Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
Кіріспе
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір.қасиеті туралы
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
4. Саяси құқықтар мен бостандықтар туралы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір.қасиеті туралы
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
4. Саяси құқықтар мен бостандықтар туралы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Жеке адамның қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында орнықтырьmған құқықтық мәртебесі адам¬дар мен азаматтардың құқықтары тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың негізгі қағида¬ларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (І-баптың З-тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да бол¬сын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандық¬тарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәсе¬ле бойынша: «Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклара¬циясы» (1948 ж.), «Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция» (1954 ж.) «Балалар құқы декларациясы» (1959 ж.), «Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы», «Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы» (1966), және басқа бірқатар құжаттар қабылданды .
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституция¬сы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайта оты¬рып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылма¬уына күкылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсіте¬тіндей көз алартушьmыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; бар¬лық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін алмастыруға және тандауға құқылы; кез келген адам өзінің, от¬басының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағ¬дайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтык кұжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы ту¬ралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидала¬рын қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп таньmады, олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» (12-бап, 2-тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі болып табылады және Конституцияның «Адам және азамат» деген ІІ тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы мен міндеті туралы айтылады. «Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады» (12-бап, З-тармақ). Сөйтіп, атал¬ған бөлімде қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге «адам құқы» ұғымы бірінші рет танылды. Сөз жоқ, «адам құқы» мен «азамат құқы» ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген - адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жа¬зылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық қазақстан Республикасының аза¬матына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандық¬тар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген .
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (І-баптың З-тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да бол¬сын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандық¬тарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәсе¬ле бойынша: «Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклара¬циясы» (1948 ж.), «Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция» (1954 ж.) «Балалар құқы декларациясы» (1959 ж.), «Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы», «Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы» (1966), және басқа бірқатар құжаттар қабылданды .
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституция¬сы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайта оты¬рып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылма¬уына күкылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсіте¬тіндей көз алартушьmыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; бар¬лық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін алмастыруға және тандауға құқылы; кез келген адам өзінің, от¬басының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағ¬дайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтык кұжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы ту¬ралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидала¬рын қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп таньmады, олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» (12-бап, 2-тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі болып табылады және Конституцияның «Адам және азамат» деген ІІ тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы мен міндеті туралы айтылады. «Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады» (12-бап, З-тармақ). Сөйтіп, атал¬ған бөлімде қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге «адам құқы» ұғымы бірінші рет танылды. Сөз жоқ, «адам құқы» мен «азамат құқы» ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген - адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жа¬зылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық қазақстан Республикасының аза¬матына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандық¬тар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген .
1. 1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданған «Қазақстан Республикасының Конституциясы»;
2. 1998 жылы 7 қазанда « Конституцияға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер»;
3. Н. Ә. Назарбаев Қазақстан-2030. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы Егемен Қазақстан, 11.10.1997ж.
4. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 1 науырыз 2006 ж. // Егемен Қазақстан, 2 науырыз.
5. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. А., 1998г.
6.Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы. А., 2004 ж.
7. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право РФ. М., 1996г
13.Коваленко А.И. Конституционное право РФ. М., 1995г.
14. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998г.
15. Амандықова С.К. ҚР Конституциялық құқығы. Астана, 2001ж.
16.Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. А., 1998г.
17.Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы. А., 2004 ж.
18.Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право РФ. М., 1996г
19.Коваленко А.И. Конституционное право РФ. М., 1995г.
20. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998г.
21. Амандықова С.К. ҚР Конституциялық құқығы. Астана, 2001 ж.
2. 1998 жылы 7 қазанда « Конституцияға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер»;
3. Н. Ә. Назарбаев Қазақстан-2030. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы Егемен Қазақстан, 11.10.1997ж.
4. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 1 науырыз 2006 ж. // Егемен Қазақстан, 2 науырыз.
5. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. А., 1998г.
6.Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы. А., 2004 ж.
7. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право РФ. М., 1996г
13.Коваленко А.И. Конституционное право РФ. М., 1995г.
14. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998г.
15. Амандықова С.К. ҚР Конституциялық құқығы. Астана, 2001ж.
16.Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. А., 1998г.
17.Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы. А., 2004 ж.
18.Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право РФ. М., 1996г
19.Коваленко А.И. Конституционное право РФ. М., 1995г.
20. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998г.
21. Амандықова С.К. ҚР Конституциялық құқығы. Астана, 2001 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Заңтану пәндер кафедрасы
Конституциялық құқық пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының ұғымы
Орындаған:
Тексерген:
АЛМАТЫ - 2011
Жоспар:
Кіріспе
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті туралы
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
4. Саяси құқықтар мен бостандықтар туралы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жеке адамның қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырьmған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (І-баптың З-
тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай
да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Әйелдердің саяси құқы
туралы конвенция (1954 ж.) Балалар құқы декларациясы (1959 ж.),
Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы,
Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966), және басқа
бірқатар құжаттар қабылданды[1].
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына күкылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушьmыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және тандауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтык
кұжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп таньmады,
олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар
көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, З-тармақ). Сөйтіп,
аталған бөлімде қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші
рет танылды. Сөз жоқ, адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген - адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген[2].
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
Алайда азаматтын құқығы адам құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет
азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз
азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет жүктейді.
Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады. Егер құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам, әркім,
ешкім де емес деген терминдер қолданылады. Егер де құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер тек қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда
ол тура көрсетіледі. ІЗ-бапта: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына
құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты
қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы
делінген. 14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең екенді гі
айтылады. 17 -бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер
әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда
бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, қазақстан Республикасьгның азаматын
ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқынан
айыруға, сондай-ақ оны қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (ІО-
баптың 2-тармағы). Конституцияда Республика азаматының әскери қызметті
өтеудегі міндеті айрықша атап көрсетілді (Зб-бап) және т.б. қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық,
Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның және азаматтың
құқықтық мәртебесіне негіз боларлық принциптер орнықтырылды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқы мен бостандығының айнымастығы, Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды[3].
Не мемлекеттің, не оның органдарының, не лауазымды адамдарының, занмен
көзделгеннен өзге жағдайда, одан айыруына, шектеуіне құқы жок.
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтьщ бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостаңдығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзьшғандықтан, заң кепілдігі күшіне
енеді[4].
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуі не тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостаңдығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқы мен
бостаңдығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостаңдықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады. Конституция саяси себептер бойынша
адамдардың құқы мен бостандығын қандай да бір шектеуге жол бермейтіндігін
анық көрсеткен. Конституция қағидасының тағы бір құндьшығы осында. Демек,
саяси тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды.
Әңгіме, бұл арада, адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік, экономикалық жеке
құқықтары мен бостаңдықтары туралы болып отыр.
Конституцияда қайсысы екендігі нақты көрсетілді. Ол азаматтың тең
бостандығынан азаматтықтың қандай негізде алынғанына қарамастан,
азаматтығын айыруға болмайтын азаматтыққа қатысты (ІО-бап). Мемлекет өз
шегінде өз азаматтарын қорғауға және қорғаушылықка кепілдік береді және оны
мұңдай қорғаушылықтан ешкім айыра алмайды. Мұндай шектеусіз құқыққа
құқықтық, субъектілік, сот арқылы қорғалу құқығы, заң және сот алдында
теңдік, өмір сүру құқығы (13,14,15-баптар), адамның жеке басының бостаңдығы
(16-баптың l-тармағы), адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмаушылық (І7-бап),
ана тілін пайдалану құқығы (І9-бап), ар-ождан бостаңдығы құқығы (22-бап),
меншікке кепілдік құқығы (26-бап, 2-тармақ) жатады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы
принцип ретіңде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақиқаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм түрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамнын өзі занда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырьш, өзінің күқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға қүқығы бар екендігі жазылған. Занда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырьшды. Айталық, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде кызмет етеді[5].
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және занды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостаңдықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін танудан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
түрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша
ешкімді ешқандай кемсіту ге болмайды (қР Конституциясы І4-бабының 2-
тармағы).
6. Зандар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін зандар мен өзгеде нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді[6].
7. құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және қазақстан Республикасының зандарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қоғамдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті туралы
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды.
Адамның өміріне, жеке бостандығына, арнамысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға
ешкімнің де қүқығы жоқ. Сондықтан, қазақстан Республикасының Конституциясы,
басқа да зандары азаматтың жеке бостандығын қамтамасыз етуге айрықша назар
аударады. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе
әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы.
Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы органдар жұмыс істейді. Адам өзінің
құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып Республика Президентіне жүгінуге
күкылы. Бірде-бір мемлекеттік орган, бірде-бір лауазымды адам азаматтың
құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда,
оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы
тиіс екендігін білдіреді.
Ең маңыздысы, адамның табиғи күкығы - өмір сүру қүқығы ҚР
Конституциясының 15-бабында орнықтырылған.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді,
ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы
беріледі. Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның ерекше қауіптілігіне
байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда қолданылады. 2007
жылғы 21 мамырдағы Занда өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты
террористік қылмыстар жасаған үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр
қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретіне заңмен белгіленеді. Өлім
жазасын қолдану туралы үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр жазаны
қолданудың мән-жайын жан-жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды
мейлінше толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бі рге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды,
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Президенттің 2003 жылғы 17 желтоқсандағы қазақстан Республикасында
өлім жазасына мораторий жариялау туралы Жарлығы. Мораторий өлім жазасын
толық алып тастау туралы мәселе шешілгенге дейін енгізілді.
Жеке адамның өміріне қол сүкпаушылық Конституция арқылы қорғалады. І7-
баптың 2-тармағына сәйкес Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға болмайды.
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау, ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау - жеке басын, үлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа өрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге, куәгерге,
сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура
қызметкерлері кылмыстык жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыкка тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары) не күш
қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам қылмыскерді
ұстау және оны күкык қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш қолданса,
әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық міндетін
орындайды. Егер де лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің қызмет
бабын пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс
және асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның үстіне
айыпталушыдан, куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың зандық күші
болмайды.
Куәгер - тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің занды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Кылмыстылыктын
өрісі кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін кылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып
табылады. Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқьrлы. Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс. Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады. Конституция бірде-бір діннің
артықшылығын көздемейді. Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті
қоздыру адам құқьrн бұзу болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп
есептейтін құрьrлыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен
арамдау құқық бұзушылық болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматгық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың занды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығынын басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 5-бабының 4-тармағына сәйкес
Республикада саяси партиялардың діни негіздегі кызметіне жол берілмейді.
Бұл ереже әр түрлі бағъггтағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді. Екінші жағынан, көптеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды. Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
мөнгілію және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған. Коммунистік
партия идеологиясының қатыгез үстемдігін басынан кешірді. Күштеп
жүргізілген ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ. Айналып келгенде
мұндай жағдай Коммунистік партияның өзінің басын жұтып тынды, Айта кету
керек, тек діни идеология ғана емес, сондай-ақ қандай да болсын саяси
партияның, басқа да кез келген қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы
мемлекеттік идеология ретінде белгілене алмайды. Бұл арада ешқандай
демократияны шектеушілік жоқ. Керісінше, қазақстанның мемлекет өмірін
идеяландыру құрсауынан босату алуан пікірлі демократияның дамуына ықпал
етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті - ар-
намыс пен қадір-касиетті жоғары қояды. Арнамыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дуреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. қазақ атамыздың да Арым ушін жан пида, Малы М
жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым
заманнан бугінгі кундерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен
ар-ождан заңмен қорғалады. Сондықтан қазақстан Республикасы Конституция
сының 7-бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған. Бұл
қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-кім
адамның ар-намысына, қадірқасиетіне нұқсан келтіретіңдей мәліметтер таратса
және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, муліктік
жауаптылыққа тартылады.
Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы
беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген моральдық зардап ушін
муліктік құн талап етуге құқылы[7].
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретіңде
қорлауға тыйым салады. қорлау - жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушьmықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
ушін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұңдай ақпараттың занда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол зандық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған оргаңдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға күкы жоқ.
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе уй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылықта белгілейді. Мүндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, басқа
адамның үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердін ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдық тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге қүкылы.
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс
және бөлініс саласыңдағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет.
Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке)
қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика
деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты қазақстан
мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам ушін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке
меншікті тудырып, қалыптастырады. Марксизм-ленинизм ілімі адамды адамның
қанауының негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда,
КСРО кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан
арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және
мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жеке
меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі
тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет қоғам
экономикасының қалыптасуы мен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсетуі тиіс. Мемлекет бәсекелестік және монополистік
қызмет ережелерін де белгілейді. 2006 жылғы 7 шілдедегі Бәсекелестік және
монополистік қызметті шектеу туралы жаңа Заң осыған бағытталған'. Бұл Заң
жеке және занды тұлғалар, шетелдік занды тұлғалар, сондай-ақ орталық
атқарушы органдар қатысатын, Республиканың тауарлы рыногында бәсекеге ықпал
ететін немесе ықпал етуі мүмкін қатынастарға қолданылады. Заң әділ
бәсекені, тұтынушылардың занды мүдделерін қорғайды. Оның үстіне қазақстан
мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси
тұрақтылықтың негізі ретінде орташа таптың қалыптасуына игі ықпал етеді
деген үмітпен жеке меншік иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға
қолдау көрсетеді. Осыған байланысты қазақстанда мемлекеттік меншіктің
елеулі бөлігін жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде.
Жекешелендіру мынадай мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады.
Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы
әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мен-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен күрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдын қайнар көзі болып табылады. Соңдықтан жеке меншікке
құқық адамның өзіңдік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады: а) иелену құқығы, яғни, меншік объектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық түрғыдан иелену құқығы; ә) пайдалану құқығы,
яғни, меншік объектісінің пайдалы қасиеттерінің тиімділігін көру,
техниканы, технологияны пайдалану құқығы; б) билік ету құқығы, яғни, сату,
жалдауға беру, мұралыққа қалдыру, біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы.
Бұл өз мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа
адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан
келтіре отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
қүндылык, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде
алынуы мүмкін. Егер меншік занды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы
қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт
жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншікке қол
сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүліктік жауаптылыкка тартылады. Заң
жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті
алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды
немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқьшы.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарьшуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырьшуын сот арқылы талап етуге құқьшы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік - азаматгың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезенде
жеке кәсіпкерлікпен шүғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып
тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып
соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептелді. Нәтижесінде жеке
кәсіпкерлік толық дерлік таратылды. Осының кесірінен адамдар жүздеген
жылдар бойғы сақталған үлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру
мүмкіндігінен айрылды(қолмен кілем тоқу, зергерлік іс. т.б.). Бұл
адамдардың шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкерлік құлшынысты
басып тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай
саясатган мемлекет те, қоғам да, халық та, әр адам да ұтылды. Енді
кәсіпкерлік қызметке деген көзқарас түбегейлі өзгерді.
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және корғау туралы қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылды. Мемлекет, оның органдарының шағын
кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке
іс-әрекет еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы
тиіс.Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа
тартылады.
Шағын кәсіпкерлік - азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек
көрсетулерге) қажетгілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай
қызметті азаматгың өзі немесе оның атынан басқа адам атқарады. Әрине,
кәсіпкерлікпен айналысуға шешім қабылдаған адам оның тіпті жеңіл жұмыс емес
екендігін, тәуекелді қажет ететіндігін түсінуі тиіс. Өйткені адам өз
қызметіне, өз мүлкіне өзі жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде
басқа біреуге келтірілуі мүмкін зардаптар үшін ешкім де: мемлекет те емес,
оның органдары да емес, не басқа адамдар емес тек өзі ғана жауап береді.
Сонымен бірге кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады, ешкімнің оған қол
сұғуға құқы жоқ. Тек заң негізінде ғана кәсіпкердің мүлкін алып қоюға не
оның қызметін шектеуге болады. Мысалы, кәсіпкердің қызметін қоғамның,
азаматгардың, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қорғау мақсатында, қауіпсіздік
ережелерін сақтауды қамтамасыз ету және Т.б. мақсаттарда шектеуге болады.
Басқаша айтқанда, адам адамдарға, қоршаған ортаға (жерді бүлдіру, суды
ластау және т.б.), қоғамға залал келтіретін кәсіпкерлік қызметпен
айналыспауы тиіс.
Жеке тұлғалар мен занды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметін жүзеге
асыруына келтірілетін кедергілерді жою мақсатында Конституцияның 26-бабының
4-тармағына, 40-бабының 2-тармағына және 44-бабының 3) тармақшасына сәйкес,
қазақстан Республикасының Президенті 1998 жьшғы 27 сәуірде Азаматгар мен
занды тұлғалардың кәсіпкерлік кызметпен еркін айналысу құқығын қорғау
туралы Жарлық қабылдады. Осы Жарлыққа сәйкес, қазақстан Республикасы
Үкіметінің қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен көзделмеген,
орталық және жергілікті атқарушы органдарға кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын субъектілерден төлемдер өндіріп алу жөнінде өкілеттіктер
беретін нормативтік құқықтық актілер шығаруына тыйым салынған.
Жеке кәсіпкерлер мен қызметтің лицензия берілмеген түрлерін жүзеге
асыратын, саны 10 адамнан аспайтын шағын кәсіпкерлік субъектілерін жеке
бастамалары бойынша мемлекеттік бақылаушы органдардың, салық органдарын
қоспағанда, және заңнамалық актілермен тікелей көзделген жағдайларда ғана,
үш жылда бір-ақ рет тексере алатыны белгіленді.
Орталық және жергілікті атқарушы органдардың барлық деңгейде:
1) меншік нысандарына қарамастан, қазақстан Республикасының заңнамалық
актілері мен халықаралық шарттарда көзделмеген шектеу белгілеу жолымен жеке
кәсіпкерлер мен шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне араласуына;
2) мемлекетгік орган мәртебесі жоқ ұйымдарға кәсіпкерлік қызмет
түрлерімен айналысуға лицензиялар беру құқығын және заңнамлық актілермен
көзделген pұқcaтrap беруіне;
3) белгіленген лицензиялық алымдардан тыс алынатын лицензия алдындағы
қызметті жүзеге асыруына, сондай-ақ осындай макс ат үшін қайсыбір ұйымдар
құруға, қазыналық кәсіпорындарды қоспағанда, сондай-ақ, этил спиртін сақтау
мен өткізуге, алкоголь өнімдерін сақтау мен көтерме өткізуге,
лицензиялануға жататын алкогольдік өнімдер өндіруге, қызметті жүзеге
асыратын лицензия алдындағы қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорындарды қоспағанда, тыйым салынады.
Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы ҚР Заңы жеке
кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз ететін құқықтық, экономикалық және
әлеуметтік жағдайлар мен кепілдіктерді айқындайды. Заңның маңызды мақсаты -
жеке кәсіпкерлікті дамыту және мемлекет пен тұтынушылардың мүдделерін
қорғау үшін қолайлы жағдай жасау. Заң жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды, жеке кәсіпкерліктің субъектілері бірлестіктерін құруды,
мемлекеттік әкімшілдендіру мен жеке кәсіпкерлікке мемлекеттік бақылауды
көздейді.
Еңбек ету бостандығы - азаматтардың негізгі қүкыктарына жатады. Бұл
қүкық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға занды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Әркімнің еңбек ету бостандығына,
қызмет пен кәсіп түрін еркін тандауына қүқығы бар (ҚР Конституциясының 24-
бабы).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
қүкық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, 1995 жылғы Конституция бүрын болғандай,
еңбек ету міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар деп
атаған еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де
құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ.
қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер,
ар-намыстан айрылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты. Шамасы,
адамға ықпал етудің екі жолы бар-ау деймін. Ол - жұмысқа еңбек қабілеті
бола тұрып, еңбек істегісі келмейтіндерді қоғаМДЬІҚ мінеу. Жалқауларды,
еңбекке сырт қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ,
Еңбек еткенді құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, жатыпішердін
жамбасы тесіледі, құдайға сыйын да, еңбек ет, Еңбек етсең құдайға да
жағасын- және т.б. Екінші әдіс - еңбексүйгіш адамды қалыптастыратындай,
қабілеті, икемі және талабы бойынша еңбек етуге мүмкіндік беретіндей жағдай
(отбасында, қоғамда және мемлекетте) жасау.
Конституция, зандар адамның жұмысқа өзінін орналасуына күкық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай
белгілері бар:
еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты бір
адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды; ол еңбек тәртібіне,
еңбек режиміне бағынады;
ол еңбекақыны шартта көзделгендей сан мен сапа бойынша алады; және
енбекақы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен төмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жалдаушы адам еңбек шартына қатысушылардьщ бірі болып табылады. Ол
еңбек шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылдаған еңбек ету (қызмет ету)
міндетін өзінің жеке еңбегімен орындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс
істеуге қабілетті болуы керек, яғни жұмысты қабілетіне қарай өзі саналы
түрде тандауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек
шартының екінші тарабы болып табылады. қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабында мынадай қағида бар:
Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі.
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істетуге құқы жоқ.
Жұмысқа зорлау - құлдықтың белгісі. Азаматтық және саяси күкықтар туралы
халықаралық пактте көзделгендей: Ешкімді еріксіз немесе міндетті енбек
етуге мәжбүрлеуге жол берілмейді (З-а тармақ). қазақстан Республикасының
Конституциясы бұл талапқа толық жауап береді. Аталған пактте мынадайда
қағида бар: Қылмыс үшін жаза каторгалык жүмыстармен қоса бостандығынан
айыру жазасы тағайындалатын елдерде, З-а тармақ осындай жаза тағайындаған
құзыретті сот үкімі бойынша каторгалық жұмысты орындауға тосқауыл болып
есептелмейді. Тиісінше, қазақстан Республикасының сот үкімі бойынша
еріксіз еңбекке рұқсат ететін қағидасы халықаралық құқықтың жалпыға мәлім
нормаларына қайшы келмейді.
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде зан азаматтардың
белгілі бір жұмыстарды міңдетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады.
Мұндай мәжбүрлеу азаматтардың, қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты
болдырмау және қорғау қажеттігінен туындайды,
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
денсаулығына нұқсан келтірмеуі, ар-намыс бостандығын шектемеуі, азап пен
қатыгездік қатынас көрсетуге ұласпауы тиіс.
Демек, қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету
бостаңдығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіңдігіне де кепілдік береді.
Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда,
рыноктік қатынас жағдайыңда, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет
оңда жұмыс істегісі келетіңдерді оған күштеп қабылдаттыруға жол берілмейді.
Жеке кәсіпорын (кәсіпкерлер) жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару
мәселелерін заң негізіңде өз қалауларымен шешеді. Мемлекет, бұрынғы Кеңес
өкіметі кезіңдегідей, олардың саны қысқарып жатқаңдықтан, оларды өз
кәсіпорындары мен мекемелерінде орналастыруға мүмкіндіктері жоқ. Соның
нәтижесінде жұмыссыздық пайда болады. Мемлекет оларға немқұрайды қарай
алмайды, сондықтан жұмыссыздарды жұмысқа орналастырумен шұғылданатын
арнаулы оргаңдар құрылды. Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы 2001 жылғы 23
қаңтардағы қр Заңы халықты жұмыспен қамту саласыңда құқықтық, экономикалық
және ұйымдастырушылық катынастарды реттейді.
Заңда халықты жұмыспен қамту саласыңда мемлекеттің азаматтарды: 1)
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және тең дәрежеде кәсіп
таңдап, жұмысқа орналасуын қамтамасыз етуге; 2) жұмыссыздықтан әлеуметтік
жағынан қорғауға; 3) уәкілетті оргаңдардың араласуы арқылы жұмысты таңдау
мен оған орналасуына жәрдем көрсетуге кепілдік беретіні жазылған.
Мемлекет халықтың нысаналы топтарының жұмыспен қамтылуын қамтамасыз
етуге міндеттенеді. Нысаналы топтарға тұрмыстық жағынан аз қамтамасыз
етілгеңдер, 21 жасқа толмаған жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері,
жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынан тыс қалған 23 жасқа дейінгі
балалар, кәмелеттік жасқа толмаған балаларды тәрбиелеуші көп балалы ата-
аналар, ұдайы кутімді, көмекті немесе қадағалауды қажет ететіңдерді күтіп-
бағып отырғаңдар, зейнеткерлікке шығар алдындағы адамдар (зейнеткерлікке
шығуға екі жыл қалғандар), мүгедектер, қарулы Күштер қатарынан босағаңдар,
бостаңдықтан айрылу орыңдарынан бостаңдыққа және мәжбүрлеп емдеуге
шыққандар, репатрианттар жатады. Жұмысынан айырылған немесе жұмысты алғаш
іздеушілер, сондай-ақ ұзақ үзілістен кейін жұмыска орналасқысы келетіңдер,
жұмыссыз деп танылып, тіркеле алады. Тіркелгеннен кейін 8 куннен соң
жұмыссыз адам жәрдемақы ала бастайды. Жәрдемақы алудың мөлшері мен мезгілі
заңда қарастырылған. Жұмысқа орналастыру органдары жұмыссыздар үшін жұмыс
іздестіруі тиіс.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы. Кеңестік өкімет жылдарында ереуіл
ұғымы жоғалтьшды. Кеңес мемлекеті халықтық мемлекет деп танылғандықтан, ол
халықтың мүддесін көздеуі, оны қорғауы, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс
болды. Соңдықтан халықтың да, адамдардың жекелеген тобының да толқу, ереуіл
ұйымдастыруға құқығы болмады. Алайда, мемлекеттік кәсіпорындар адам еңбегін
қанады, еңбегі ушін ақыны толық төлемеді, барлық жерде бірдей еңбек етуге
қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес азаматтары шырайлы болашаққа үмітпен
қарады. Егер өкіметке өзінің еңбек жағдайын жақсартуды талап еткендер шыға
қалса, оларды қылмыскер ретінде жауапқа тартты. 60 жылдары Карағанды
облысында жұмысшылардың қарсылығын осындай қаталдықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заңтану пәндер кафедрасы
Конституциялық құқық пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының ұғымы
Орындаған:
Тексерген:
АЛМАТЫ - 2011
Жоспар:
Кіріспе
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті туралы
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
4. Саяси құқықтар мен бостандықтар туралы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жеке адамның қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырьmған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (І-баптың З-
тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай
да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Әйелдердің саяси құқы
туралы конвенция (1954 ж.) Балалар құқы декларациясы (1959 ж.),
Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы,
Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966), және басқа
бірқатар құжаттар қабылданды[1].
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына күкылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушьmыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және тандауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтык
кұжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп таньmады,
олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар
көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, З-тармақ). Сөйтіп,
аталған бөлімде қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші
рет танылды. Сөз жоқ, адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген - адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген[2].
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының ұғымы
Алайда азаматтын құқығы адам құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет
азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз
азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет жүктейді.
Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады. Егер құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам, әркім,
ешкім де емес деген терминдер қолданылады. Егер де құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер тек қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда
ол тура көрсетіледі. ІЗ-бапта: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына
құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты
қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы
делінген. 14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең екенді гі
айтылады. 17 -бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер
әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда
бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, қазақстан Республикасьгның азаматын
ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқынан
айыруға, сондай-ақ оны қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (ІО-
баптың 2-тармағы). Конституцияда Республика азаматының әскери қызметті
өтеудегі міндеті айрықша атап көрсетілді (Зб-бап) және т.б. қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық,
Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның және азаматтың
құқықтық мәртебесіне негіз боларлық принциптер орнықтырылды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқы мен бостандығының айнымастығы, Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды[3].
Не мемлекеттің, не оның органдарының, не лауазымды адамдарының, занмен
көзделгеннен өзге жағдайда, одан айыруына, шектеуіне құқы жок.
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтьщ бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостаңдығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзьшғандықтан, заң кепілдігі күшіне
енеді[4].
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуі не тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостаңдығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқы мен
бостаңдығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостаңдықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады. Конституция саяси себептер бойынша
адамдардың құқы мен бостандығын қандай да бір шектеуге жол бермейтіндігін
анық көрсеткен. Конституция қағидасының тағы бір құндьшығы осында. Демек,
саяси тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды.
Әңгіме, бұл арада, адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік, экономикалық жеке
құқықтары мен бостаңдықтары туралы болып отыр.
Конституцияда қайсысы екендігі нақты көрсетілді. Ол азаматтың тең
бостандығынан азаматтықтың қандай негізде алынғанына қарамастан,
азаматтығын айыруға болмайтын азаматтыққа қатысты (ІО-бап). Мемлекет өз
шегінде өз азаматтарын қорғауға және қорғаушылықка кепілдік береді және оны
мұңдай қорғаушылықтан ешкім айыра алмайды. Мұндай шектеусіз құқыққа
құқықтық, субъектілік, сот арқылы қорғалу құқығы, заң және сот алдында
теңдік, өмір сүру құқығы (13,14,15-баптар), адамның жеке басының бостаңдығы
(16-баптың l-тармағы), адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмаушылық (І7-бап),
ана тілін пайдалану құқығы (І9-бап), ар-ождан бостаңдығы құқығы (22-бап),
меншікке кепілдік құқығы (26-бап, 2-тармақ) жатады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы
принцип ретіңде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақиқаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм түрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамнын өзі занда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырьш, өзінің күқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға қүқығы бар екендігі жазылған. Занда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырьшды. Айталық, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде кызмет етеді[5].
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және занды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостаңдықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін танудан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
түрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша
ешкімді ешқандай кемсіту ге болмайды (қР Конституциясы І4-бабының 2-
тармағы).
6. Зандар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін зандар мен өзгеде нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді[6].
7. құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және қазақстан Республикасының зандарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қоғамдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
2. Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті туралы
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды.
Адамның өміріне, жеке бостандығына, арнамысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға
ешкімнің де қүқығы жоқ. Сондықтан, қазақстан Республикасының Конституциясы,
басқа да зандары азаматтың жеке бостандығын қамтамасыз етуге айрықша назар
аударады. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе
әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы.
Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы органдар жұмыс істейді. Адам өзінің
құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып Республика Президентіне жүгінуге
күкылы. Бірде-бір мемлекеттік орган, бірде-бір лауазымды адам азаматтың
құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда,
оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы
тиіс екендігін білдіреді.
Ең маңыздысы, адамның табиғи күкығы - өмір сүру қүқығы ҚР
Конституциясының 15-бабында орнықтырылған.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді,
ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы
беріледі. Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның ерекше қауіптілігіне
байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда қолданылады. 2007
жылғы 21 мамырдағы Занда өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты
террористік қылмыстар жасаған үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр
қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретіне заңмен белгіленеді. Өлім
жазасын қолдану туралы үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр жазаны
қолданудың мән-жайын жан-жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды
мейлінше толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бі рге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды,
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Президенттің 2003 жылғы 17 желтоқсандағы қазақстан Республикасында
өлім жазасына мораторий жариялау туралы Жарлығы. Мораторий өлім жазасын
толық алып тастау туралы мәселе шешілгенге дейін енгізілді.
Жеке адамның өміріне қол сүкпаушылық Конституция арқылы қорғалады. І7-
баптың 2-тармағына сәйкес Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға болмайды.
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау, ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау - жеке басын, үлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа өрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге, куәгерге,
сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура
қызметкерлері кылмыстык жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыкка тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары) не күш
қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам қылмыскерді
ұстау және оны күкык қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш қолданса,
әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық міндетін
орындайды. Егер де лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің қызмет
бабын пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс
және асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның үстіне
айыпталушыдан, куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың зандық күші
болмайды.
Куәгер - тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің занды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Кылмыстылыктын
өрісі кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін кылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып
табылады. Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқьrлы. Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс. Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады. Конституция бірде-бір діннің
артықшылығын көздемейді. Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті
қоздыру адам құқьrн бұзу болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп
есептейтін құрьrлыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен
арамдау құқық бұзушылық болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматгық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың занды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығынын басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 5-бабының 4-тармағына сәйкес
Республикада саяси партиялардың діни негіздегі кызметіне жол берілмейді.
Бұл ереже әр түрлі бағъггтағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді. Екінші жағынан, көптеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды. Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
мөнгілію және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған. Коммунистік
партия идеологиясының қатыгез үстемдігін басынан кешірді. Күштеп
жүргізілген ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ. Айналып келгенде
мұндай жағдай Коммунистік партияның өзінің басын жұтып тынды, Айта кету
керек, тек діни идеология ғана емес, сондай-ақ қандай да болсын саяси
партияның, басқа да кез келген қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы
мемлекеттік идеология ретінде белгілене алмайды. Бұл арада ешқандай
демократияны шектеушілік жоқ. Керісінше, қазақстанның мемлекет өмірін
идеяландыру құрсауынан босату алуан пікірлі демократияның дамуына ықпал
етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті - ар-
намыс пен қадір-касиетті жоғары қояды. Арнамыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дуреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. қазақ атамыздың да Арым ушін жан пида, Малы М
жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым
заманнан бугінгі кундерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен
ар-ождан заңмен қорғалады. Сондықтан қазақстан Республикасы Конституция
сының 7-бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған. Бұл
қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-кім
адамның ар-намысына, қадірқасиетіне нұқсан келтіретіңдей мәліметтер таратса
және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, муліктік
жауаптылыққа тартылады.
Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы
беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген моральдық зардап ушін
муліктік құн талап етуге құқылы[7].
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретіңде
қорлауға тыйым салады. қорлау - жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушьmықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
ушін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұңдай ақпараттың занда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол зандық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған оргаңдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға күкы жоқ.
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе уй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылықта белгілейді. Мүндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, басқа
адамның үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердін ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдық тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге қүкылы.
3. Азаматтардың экономикалық және әлеуметгік құқықтары мен бостандықтары
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс
және бөлініс саласыңдағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет.
Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке)
қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика
деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты қазақстан
мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам ушін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке
меншікті тудырып, қалыптастырады. Марксизм-ленинизм ілімі адамды адамның
қанауының негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда,
КСРО кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан
арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және
мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жеке
меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі
тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет қоғам
экономикасының қалыптасуы мен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсетуі тиіс. Мемлекет бәсекелестік және монополистік
қызмет ережелерін де белгілейді. 2006 жылғы 7 шілдедегі Бәсекелестік және
монополистік қызметті шектеу туралы жаңа Заң осыған бағытталған'. Бұл Заң
жеке және занды тұлғалар, шетелдік занды тұлғалар, сондай-ақ орталық
атқарушы органдар қатысатын, Республиканың тауарлы рыногында бәсекеге ықпал
ететін немесе ықпал етуі мүмкін қатынастарға қолданылады. Заң әділ
бәсекені, тұтынушылардың занды мүдделерін қорғайды. Оның үстіне қазақстан
мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси
тұрақтылықтың негізі ретінде орташа таптың қалыптасуына игі ықпал етеді
деген үмітпен жеке меншік иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға
қолдау көрсетеді. Осыған байланысты қазақстанда мемлекеттік меншіктің
елеулі бөлігін жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде.
Жекешелендіру мынадай мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады.
Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы
әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мен-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен күрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдын қайнар көзі болып табылады. Соңдықтан жеке меншікке
құқық адамның өзіңдік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады: а) иелену құқығы, яғни, меншік объектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық түрғыдан иелену құқығы; ә) пайдалану құқығы,
яғни, меншік объектісінің пайдалы қасиеттерінің тиімділігін көру,
техниканы, технологияны пайдалану құқығы; б) билік ету құқығы, яғни, сату,
жалдауға беру, мұралыққа қалдыру, біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы.
Бұл өз мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа
адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан
келтіре отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
қүндылык, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде
алынуы мүмкін. Егер меншік занды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы
қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт
жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншікке қол
сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүліктік жауаптылыкка тартылады. Заң
жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті
алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды
немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқьшы.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарьшуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырьшуын сот арқылы талап етуге құқьшы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік - азаматгың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезенде
жеке кәсіпкерлікпен шүғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып
тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып
соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептелді. Нәтижесінде жеке
кәсіпкерлік толық дерлік таратылды. Осының кесірінен адамдар жүздеген
жылдар бойғы сақталған үлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру
мүмкіндігінен айрылды(қолмен кілем тоқу, зергерлік іс. т.б.). Бұл
адамдардың шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкерлік құлшынысты
басып тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай
саясатган мемлекет те, қоғам да, халық та, әр адам да ұтылды. Енді
кәсіпкерлік қызметке деген көзқарас түбегейлі өзгерді.
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және корғау туралы қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылды. Мемлекет, оның органдарының шағын
кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке
іс-әрекет еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы
тиіс.Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа
тартылады.
Шағын кәсіпкерлік - азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек
көрсетулерге) қажетгілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай
қызметті азаматгың өзі немесе оның атынан басқа адам атқарады. Әрине,
кәсіпкерлікпен айналысуға шешім қабылдаған адам оның тіпті жеңіл жұмыс емес
екендігін, тәуекелді қажет ететіндігін түсінуі тиіс. Өйткені адам өз
қызметіне, өз мүлкіне өзі жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде
басқа біреуге келтірілуі мүмкін зардаптар үшін ешкім де: мемлекет те емес,
оның органдары да емес, не басқа адамдар емес тек өзі ғана жауап береді.
Сонымен бірге кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады, ешкімнің оған қол
сұғуға құқы жоқ. Тек заң негізінде ғана кәсіпкердің мүлкін алып қоюға не
оның қызметін шектеуге болады. Мысалы, кәсіпкердің қызметін қоғамның,
азаматгардың, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қорғау мақсатында, қауіпсіздік
ережелерін сақтауды қамтамасыз ету және Т.б. мақсаттарда шектеуге болады.
Басқаша айтқанда, адам адамдарға, қоршаған ортаға (жерді бүлдіру, суды
ластау және т.б.), қоғамға залал келтіретін кәсіпкерлік қызметпен
айналыспауы тиіс.
Жеке тұлғалар мен занды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметін жүзеге
асыруына келтірілетін кедергілерді жою мақсатында Конституцияның 26-бабының
4-тармағына, 40-бабының 2-тармағына және 44-бабының 3) тармақшасына сәйкес,
қазақстан Республикасының Президенті 1998 жьшғы 27 сәуірде Азаматгар мен
занды тұлғалардың кәсіпкерлік кызметпен еркін айналысу құқығын қорғау
туралы Жарлық қабылдады. Осы Жарлыққа сәйкес, қазақстан Республикасы
Үкіметінің қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен көзделмеген,
орталық және жергілікті атқарушы органдарға кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын субъектілерден төлемдер өндіріп алу жөнінде өкілеттіктер
беретін нормативтік құқықтық актілер шығаруына тыйым салынған.
Жеке кәсіпкерлер мен қызметтің лицензия берілмеген түрлерін жүзеге
асыратын, саны 10 адамнан аспайтын шағын кәсіпкерлік субъектілерін жеке
бастамалары бойынша мемлекеттік бақылаушы органдардың, салық органдарын
қоспағанда, және заңнамалық актілермен тікелей көзделген жағдайларда ғана,
үш жылда бір-ақ рет тексере алатыны белгіленді.
Орталық және жергілікті атқарушы органдардың барлық деңгейде:
1) меншік нысандарына қарамастан, қазақстан Республикасының заңнамалық
актілері мен халықаралық шарттарда көзделмеген шектеу белгілеу жолымен жеке
кәсіпкерлер мен шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне араласуына;
2) мемлекетгік орган мәртебесі жоқ ұйымдарға кәсіпкерлік қызмет
түрлерімен айналысуға лицензиялар беру құқығын және заңнамлық актілермен
көзделген pұқcaтrap беруіне;
3) белгіленген лицензиялық алымдардан тыс алынатын лицензия алдындағы
қызметті жүзеге асыруына, сондай-ақ осындай макс ат үшін қайсыбір ұйымдар
құруға, қазыналық кәсіпорындарды қоспағанда, сондай-ақ, этил спиртін сақтау
мен өткізуге, алкоголь өнімдерін сақтау мен көтерме өткізуге,
лицензиялануға жататын алкогольдік өнімдер өндіруге, қызметті жүзеге
асыратын лицензия алдындағы қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорындарды қоспағанда, тыйым салынады.
Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы ҚР Заңы жеке
кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз ететін құқықтық, экономикалық және
әлеуметтік жағдайлар мен кепілдіктерді айқындайды. Заңның маңызды мақсаты -
жеке кәсіпкерлікті дамыту және мемлекет пен тұтынушылардың мүдделерін
қорғау үшін қолайлы жағдай жасау. Заң жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды, жеке кәсіпкерліктің субъектілері бірлестіктерін құруды,
мемлекеттік әкімшілдендіру мен жеке кәсіпкерлікке мемлекеттік бақылауды
көздейді.
Еңбек ету бостандығы - азаматтардың негізгі қүкыктарына жатады. Бұл
қүкық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға занды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Әркімнің еңбек ету бостандығына,
қызмет пен кәсіп түрін еркін тандауына қүқығы бар (ҚР Конституциясының 24-
бабы).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
қүкық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, 1995 жылғы Конституция бүрын болғандай,
еңбек ету міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар деп
атаған еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де
құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ.
қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер,
ар-намыстан айрылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты. Шамасы,
адамға ықпал етудің екі жолы бар-ау деймін. Ол - жұмысқа еңбек қабілеті
бола тұрып, еңбек істегісі келмейтіндерді қоғаМДЬІҚ мінеу. Жалқауларды,
еңбекке сырт қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ,
Еңбек еткенді құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, жатыпішердін
жамбасы тесіледі, құдайға сыйын да, еңбек ет, Еңбек етсең құдайға да
жағасын- және т.б. Екінші әдіс - еңбексүйгіш адамды қалыптастыратындай,
қабілеті, икемі және талабы бойынша еңбек етуге мүмкіндік беретіндей жағдай
(отбасында, қоғамда және мемлекетте) жасау.
Конституция, зандар адамның жұмысқа өзінін орналасуына күкық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай
белгілері бар:
еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты бір
адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды; ол еңбек тәртібіне,
еңбек режиміне бағынады;
ол еңбекақыны шартта көзделгендей сан мен сапа бойынша алады; және
енбекақы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен төмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жалдаушы адам еңбек шартына қатысушылардьщ бірі болып табылады. Ол
еңбек шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылдаған еңбек ету (қызмет ету)
міндетін өзінің жеке еңбегімен орындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс
істеуге қабілетті болуы керек, яғни жұмысты қабілетіне қарай өзі саналы
түрде тандауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек
шартының екінші тарабы болып табылады. қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабында мынадай қағида бар:
Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі.
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істетуге құқы жоқ.
Жұмысқа зорлау - құлдықтың белгісі. Азаматтық және саяси күкықтар туралы
халықаралық пактте көзделгендей: Ешкімді еріксіз немесе міндетті енбек
етуге мәжбүрлеуге жол берілмейді (З-а тармақ). қазақстан Республикасының
Конституциясы бұл талапқа толық жауап береді. Аталған пактте мынадайда
қағида бар: Қылмыс үшін жаза каторгалык жүмыстармен қоса бостандығынан
айыру жазасы тағайындалатын елдерде, З-а тармақ осындай жаза тағайындаған
құзыретті сот үкімі бойынша каторгалық жұмысты орындауға тосқауыл болып
есептелмейді. Тиісінше, қазақстан Республикасының сот үкімі бойынша
еріксіз еңбекке рұқсат ететін қағидасы халықаралық құқықтың жалпыға мәлім
нормаларына қайшы келмейді.
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде зан азаматтардың
белгілі бір жұмыстарды міңдетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады.
Мұндай мәжбүрлеу азаматтардың, қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты
болдырмау және қорғау қажеттігінен туындайды,
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
денсаулығына нұқсан келтірмеуі, ар-намыс бостандығын шектемеуі, азап пен
қатыгездік қатынас көрсетуге ұласпауы тиіс.
Демек, қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету
бостаңдығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіңдігіне де кепілдік береді.
Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда,
рыноктік қатынас жағдайыңда, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет
оңда жұмыс істегісі келетіңдерді оған күштеп қабылдаттыруға жол берілмейді.
Жеке кәсіпорын (кәсіпкерлер) жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару
мәселелерін заң негізіңде өз қалауларымен шешеді. Мемлекет, бұрынғы Кеңес
өкіметі кезіңдегідей, олардың саны қысқарып жатқаңдықтан, оларды өз
кәсіпорындары мен мекемелерінде орналастыруға мүмкіндіктері жоқ. Соның
нәтижесінде жұмыссыздық пайда болады. Мемлекет оларға немқұрайды қарай
алмайды, сондықтан жұмыссыздарды жұмысқа орналастырумен шұғылданатын
арнаулы оргаңдар құрылды. Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы 2001 жылғы 23
қаңтардағы қр Заңы халықты жұмыспен қамту саласыңда құқықтық, экономикалық
және ұйымдастырушылық катынастарды реттейді.
Заңда халықты жұмыспен қамту саласыңда мемлекеттің азаматтарды: 1)
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және тең дәрежеде кәсіп
таңдап, жұмысқа орналасуын қамтамасыз етуге; 2) жұмыссыздықтан әлеуметтік
жағынан қорғауға; 3) уәкілетті оргаңдардың араласуы арқылы жұмысты таңдау
мен оған орналасуына жәрдем көрсетуге кепілдік беретіні жазылған.
Мемлекет халықтың нысаналы топтарының жұмыспен қамтылуын қамтамасыз
етуге міндеттенеді. Нысаналы топтарға тұрмыстық жағынан аз қамтамасыз
етілгеңдер, 21 жасқа толмаған жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері,
жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынан тыс қалған 23 жасқа дейінгі
балалар, кәмелеттік жасқа толмаған балаларды тәрбиелеуші көп балалы ата-
аналар, ұдайы кутімді, көмекті немесе қадағалауды қажет ететіңдерді күтіп-
бағып отырғаңдар, зейнеткерлікке шығар алдындағы адамдар (зейнеткерлікке
шығуға екі жыл қалғандар), мүгедектер, қарулы Күштер қатарынан босағаңдар,
бостаңдықтан айрылу орыңдарынан бостаңдыққа және мәжбүрлеп емдеуге
шыққандар, репатрианттар жатады. Жұмысынан айырылған немесе жұмысты алғаш
іздеушілер, сондай-ақ ұзақ үзілістен кейін жұмыска орналасқысы келетіңдер,
жұмыссыз деп танылып, тіркеле алады. Тіркелгеннен кейін 8 куннен соң
жұмыссыз адам жәрдемақы ала бастайды. Жәрдемақы алудың мөлшері мен мезгілі
заңда қарастырылған. Жұмысқа орналастыру органдары жұмыссыздар үшін жұмыс
іздестіруі тиіс.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы. Кеңестік өкімет жылдарында ереуіл
ұғымы жоғалтьшды. Кеңес мемлекеті халықтық мемлекет деп танылғандықтан, ол
халықтың мүддесін көздеуі, оны қорғауы, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс
болды. Соңдықтан халықтың да, адамдардың жекелеген тобының да толқу, ереуіл
ұйымдастыруға құқығы болмады. Алайда, мемлекеттік кәсіпорындар адам еңбегін
қанады, еңбегі ушін ақыны толық төлемеді, барлық жерде бірдей еңбек етуге
қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес азаматтары шырайлы болашаққа үмітпен
қарады. Егер өкіметке өзінің еңбек жағдайын жақсартуды талап еткендер шыға
қалса, оларды қылмыскер ретінде жауапқа тартты. 60 жылдары Карағанды
облысында жұмысшылардың қарсылығын осындай қаталдықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz