Қазақ паремияларындағы «Еңбек» концептісі

«Концепт» термині (латынша: conceptus – «ой», «ұғым», «түсінік») пәнаралық немесе Е.С. Кубрякованың анықтамасы бойынша «қолшатырлық» қызмет атқарады, яғни ой мен таным мәселелерімен айналысатын, ақпараттарды өңдеп сақтайтын бірнеше ғылыми бағыттардың пәндік саласын «қалқалаушы» болып табылады [1,58]. «Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігінде» оған былайша анықтама беріледі: «концепт ұғымы адамның ойлау үдерісінде пайдаланатын ой туралы түсінігінің және білімі мен тәжірибесі бейнеленетін, әлемді танудағы бүкіладамзаттық әрекеттердің нәтижесіне жауап беретін білім қоры» [1,90]. Математикалық логиканың ұғымы ретінде пайда болған бұл термин психология, мәдениеттану, философия, когнитология салаларында орнығып, когнитивтік лингвистиканың негізі болып қаланды. Кеңес дәуірі тіл білімінің қолданысына ХХ ғасырдың 20 жылдарында ене бастады. Десек те, 1980 жылдары ғана ағылшын тілді авторлардың еңбектерін аударуға байланысты «концепт» ұғымы отандық ғылымда термин ретінде орнығып, 1990 жылдардың басында лингвокогнитологияда белсенді түрде қолданыла бастады [2,14].
Бүгінгі заманда кең қолданысқа енсе де, «концепт» термині әлі күнге дейін бір мағынада түсінілмей, түрлі ғылыми бағыттардың тұжырымдамаларында әртүрлі ұғынылады. «Себебі концепт – саналы, бақылауға көне бермейтін категория, ал бұл өз кезегінде оның түсіндірмесінің кең екендігін көрсетеді». Концепт категориясы қазіргі кезде философтардың, логиктердің, психологтардың, мәдениеттанушылардың зерттеулерінде қолданылады, сондықтан да одан лингвистикадан тыс түсініктің іздерін байқауға болады» [3,21].
З.Д.Попова мен И.А.Стерниннің пікірлерімен келісе отырып, концептуалды бағыттағы лингвистикалық мектептің теориялық және методологиялық ортақтығының болмауына байланысты аталған терминнің лингвистикалық түсіндірмесінің де бір мағыналы еместігін байқауға болады.
Ю.С.Степановтың «Орыс мәдениетінің константы сөздігінде» концепт ұғымының мәдениеттанымдық мәніне былайша анықтама беріледі: «бұл – адам санасындағы мәдениеттердің жиынтығы. Концепт – бұл адам баласының өзінің мәдениетке енуі, ал кейбір кездері оған ықпал да ете алуы... Концептілер тек ойланып қана қоймайды, олар уайымдайды. Олар – эмоцияның, ұнату мен жек көрудің, ал кейбір кездері қайшылықтың да негізі болып табылады» [4,40-41].
Н.Д. Арутюнова концептіні логикалық немесе логика-философиялық бағыттардың шеңберінде ұлттық дәстүр, фольклор, дін, идеология, өмір тәжірибесі, өнер бейнелері, түйсік пен құндылықтар жүйесі сияқты факторлардың өзара әсерінің нәтижесі болып табылатын практикалық философияның ұғымы ретінде түсіндіреді. Концептілер «әлем мен адамзат арасын байланыстыратын мәдени қабат» түзеді [5,3].

Әдебиет:

1. Краткий словарь когнитивных терминов / Под общ. ред. Е.С. Кубряковой. М.: Филол. ф-т МГУ им. М.В. Ломоносова, 1996.
2. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико–фразеологической семантике языка. Воронеж: ВГУ, 1996.
3. Попова З.Д., Стернин И.А. Язык и национальная картина мира. Воронеж: Истоки, 2002.
4. Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е, испр. и доп. М.: Академический Проект, 2001.
5. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. М.: Языки русской культуры, 1999.
6. Залевская А.А. Психологический подход к проблеме концепта // Методологические проблемы когнитивной лингвистики. Воронеж: ВГУ, 2001.