Қазақ-ағылшын тілдеріндегі гендерлік сипаттағы коммуникативтік бірліктер

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1.ТАРАУ. ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІ ГЕНДЕРЛІК ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУДІҢ

НЕГІЗДЕРІ

1.1 Тілдік бірліктерді лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеудің
жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Лингвистикалық гендерологияның пайда болуы мен оның
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Феминистік лингвистиканың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

2.ТАРАУ. АДАМНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ЖЫНЫСЫНА ҚАТЫСТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
2.1 Қазақ тіліндегі адамның жас ерекшелігіне қатысты тілдік бірліктер ... ... 27
2.2 Қазақ тіліндегі адамның жынысына қатысты тілдік бірліктер ... ... ... ... ...29
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі гендерлік қатынасқа байланысты мақал.мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.4 Қазіргі ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесіндегі гендерлік қатынастағы оралымдардың типологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:

1. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс, 1984 г.
2. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т.1. М.: Учпедгиз, 1958 г.
3. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. М., 1969 г.
4. Хомский Н. Язык и мышление. М., 1999 г.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А.: Ғылым, 1999 ж.
6. Қайдар Ә. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. А., 2003 ж.
7. Платон. Письма. М., 1972. –Т.3. -343 с.
8. Қалиев Ғ. Қазақ тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. А., 2001 ж.
9. Кирилина А.В. Гендер: лингвистические аспекты, М., 1999
10. Колосова О.А. Когнитивные основания языковых категорий. Москва, 1996.
11. M.R.Key, Male / Female Language (New Jersey. Metuchen. Scarecrow Press, 1975).
12. R.Lakoff, Language and Woman’s Place (New York, Harper, 1975).
13. L.Pusch.Das Deutsche als Mannersprache (Frankfurt / Main: Suhrkamp, 1984).
14. Сепир-Уорф. Язык. Введение в изучение речи // Избранные труды по языкознанию. М., 1993. -261 с.
15. Кирилина А.В. Категория gender в языкознании. С.15-20.
16. Динаева Б.Б. Қазақ тіліндегі паремиялардың танымдық-прагматикалық аспектісі. Астана, 2006 ж.
17. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. -Москва: Наука, 1979. -671 с

18. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы: Ана тілі, 1998. -304 б.
19. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Докт. дисс. авторефераты. Алматы, 2004 ж.
20. Динаева Б.Б. Төрт түлікке қатысты қазақ паремиялары жасалуының этнолингвистикалық сипаты. ҚазГЗУ Хабаршысы. №1, 2008 жыл.
21. Сарсембаева А.Б. Гендерные отношения во фразеологической системе английского языка. Автореферат. канд. дисс., Алматы, 2009 г.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Ғасырлар тоғысындағы жаһандану дүние жүзі халықтарын ортақ жүйе,
ортақ модельге тоғыстыру үрдісі қазіргі заманда өмір сүріп отырған әр
этностың ұлттық мәдениеті мен тілдік ерекшеліктерін сақтап қалу мәселесін
тудырып отыр. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа тең құқылы ел болып енуі –
әлем жұртшылығының өзіміздің ұлттық тіліміз, тарихымыз бен мәдениетіміз бар
екенін мойындағанының айғағы. Бұл – ұлттық мәдениетіміз бен тілімізді жан-
жақты зерттеп, өшкенін жандандырып, дамытып келесі ұрпаққа табыстау, рухани
қазынамызбен дүние жүзі халықтарын таныстыруды міндеттейтіні де белгілі.
Тақырыптың өзектілігі. Бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын
ұлттық тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен
бірлікте қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан
этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика,
лингвомәдениеттану, лингвоелтану, гендерлік лингвистика ғылымдарының пайда
болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің
құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат
етеді.
Қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы зерттеулер кешенді сипатта
антропоцентрлік және когнитивтік лингвистиканың “әлемнің тілдік бейнесі”
теориясының негізінде жүргізілуде. Өйткені тілді зерттеудің танымдық
(когнитивтік) парадигмасы “дүниені тіл әлемінде тану” қағидасына сай
бағытта жүргізілуі – тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Адамның жас ерекшелігі мен жынысына байланысты атаулар мен сол
атауларға қатысты тілдік бірліктер кез келген тілдің сөздік қорының қомақты
бір саласы. Бұлар – әрбір халықтың жанына жақын, рухани мәдениетінің
сипатын дәл көрсететін лексика-семантикалық топ. Мұндай атаулар өмірде жиі
қолданылатыны белгілі. Солай бола тұрса да, лексикалық қорымыздың бұл тобы,
әсіресе, қазақ тіл білімінде күні бүгінгі дейін жеке лексика-семантикалық
топ ретінде арнайы зерттелінген жоқ. Оның үстіне бұл тақырып
этнолингвистикалық тұрғыдан да, гендерлік тұрғыдан да арнайы зерттеу нысаны
болған емес.
Адамның жас ерекшелігіне, жынысына байланысты атаулар мен солар
арқылы жасалған тілдік бірліктер – тіліміздің ең байырғы бірліктері ретінде
лексикалық қорымызды байытып қана қойған жоқ, сонымен бірге олар
халқымыздың тарихын, мәдениетін, рухани өмірін, дүние танымын,
философиясын, психологиясын, өз бойына жинақтап жүрген құнды да құнарлы
лексикалық бірліктер. Оларды жан-жақты зерттеу сол байлықты (мейлі ол
тілдік байлық болсын, мейлі ол рухани, мәдени байлық болсын) ашып, оны
халқымыздың игілігіне жарату болып табылады. Ендеше қазақ және ағылшын
тілдеріндегі әйел мен ер азаматқа байланысты тілдік бірліктердің қызметін
тілдік тұрғыдан жан-жақты ашып көрсеткен зерттеу жұмысы тақырыбының
өзектілігі дау тудырмаса керек. Зерттеу тақырыбы әлемнің тілдік бейнесін
гендерлік сипаттағы коммуникативті бірліктер арқылы көрсетуімен, оған
жаңаша қолданыстық, танымдық сипат бере білуімен ұштасып жатқандығымен де
өзекті дей аламыз.
Зерттеудің нысаны. Ұлттық мәдениеттің тілде бейнеленген көрінісі,
яғни әлемнің тілдік бейнесі болып табылады. Әлемнің тілдік бейнесін
құрайтын гендерлік сипаттағы коммникативтік бірліктер, концептілер,
этномәдени бірліктер, ұлттық реңктегі тұрақты тіркестер, мәдени реалийлер.
Зерттеудің пәнін қазақ және ағылшын тілдеріндегі әйел мен ер адамды
сипаттайтын гендерлік сипаттағы тілдік бірліктер құрайды.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты – өзіміз
нысан етіп алып отырған атаулар мен сол атауларға қатысты тілдік
бірліктерді жинап, оларды тіл білімі тұрғысынан әрі этнолингвистикалық
тұрғыдан жан-жақты қарастыру, әр атаудың, әрбір тілдік бірліктің
мағыналарын ашу, сөйтіп сол мағыналардың астарында жатқан ұлттық
ерекшеліктерді, яғни қазақ халқы мен ағылшын халқына тән ой-сананы,
дүниетанымды, наным-сенімдерді, мінез-құлықты, психологияны, философияны,
салт-дәстүрді, бір сөзбен айтқанда, екі ұлттың рухани байлығы мен
мәдениетін, тарихын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері. Жоғарыдағы мақсатқа жету жолында
өзімізге мынадай міндеттер жүктедік:
- адамның жас ерекшелігіне, жынысына байланысты атаулар мен тұрақты
тіркестерді жинап, оларды жүйелеу;
- жиналған тілдік бірліктерді тақырыптарына, мағыналарына қарай түрлі
лексика-семантикалық топтарға топтастыру;
- әр лексика-семантикалық топқа жататын атаулар мен тұрақты
тіркестердің мағыналарын ашу және оларды саралау;
- әрбір тілдік біріктің астарында жатқан мағынаны айқындау, яғни сол
атаулар мен тұрақты тіркестердің жасалу уәждері мен түсініктерін ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Адамның жас ерекшелігіне, жынысына
байланысты қазақ және ағылшын тілдеріндегі коммуникативтік тілдік бірліктер
бұрын-соңды арнайы зерттеу нысаны болған емес, сондықтан ол жан-жақты әрі
түбегейлі зерттелініп отыр. Бұлар жай ғана тілдік тұрғыдан ғана
зерттелінген жоқ, сонымен бірге этнолингвистикалық тұрғыдан да зерттелінді.
Ол үшін алдымен тиісті атаулар мен тұрақты тіркестер, оның ішінде
фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер жиналып алынды. Айқындалған
этнолингвистикалық мән-мағыналар мүмкіндігінше толық сараланды және олар
диплом жұмысында жеке-жеке аталып көрсетілді. Сараланған этнолингвистикалық
ерекшеліктер фразеологизмдер мен паремиялар арқылы дәйектеліп отырды. Міне,
бұлардың бәрі жұмыстың ғылыми жаңалықтары болып есептелінеді.
Диплом жұмысының теориялық маңызы. Жалпы тіл теориясының
антропоцентрлік парадигма ұстанымдары негізінде жаңадан дамып келе жатқан
гендерлік лингвистика ғылымының басты теориялық ұстанымдары, терминдік
жүйесі нақтыланып, жаңа әдістемелер қолданылды. Тіл мен мәдениеттің
арақатынасы мәселесі когнитивтік лингвистика ұстанымдары негізінде
түсіндіріліп, жалпы гендерлік лингвистика саласының дамуына үлес қосылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін жалпы
тіл теориясы, лингвомәдениеттану, тіл мен мәдениет арақатынасы мәселелері
бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық материал ретінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.

І. ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІ ГЕНДЕРЛІК ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Тілдік бірліктерді лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеудің жай-күйі

Бүгінгі таңдағы лингвистика ғылымының жаңа бағыттарының зерттеу
нәтижелері негізінде тілдік деректер мен ғылыми теориялардың біртұтас
сипатта топтасуы тілдің табиғатын анықтаудың жүйелі үрдісін қалыптастыруда.

Бұл үрдістің негізін қалаған В.фон Гумбольдт тіл мен рух, тіл мен
ойлау, тіл мен сана, тілдік бейнелеу мен таңбаның өзара байланысына баса
назар аударып, соның негізінде тілдің қызметі мен қолданысын сипаттайтын
өзінің ішкі форма туралы ғылыми теориясын, тілді жүйелі зерттеу туралы
тұжырымдамасын ұсынады. Ғалымның лингвистика ғылымындағы бұл тұжырымдамасы
бүгінгі таңда антропоцентристік бағытта зерттеу жүргізушілердің тарапынан
кеңінен қолдау табуда. Демек, ішкі форма В.фон Гумбольдттың пайымдауынша –
ойлау материясының элементтерін белгілі бір тілдің онтологиясына сай
ұйымдастыру тәсілі, модификациясы, яғни құрылымдық жүйесі [1,103].
А.А.Потебня да тілді анықтайтын, негізінен, ішкі форма, яғни тілдің
мазмұндық жағы де қарайды [2,47].
Ал И.А.Бодуэн де Куртенэ сыртқы форманы бірінші кезекке қойып, бірақ
оны ішкі мазмұнмен тығыз сабақтастырады. Демек, тіл бірліктері мен оларды
өзара байланыстыратын қатынастарын тілдің құрылымы түрінде анықтайды және
фонема, морфема, синтагма ұғымдарын ғылыми айналымға енгізеді. Бірақ ғалым
тілдің иерархиялық құрылымдық қатынастарын ассоциативті-психологиялық
негізде қарастырады. Сөйтіп В.Гумбольдт ұсынған ғылыми теорияны одан әрі
жалғастырып дамытқан А.А.Потебня, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Э.Бенвенист
еңбектері тарихи өзгермелі форма арқылы ойдың дамуын көрсететін тілдің
таңбалық табиғатының ерешелігі мен өзіндік болмысын аша түседі. Дәлірек
айтқанда, біртұтас зерттеулерде тілдің бейнелеушілік мәніне ерекше назар
аударылатын болса, ал Ф.де Соссюр, Л.Ельмслевтің еңбектерінде тілдің
құрылымдық қатынастары, бағыныңқы байланыстары негізге алынады. Бодуэн де
Куртенэнің көзқарасы бойынша, тілдің толық жүйелі болмысын оның
синтаксистік, морфологиялық және түбірдің фонологиялық деңгейлеріндегі
құрылымдық элементтер мен модельдердің байланысы, қарым-қатынастары құрайды
[3,65]. Яғни бұл арадағы тіл табиғатының тұтастық сипатына мән беру тіл мен
ойлау мәселесіне келіп тіреледі. Осымен байланысты генеративтік
лингвистиканың көрнекті өкілі, американдық ғалым Н.Хомский: тілдің
құрылымын зерттеу адамның ойлау қызметі негізінде тілді еркін және
шығармашылық түрде қолдану арқылы көрінетін ақыл-ойға тән қасиеттерді ашуға
көмектеседі деп есептейді [4,7].
Осымен байланысты назар аударатын жағдай: тілді зерттеудің
когнитивтік парадигмасы тіл мен ойлаудың арасына теңдік қоймайды,
керісінше, тілдің ойды ұйымдастырушылық қызметін атап көрсетеді. Осы
байланыстың негізінде тілдің таңбалық жүйесі арқылы грамматикалық
байланыстар, категориялар және модельдер түрінде тұтас тілдік құрылым
түзіледі.
Лингвистикада грамматикалық формалардың категориялық мағыналарының
әмбебаптығы, лексиканың идиоэтникалық сипаты маңызды болып табылады. Ол
халықтардың ат қою немесе таңбалауда байқалатын тұрмыс-салттың, әдет-
ғұрытың, көзқарастардың, дүниетанымның әсерімен түсіндіріледі. Тілдің
болмысын анықтаудың когнитивтік парадигмасында оның мазмұндық жағы
грамматикалық құрылыммен тікелей байланыстырылады. Осы тұрғыдан
түсіндірілетін ғаламның тілдік бейнесі мифтік танымнан поэтикалық ойға
дейін жетілген ой мазмұнын, тілдік модельдердің сандық және сапалық
қатынастарын бойына сіңіретін даму үстіндегі жүйе болып табылады.
Лингвистика ғылымының даму тарихында бүгінгі күні дәстүрлі үш түрлі
ғылыми парадигма анықталып отыр. Олар: салыстырмалы-тарихи, жүйелі-
құрылымдық және антропоцентрлік.
ХІХ ғасыр тіл білімінің алғашқы ғылыми парадигмасы ретінде тілді
зерттеудің салыстырмалы-тарихи әдісі сипатталса (Ф.Бопп, А.Мейе, Р.Раск
т.б.), ХХ ғасырда жүйелі-құрылымдық парадигмаға сай сөзге, атауға таңбалық
жүйе ретінде ерекше көңіл бөлініп, соның негізінде тілдің әртүрлі
деңгейіндегі парадигмалық және синтагмалық қатынастарын, қызметін
анықтайтын іргелі зерттеулер, оқулықтар және академиялық грамматикалар
жазылды да, тілді зерттеудің арқа сүйер негізгі идеяларына айналды
(Ф.Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, Ф.де Соссюр, А.Мартине, Э.Бенвенист,
А.Реформатский т.б.).
ХХІ ғасырда жаңа теориялық танымдық әдістемеге сәйкес тілді өз
ішінде және өзі үшін қарастыратын имманентті зерттеу жеткіліксіз болып
табылды да, оны ой-санамен, мәдениетпен және адамның тұрмысымен, танымымен,
пәлсапасымен, дінімен, ділімен тығыз байланыста қарастыру қажеттілігі туды.
Осы қажеттілік лингвистикадағы жаңа ғылыми бағыттың және соның негізінде
қалыптасқан антропоцентрлік парадигманың дамуын талап етті. Демек, бұл
тілді зерттеу үрдісін объектіден субъектіге аудару, яғни адамды тіл арқылы
және керісінше, тілді адам арқылы анықтау болып табылады. Бұл, бір
қарағанда, тіл білімі зерттеулерінің дамуы барысында жаңа бағытқа қатысты
туған жаңа көзқарас сияқты көрінгенімен, оның бастау көзі тереңде екенін
тіл ғылымындағы лингвистикалық мектептердің өмірге әкелген еңбектерінен
көруге болады.
Нақтырақ айтқанда, Қазан лигвистикалық мектебінің негізгі
жетістіктерінің бірі – ассоциативті-психологиялық негізде айқындалатын
теориялық тұжырымдар болып табылады. Осы жаңа құрылымдық лингвистиканың
көрнекті өкілі Бодуэн де Куртенэнің өзі кез келген тілдік бірлікті
зерттеуде оның сыртқы (дыбыстық) және ішкі (психикалық) жақтарының
байланысына ерекше көңіл бөледі. Ішкі жақтағы психикалық мазмұнды ол
семасиологиялық құрылыммен, ал оның көрінісін морфологиямен байланыстырады
да, былай деп анықтайды: Язык существует только в индивидуальных мозгах,
только в душах, только в психике индивидов или особей, составляющих данное
языковое общество [3, 85].
ХХІ ғасыр тіл біліміне тілді құрылымдық, жүйелік парадигмамен
сабақтастықта, жалғастықта және тілді ұлттық рухани-мәдени білімдердің
жинақталған коды ретінде қарастыратын антропоцентрлік бағыт тән болып
табылады. Оның іргетасы В.Гумбольдт, И.Гердер, Г,Штейнталь, А.Потебня
сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері арқылы қаланғаны белгілі. Олардың
еңбектеріне сәйкес адам өзінің парасаттылық, рухани, әлеуметтік талаптарын
қанағаттандыратын ұғымдар (концепт) әлемін жасау үшін ақпараттарды тілдік
арна арқылы ғана алады. Сол себептен де кез келген ұлт тілінің табиғатында
сол ұлттың қанша ғасырлық терең сырға толы қазынасы, ділі, мәдениетінің
қайнар көзі жатады. Бірақ тіл жалпы шындықты емес, адамдардың белгілі бір
ұжымы өмір сүретін ортаның шындығын жай көрсетіп емес, суреттеп береді және
бұл арада тіл дүниені тікелей, тура суреттемейтінін атап өткен маңызды.
Тілде адамның дүниені қалай қабылдайтыны, түсінетіні көрініс табады.
Сондықтан да В.фон Гумбольдт: Разные языки – это отнюдь не различные
обозначение одной и той же вещи, а различные видения ее,– деп тұжырымдайды
[1, 77]. Тіл – ойды туғызушы тетік, сондықтан сөз – заттың тура таңбасы
емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде туған
бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес тілді зерттеуде негізгі
назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа
мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер
қалыптаса бастады. Яғни антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды
(тілдік тұлғаны) шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта
қарастырылады. В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, М.Хайдеггер тілді рухпен,
шығармашылық қызметпен байланыстырады. Яғни тіл – ойды туғызушы тетік,
сондықтан сөз заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік
шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми
парадигмаға сәйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды,
сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен
тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Атап айтқанда,
антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды шығарады да, ал тіл адам
танымын құрастырушы сипатта қарастырылады (Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский,
К.Леви-Стросс, Ю.Н.Караулов, В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян т.б.).
Жалпы адам баласына тән бұл әмбебеп танымдық үлгілер (модельдер) –
тілдің терең құрылымындарында туатын тілдің күрделі когнитивтік
қызметінің жемісі. Бұл арада когнитивтік модельдер адамның ойы мен
санасының арасындағы аралық бейнені көрсетеді. Яғни қабылданатын ақпарат
когнитивтік модельдерде кодталады.
Тіл мен ойлау, тіл мен таным бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін
тіл білімінің дәстүрлі тілдік саласы шеңберінде зерттеу мүмкін емес. Оған
қажет ғылыми парадигма – когнитивтік лингвистика, онымен сабақтас
этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, гендерлік лингвистика
т.б. байланысуы қажет. Осы байланыс адам санасы қалай құрылған, адам
дүниені қалай таниды, қабылданған мәліметтер қалай танымға айналады,
ментальдық кеңістіктер қалай жасалады деген сұрақтарға жауапты тілдің терең
құрылымдарын зерттеу арқылы анықтайды да, бұл мәселелер этнолингвистикалық
аспектіде (В.Гумбольдт, Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня, Н.Толстой,
Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов т.б.), психолингвистикалық тұрғыда (К.Юнг,
А.Н.Леонтьев, А.Шахнарович т.б.), лингвомәдениеттанымдық сипатта (Э.Тейлор,
Э.Маркарян, Ю.Лотман, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, Е.М.Верещагин,
В.Г.Костомаров т.б.), гендерлік сипатта (Р.Лакофф, Л.Пуш, С.Тремель-Плетц,
А.В.Кирилина, Е.Горошко, Е.Д.Назарова, А.Н.Махмутова, А.А. Харьковская,
З.А.Биктагирова т.б.) зерттеуді қажет етеді. Тілді зерттеудің бұл бағыттары
философиялық, психологиялық, этностық, лингвистикалық теориялардың жүйесі
дүниені тұтас танудың теориясы шеңберінде тіл қызметінің когнитивтік
негіздерін анықтайды.
Тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика деген термин ХХ ғасырдың 80
жылдары М.Бирвиштің еңбегінде сөз болған. Әйтсе де, тілдік құбылысты
когнитивтік тұрғыдан зерттеудің жалпы үрдісі 60-70 жылдары американдық
Н.Хомский, Дж.Лакофф, т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған болатын.
Негізінде бұл бағыт өз бастауын В.фон Гумбольдттың лингвистикалық
философияға қатысты зерттеулерінен алады деген тұжырым бүгінгі күнгі
лингвистика ғылымында әбден орнықты. Аталмыш жаңа лингвистикалық теорияның
шын мәніндегі концептуалдық қағидаларының негізделуі соңғы жылдары қарқынды
зерттелу үстінде.
Когнитивтік ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына,
бағыттары мен ұғымдарына алғаш рет көңіл бөлген шетелдік ғалымдар болатын.
Дж. Миллер когнитивтік лингвистиканы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында дүниеге
келген ақпараттар теориясының симпозиумы деп бағаласа, 1960 жылы Гарвард
университетінде американдық профессор Дж.Бруннер Дж.Миллермен бірге
когнитивтік зерттеу орталығын ашады. Аталған орталық когнитивтік
лингвистика ғылымының негізін қалауға айтарлықтай үлес қосады.
ХХ ғасырдың ортасында когнитивтік лингвистика қазіргі антропоцентрлік
парадигмадағы негізгі ілім ретінде қарастырылады. Осы бағытта көптеген
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осының нәтижесінде Еуропада ХХ ғасырдың
соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, тамырын
тереңнен тартып, терең зерттеліп, қанатын кеңге жая түсті. Осы тұста
Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.А.ван Дейк, Дж.Хэйман, Л.Витгенштейн, Г.Н.Кент
сияқты шетелдік ғалымдардың когнитология саласына қатысты зерттеу еңбектері
жарық көреді. Зерттеушілер танымдық ғылымдар аясында тілдің әлемнің тілдік
бейнесін сипаттаудағы қызметіне айрықша назар аударады.
Когнитивтік лингвистиканың өзектілігі мен оның күрделі мәселелерін
шешу ресейлік ғалымдардың да назарынан тыс қалған емес. Орыс тілі білімінде
когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлева,
Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, А.П.Бабушкин, Н.Д.Арутюнова,
Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқты зерттеушілердің еңбектерінде көрініс
табады. Бұл еңбектерден танымдық ғылымдар ішінде тілдің атқаратын
қызметінің жоғары екендігін көруге болады.
Жалпы тіл біліміндегі ғылымдар арасындағы интеграция үдерісінің
негізінде туындаған когнитивтік лингвистика ғылымы соңғы жылдары қазақ тіл
білімін зерттеуші ғалымдардың да назарын өзіне аударуда. Әрине, қазақ
когнитивтік лингвистикасының бастауында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
С.Аманжоловтар тұр. А.Байтұрсынұлының сөз өнері туралы айтқан пікірлерінің
тоғысында тілтану мәселелері когнитивтік лингвистика негізінде
қарастырылады. Ғалым сөз айтудың ерекшелігін пайымдауда да зейін, пайым,
пікір, ақыл, қиял сияқты психологиялық ұғымдарды басшылыққа ала отырып,
сөйлеудің психолингвистикалық мәніне көңіл бөледі.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік теорияның өрістеп дамуы
Қ.Жұбановтың зерттеулерімен тығыз байланысты. Ол сөз деген – зат біткеннің
бәрінің аты емес, әр елдің өзінің білген затының, білген құбылысының аты
ғана. Ел-елдің білгені де, білмегені де толып жатыр. Мәселен, шөптер мен
жәндіктердің көбісінің аты тілімізде жоқ. Өйткені олар бізге аса көп
кездеспеген, кездестірсек те елемегенбіз... Айталық, шөптердің ішінде мал
жейтіндерін, отын болатынын, бояу болатынын, ем болатынын, не у
болатындарын біледі де, соларға ғана ат қояды. Танымаған кісінің атын
білмегеніміз сияқты, білмеген нәрсенің аты да тілімізде болмайды деп
сөздің атауыштық, танымдық және қатысымдық қасиеттеріне құндылық бағдары
тұрғысынан нақты лингвогносеологиялық анықтама береді [5,50].
Дегенмен, қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистикаға қатысты
зерттеулер соңғы он жылдықта ғана мықтап қолға алына бастады. Академик
Ә.Қайдардың этнолингвистика саласына қатысты ойлары қазақ тіл біліміндегі
жаңа ғылыми бағыттардың қалыптасуына негіз болды. Бұл салаға соңғы кездері
Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Г.Гиздатов, Қ.Жаманбаева, Ж.Манкеева,
Э.Сүлейменова, А.Салқынбай, Э.Оразалиева т.б. ғалымдардың ерекше көңіл
бөліп, зерттеу нысанына айналдарғанын атап өтуге болады.
Сонымен когнитивтік лингвистикаға ... адамзат тілін жалпы хабарды
ұсынуға, оны бір күйден екінші күйге ауыстыруға мүмкіндік беретін таңбалар
жүйесі, таным тетігі әрі құралы ретінде қарастыратын лингвистика саласы
(Когнитивті терминдердің қысқаша сөздігі) деген анықтама берілсе, таным
дегеніміз – дүниені, өмірді танып-білу қабілеттілігі (Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі, 8-том) болып шығады.
Когнитивтік лингвистиканың дамуымен тікелей байланысты анықтап алуға
тиіс бірнеше ұғымдар мен бірліктер және көптеген мәселелер бар. Олардың
негізгісі тілдің қызметімен байланысты әлемнің тілдік бейнесі теориясына
қатысты болып келеді. Адам дүниені жалпы адамзаттық және ұлттық қоғамдық-
тарихи тәжірибе негізінде бейнеленген тіл арқылы таниды. Онда ұлттық
тәжірибе тілдің ерекшелігін анықтап, соның негізінде сол тілде сөйлеушінің
санасында соған сай өзіндік дүниенің тілдік бейнесін жасайды.
Тіл теориясында әлемнің тілдік бейнесі жөніндегі үғымның пайда
болуы тіл мен ойлаудың тепе-тең еместігін және тілдік ойлаудың мазмұнының
ерекшелігін көрсетеді. Ол әр халықтың (әртүрлі деңгейдегі, уақыттағы
әлеуметтік, этностық т.б. топтың) әртүрлі ойлауымен тығыз байланысты.
Сондықтан көптеген ғалымдар идиоэтникалық негізді көбінесе лексикадан
анықтап және номинациялық таңдауды халықтың өмір салтымен, көзқарасымен
байланыстырады да (Локк), грамматикалық формалардың категориялық
мағыналарын әмбебеп, жалпы деп санайды. Э.Б.де Кондиляк, И.Гердер,
В.Гумбольдттан бастап дүниені тіл арқылы бейнелеуді қалыптастыруда,
халықтың рухын беруде грамматиканың ерекше екені көрсетіледі. Гумбольдттың
пікірінше, грамматиканың рухтық ерекшелікке туыстығы лексикадан да күшті
[1].
Когнитивтік лингвистика ғылымындағы әлемнің тілдік бейнесі
теориясының тілдегі номинация, таңба, уәж т.б. мәселелерімен тығыз
байланыстығы мен сабақтастығын былай қойғанда, грамматикалық құрылымға
тікелей қатысты болады. Осыған орай, ғылымның диалектикалық әдісіне сай
уақыт факторларының мәні ерекше екенін аңғаруға болады. Демек, әлемнің
тілдік бейнесі де тілдің даму барысымен және сананың дамуымен байланысты
мифтік ойлаудан поэтикалық ойлау дәрежесіне дейін өзгеріп дамып отырады.
Тілдік семантиканың құралдары арқылы тілдік санада сақталған дүниенің
бейнесі уақыт пен кеңістіктегі мезгілге сай белгілі бір дәрежеде
реликтілік, архаикалық деңгейде сақталуы мүмкін. Бірақ олар тілдің
ұйымдастыруымен сақталған дүниенің тұтас тұжырымдамасы, тілдік ұжымның
лексика, фразеология, грамматикада көрініс тапқан ұлттық-мәдени
тәжірибесінің тілдегі керек бейнесі болып табылады.
Когнитивтік лингвистика ғылымындағы басты ұғымдардың бірі әлемнің
тілдік бейнесі теориясының негізін салған В.Гумбольдт салса, одан әрі
дамытқан Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, А.Н.Леонтьев, Б.Касаевич т.б. болды.
Батыс Еуропаның көптеген университеттерінде тіл мен танымды адаммен
біртұтастықта қарастыратын ғалымдардың лингвист-антрополог деп аталуы
кездейсоқтық емес. Жоғарыда көрсетілгендей, адамының санасы, болмысы және
рухани негіздерінің тығыз байланыстылығы, дәстүр жалғастығы мен сақталуы
тілге тікелей қатысты болып келеді. Ал адамның этностық ұғымда танылуы
белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада, ұжымда қалыптасқан танымның тілдегі
көріністері мен осыған байланысты этнос болмысын оның тілі арқылы танып-
білу мақсатында туындағын тіл білімінің жаңа да дербес саласы
этнолингвистика деп аталады. Тіл әлемінің табиғаты мен болмыс-бітімін жан-
жақты зерттеу барысында жіктелген әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
лингвомәдениеттану салаларынан этнолингвистиканың ерекшелігі, тұтастық
сипатын академик Ә.Қайдар атап көрсеткендей, оның этностың инсандық һәм
дүнияуи табиғатын тереңнен танып білу үшін басқа емес, тек тіл феноменінің
өзін ғана тән ғажайыпмүмкіншіліктері мен қазына байлығын зерделеп мақсат
ететін ғылым екендігінде жатыр [6]
Қазақ тіл білімінде анторпоцентристік бағыттағы ғылым саласының бірі
этнолингвистика болып табылады. Бұл ғылым саласының қазақ тіл біліміндегі
негізін салушы ғалым Ә.Қайдардың да негізгі көзқарасы тіл халықтың өзін
қалыптастырады (Ф.де Соссюр), тіл мен ұлт біртұтас т.с.с. тұжырымдарымен
сәйкес келеді. Ғалымның этнолингвистка саласының алдына қойып, анықтап
отырған мәселесі де этносты танудың жеке бір жағы емес, оны кешенді де
тұтас тану. Демек, ол этностың тұтас бейнесін, болмысын анықтау. Ал оған
қажет этнос туралы толық мағлұмат тек оның тілдік қазынасында ғана
сақталады. Осыған байланысты ғалымның этнолингвистикаға қатысты
қалыптастырған бірнеше негізгі ұғымдарын атап өтуге болады. Олар этностың
тұтас бейнесін анықтаумен байланысты этностың сонау балаң кезеңінен бастап
бүгінгі ұлттық дәрежеге дейінгі кешірген өмір тіршілігінің айнасы, тілі мен
жады арқылы сақталған рухани-мәдени қазынасын анықтауды мақсат етумен
байланысты қолданылған этностық болмыс және тіл әлемі ұғымдары. Яғни тіл
мен ой, тіл мен ұлт т.б. мәселелер, сайып келгенде, ұлтты, ұлттың танымын
өзінің терең құрылымдары арқылы тұтастырушы тілдің табиғатын анықтауға
байланысты қазіргі тіл білімінде жаңа бағыттардың айқындалып, қалыптасып,
дамып келе жатқанын көруге болады. Оның көріністерін қазақ тіл білімінің
даму күйінен де, соңғы жылдардағы антропоцентрлік бағыттағы зерттеулерден
де көруге болады.
Дәстүрлі тіл білімінің жеткіліксіз боп, тілді зерттеудің жаңа
үрдісінің даму себебін қазіргі тіл біліміндегі генеративтік теорияның
көрнекті өкілі Н.Хомскийдің мына пікірімен түсіндіруге болатын сияқты: ...
потому что такие методы (Ф.де Соссюрдің әдістемесі) в лучшем случае
применимы только к явлениям поверхностной структуры и не могут поэтому
вскрыть механизмы, которые лежат в основе творческого аспекта использования
языка и выражения семантического содержания [4]
Аталмыш мәселені тіл білімінің алдыңғы негізгі екі ғылыми
парадигмалық кезеңін жоққа шығару деп түсінбеу керек (әсіресе, құрылымдық-
жүйелік). Әңгіме олардың тілді зерттеу барысындағы тығыз байланыстылығы мен
сабақтастығы туралы болып отыр. Ол, сайып келгенде, тіл табиғатының жүйелі
де тұтас сипатынан туындайды.
Тіл білімі дамуының қазіргі деңгейіне сай когнитивті лингвистика,
тілдік семантика, функционалдық лингвистика тілді жалпы когнитивтік тетік
ретінде қарастырады. Атап айтқанда, функционалдық лингвистика тілдік
құралдарды, когнитивтік модельдер мен тәсілдердің вербализациялануын
(тілдік тұлға, әлемнің тілдік бейнесі т.б.) айқындайды.
Когнитивтік лингвистика ғылымына қатысты айтылатын когнитология,
когнитив терминдері қазақ тілінде таным термині арқылы беріліп жүр.
Танымды танымдық ғылым немесе тілдің танымдық сипатын зерттеуші
антропоцентрлік бағыттағы тіл білімінің үлкен бір саласы деп атауға болады.
Танымдық ғылымның қалыптасуы өте ретеден бастау алатындығына тіл
философиясы мен жалпы тіл білімі пәндерінің негізінде көз жеткізуге болады.
Танымдық тіл білімінің негізгі нысаны таным мен ақыл, ой мен сана, тіл мен
таным, тіл мен ой, тіл мен сана болып табылады. Ғылымдардың атасы саналатын
философия тарихын зерттеген Аристотель, Платон, әл-Фараби еңбектерінде
тілдің таным құралы бола алатындығы жөнінде пікірлерді кездестіруге болады.
Мәселен, ғұлама ойшыл Платон Кратиль атты философиялық еңбегінде:
белгілі бір затқа танылған атаулардың көмегімен қоршаған ортаны тану
танымдық құрылымның төменгі сатысын құрайды, ал бұл жүйенің ең жоғарғы
сатысы тідің құрылымдар арқылы көрініс табады [7,56] – деп, тілдің таным
құралы екендігіне ерекше көңіл бөлген. Тілдің танымдық ғылымнан алатын
орнының ауқымды екендігіне бүгінде шетелдік, отандық ғалымдар, зерттеушілер
баса назар аударып келеді және де бүгінгі таңда лингвистердің зерттеу
нысандарының негізгі көзіне айналды деуге де болады.
Когнитивтік ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына,
бағыттары мен үғымдарына алғаш рет көңіл бөлген шетелдік ғалымдр болатын.
Дж. Миллер когнитивтік лингвистиканы ХХ ғасырдың 50-жылдарында дүниеге
келген ақпараттар теориясының симпозиумы деп бағаласа, 1960 жылы Гарвард
университетінде американдық профессор Дж Бруннер Дж. Миллермен бірге
когнитивтік зерттеу орталығын ашады. Аталған орталық когнитивтік
лингвистика ғылымының негізін қалауға айтарлықтай үлес қосады.
ХХ ғасырдың ортасында когнитивтік лингвистика қазіргі антропоцентрлік
парадигмадағы базалық ілім деңгейінде қарастырылады. Осы бағытта көптеген
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осының нәтижесінде Еуропада ХХ ғасырдың
соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, тамарын
тереңнен тартып, терең зерттеліп, қанатын кеңге жая түсті. Осы тұста
Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.А.ван Дейк, Дж.Хэйман, Л.Витгенштейн, Г.Н.Кент
сияқты шетелдік ғалымдардың когнитология саласына қатысты зерттеу еңбектері
жарық көреді. Зерттеушілер танымдық ғылымдар аясында тілдің әлемнің тілдік
бейнесін сипаттаудағы қызметіне айрықша назар аударады.
Когнитивтік лингвистика ғылымы алғашқыда нейролингвистика ғылымы
(жасанды интеллект және компьютерлік ғылымдар) аясында зерттелінді. Зерттеу
барысында ғалымдар оның адамзат баласының дүниетанымын, парасат-пайымын,
ойлау деңгейін, тілдік бейнесін де қарастыратындығына көз жеткізген болса,
кейін келе адамның танымын, білімін, ойлау құбылыстарының сан қырын ашу бұл
ғылымның маңызды аспектілеріне айналады.
Тіл біліміндегі антропологиялық бағыттың өкілдері білім,
концептуалдылық, коцептуалды жүйе, когниция, когнитивтік модель,
вербалдылық, менталдылық, концепт, әлем бейнесі, концептілік өріс, ұлттық
мәдени бірліктерді когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымдары ретінде
қарастырады. Аталған ұғымдардың адам санасындағы әрекеттері, тілдегі
көрінісі, сол арқылы әлемнің тілдік бейнесін тануға мүмкіндік жасау
қабілеті туралы мәселе бүгінгі таңда жалпы лингвистер алдында негізгі де
өзекті мәселелер санатында тұрғандығын кейінгі зерттеулерден айқын көруге
болады.
Сонымен когнитивтік лингвистика ғылымының қысқаша түсініктемесі
Ғ.Қалиевтің Қазақ тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде былайша
беріледі: Когнитивтік тілі білімі – табиғи тілді сана әрекетінің көрінісі,
ойдың тікелей шындығы ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы. Когнитивтік
тіл білімі табиғи тілдің игерілу, қолданылу тетігін түсіндіруді және соған
лайық оның моделін жасауды мақсат етеді. Ол үшін ниет, ес, есте сақтау,
түсінік, жоспарлау, басқару сияқты сөйлеуге қатысты тілдік, психологиялық,
физиологиялық т.б. ақпараттардың басын біріктіретін когнитивтік
категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің көмегімен
ақпараттың берілу, сақталу тәсілдері мен құрылымы жайында түсінікті
кеңейтеді және машиналық аударма, ақпараттық ізденіс, есептеу жүйесімен
байланысты бірқатар қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді - деген
анықтама береді [8,32].

1.2 Лингвистикалық гендерологияның пайда болуы мен оның негізгі
бағыттары

Қазіргі линвистикалық парадигмаға гендер ұғымы басқа гуманитарлық
ғылымдарға қарағанда кейінірек, атап айтқанда, өткен ғасырдың аяғына таман
енді. Бұл салаға қатысты еңбектер Батыс тіл білімінде пайда болып, әйел мен
ер адамның тілдеріндегі ерекшеліктер туралы алғашқы жүйелі зерттеулер роман-
герман тобындағы тілдерде жүргізілді. Ал орыс тіл білімінде осы тақырып
бойынша тұңғыш зерттеулер тек өткен ғасырдың 80-жылдардың аяғы мен 90-
жылдардың басында қолға алынып, 90-жылдардың ортасына таман іргелі ғылыми
жұмыстар жазылып жарық көре бастады. Біздің республикамыздың отандық тіл
білімінде де гендерлік қатынасқа байланысты зерттеу жұмыстары ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХІ ғасырдың басында басталып, қазіргі уақытта жаңа бағыттағы
жүйелі зерттеулер жалғасуда. Бүгінгі күні бұл бағыттағы үдеріс басталып, өз
жалғасын тауып жатқандығын нық сеніммен айта аламыз. Осылайша отандық тіл
білімінде де жаңа бір бағыттың – лингвистикалық гендерологияның (немесе
гендерлік лингвистиканың) пайда болғандығын айтуға болады.
Қазіргі заманғы Ресей тіл білімінде гендерлік лингвистикаға қатысты
көптеген ғылыми еңбектер жазылып, жарық көре бастады. Солардың ішінде А.В.
Кирилинаның Гендер: лингвистические аспекты, М., 1999 атты ғылыми жұмысын
ерекше атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде ер мен әйелдің тіліндегі
ерекшеліктерді сипаттап, гендердің теориялық үлгісін көрсетеді, сонымен
бірге тіл біліміндегі гендер мәселесіне қатысты зерттеулерге жүйелі
методологиялық талдау жасайды. Гендерлік лингвистиканы зерттеудің
әдістемесін әзірлеуге байланысты мәселелер қазіргі тіл біліміндегі өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Батыс тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің жай-күйіне назар
аударсақ, олар аталмыш мәселеге үш түрлі көзқараста қарайды [9] [i][4]
Бірінші көзқарас бойынша әйел мен ер адамның тіліндегі ерекшелікке
әлеуметтік тұрғыда қарап, оны қоғамдағы әлеуметтік биліктің бөліну
ерекшеліктерімен түсіндіреді. Мұнда ер адамның тілі мен әйелдің тілі
әлеуметтік иерархияның түрлі сатыларында қолданылатын, негізгі тілден
қызметі жағынан ерекшеленетін тіл деп анықталады.
Екінші көзқарас бойынша әлеуметтік психолингвистикалық тұрғыда ер
адамның тілі мен әйелдің тілі олардың жыныстық ерекшелігіне байланысты
деген ғылыми түсінік қалыптасқан. Осы бағытта зерттеу жүргізуші ғалымдардың
статистикалық көрсеткіштері бойынша немесе екі жыныс өкілдерінің сөйлеу
тіліндегі параметрлерді анықтаулары бойынша ер мен әйелдің тіл мәдениетіне
психолингвистикалық теория тұрғысынан келудің мәні зор.
Үшінші бағыттың өкілдері ер мен әйелдің тілдік ерекшеліктеріне
когнитивтік аспектіде қарап, өз теорияларын дәлелдеуге тырысады. Олар үшін
тілдік категориялардың когнитивтік негіздегі біртұтас лингвистикалық
үлгісін жасау аса маңызды болып отыр.
Қазіргі заманғы ғылыми парадигмада аталған барлық үш бағыт та бір-
бірін өзара толықтырушы деп есептеліп, гендерлік лингвистиканың тұтас бір
қаңқасын құрастыруға үлес қосады деген пікірлерге қосылуға болады.
А.В.Кирилина лингвистикалық гендерологияның өзекті мәселелеріне жүйелі
де нақты талдау жасай келе, аталған бағыттың ұстанымы мен методологиясы
тұрғысынан концептуалды бөліністегі негізгі алты бағытты атап көрсетеді.
[ii][5]
Әлеуметтік гендерлік зерттеулер.
Феминистік лингвистика.
Екі жыныс өкілдерінің тілдік ерекшеліктерін зерттеуші нағыз гендерлік
зерттеулер.
Маскулиндік зерттеулер (ХХ ғасырдың аяғында пайда болған ең жас бағыт).
Психолингвистикалық зерттеулер. (Бұл бағыттың шеңберінде нейролингвистика
саласында зерттеулер жүргізілуде, сонымен бірге онтогенездің тілін зерттеу,
атап айтқанда, әйел мен ердің тілдеріндегі ерекшеліктер мен айырмашылықтар
туралы зерттейтін биодетерминистік бағыт).
6. Гендерлік субмәдени жорамалды қарастыратын лингвомәдени
зерттеулер.[iii][6]
Дегенмен де зерттеуші А.В. Кирилина жоғарыдағы жіктелімдердің барлығы
да шартты деуге болатындығын, аталған бағыттардың барлығы да өзара бір-
бірімен тығыз байланысты екендігін, себебі санамаланған топтардың өз ішінде
ұқсас мәселелері де, зерттеу нысандары да ортақ деп санайды.
Біріншіден, ер мен әйелдің адами тұрғыдан да бір-біріне жақын
екендігін, ал олардың тілдерінің де байланысты екендігін зерттеу нысанынан
білеміз, яғни тілдегі номинация, лексика, грамматика сияқты салалардың
барлығын да екі жыныс өкілдерінің қолданатындығы белгілі. Мұндай
зерттеулердің негізгі нысаны тілдегі ер мен әйелдің тілі деген бөліністің
қалай пайда болатындығы, олардың қоршаған дүниені бағалауы, бағалауыштық
мәннің қай салада көбірек таралғандығы болып табылады.
Екіншіден, лингвистикадағы гендерлік зерттеулердің мақсаты әйел мен ер
адамның мінез-құлқына байланысты болуы мүмкін. Мұндай зерттеулер әлеуметтік
детерминизм немесе биодетерминизм шеңберінде болады.
Үшіншіден, тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер пәнаралық
салғастырмалы сипатта өте жиі жүргізілетіндігін атап өтуге болады.
Төртіншіден, лингвистиканың кез келген саласы гендерлік сипатта
қарастырылуы мүмкін.
Бесіншіден, тіл біліміндегі гендер мәселесі қолданбалы сипатта
екендігін де атап өту керек, сондықтан да осы саладағы зерттеу
парадигмалары айтарлықтай табысқа жетіп, тілді зерттеудің жаңа қырларын
көрсете білді. Бұған біз алдағы тарауларда тоқталамыз. [iv][7]
Сонымен бірге орыс тіл білімінде лингвистикалық гендерологияның даму
үрдісінде постмодернизм теориясы шеңберінде жазылып жатқан еңбектерді айта
кету керек. Осы салада зерттеуші ғалымдар әйел мен ер адамның тілдік
ерекшеліктерін билік, бағыныштылық және құдайшылық тұрғысынан
қарастырып, феминизм идеологиясы негізінде зерттейді.

1.3 Феминистік лингвистиканың пайда болуы

Феминистік лингвистика немесе тілдегі феминистік сын тіл білімінде
өткен ғасырдың 60-70 жылдары пайда болды. Оның пайда болуына
экстралингвистикалық та, интралинвистикалық та себептер әсер етті.
Экстралингвистикалық себептің пайда болуына көптеген оқиғаларды, атап
айтқанда, АҚШ пен Еуропадағы Әйелдердің жаңа қозғалысын, Батыстағы
феминизм идеясының кең қанат жаюын, соның ішінде когнитивтік эволюция деп
аталған постмодернистік философияның дамуын жатқызуға болады.
[v][10].[vi][11] Тілдегі феминистік ағымның пайда болуына мыналар да түрткі
болды. Біріншіден, өткен ғасырдың 50-60 жылдарында лингвистикада –
психолингвистика, квантитативті әлеуметтік лингвистика, прагматика, қатысым
теориясы сияқты бағыттардың пайда болуы себеп болса, екіншіден,
лингвистика тарихында адам факторын тіл арқылы зерттеу және адамзат тілі
мен оның биоәлеуметтік сипаты, соның ішінде оның жынысы алдыңғы қатарға
шықты. Үшіншіден, ғылымдағы парадигмалардың орын ауыстыруы (құрылымдық
зерттеуден прагматикаға көшу) және әлеуметтік ғылымдарда гендерлік
зерттеулердің дамуы үшін ғылыми база мен методологияның пайда болуы да әсер
етті [10,19]
Бұл бағыттың пайда болу тарихы отыз жылға жуықтайды. 1970 жылы Мэри
Рич Кей Калифорния университетінде ер адамның тілі мен әйелдің тіліне
арналған семинар ұйымдастырса, содан кейінгі 1975 жылы өткізілген
семинардың материалдары бойынша Ер мен әйел тілі (Мужскойженский язык)
атты кітап шығарды. [vii][13] Тілдегі феминистік сын бойынша негізгі
жұмыстардың бірі ретінде 1975 жылы Робин Лакоффтың Әйелдің тілі мен орны
(Язык и место женщины) атты ағылшын тіліндегі зерттеуін, [viii][14] Луиза
Пуштың Неміс тіліндегі ер адамның тілі атты монографиясын [ix][15] және
Сента Тремель-Плетцтің Женский язык — язык перемен атты еңбегін [x][16]
атап өту керек [11, 12, 13].
1976 жылы ағылшын тілінде Әйелдер мен тіл атты арнайы журнал
шығырылады. Онда тілдегі феминистік сын бойынша халықаралық және пәнаралық
зерттеулер туралы ақпараттар басылады. Феминистік лингвистика өкілдерінің
басты мақсаты патриархатты сынап, әйелдің қоғамдағы орнын көтеру болып
табылады. Осы мақсатта тілге де реформа жасап, әйел бейнесінің төмен
екендігін қатты сынға алады.
Феминистік сынның теориялық негізі ретінде В.Гумбольдтың және оның
ізін жалғастырушылардың кейбір көзқарастары мен сынға арналған негізгі
тұжырымдарын атауға болады. Сонымен бірге Сепир-Уорфтың тілдік
салыстырмалылық теориясына арналған атақты жорамалын (гипотеза) да айтып
кету керек [14]
В.Гумбольдтың пікірінше, тіл — бұл ұлттық рухтың бір көрінісі, сыртқы
дүниемен адам ойының арасындағы аралық әлем, ол әлемді түрлі идеяларға
айналдыратын және әлемді өзгерте алатын үлкен бір күш болып табылады.
Қатысымдық қызметтің көмегімен тіл сөйлеушінің вербальды (сөз арқылы)
хабарламасын адресатқа жеткізуді қамтамасыз етеді. Сонымен бірге тіл әлемді
үлгілейтін бейнелер жиынтығынан құралған білім ретінде адамзатқа қызмет
етуші құрал болып табылады. Әлемнің тілдік бейнесі санада орнығып, үнемі
толығып, адам мінезін реттеп отырады. Тіл әлемнің қандай да бір үзіктері
туралы танымды айтылым түрінде жеткізетін қатысымдық қана қызмет
атқармайды. Ол сонымен бірге жинақталған білім қорын жадта сақтап, оны
жүйелеп реттеуде де және сол ақпараттарды өңдеуде де маңызды рөл атқарады.
Тіл адам баласын табиғаттың өзге тірі бөлшектерінен ажырататын негізгі
белгісі болып табылады. В. Гумбольдтше айтар болсақ, тіл жанның үздіксіз
әрекетін көрсетеді және ойды жеткізу үшін дыбыстардан құралады [1].
Лингвистикалық салыстырмалылық жорамалы тұжырым ретінде АҚШ-та ХХ
ғасырдың отызыншы жылдарында пайда болды. Осы жорамалға сәйкес тіл тек
қоғамның өнімі ғана емес, сонымен бірге менталдық пен қоғамдағы пікірлердің
құралы болып табылады. Тіл адамдардың ойы мен көзқарасын білдіреді, бұл
сыртқы әлемді тану тәсілі болып табылады.
Қазіргі уақытта феминистік сынның екі бағытын атап өтуге болады.
Біріншісі әлемнің тілдік бейнесіндегі әйелдер бейнесіне кемсітушілікпен
қарау немесе әйелдерге қарсы бағыттағы тілдік жүйедегі ассиметрия болып
табылады. Оның өкілдері әлемге ер адамдардың көзімен қарап бағалауды
ұсынады. Бұдан шығатын қорытынды патриархатты қоғамдағы тілдердің барлығы
да ер адамның тілі болып табылады. Ал әйелдердің тілі жағымсыз
коннотациялармен және жағымсыз мінездемемен беріледі. [xi][35]
Аталған бағыттағы зерттеудің негізгі нысаны болып тілдің лексикалық
қоры алынды, себебі онда әйелге қатысты жағымсыз бірліктер нақты беріледі.
Осы бағыттағы зерттеулер мынадай қорытындыға алып келеді: сөз таптарын
зерттейтін грамматикалық категориялардың тұлғалары бойынша синтаксистік
деңгейге сәйкес адам және еркек ұғымдары еуропа тілдерінде бір-бірін
алмастырушы ретінде қаралады, ал әйелге қатысты тұлғалар ер адамға қатысты
тұлғалардан туындаған деген көзқарас қалыптасқан. Мысалы, (Lehrer —
Lehrererin (учитель-учительница (нем.)), Student — Studentin (студент —
студентка (нем.)).
Көптеген еуропа тілдерінде (тек оларда ғана емес) әйел бейнесіне
қатысты жағымсыз сапалық қасиеттер орын алған. Әсіресе, мұндай қасиеттер
әйел мен ер адамды қарсы қойып сипаттайтын тілдің фразеологиялық қорында
жақсы сақталған.[xii][37] Мысалы, ағылшын тіліндегі Men are the stronger
sex, Men should be bosses and women should work for them, A woman's place
is in the home, It's a man's world деген оралымдар былайша аударылады:
Еркек — бұл күшті жыныс иесі, еркектер қожайын болып, әйелдер оларға
бағынулары тиіс. Әйелдің орны — үйде, еркектің орны – түзде.
Ағылшын тілінде man, fellow, brother (адам, жігіт, аға) сөздерінен
туындаған сөздер өте көп. Жоғарыда аталған man, fellow, brother сөздері
жалпылауыш қызмет атқарады, бірақ та тілдегі феминистік сын олардың тілде
қолданылуы адамдардың арасындағы субординацияны білдіреді деп
есептейді.[xiii][39] Осы мәселе бойынша А.П. Нильсен, мысалы, ағылшын
тіліндегі ер адамның тегіне байланысты сөздер (слова мужского рода) үлкен
мәртебеге ие және айтарлықтай жеткілікті дәрежеде деп санайды. Сондықтан да
олардың көпшілігі mankind, brotherhood, Irishman, Frenchman, Scotsman,
spokesman, bachelor's&master's degrees, fraternity, fellowship (ағылшын
тілінен аударғанда бұл сөздер мынадай мағыналарды береді: адамгершілік,
туысқандық, ирландық, шотландық, француз, шешен, бакалавр және магистрлік
дәреже, ынтымақтастық және т.б.) күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің
жасалуына негіз болған.[xiv][40] Бұл сөздердің қолданыста болуы ұзақ
уақыттар бойы әйелдердің когнитивтік қызметін шектеп, олардың саясатпен,
спортпен, білім және басқа да салаларда жұмыс істеуіне кедергі келтірді.
Мысалы, АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Мадлен Олбрайтты шетелге шыққан
кезекті бір сапарында Фаиненшеэл Тайме газеті оның гардеробын мұқият
сипаттаудан әрі аспап еді. Ал Нъюсвик журналы Мадлен Олбрайттың жаңа
лауазымын таныстыра отырып, оны ажырасқан ана деп жазды.[xv][41] Содан
кейін ажырасу барысын егжей-тегжейлі сипаттап еді.[xvi][42]
Феминистік лингвистика өкілдерінің ойынша, тіл қазіргі қоғамдағы
гендерлік бөліністің көнерген бір көрінісі болып табылады. Олардың
пікірінше, әйелдердің орны – отбасы, ошақ қасы, бала тәрбиесі, көршілермен
өсек айту [15, 15-20].
Қорыта айтқанда, бірінші тарауда Тіл өз ішінде және өзі үшін және
Антропоцентрлік лингвистика деген екі парадигмамен байланысты негізгі
мәселелер когнитивтік және гендерлік тұрғыда қарастырылды.

ІІ. АДАМНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ЖЫНЫСЫНА ҚАТЫСТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР

2.1 Қазақ тіліндегі адамның жас ерекшелігіне қатысты тілдік бірліктер

Адамның жас ерекшелігі мен жынысына байланысты атаулар мен сол
атауларға қатысты тілдік бірліктер кез келген тілдің сөздік қорының қомақты
бір саласы. Бұлар – әрбір халықтың жанына жақын, рухани мәдениетінің
сипатын дәл көрсететін лексика-семантикалық топ. Мұндай атаулар өмірде жиі
қолданылатыны белгілі. Біз адамның жас ерекшелігіне қатысты атауларды он
томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне сүйене отырып, мынадай үш топқа
жіктеп алдық:
1. Сәби - қарт
1) Әлди, бөпе, бөбек, сәби, нәресте, бүлдіршін, балдырған, балғын,
балақай, балапан, бала.
2) Жеткіншек, жас, жасаң, жасөспірім, жас ұрпақ, жас ұлан, жігіт.
3) Ересек, есейген, егде, отағасы, кексе, қақсал, мосқал, кәрі, қарт,
қария, ақсақал.

2. Ұл – ата

1) Ұл, ұлан, бозбала, жігіт, жігіт ағасы.
2) Күйеу, күйеу бала, күйеу жігіт, әке.
3) Ері, күйеуі, жұбайы, жары, байы.
4) Ата, бергі ата, арғы ата, түп ата, баба.
5) Ер, еркек, шал, ақсақал.
6) Хан, ханзада, би, бек, бегім, бекзада.
7) Құл, құлшар, құтан, малай, жалшы.

3. Қыз - ана
1) Қыз, қыз бала, әйел бала, бойжеткен, қалыңдық.
2) Келін, келіншек, ару.
3) Зайып, жар, қосақ.
4) Әйел, қатын, ана, апа, шеше, әже, кейуана, кемпір.
5) Бибі, бике, бикеш, ханша, ханым.
6) Бәйбіше, тоқал, күндес, күң, күңше.
7) Жесір, ұрғашы.
Қазақ халқында бір ғана бала сөзінің этнолингвистикалық мағынасына
байланысты мынадай ұғым-түсініктердің бар екендігі айқындалды:
1) Бала – адамның бауыр еті.
2) Бала – бақыт.
3) Бала – өмір қызығы.
4) Бала – базар.
5) Балалы үй – базар, баласыз үй – қу мазар.
6) Бала – әке өмірінің жалғасы.
7) Бала – байлық.
8) Бала, баланың ісі – шала.
9) Бала қамы – ата-ананың мойнында.
10) Бала тәрбиесі – басты міндет.
Болмаса, жігіт сөзінің қазақ ұғымындағы түсінігіне келелік. Бұл
сөздің де кемінде он шақты этнолингвистикалық мән-мағынасы бар екендігі
анықталды. Олар:
1) Жігіт – ел сәні.
2) Жігіт – халық намысы.
3) Жігіт – ел қорғаны.
4) Жігіт – көпке ортақ.
5) Жігіт көркі – пырақ.
6) Жігіт қаруы – бес қару.
7) Жігітке жалғыздық жараспайды.
8) Жігіт – жолдасымен жігіт.
9) Жігіт сында шыңдалады.
10) Жігіттің осал жері – әйел.

2.2 Қазақ тіліндегі адамның жынысына қатысты тілдік бірліктер

Еркек жыныстыларға қатысты бұл лексика-семантикалық топқа жататын
атауларды шартты түрде үшке бөліп қарастырдық. Этнолингвистикалық
мағыналары жағынан бұлардың ішіндегі өнімділері ұл, ер, әке, ата сөздері
екендігі анықталды. Ұл сөзі -5, әке -7, ата -12, ал ер сөзі -20
этнолингвистикалық мағынаға ие екендігі дәлелденді. Мәселен, ер сөзі
мынадай мән-мағына бере алады:
1) Елі бардың – ері бар.
2) Ер жігіт елге бітеді.
3) Ер – ел қорғаны.
4) Ердің аты –ер (батыр, ер жүрек).
5) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.