай-ақ РКФСР –дің тиісті халық
комиссариаттарына РКФСР халық комиссариаттар өкімін бұзуға құқық берілген.
Автономиялық республиканың мүдделері Орталыққа 1924 жылы сәуірде РКФСР
Бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің Төралқасы жанынан ұлт істері
жөніндегі халық комиссариаты тарағаннан кейін құрылған Қырғыз өкілдігі
арқылы жеткізіліп отырды. ҚАКСР өкілдігі Қырғыз Орталық шешімімен өкімімен
бекітілді. Мына нәрсені баса айту қажет. Қырғыз өкілдігі республика
мүддесін РКФСР органдарында ғана емес, сонымен бірге кейін Кеңестер
одағының органдарында да қорғаумен қатар, шаруашылық және мәдени құрылыстар
мәселелері бойынша одақтық және басқа автономиялы республикалардың
өкілдіктерімен тікелей байланыс жасап отырды.
Осы кезеңге байланысты жасалған қысқаша тарихи – құқықтық шолу оның
Қазақстан Республикасының бүкіл кеңестік тарихында аса жоғары болғанымен,
белгілі дәрежеде мемлекеттік егемендігінің одан кейінгі қалыптасуы мен
қазақ ұлтының мемлекетік – аумақтық тұтастыққа ынтымақатсуына негіз болған
ата-бабалардың этногенетикалық отанында саяси тұрғыдан өзін-өзі билеуі үшін
өте жемісті кезең болды деген қорытындыға әкеледі. Егеменді мемлекеттің
заңды белгілері – қазақ автономиясының өз Конституциясы, мемлекеттік билік
пен басқарудың жоғары органдарының белгілері, Қазақстан аумағында белгілі
бір заң шығару мүмкіндігі түрінде қалыптасып және ең ақырында, республика
Одақ көлемінде тікелей сыртқы мемлекет аралық байланыстарды орнатты.
Алайда, автономияға ие болу аумағы ұлан – байтақ, көптеген халықтың
өкілдері тұратын, ресурсқа бай Қазақстан сияқты аймақта этнополитогенездің
бүкіл процесін тоқтата алмайтын еді. Автономия тек қазақ ұлтының саяси өзін
– өзі билеуінің кезеңі болды, атап айтқанда, біздіңше, ол қазақ халқының
өзін – өзі билеуінің тиімді нысаны мен дәрежесін, оның Қазақстанның
мемлекеттік дамуына қажетті қолдау көрсететін федералды биліктен белгілі
бір тәуелділігі сипатталды.
Қазақ халқының автономиясы ұлттық шектеулі мақсатын көздеген жоқ және
тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай ол РКФСР көлемінде саяси жағынан
шектелу міндетінде қоймайды. Біздің байқауымызша, кеңестік негіздегі Қазақ
автономиясы, бір жағынан, мемлекеттік дербестікке, ал екінші жағынан тең
құқықтық және өзара көмек принципі негізінде басқа да халықтар мен
ынтымақтасуға ұмтылды.
Қазақстанның бұдан кейінгі конституциялық эволюциясын КСР Одағының
құрамындағы (1937-1991 жж.) Қазақ Кеңес республикалық мемлекеттігінің
кезеңі деп атауға болады. Бұл жылдары республика кеңестік федерацияның
субъектісін жоғары статусына ие болып, Қазақ КСР – інің 1937 және 1978
жылдардағы Конституцияларына сәйкес формальды – заңды түрде егемен мемлекет
дамыды.
1936 жылы маусым айында Қазақстан Орталық атқару комитетінің Президиумы
ВКП (б) Қазақстан Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Л.И.Мирзоянның
төрағалығымен конституциялық комссияны құрды. Қазақ КСР Конституциясының
жобасы 1937 жылы 9 ақпанда республикалық басылымдарда жарияланды. 1937 жылы
26 наурызда өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық X съезі “жұмысшылар мен
шаруалардың социолистік мемлекеті” деп жазылғанындай, Қазақ Кеңестік
Социолистік Республикасының Конституциясын бекітті.
1937 жылдың ақпан-наурыз айларында Қазақ КСР Конституциясы жобасының
бүкілхалықтық талқылануы мен Қазақстан еңбекшілерінің оны қолдайтындықтарын
білдіріп, Қазақстан еңбекшілерінің оны қолдайтындықтарын білдіріп, Москваға
хат жолдауын, мәселе 1936 жылғы Одақтық Конституцияның жобасын дайындау
барысында алдын – ала шешіліп қойса да тарихи тұрғыда қазақ халқының
егеменді мемлекеттікте өзін-өзі билеуге деген ұмтылысы деп қарау керек.
Қазақ автономиясының одақтық республикаға айналуына не себеп болды.?
Сталин автономиялық республикаларды одақтық дәрежеге көтеруге негіз
болатын үш түрлі белгіні бұзылмайтын ереже ретінде қарастырды. Олар: а)
республика Одақтық дәрежеге көтерілгеннен кейін КСРО құрамынан шығу туралы
мәселені көтеру үшін КСРО аумағымен жан-жақты қоршалмай, шеткі аудандарда
орналасуы қажет;
ә) кеңестік одақтық республикаға өз атын берген ұлт республика халқының
басым көпшілігін құрауы қажет;
б) мемлекет тәуелсіздікті қорғау үшін республикадағы халық саны ең аз
дегенде миллионнан аса болуы керек.
Таптық логика бойынша, одақтық республика КСРО құрамынан шығу үшін
шеткергі аймақта орналасуы , яғни тек империалистік державалармен қоршалуы
қажет болды, ал социолистік елдермен шекаралас болған жағдайда “олар
ешқайда шыға алмайтын еді” (Сталин). Ал империалистік державалардың
агрессивті саясаты жағдайында саяси жағынан өзін-өзі билеуші ұлттың
мемлекеттік тәуелсіздікке жетуі екіталай нәрсе еді. Яғни, автономиялы
республикалардың одақтыққа айналуының ал одақтық республиканың КСРО
құрамынан шығу туралы мәселені көтеруінің ешқандай мәні жоқ еді. Міне,
осымен байланысты халықтың ерікті бірігу кепілдігі сағымға айналдырды.
Ең бастысы, жоғарыда келтірілген қағидалардың талабынан шыға отырып,
республиканың шеткі ауданында орналаусына, жергілікті халықтың басым
көпшілік болуына және армия мен мемлекеттік тәуелсіздікке қорғауға қажетті
тұрғын халықтың саны жеткілікті болуына қарамастан, не себепті Қазақстан
Республикасы бұған дейін, 20-жж. Одақтық дәрежеде көтеріле алмады. Біз
әлеуметтік – экономикалық дамудың жағдайы, ұлттық сана- сезімінің деңгейі,
қалыптасқан саяси мәдениет пен ұлттың өз еркін білдіру мүмкіндігі – бәрі
жинақтала келіп егеменді Қазақ мемлекеттігін қүруда ескерусіз қалдыруға
болмайтын негіздерді жасайды деп ойлаймыз.
1937 жылғы республика Конституциясының 13-бабында: “Одақтас
республикалардың экономика және саясат жөнінен, сол сияқты Отан қорғау
жөнінен де өзара көмектесуін жүзеге асыру мақсатымен Қазақ Советтік
Социолистік Республикасы басқа да тең құқықты Советтік Социолистік
Республикаларымен өз еркімен қосылып, Одақтық мемлекетке - Социолистік
Республикалар Одағына бірігіп отыр”, - делінген. Осы бапта КСРО мен Қазақ
КСР компетенциялары ажыратылады, ал олар одаққа КСРО Конституциясының 14-
бабында көрсетілген құқықтарды берді. Қазақ КСР-і осы баптың шегінен шықпай
өзінің егеменді құқықтарын сақтай отырып, мемлекеттік билікті өз бетінше
жүргізді.
Республикадағы ұлттық – мемлекеттік құрылыстың іс жүзінде адам нанғысыз
бұрмалануы алдағы уақытта әрі саяси әрі экономикалық қатынаста шын мәнінде
унитаризмге бой ала бастағана тенденцияда қысым көрген республика
егемендігінің шынайы қалпынан, орталықтың Қазақстанды елдің әлдеқайда
дамыған аймақтарына тәуелді, шикізат қорына айналдыруға ұмтылуынан көрінбей
тұра алмады.
Қазақстан егемендігінің негізгі саяси – құқықтық белгілері
конституциялық тұрғыдан бекітілді. Мәселен, оларға КСРО құрамына және шығу
еркіндігі (КСРО Конституциясының 72-бабы және Қазақ КСР Конституциясының 69-
бабы), Қазақ КСР Конституциясының өзгерту және бекітудегі дербестік (Қазақ
КСР Конституциясының 97-бабы); республика келесімінсіз өзгертуге
болмайтын, КСРО билігінен асып кетпейтін, дербес мемлекеттік билік
жүргізетін жеке аумағының болуы (Қазақ КСР Конституциясының 68 және 72
бабтары), мемлекеттік билікпен басқарудың жоғарғы органдарын құру (Қазақ
КСР Конституциясының 97 және 115 бабтары), және басқа да құқықтары мен
қатар, Қазақ КСР-нің КСРО мүшесі ретіндегі құқықтары да жатады.
Алайда мемлекеттік өмір республиканың егемендігі толық мәнінде жүзеге
аспады. Егемендіктің сипаты Одақтық мемлекеттіктің нақты-тарихи
кезеңдерінде Кеңес федерациясындағы жалпы процестер мен бағыттары арқылы
анықталып отыр. КСРО бірыңғай халық шаруашылығы комплекісінің қарқынды
дамуым мен экономикадағы милитаризация бірыңғай орталықтанған, құрылымы мен
заң шығару органдары бар әкімшілік – командалық жүйені қажет етті.
Өз аумағының 8 процентінің КСРО Қорғаныс министрлігінің қармағында
болуы Қазақ КСР егемендігін айтарлықтай дәрежеде шектеді. Жер көлемі
бойынша Қазақ КСР егемендігінің таралу шегі Еуропа мемлекеттері ішінде
Австрия, Венгрия, Греция, Дания, Бельгия, Нидерланды, Португалия сияқты
елдер аумақтарынан артық, Ұлыбританияның бүкіл аумағымен бара-бар түседі.
Тоталитарлық-бюрократтық орталықтандыру жағдайындағы ұлттың қағаз жүзіндегі
мемлекеттік басқаруы мен өзін-өзі билеуі, шын мәнінде, ұлттық осы саяси
актіге дейінгі тұрмыстық, мәдени және тілдік сияқты сан алуан даму
процесінде жүріп жатқан өзін-өзі билеу мүмкіндігін шектеу отырып, ұлттық
қатынастардың ұлы – державалық мемлекеттенуіне әкелді. Егер 1977 жылғы КСРО
Конституциясының 70-бабының мазмұнына көңіл аударатын болсақ, Кеңестік
федерацияның ұлттық принципінің онда нақты түрде бекітілмегенін байқауға
болады. “Бірыңғай одақтық көпұлтты мемлекет” тұжырымы іштей эклетикалық
сипатқа ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz