Ұйымдасқан қылмыстық
Кіріспе
1. Ұйымдасқан қ ылмыс нысанының түсінігі
2. Қылмыстық құқық теориясындағы ұйымдасқан қылмыс нысандары түсінігінің дамуы
2.1. Ұйымдасқан қылмыс нысандары жөніндегі теориялық
негізгі ағымдарға және ұйымдасқан қылмыс нысандарын бөлу критерийлеріне шолу
2.2. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын топтастыру
2.3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын ажыратудың негізгі критерийлері
3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын талдау
3.1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
3.2. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық
3.3. Ұйымдасқан топ
3.4. Қылмыстық қауымдастық
Қорытынды
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ұйымдасқан қ ылмыс нысанының түсінігі
2. Қылмыстық құқық теориясындағы ұйымдасқан қылмыс нысандары түсінігінің дамуы
2.1. Ұйымдасқан қылмыс нысандары жөніндегі теориялық
негізгі ағымдарға және ұйымдасқан қылмыс нысандарын бөлу критерийлеріне шолу
2.2. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын топтастыру
2.3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын ажыратудың негізгі критерийлері
3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын талдау
3.1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
3.2. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық
3.3. Ұйымдасқан топ
3.4. Қылмыстық қауымдастық
Қорытынды
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. ұйымдасқан түрде қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж -142100; 1999 ж - 139431; 2000 ж - 150790; 2001ж - 152168; 2002 ж - 135151; 2003ж - 118485; 2004ж - 143550 қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 7 жылда 1998ж-18529; 1999ж-19798; 2000ж-20528; 2001ж-21129; 2002ж-18741; 2003ж-15790; 2004ж-13808 топ адамдардың жасаған қылмыстары тіркелген. Егер, осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың ішіндегі үлес салмағын анықтасақ, онда 1998 жылы тіркелген қылмыстарда топ адамдардың қылмыс жасауы 13,0%; 1999 ж-14,1%; 2000 ж-13,6%; 2001 ж-13,8% 2002ж-13,8%; 2003ж-13,3%; 2004ж-9,6% алады.
Ал, топ түрінде жасалған қылмыстарға қатысқан адамдардың саны мынандай түрде байқалған. 1998ж-26735; 1999ж-26825; 2000ж-26833; 2001ж-28097; 2002ж-22825; 2003ж-19080; 2004ж-17296.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылға дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Топ адамдардың қылмыс жасауы да 2002 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет етеді.
1995-нші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-нші бабында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1. 1].
Конституцияның 5-нші бабының 3-нші тарауында "Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады"-деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған [1.5] Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте 3
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. ұйымдасқан түрде қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж -142100; 1999 ж - 139431; 2000 ж - 150790; 2001ж - 152168; 2002 ж - 135151; 2003ж - 118485; 2004ж - 143550 қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 7 жылда 1998ж-18529; 1999ж-19798; 2000ж-20528; 2001ж-21129; 2002ж-18741; 2003ж-15790; 2004ж-13808 топ адамдардың жасаған қылмыстары тіркелген. Егер, осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың ішіндегі үлес салмағын анықтасақ, онда 1998 жылы тіркелген қылмыстарда топ адамдардың қылмыс жасауы 13,0%; 1999 ж-14,1%; 2000 ж-13,6%; 2001 ж-13,8% 2002ж-13,8%; 2003ж-13,3%; 2004ж-9,6% алады.
Ал, топ түрінде жасалған қылмыстарға қатысқан адамдардың саны мынандай түрде байқалған. 1998ж-26735; 1999ж-26825; 2000ж-26833; 2001ж-28097; 2002ж-22825; 2003ж-19080; 2004ж-17296.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылға дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Топ адамдардың қылмыс жасауы да 2002 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет етеді.
1995-нші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-нші бабында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1. 1].
Конституцияның 5-нші бабының 3-нші тарауында "Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады"-деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған [1.5] Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте 3
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Қазақстан, 1995.
2. НурсултанНазарбаев: Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002 г.
3. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан, (сравнительные комментарий к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова"Основные концепции уголовного права")- Алматы: Жеті Жарғы, 2001. - 249 с.
4. Каиржанов Е.И. Как нам улучшить законодательство? //Вестник
Министерства Юстиции. 1995, №8. - С.42-45.
5. Туякбаев Ж.А. Актуальные проблемы борьбы с организованной
преступностью и коррупцией. // Борьба с организованной преступностью и
коррупцией. Часть 1 - Алматы: Ралым, 1996. -345с.
6. Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы.//Егемен Қазақстан. 1995. 18 наурыз.
7. Нургалиев Б.М. Организованная преступность и меры борьбы с ней //
Борьба с преступностью в Казахстане. - Алматы: Рылым, 1998. - 380 с.
8. Абдиров Н.М. Стратегия с наркотизмом и наркобизнесом // Борьба с
преступностью в Казахстане. - Алматы: Ғылым, 1998. -380с.
9. Ұлттық қауіпсіздікті күшейту, үйымдасқан қылмыстылықпен және
жемқорлықпен күресті әрі қарай күшейту шаралары туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің 1997 жыл 5 қарашадағы Жарлығы // Егемен
Қазақстан // 1997ж.
10. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. - Алма-Ата, 1955. -300с.
11. Вербовая О.В. Проблемы борьбы с бандитизмом и другимим проявлениями организованной преступности // Борьба с преступностью в Казахстане. - Алматы: Ғылым, 1998. - 380 с.
12. Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. - Москва: Юрид.лит, 1974.-208 с.
13. Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: изд. Саратовского университета, 1991. – 127 с.
14. Учебник уголовного права. Ч. Общая /под ред. Академика
В.Н.Кудрявцева и проф. А.В.Наумова - Москва: Спарк, 1997. - 454с.
15. Герцензон А.А. Уголовное право. Общая часть. - М., 1948.-437с.
16. Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению.
Алма-Ата. Наука, 1968. - 188с.
17. Спиркин А.Г. Основы философии. - Москва: Политиздат, 1988. -591с.
18. Кішібеков Д., Сыдықбеков Б. Философия. - Алматы, 1994. - 394 19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. - Алматы: Юрист,
2004 ж.-1446.
20. Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. - Свердловск, 1962. 4.2. – 2 21. Дриль Д А. Учение о преступности и мерах борьбы с нею. Сп. 1912. -
328с.
22. Трайнин А.Н. Учение о преступлении. - М., 1941.-159 с.
66
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Қазақстан, 1995.
2. НурсултанНазарбаев: Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002 г.
3. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан, (сравнительные комментарий к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова"Основные концепции уголовного права")- Алматы: Жеті Жарғы, 2001. - 249 с.
4. Каиржанов Е.И. Как нам улучшить законодательство? //Вестник
Министерства Юстиции. 1995, №8. - С.42-45.
5. Туякбаев Ж.А. Актуальные проблемы борьбы с организованной
преступностью и коррупцией. // Борьба с организованной преступностью и
коррупцией. Часть 1 - Алматы: Ралым, 1996. -345с.
6. Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы.//Егемен Қазақстан. 1995. 18 наурыз.
7. Нургалиев Б.М. Организованная преступность и меры борьбы с ней //
Борьба с преступностью в Казахстане. - Алматы: Рылым, 1998. - 380 с.
8. Абдиров Н.М. Стратегия с наркотизмом и наркобизнесом // Борьба с
преступностью в Казахстане. - Алматы: Ғылым, 1998. -380с.
9. Ұлттық қауіпсіздікті күшейту, үйымдасқан қылмыстылықпен және
жемқорлықпен күресті әрі қарай күшейту шаралары туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің 1997 жыл 5 қарашадағы Жарлығы // Егемен
Қазақстан // 1997ж.
10. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. - Алма-Ата, 1955. -300с.
11. Вербовая О.В. Проблемы борьбы с бандитизмом и другимим проявлениями организованной преступности // Борьба с преступностью в Казахстане. - Алматы: Ғылым, 1998. - 380 с.
12. Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. - Москва: Юрид.лит, 1974.-208 с.
13. Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: изд. Саратовского университета, 1991. – 127 с.
14. Учебник уголовного права. Ч. Общая /под ред. Академика
В.Н.Кудрявцева и проф. А.В.Наумова - Москва: Спарк, 1997. - 454с.
15. Герцензон А.А. Уголовное право. Общая часть. - М., 1948.-437с.
16. Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению.
Алма-Ата. Наука, 1968. - 188с.
17. Спиркин А.Г. Основы философии. - Москва: Политиздат, 1988. -591с.
18. Кішібеков Д., Сыдықбеков Б. Философия. - Алматы, 1994. - 394 19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. - Алматы: Юрист,
2004 ж.-1446.
20. Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. - Свердловск, 1962. 4.2. – 2 21. Дриль Д А. Учение о преступности и мерах борьбы с нею. Сп. 1912. -
328с.
22. Трайнин А.Н. Учение о преступлении. - М., 1941.-159 с.
66
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
1. Ұйымдасқан қ ылмыс нысанының түсінігі
2. Қылмыстық құқық теориясындағы ұйымдасқан қылмыс нысандары
түсінігінің дамуы
2.1. Ұйымдасқан қылмыс нысандары жөніндегі теориялық
негізгі ағымдарға және ұйымдасқан қылмыс нысандарын
бөлу
критерийлеріне шолу
2.2. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын топтастыру
2.3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын ажыратудың негізгі критерийлері
3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын талдау
3.1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
3.2. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық
3.3. Ұйымдасқан топ
3.4. Қылмыстық қауымдастық
Қорытынды
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
3
12
18
28
31
34
40
49
53
59
63
64
66
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж -142100; 1999 ж - 139431; 2000 ж -
150790; 2001ж - 152168; 2002 ж - 135151; 2003ж - 118485; 2004ж - 143550
қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 7
жылда 1998ж-18529; 1999ж-19798; 2000ж-20528; 2001ж-21129; 2002ж-18741;
2003ж-15790; 2004ж-13808 топ адамдардың жасаған қылмыстары тіркелген. Егер,
осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың ішіндегі үлес салмағын
анықтасақ, онда 1998 жылы тіркелген қылмыстарда топ адамдардың қылмыс
жасауы 13,0%; 1999 ж-14,1%; 2000 ж-13,6%; 2001 ж-13,8% 2002ж-13,8%; 2003ж-
13,3%; 2004ж-9,6% алады.
Ал, топ түрінде жасалған қылмыстарға қатысқан адамдардың саны мынандай
түрде байқалған. 1998ж-26735; 1999ж-26825; 2000ж-26833; 2001ж-28097; 2002ж-
22825; 2003ж-19080; 2004ж-17296.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылға
дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Топ адамдардың қылмыс
жасауы да 2002 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет етеді.
1995-нші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-нші бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1. 1].
Конституцияның 5-нші бабының 3-нші тарауында "Мақсаты немесе іс-
әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның
тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға
бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-
ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады"-
деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған [1.5]
Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан
еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
3
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі
тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды
баяндамасында "еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады",-деді [2. 3]. Бұл бір
жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын
өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын
алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ү.С.Жекебаев "жаңа,
әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық
күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық
реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және
субъективтік себептері де болды",- деді [3.9].
Профессор Е. Л. Қайыржанов "Социалистік қағидадан аяқ астынан бас
тарту және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған
құқықтық жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді",- деген [4. 42-45].
Соның бір көрінісі ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі
қазіргі әлеуметтік-қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке
келтірілуде.
Ж.А.Тұяқбаев "нарықтық қатынастардың басталуы қоғамның келбетін,
азаматтардың психологиясын түпкілікті өзгертіп жіберді. Бұл қатынастарды
реттейтін заң толық жасалмай, ол заңдар күш алмай ұйымдасқан қылмыстылық
пен жемқорлықты басу туралы айтып та керегі жоқ",- деді [5.4].
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен Қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндеғі Кеңес құру туралы"
1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы" 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, "Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету
жөніндегі қосымша шаралар туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы" 1994 ж.
21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндеғі шұғыл шаралар туралы"
1995 ж. 17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы" 1995-нші жылғы 18 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық
нысандары анықталып және алғашқы рет арнайы жеке бапта көрсетілді [6. 1.].
Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен құқық қорғау органдарының жетекшілері
ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу туралы арнайы заң қабылдау туралы
ұсыныстар да білдіруде [7.49 .].
Сонымен бірге осы Қазақстан Республикасының Президентінің 1995-нші
жылғы 17-нші наурыздағы №2122 Жарлығы бойынша Қазақстан
4
Республикасының Қылмыстық Кодексінде қылмыстық топ немесе қылмыстық
қауымдастық ұйымдастырғаны немесе оларға басшылық еткені, қылмыстық
қауымдастыққа қатысқандығы үшін қылмыстық жауаптылық жүктейтін 63-2-нші
бабы дүниеге келді. Бүған заңды негіз туындады. Себебі елдің нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан қылмыстылықтың әртүрлі
көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Н.М. Әбдіров осы мәселе туралы
"соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған қылмыстылықтың нашақорлық және
наркобизнес саласында өзінің бақылау жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға
болады" деген болатын [8. 19 .]. 1997 ж. 5-қарашадағы ҚР Президентінің
"Ұлттық қауіпсіздікті күшейту, ұйымдасқан қылмыстылықпен және нашақорлықпен
күресті әрі қарай күшейту шаралары туралы" Жарлығында бұл қауіпті
құбылыспен күресті қарқындатудың алғашқы кезектегі шаралары анықталған.
Қылмысты бірлесіп жасаушылық немесе қылмысқа қатысушылық қоғамдық
өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория
жүзінде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде 1940 жылдардан бері даулы
болып келе жатыр. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелеріне
осы күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы монографиялық еңбектерінде
зерттеу жасалынды. Атап айтқанда А.Н. Трайнин, М.И. Ковалев, Ф.Г. Бурчак,
П.И. Гришаев, Г.А. Кригер, М.А. Шнейдер, П.Ф. Тельнов, Р.Р. Галиакбаров,
А.М. Царегородцев, В.С. Прохоров, Н.Г. Иванов, А.И. Гуров, Ү.С. Жекебаев,
Ғ.Ы.Баймурзин, Р.Н. Судакова, Н.Г. Угрехелиндзе, Р.Д. Сабиров, Л.Д.
Гаухман, Б.М.Нұрғалиев, М.Д. Шаргородскийдің арнайы монографиялық
еңбектерінде, .А. Куринов, А.А. Пионтковский, Ю.М. Ткачевский, Ю.А.
Красиков, И.М. Карпец, В.А. Владимиров, Д.О. Хан-Магомедов, А.Ф.Зелинский,
Н.А. Беляевтардың оқулық құралдарында, Р.Д. Сабиров, А.Н. Телеченко, Н.В.
Володько, У.Лыхмус, П.К. Франгополов, А.Ф. Ананьин, И.А. Ребане, В.Н.
Чернов, О.К. Галикрелидзелердің журналдық мақалаларында қылмысқа
қатысушылықтың әр жакты мәселелері қарастырылды.
Осы аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және
практикалық маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен
бағыттар, қоғам үшін қауіпті құбылыс болып табылатын бірлесіп қылмыс
жасаушылыққа қылмыстық-құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды
ұйымдастыруға бағытталған. Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір
тектес шешімдерден гөрі, әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы
пікірлерді көптеп келтіреді. Қылмысқа қатысушылық мәселесін зерттеген
авторлар қанша ой, тіл шешенділігімен қарастырса да қылмысқа қатысушылықтың
қоғамға қауіптілік дәрежесі, нысандары, түрлері, қылмысқа қатысушылардың
жауаптылығы, олардың әрекеттерін саралау тәрізді мәселелері әлі де даулы
болып қалып бара жатыр. Осы жоғарыда аталған қылмысқа қатысушылықтың даулы
мәселелерінің бірі қылмысқа қатысушылықтың нысандары болып табылады.
Зерттеуші ғалымдар еңбектерінде әр түрлі атаудағы біркелкі емес нысандарды
келтірген.
Бір байқайтынымыз қылмысқа қатысу нысандарының біркелкі шешілмеуінің
бір себебі, ол бұл мәселенің толық, жеткілікті зерттелмеуінде болып
табылады. Авторлар еңбектерінде қылмысқа қатысудың нысандарын топтастыру
мәселесін 2-3 бет көлемінде ғана қарастырған. Олар өз
5
нысандарын топтастырғанда басқа авторларға ұқсамайтын өзгеше атаумен атай
отырып, осылай атауының себебінде келтірмейді. Сонымен қатар, авторлардың
қылмысқа қатысу нысандарына берген анықтамасынан да кейде алшақтық
кездестіруге болады.
Қылмысқа қатысу нысандарының ең даулы тұсы, ол нысандарды топтастыру
негізіне алынатын бөлу критерийі болып табылады. Жұмыстың тиісті бөлігінде
көрсетілгендей ғалымдар әртүрлі белгілерді бөлу негізі ретінде ұсынады.
Ұсынылған бөлу критерийлері мағынасы жағынан анық емес және нысандарды бөлу
негізі талабына төтеп бере алмайды. Осы
баяндалған жағдайлар тақырыптың өзектілігін көрсетеді, оның теория және
практика жүзінде маңыздылығы, тақырыпты таңдаудың себепшісі болып табылады.
Осы дипломдық
зерттеудің объектісіне, бірлесіп қылмыс жасаушылық түрлерінің ерекше
белгілеріне қарай пайда болатын, қылмысқа қатысу нысандары алынып, сонымен
бірге қылмысқа қатысу нысандарын бір критерийде ажырату мәселесі енеді.
Зерттеудің затын қылмысқа қатысушылықтың
нысандарын қарастырылған және қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
табиғатынан тек бірнеше адамдардың қатысуымен ғана жасала алатын
қылмыстарды қарастыратын нормалар, сонымен қатар заңдылықпен құқық қорғау
қызметін одан әрі жетілдірудің амалдарын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, қылмыстық құқықтық заңдылықты және оны
қолдану тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған
теориялық мәселелерді толығымен зерттеу және ол үшін ұтымды, әрі дұрыс
бағытта шешім көрсету болып табылады. Қойылған мақсаттар жұмыстың
міндеттерін де білдіреді және олардың қатарына мыналар жатады: - Қылмысқа
қатысушылық нысандарын анықтау.
- Ол нысандарға қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі қандай
қылмысқа қатысушылық түрлері жататындығын анықтау.
- Қылмысқа қатысу нысандарын тек бір
критерийде бөле алатын белгіні анықтау.
- Қылмысқа
қатысушылық нысанына арнайы түсінік беру.
- Қылмысқа қатысушылықтың әрбір
нысанына түсінік беріп және объективтік,субъективтік тұрғыдағы
ерекшеліктерін көрсете отырып сипаттама жасау.
- Мәселенің даулылығын жою мақсатында бізге
дейінгі осы тақырыпты зерттеген ғалымдардың берген пікірлерінің күмәнді
тұстарын,оныңсебептерін анықтау.
- Қылмыстық заңның 31-нші және 235-нші
баптарының теориялық және практикалық тұрғыда қойылатын талаптарға
сәйкестігін анықтау,сәйкес келмеген жағдайда оны көрсетіп, заң
шығарушылық ұсыныс
жасау.
Осы мақсаттарды орындау үшін қылмысқа қатысушылық нысандарын
қарастыратын өткен және бүгінгі уақыттардағы заңдылықтардың қүрылысы және
осы бағыттағы қылмыстылықпен күресу бойынша жүргізілген сот -тергеу
тәжірибесі материалдары, сонымен қатар осы мәселе бойынша бүрын жүргізілген
теориялық ойлар, пікірлердің қүндылығы мен кемшіліктері бағаланды және
жүмыстың жазылуы барысында қүнды пікірлер еленіп, кей пікірлердің
күмәнділігі ескерілді.
6
Зерттеудің әдістемелік жәпе теориялық негізін, нақты шындықты танудың
жалпы негізі ретіндегі диалектикалық және қисындық заңдылықтар құрайды.
Жұмысты жазу кезінде осы мәселені зерттеген ғалымдардың пікірлерін
салыстыру, заң сөзін барынша халыққа түсінікті тілде келтіру, статистикалық
талдау, әлеуметтік, қисынды-заңдылық, сараптамалық бағалау әдістері кеңінен
қолданылды.
Осы жүмыстың теориялық негізі ретінде осы тақырыпқа тікелей қатысты
жазылған монографиялық еңбектер мен оқулық әдебиеттер алынды. Сонымен қатар
психология, әлеуметтану, дүниетану, философия ғылымдары бойынша жазылған
еңбектерде қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, ол қылмысқа қатысушылық нысандарын
топтастыру мәселесінің Қазақстан Республикасы көлемінде бірінші рет жеке
монографиялық зерттелуімен анықталады. Сонымен бірге осы мәселені зерттеу
1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген қылмыстық заң негізінде орындалды.
Еліміздің экономикалық жүйесінің өзгеруіне, жалпы қоғамның даму бағытының
өзгеруіне байланысты жүмыстың жекелеген мәселелерін қарастыруда, дәлірек
айтқанда қылмысқа қатысушылықтың түрлерін келтіруде жаңа қылмыстар түрлері
де қамтылды.
Жұмыста, қылмысқа қатысушылық нысандарын анықтау және оларга сипаттама
беру кезінде, атап айтқанда қылмыстық үйым және қылмыстық қауымдастық
тәрізді нысандарды ендігі жерде жаңа бағытта зерттеу керек екендігі
дәлелденді. Оның дәлелі, қазіргі экономикалық қүрылыстың өзгеруі,
коммерциялық немесе жеке кәсіпорындардың көбеюі, олардың қылмыстылығы болып
табылады. Елдің мұндай қогам түрі өзгеруі кезінде, заңдылық тәртібінің де
бірқалыпқа келмеуі кезеңінде қылмыстылыққа, оның ішінде үйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстылыққа бой беруі және олардың қүрылысы күрделілене
беретіндігі күмәнсіз жәйт. Диссертант қарастылылган мәселе бойынша бір
қатар теориялық даулы пікірлерді қайта қарап, өз шешімін келтіреді және көз-
қарасын білдіреді, сонымен қатар қылмыстық заңның қатысу нысандарын
қарастыратын нормаларын жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар келтіреді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Дипломдық зерттеуде, қылмысқа қатысушылық нысандарының
теориялық мәселелері қаралғандықтан, онда қылмысқа қатысу
нысандарының бөлу критерийі кеңінен қаралып, жаңа бағыттағы шешім
жасалып, ол дәлелденді. Бұл мәселені жаңа бағытта зерттеуге итермелеуші
бірден-бір себеп, ол қылмысқа қатысушылық нысандарына ғалымдардың
ұсынған бөлу критерийіне бір-бірінің қанағаттанбауы еді.
Өйткені,ол ұсынылған бөлу критерийлері, барлық қылмысқа қатысу нысандарын
бөле алатын сапада емес еді. Жұмыста нысандарды сырт белгіде,яғни нақты
қылмысқа қатысу нысанында жоқ, бірақ осы мәселеге тікелей қатысы
барқылмыстық ниетін қылмысқа қатысушылық түрінде іске асыру тәсілі
деген белгі арқылы бөлу ұсынылды.
2. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, ол субъективтік
белгілернегізінде қылмысқа қатысу нысандары бөлінбейтіндігін
дәлелдеу
7
болып табылады. Субъективтік белгі болып табылатын келісім дәрежесі, тек
қана келісім түрінде ғана жасала алатын ұйымдасқан топпен
қылмыстық қауымдастықты бөле алмайды. Бізге дейін осы мәселені
қарастырған зерттеушілердің көпшілігі, белгілі бір белгінің дәрежесіне
қарай яғни, "аз немесе көп келісім", "үлкен немесе кіші дәрежедегі
тұрақтылыққа" қарай бөлуді ұсынып келді. Қылмыстық құқықта мұндай
белгілерді бөлетін нақты өлшем жоқ.
3. Дипломда, қылмысқа қатысушылық нысаны ретінде нені түсінуіміз
керек деп мәселе қойылып, нысанды философияның объективтік категориясы
ретінде танып, жаңа түрдегі анықтама берілді. Біздіңше, қылмысқа
қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан да көп адамдардың
қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, қылмыстық ниетін қылмысқа
қатысу түрінде іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъективтік және
объективтік белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың
сыртқы көрінісі болып табылады.
4. Дипломдық жұмыстың жаңашылдығының бірі ҚР. ҚК 28-нші бабында
қарастырылған қылмысқа қатысушылар түрлерінің (мысалы, көмектесуші) алдын-
ала келісімсіз түрде жасалатын қылмысқа қатысушылықтарда да кездесетіндігі
анықталады. Мысалы, әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысудың алдын-
ала келісімсіз жағдайда да кездесетіндігін сот-тергеу материалдарын
келтірумен дәлелденді. Осыдан барып, алдын-ала келісімсіз қылмысқа
қатысушылықтың көріністері тек топ болып қылмыс жасауда ғана емес, роль
бөлу арқылы қылмысқа қатысуда да бола алатындығы дәлелденді. Бұрынғы
зерттеушілер тек алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық ретінде, тек топ
адамдардың қылмыс жасауын ғана таныған болатын.
5. Көпшілік авторлар келісімнің мазмүнын анықтап, оған қылмыстың
түрін, орнын, уақытын, әдісін жатқызады. Сонымен бірге кейбір жағдайларды
екі немесе одан көп адамдардың объектіге келтірген зиянының уақыты, орны
бірдей болғанымен қылмысқа қатысуды қүрамайтыны белгілі жәйт. Бірақ біздің
ойымызша келісім мазмұнына кіретін жағдайлар мысалы, уақыты, орны, әдісі,
келісімсіз жасалған қылмыстарда да кездесе алады. Яғни бүл
белгілерді
қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын, анықтаушы түйін немесе кілті келісім
емес, қылмысты бірлесіп орындау болып табылады. Демек, алдын-
ала
келісіммен жасалған қылмыстарда қылмыстың түрі, уақыты, орны тәрізді
белгілер келісіммен анықталса, ал алдын-ала келісімсіз жасалған қылмыстарда
бүл белгілер қылмыс бірлесіп атқарылғанда ғана қылмысқа қатысушылық
болып табылады.
6. Алдын-ала келісіммен әр түрлі рольдерді орындау арқылы қылмысқа
қатысушылықтың жасалуына субъективтік белгілерден келісім әсер
етсе,
келісімсіз түрде әр түрлі рольдер орындалатын қылмысқа қатысушылықта
объективтік белгі болып есептелетін шартты жағдайлар әсер етеді. Мысалы:
таныстық, туыстық және т.б.
7. Жұмыстың келесі жаңашылдығы, ол қылмысқа қатысушылықтағы кінә
8
түрін зерттеуде әдеттегіден басқаша қарастыруды қажет ететіндігі. Қылмысқа
қатысушылықтағы екі жақты байланыстың бұл мәселені зерттеудегі ерекшелігі,
ол қылмысқа қатысушылар қылмыстың жасалуына тікелей мүдделі болғанда ғана
кінә түрі тек тікелей қасақаналық болады да, ал қылмысқа қатысушылардың
барлығы бірдей мүдделі болмаса жанама қасақаналық орын алуы мүмкін.
8. Жұмыста бүгінгі Қылмыстық Кодекстің 31-нші бабында қарастырылған
нысандардың барлық қылмысқа қатысушылық түрлерін қамтымайтындығы
дәлелденді. Алдын-ала келісімсіз түрде жасалған өртүрлі рольдер орындау
арқылы қылмысқа қатысушылық, 31-нші баптағы еш нысанға сәйкес келмейді.
Бұл біріншіден, екіншіден қылмыстық заңның 31-нші бабында қылмысқа
қатысушылықтың барлық нысандары "топ" түрінде алынған, мысалы, күні
бұрын сөз байласпай адамдар тобы жасаған қылмыс, алдын ала
сөз
байласқан адамдар адамдар тобы жасаған қылмыс, үйымдасқан топ, ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар жасау жасау үшін қүрылған үйымдасқан топ
немесе үйымдасқан топтардың бірлестігі жасаған қылмыс - қылмыстық
қауымдастық. "Топ" және "қылмысқа қатысу" үғымдарының
өзара
айырмашылығы ескерілмеген. Бұл мәселені зерттеген ғалымдардың пікіріне
сүйенсек және "топ", "қылмысқа қатысу" ұғымдарының белгілеріне көңіл
аударсақ, онда "топ болып қылмыс жасау" қылмысқа қатысушылықтың бір
нысаны болып саналады. Үшіншіден, қылмыстық кодекстің 31
-нші
бабындағы нысандар бір белғі неғізінде топтастырылу талабына
сәйкес
келмейді. 31-нші баптың 1 және 2 бөліктеріндеғі нысандар алдын
ала
келісімнің болуы немесе болмауына қарай ажыратылып, ал осы баптың 2
және 3 бөліктеріндегі нысандар түрақтылықтың болуы немесе болмауына
қарай ажыратылған. Бүл нысандар бір түтас критерийде ажыратылуы керек
еді, себебі бүл қылмысқа қатысу нысандары бір тектес үғымдар болып
табылады. Төртіншіден, қылмысқа қатысушылықтың әдепкі мағынасы
сақталмаған, қарапайым мағынада қылмысқа қатысу ретінде орындаушыдан
басқа, көмектесуші, үйымдастырушы, азғырушылардың қатысуы алынады.
Бүл талап қазіргі 31-нші бапта ескерілмеғен, онда "топ" үғымы
алынған.
Топ түрінде қылмыс жасау-қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе
ішінара орындау болып табылады. Осыдан 31-нші баптың
бесінші
сапасыздығы шығады, қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау
жүмысы қиындайды. Еғер қылмысқа көмектесуші тәрізді басқа да
қатысушылар қатысса, 28-нші баптың тиісті бөліктеріне сілтеме жасалуы
керек. Бірақ қылмыстық әрекеттерді саралағанда біз алдымен көңілді 31-нші
бапқа аударып, одан кейін ғана 28-нші бапқа аударсақ, 28-нші бапты
қолдану қажеттігі азаяды. Яғни, қылмысты алдымен "топ түрінде қылмыс
жасау" деп бағаласақ, онда эр түрлі рольдер орындау көрінбей қалады.
Сондықтан осы жүмыстың келесі жаңалығы болып табылатын, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 31-нші бабында
қылмысқа
қатысушылықтың жаңа нысандарын келтіріп, олардың анықтамасын мынадай
редакцияда ұсынамыз.
9. а) Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана, бірлескен
түрде
қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ
адамдардың жасаған қылмысы деп танылады.
ә) Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана бірлескен
қылмысында
9
орындаушыдан басқа да қатысушылар қатысса (үйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық деп
танылады.
б) Бір немесе бірнеше қылмыстар жасау мақсатында біріккен екі
немесе
одан көп адамдардың түрақты тобы үйымдасқан топ деп танылады.
в) Қылмыстық әрекеттермен айналысу үшін екі немесе одан да көп
үйымдасқан топтардан қүрылған түрақты қүрылымдық бірлестік қылмыстық
қауымдастық деп танылады.
10. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, ол
қылмысқа
қатысушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау болып табылады.
Диссертацияда қылмысты бірлесіп жасаудың қандай түрлері,
қандай
нысандары, қоғамға қауіптілікті ауырлататындығы талданып, жаңа пікір немесе
шешім келтірілді.
ҚР қолданыстағы қылмыстық заңының 54 бабының ережесіне сәйкес қылмысты
қатысушылықпен жасау барлық кезде қоғамға қауіптілікті ауырлататын жағдай
болып бағаланады. Бүл ережені өзгерту туралы қылмысты қатысып жасау ҚК
Ерекше бөлімі баптарының бөліктерінде ауырлататын қүрам ретінде
көрсетілгенде және қылмысты үйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық
нысандарында жасағанда ғана қоғамға қауіптілікті ауырлатады деген үсыныс
негізделеді.
11. Ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың мүшелерінің
қүрамы біркелкі бола бермейтіндіғі анықталды. Сондықтан мүндай қылмысқа
қатысушылық нысандарының мүшелерін немесе орындаушыларын екі түрге
белуге болады. Бірінші орындаушылар: үйымдасқан топтың, қылмыстық
қауымдастықтың қүрамында қажетті жағдайларда қылмыстың объективтік
жағын орындайтын мүшелер, яғни қылмысты тікелей орындаушылар болып
табылады. Екінші орындаушылар: қылмыстық заңның өзінде қатысушылық
белғісі тікелей көрсетілген жағдайда үнемі біркелкі көмектесушілік тәрізді
әрекеттерді атқарушылар. Мүндай орындаушылар қылмысты қатысу арқылы
орындайды деғен пікірдеміз. Мүндай мүшелердің әрекеттерін саралағанда
Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінің нормаларына сілтеме жасалынбайды.
Егер үйымдасқан топтың, қауымдастық қылмыстарына бір-екі рет қана
қатысқан немесе біркелкі көмектесуші тәрізді рольді белгілі бір эпизодтарда
ғана орындаған жене мүше болуға келісім бермеген қылмысқа қатысушылар
болса, онда олардың қылмысты әрекеттері үшін қылмысты саралау кезінде ҚК
Жалпы бөлмінің 28-нші бабына сілтеме жасалынуы керек.
12.Бұған дейінгі зерттеулерден қылмыстың арнайы
субъектілері
қатысушылықта тек орындаушы түрінде қатыса алады деген
пікір
қалыптасқан. Зерттеу барысында арнайы субъектілер тек орындаушы ғана
емес, көмектесуші ретінде де қатыса алатындығы анықталды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы, ол жүмыстың мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдерді, ұсыныстарды мынадай бағыттарда қолдануға
болатындығын білдіреді: Қазақстан Республикасы қылмыстық заңын жетілдіру
мақсатында, яғни жүмыста келтірілген ұсыныстарды, қорытындыларды қылмыстық
заңның осы мәселесін жетілдіру жұмыстарында қолдануға болады.
Қылмыстық заңның теориялық мәселесі ретінде алдағы уақыттарда әлі
10
де даулы мәселеге соқтырмау үшін, жұмыста үсынылған шешімдерді пайдалануға
болады.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау істері бойынша Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының жетекші түсініктер дайындауында пайдалануға
болады.
Қылмыстық құқық пәні бойынша оқу ісін жүргізуде, сонымен катар оқулық
және әдістемелік қүралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Жұмыстың кұрылысы ондағы зерттелетін мәселелердің мазмұнымен
анықталады. Диплом кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
11
1. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға
жауапкершілік қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес,
өзге де елдердің заңдарында қарастырылған қылмыстық қүқықтық институттың
бірі болып табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған эр түрлі
мемлекеттердің заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу
қарастырылғанымен, қылмысқа қатысушылықтың нысандары деғен мәселе ол
кездерде мәлім болмаған. Қазақ халқының әдет-ғүрып қүқығы да бүл мәселені
толық қамти алмағандығы байқалады. "Қазақтардың әдет-ғүрып қүқығы бойынша
қылмысқа қатысушылар қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде
жауапкершілікке тартылған [10. 171]. Мүны қазақтардың мынандай қағидалық
мақалымен дәлелдеуге болады: "Үры серігімен, жортуыл жолдасымен" дейді.
Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың жауапкершіліғі кінәнің
дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен жауапкершілікке жекешелей
қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының
әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші жартысында
Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік зандарының жинағында: "Егер
қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың
қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [10. 171].
Қазақ әдет-ғүрып қүқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен,
Оның бір себебі қылмыстың үйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмексесушісі
ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Т.М.Күлтелеев қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі
қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғүрып қүқығында қылмыс деген үғым да
болмаған. Оның орнына "жаман қылық" деғен үғым қолданылған. Бүл жаман
қылықтардың түрлері қазіргіше үғыммен алғанда қылмыстарды білдірғен. Қазақ
әдет-ғүрып заңдарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу
болған тәрізді. Себебі "өте жаман қылық" деғен үғым қолданылып, ол жеке
адамға, хан, сүлтан, би, ру басылардың жеке басына, оның ішінде ар-намысқа,
сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді
білдірғен [10. 172].
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі "қылмыс" термині "қылық, жаман
қылық" деген сөзден шыққан тәрізді дейді [10. 154]. Біздіңше, қылмыс
терминінінің шығу себебі басқаша да болуы мүмкін. "Қылмыс" сөзінің төркіні
"жаман қылық қылма" деғен сөздегі "қылма" сөзіне байланысты болуы мүмкін.
Яғни жаман қылық қылма сөзі қылмас әрекеттер немесе қылмас, жасамас деген
мағынаға көшіп, бірақ қазақ тілінің айтылуы икемділігіне қарай "қылмыс"
болып кетуі де мүмкін. Қазақ әдет-ғұрып құқығында
қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі.
Мысалы, қылмысты хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық
қатынаста болу т.б. Ал жасалған қылмыс туралы үндемеу
12
(умолчание) қылмыс деп есептелмеген [10. 172]. Бүл "үндемеу" қылмысты
хабарламауға үқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде қылмысқа жол берушілік
айтылып отыруы мүмкін.
Жалпы қазақ әдет-ғүрып қүқығы бойынша қылмысты топ адамдар болып
жасау, жауапкершілікті ауырлататын жағдай ретінде бағаланған [10. 207].
Ал қылмысқа қатысушылықтың нысандары туралы қазақ әдет-ғүрып қүқығында да,
өзге елдердің заңдарында да айтылмайды. Қылмысқа қатысушылықтьщ нысандары
қылмыстық қүқықта кеш аитылып, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңында арнайы қарастыру 1995 ж17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мне толықтырулар енгізу туралы" Жарлығы арқылы мүмкін болды. Яғни, сол
кездегі Қылмыстық Кодекске 17-1-нші бабы қосымша түрде енгізіліп, ол бап
қылмысқа қатысудың нысандарына арналды.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық қүқықтың жеке институты
ретінде, ерте ғасырлардан бастау алып, соған қарамай қылмысқа қатысушылық
мәселесін арнайы зерттеген заңгерлердің арасында дау тудырып, осы күнге
дейін жалғасуда. Осы теорияны бекітуде және дамытуда заңгер ғалымдардың
көптеген ойлары мен шешендіктері көрінуде. Вербовая О.В. "жеке адаммен
қылмыс жасау әлдеқашан топ болып қылмыс жасауға айналды, ал топ күйінде
қылмыс жасау тез үйымдасқан сипатқа айналуда" дейді [11. 92]. Қылмысқа
қатысушылық тақырыбындағы жете зерттелмеген, әлі де өз шешімін толық
таппаған жеке мәселелердің бірі қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігі
болып табылады. Жүмыста негізінен қылмысқа қатысушылық нысандарын
топтастыру мәселесі қаралатындықтан қылмысқа қатысушылық нысаны ретінде
нені үғатынымызды білу - жүмыстың өзектілігінің бірі болып саналады. Осы
тақырыпты зерттеген ғалым-криминалистердің еңбектерінде қылмысқа
қатысушылық нысандарына жалпы, ортақ түсінік берген адамдар кемде-кем.
Солардың ішінде осы мәселеге берген түсінігінде П.Ф.Тельнов: "Қылмысқа
қатысушылық нысаны - бүл екі және одан көп адамдардың қасақана әрекеттері
қандай жолдармен біртүтас қылмысқа қосылатынын көрсететін, кінәлілердің
өзара әрекеттері әдістерінің сыртқы жагы", - дейді [12. 107]. Ал Н.Г.
Иванов қылымстық заңда қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін бекіту
қажеттігін айта келіп: "Қылмысқа қатысушылық нысаны-алдын-ала келісіммен
және алдын-ала келісімсіз қүрылған топ, банда, үйым ретінде көрінетін топ
болып табылады", - дейді [13. 122]. Қазіргі Ресейден шыққан оқулық
әдебиеттерден мынадай да анықтама кездестіруге болады. Қылмысқа қатысу
нысаны - бүл өзара өрекеттерінің тәсілдері және келісім дәрежесі бойынша
ажыратылатын бірнеше адамдардың қылмыс жасау кезіндегі бірлескен
әрекеттерінің түрлері [14. 197].
Осы үш анықтама дұрыс па немесе басқаша берілуі керек пе? Көрсетіліп
отырған анықтамалар мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ жатыр. Н.Г.Ивановтың
берген анықтамасы әділетті сынға келеді, себебі мұнда қылмысқа қатысушылық
нысанының түсінігі жоқ. Ол қылмысқа қатысушылық нысандары мен қылмысқа
қатысудың қылмыстары түрлерін (аталған еңбектің басқада бөліктерінде) топ
ретінде көрсетіп, нысан осылай көріне береді
13
дегенге келтіреді. Осы мәселені шешуде дүрыс бағыт болар еді, егер
Н.Г.Иванов осы қылмысқа қатысушылық түрлерін көрсетпей, белгілер қолдану
арқылы анықтама берген болса және бүл анықтаманың тағы бір күмәнді жері
оның барлық қылмысқа қатысушылық нысандарын топқа айналдыруы. Егер қылмысқа
қатысудың нысандары мен түрлері бүгінгі біз білетін түрлерден де көп болған
болса, соның бәрін қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін беру үшін тізіп
көрсете беру керек пе еді? Сондықтан біз бүл анықтамамен келісе алмаймыз.
А.А. Герцензон қылмысқа жанасушылықтың анықтамасын беру жайында былай дейді
- "Біздің пікірімізше қылмысқа жанасушылықтың түсінігіңің анықтамасын
бергенде оның түрлерін түгелдеуге апаруға болмайды" [15. 377]. Анықтама
беру жайында Ғ.Ы.Баймурзин көңілге қонымды мынадай пікір келтірген. "Әрине,
оның түрлерін көрсете отырып, біз қандай да бір деңгейде зерттеп отырған
түсініктің мазмүнын ашамыз, бірақ түсініктің анықтамасы әрі қарай жалғасып,
оған барынша елеулі жақтарымен, қүрамдарын, түрлері мен нысандарына ортақ
барлық белгілерін, оларды біртүтас етіп біріктіретін барлық ішкі
байланыстарын қосу керек"- дейді. (16.19)
П.Ф.Тельновтың берген анықтамасымен ішінара келісуге болады, себебі,
оның жасаған анықтамасындагы екі немесе одан көп адамдардың қатысуы,
қасақаналық болуы, іс-әрекет және әдістердің сыртқы көрінісі деген
белгілер, осы мәселе үшін айтарлықтай жат белгілер емес. П.Ф. Тельновтың
анықтамасының күмәнді түсы, ол "екі және одан көп адамдар әрекеттерінің
қандай жолдарымен біртүтас қылмысқа келіп қосылатынын көрсететін" - деп
келтірген сөзі. Егер осы анықтамадагы қойылған сүраққа жауап қойып көрсек,
онда қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің кеңейтілген анықтамасы шыгар еді.
Дәлелдей түсейік, мүндагы қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің белгілі бір
жолдарымен біртүтас қылмысқа қосылуы - бүл қылмысқа қатысушылық
нысандарының не екенін түсіндіріп, бейнелеуі емес, нақты қылмыстың жасалып
шығуы жөніндегі жауапқа сай келіп түр. "Белгілі бір жолдардың" жауабы-
қасақаналық, бірлескен іс-әрекеттің болуы, ал біртүтас қылмысқа келіп
қосылу, -қылмысқа қатысушылар іс-әрекеттерінің объективтік және
субъективтік байланыста болуымен анықталады. Осы анықтаманың жалғасы
"кінәлілердің бірлескен әрекеттерінің әдістерін ашатын сыртқы көрінісі",
-деген бөлігіндегі "бірлескен әрекеттері" деген белгі біздіңше күмәнді,
себебі нысандарды жинақтап жалпы түсінік бергенде "әрекеттер" түрінде емес
қылмыстар түрінде, тіпті одан да кең мағынада алу қисынды.
Әрекеттер деген үгым қылмыс жасау кезіндегі қылмыс қүрамының бір гана
элементі және ондағы әрекеттердің әдістері немесе әрекеттердің түрлері
"нысан" түсінігін беру үшін емес, жеке қылмыс түсінігін бергенде
қолданылыпжүрген белгі, сондықтан әрекет белгісінің, нысандарға түсінік
бергенде қажеттілігі көрінбейді. Бұл анықтамадағы "әдістерді ашатын сыртқы
көрінісі" деген тұсы қылмысқа қатысушылықтың нысандарының түсінігін
бергенге жақын келеді. Әдістер және белгілі бір объектінің ішкі немесе
сыртқы көрінісі, нысан үғымына жақын келеді. Бүлар объективтік белгілерге
жатады және "нысан" деген үғым да философияның объективтік категориясы
болып табылады. Ал үшінші келтірген анықтамада авторлар қылмысқа қатысу
нысандарының бөлу негізін алған. Бүл оқулықтарда қылмысқа қатысушылық
нысандарын келісімге және қылмысқа қатысушылардың бірлескен әрекеттерінің
тәсілдеріне қарай бөледі. Егер осы бөлу негіздерін мойындасақ
14
онда бұл анықтамамен келісуге болар еді.
Философияда "нысан" - мазмүнның (біздіңше қылмыстың) өмір сүру және
көріну қабілеті. Мүнда ішкі нысанмен жүмыс істелінеді. Ішкі нысан
объектінің сапалық белгілерімен байланысты. Бүл философиядағы нысанның бір
мағынасы, екінші мағынасы "басқа затардан оның бүтіндей айырмашылығын
көрсететін шекара, яғни мүнда объектінің сыртқы нысаны айтылады" [17. 237].
"Сыртқы түрлер мен ішкі мазмүндық түрлер шын мәнісінде бір нәрсенің екі
жағы", - дейді Кішібеков "Философия" деген еңбегінде [18. 114]. Ягни нысан
ішкі және сыртқы мағынаға, қасиетке ие. П.Ф. Тельнов неге сыртқы көріністі
алғанын осы анықтаманы бергенде айтпаған. Жалпы бір объектіні елестеткенде
оның белгілерін есепке аламыз және соған қарай бір нысанды екінші нысаннан
ажырата аламыз, яғни белгілер жиынтығы туралы ой келеді.
Ал осы нақты бүгінгі зандылықтағы көрсетілген қылмысқа қатысушылық
нысандарына жалпы ортақ түсінік беру таза теориялық жүмыс болып саналады.
Яғни басқа болмыстардан айырмашылығы бар, сонымен қатар қылмысқа
қатысушылық нысандарының бір-бірінен айырмашылығында білдіретін өмірде
кездесетін, қүбылысқа түсінік беру.
Қылмысқа қатысушылық нысандарының жалпы түсінігін бергенде, осы
белгілерді тікелей анықтамада көрсетпей, негіз ретінде алғанымыз дұрыс.
Себебі, бұл белгілер талқылау кезінде ғана түгелденеді.
Қылмыстық Кодекстің 27-нші бабына сәйкес, қылмысқа қатысушылық
дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлесіп, қасақана
жасалатын қылмыстарға қатысуы болып табылады [19. 10]. Осы анықтамаға сай
келетін, бірақ бір-бірінен субъективтІк және объективтік белгілеріне қарай
ерекшеліктері бар әртүрлі қылмысқа қатысушылықтар, жекелеген нысандарды
қүрайды. Қылмысқа қатысушылық нысандарының бір ерекшелігі, бірнеше
адамдардың бірлесіп жасаған қылмысты іс-әрекеттерін саралауда және оларға
жауапкершілік белгілеуде атқаратын маңызы зор. Себебі қылмысқа
қатысушылықтың нысандарына қарай осы атқарылуға тиісті мәселелер, эр нысан
бойынша жеке-жеке ереже ретінде шешіліп отырады.
Сонымен, нысандар ішкі және сыртқы мағынаға немесе мазмүнға ие дедік.
Ішкі мазмүнды жоғарыда объектінің сапалық белгілерімен байланысты дегенмен,
қылмысқа қатысушылық нысандарының ішкі мазмүны субъективтІк белгілердің
жиынтығымен анықталады. Нысандардың екінші мағынасы ретінде, оның басқа
өзіне үқсас қүбылыстардан айырмашылығын көрсететін шекара, яғни сыртқы
мазмүн ретінде қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілерінің жиынтығы
ескеріледі. Қылмысқа қатысушылық нысандары бір-бірінен субъективтік
белгілерге қарай емес, негізінен объективтік белгілерге қарай ажыратылады.
Себебі қасақана жасалатын қылмыстарды қасақана жасау, келісімнің көпшілік
жағдайларда болуы, қылмысқа қатысушылықтың нысандарына тән белгі екендігін
білдіреді. Қылмысқа қатысушылық нысандары бір-бірінен негізінде объективтік
белгілер бойынша ажыратылады. Мысалы, қылмысқа қатысушылардың арасында
рольдердің болуы, түрақтылық, құрылымдық бірлестіктің болуы тәрізді
белгілер.
Қылмысқа қатысушылық нысандарының бір-бірінен субъективтік және
объективтік белгілер көлеміне байланысты да айырмашылығы бар. Мысалы
қылмыстық үйымдасқан топтың қылмысты топ болып орындаушылықтан
15
көлемінің үлкендігі, мүнда тұрақтылық белгісінің қосылуы болып
табылады. Ягни қылмысқа қатысушылық нысандарының белгілеріне қарай көлемі
де әртүрлі болып келеді. Бүл да қылмысқа қатысушылық нысандарының негізінен
сыртқы мағынаға ие екендігін дәлелдей түседі. Нысанның сыртқы көрінісі
ретінде, біріншіден шекара, яғни қылмысқа қатысушылық нысандарын бір-
бірінен ажырататын объективтік белгілер, екіншіден колем, ягни нысандарды
бір-бірінен объективтік және субъективтік белгілерінің көптігіне қарай
ажыратылуын алып отырмыз. Қылмысқа қатысушылық нысандарының белгілеріне
қарай көлемнІң де әртүрлі болуы, бізде қылмысқа қатысушылық түрі бар ма,
әлде қылмысқа қатысушылықтың нысандары бар ма деген сүраққа қолданатын
бірден-бір жауап болып табылады. Бүл мәселені осы жүмыстың тиісті бөлігінде
қарастырамыз.
Сонымен қылмысқа қатысушылықтың нысандары оның мазмүнының сыртқы
жағымен немесе көрінісімен анықталады. Осы жерде М.И. Ковалевтің "Барлық
қүбылыстарда ішкі жақ мазмүнды, қүбылыстың мағынасын, ал сыртқы жақ оның
нысанын анықтайды" [20. 98] деген сөзіне өз ойымызды салыстыра кетейік. Біз
қылмысқа қатысушылық нысандарын негізінен объективтік белгілерге қарай
ажыратуды үсынып отырмыз. Субъективтік белгілер бүл мәселеде тек келісімнің
болуы немесе болмауы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандарын бөлуде ғана
қолданылады. Ал, объективтік белгілерге қарай эр нысанның мағынасы
анықталары сөзсіз. М.И. Ковалев "мағына, мазмүн ішкі жақты анықтайды",-
дейді. Сонда мазмұн мен мағына ішкі жақты анықтағанда, нысанның сыртқы
жағын анықтайтын не бар, не қалды? Ол жағын айтпаган. Біздің жасап отырған
зерттеуімізше ішкі мазмүн немесе субъективтік белгілер қылмысқа
қатысушылықтың көпшілік нысандарында бірдей. Мысалы, қылмысты бірге
орындаушылық яғни топ
болып қылмысқа қатысу келісімсіз де болуы мүмкін, ал қалған нысандарға
келісім тән болып келеді. Сондықтан субъективтік белгілермен, яғни ішкі
жағымен қылмысқа қатысушылық нысандары толық бір-бірінен ажыратыла алмайды.
Нысандар 27-нші баптағы объективтік белгілер (екі немесе көп адамның
қатысуы, бірлестіктің болуы) бойынша емес, 31-нші баптағы әр нысанды
анықтайтын белгілер бойынша ажыратылады. 31 -нші баптағы объективтік
белгілер бойынша ғана қылмысқа қатысушылық нысандарының не екендігін
елестетуге болады.
Ал П.Ф. Тельновтың берген анықтамасындағы "Кінәлілірдің өзара
әрекеттер әдістерінің сыртқы жағы" деген тұсындағы түсінуге қиын сөз
"әрекеттер әдістері" ретінде емес, кеңірек әрі түсініктірек мағынада, яғни
27-нші бапқа сай келетін, бірақ бір-бірінен объективтік белгілеріне қарай
ерекшеленетін мағынада алу дұрыс тәрізді. Объективтік белгілер нысанның
сыртқы жағын бейнелейді дегендіктен, келтіретін анықтамамызда арнайы
"сыртқы жағы" деп арнайы атап көрсетпеуде болады.
Ендігі қарастыратын мәселе, қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігінде
27-нші банта көрсетілген қылмысқа қатысушылықтың белгілері қолданылу керек
пе, әлде керек емес пе екендігін анықтау. Жоғарыда біз қылмысқа қатысушылық
нысандары 27-нші баптағы анықтамаға сай келетінін немесе содан таралатынын
айттық. Қылмысқа қатысушылық белғілерін тікелей қолданбай нысандарға
түсінік беру қиынға соғады және мағынасы жағынан күңгірт анықтамаға
әкеледі. Жалпы берілген анықтама түсінігі оңай берілуі
16
керек. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың түсінігіндегі субъективтік және
объективтік белғілерді қолдана отырып түсінік беру, берген анықтамамызды
сапалы ете түседі. Ондағы, екі немесе одан көп адамдардың қатысуын,
бірлесудің, қасақаналықтың болуын қолдану, сонымен қатар қылмысқа қатысу
нысандарын бөлу ретінде қолданылатын критерийді пайдалану келтірген
анықтамамызды толық, сапалы етеді деп ойлаймын.
Сонымен қылмысқа қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан
көп адамдардыц қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, бірақ қылмыстық
ннетін іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъективтік және объективтік
белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың сыртқы
көрінісі болып табылады. Бүл анықтамадағы "Қылмыстың ниетін іске асыру
тәсіліне қарай" деген негіздемені немесе критерийді былай түсіну керек.
Қылмысқа қатысушылар бірлесіп қылмыс жасағанда, оны іске асыру тәсілі
ретінде, бір жағдайларда топ түрінде қылмыс жасауды қолданса, ал келесі бір
жағдайларда әртүрлі рөлдерді орындау түрінде жасауы мүмкін, сол сияқты
бірлесіп қылмыс жасаудың тағы бір тәсілдері ретінде үйымдасқан түрақты
топты немесе қылмыстық қауымдастықты қүру және сол арқылы өздерінің
қылмыстық ниетіне жетуді көздеуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын топтастыру критерийі ретінде алған
белгі, яғни "қатысушылардың қылмыстың ниетін іске асыру тәсілі" деген үғым
қажеттілігіне қарай осы білімде қолданылғанмен, оның қайдан шығатындығы
және бүл жүмыстағы рөлі тиісті бөлімде, ягни 2-нші тараудың 3-ші бөлігінде
айтылады.
17
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ
НЫСАНДАРЫ ТҮСІНІГІНІҢ ДАМУЫ
2.1. Қылмысқа қатысушылық нысандары жөніндегі теориялық негізгі
ағымдарға және қылмысқа қатысу нысандарын бөлу критерийлеріне шолу
Қылмысқа қатысушылық нысандары жөніндегі мәселе әлі күнге дейін
шешімін таппаған даулы мәселе болып келеді. Зерттеуші ғалым-
криминалистердің қылмысқа қатысушылық нысандарын топтастыру және оларды
бөлу критерийі бойынша жасаған қорытындыларында ұқсастық байқалғанымен
айырмашылықтар да жетіп жатыр.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын біркелкі және дұрыс шешудің
теориялық қана емес, сонымен бірге практикалық мәні зор. Бұл мәселенің
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің арнайы бабында бейнеленуіне
үзақ уақыт өтпесе де, қысқа уақыт ішінде әр алуан бейнеленіп үлгерді.
Мысалы, Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 17-
нші наурыздағы Жарлығы мен алғашқы рет заңға енгенде бір топ адамның алдын-
ала уәделесу бойынша келісімсіз топ адамдардың жасаған қылмысы, алдын-ала
уәделесуі бойынша істелетін қылмыстар, үйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық нысандары көрсетілсе [6. 1], қазіргі қылмыстық кодекстің 31
-нші бабында алдын-ала келісімсіз топ адамдарың жасаған қылмысы, алдын ала
келісіммен топ адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық (қылмыстық ұйым) болып анықталған [19. 11].
Мұның бәрі тергеу және сот органдарының қылмысқа қатысушылар
әрекеттерін түрақты саралауына және олардың жауапкершілік шегін анықтауына
кедергі жасары сөзсіз.
Дипломдық жүмыстың көкейкестілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері,
қылмысқа қатысушылық нысандарын анықтау, топтастыру және қылмысқа
қатысушылық нысандарының бөлу критерийін анықтау болып табылады.
Осы мәселені терең зерттеген ғалымдардың қылмысқа қатысушылық
нысандарын бөлу критерийіне және топтастыруларына шолу жасап өтейік. Ескі
әдебиеттердің ішінде Д.А. Дриль қылмысқа қатысушылық нысандарын "түрлер"
ретінде атап, эр түрлі белгілер бойынша бөледі. Оның бөлуі бойынша "1.
Қылмыстың өзі қылмысқа қатысуды қажет ететін жағдайлар, мысалы, Дуэль: 2.
Факультативтік қылмысқа қатысушылықтар, мысалы, кісі өлтіру қылмысында өлім
болуы немесе болмауы да мүмкін жағдайлар; 3. Қылмыс жасау үшін ой бекітетін
және қылмыс жасау қүралдарын даиындап қылмысқа қатысушылыққа әкелетін
жағдайлар; 4. Бірге қылмыс жасауға әкелетін қылмысқа қатысушылықтар, яғни
қылмыс жасау кезінде пайда болған эр түрлі достастықтың нысандары; 5.
Қасақаналықпен, абайсыздықпен және кездейсоқта жасалатын қылмысқа
қатысушылықтар; 6. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысушылық; 7. Алдын-ала
келісімсіз қылмысқа қатысушылықтар немесе скоп деп, алдын-ала келісіммен
жасалатын қылмысқа қатысушылықтан заговорды, шайканы және банданы шығарып
бөледі [21. 153].
18
Осы келтірілген қылмысқа қатысушылықтарды бөлуде Д.А. Дриль нысан
ұғымының орнына "түрлер" деген философиялық тұрғыдан сай келмейтін және әр
алуан жағдайларда қолданыла беретін ұғымды алуы және осы түрлерді бөлу
критерийлерінің әр түрлі болуы бұл мәселені шешуде қойылатын талаптарға сай
келмейді. Мұнан кейінгі кезеңдерде бұл мәселені қарастырушылардың бірі А.Н.
Трайнин қылмысқа қатысушылықтың 4 нысанын үсынады: 1. Жай қылмысқа
қатысушылық, 2. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысушылық, 3. Ерекше
топтағы қылмысқа қатысушылықтар яғни шайка, банда, 4. Қылмыстық
қауымдастық. А.Н. Трайнин бүл нысандарды бөлу критерийіне қылмысқа
қатысушылардың субъективтік байланысының сипаты мен дәрежесін, яғни
субъективтік белгіні алады [22.79].
П.И.Гришаев және Г.А.Кригерде осы негізде қылмысқа қатысушылық
нысандарын топтастырады. Бүл авторлар нысандармен бірге, қылмысқа қатысудың
түрлерін де бөлген. П.И.Гришаев және Г.А.Кригер қылмысқа қатысушылық
нысандары ретінде: 1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықты; 2. Алдын-
ала келісіммен қылмысқа қатысушылықты; 3. Үйымдастырылған топты; 4. Ерекше
топтағы қылмысқа қатысушылықты -қылмыстық үйымды атайды. Ал қылмысқа
қатысушылық түрлеріне олар, жай яғни барлық қылмысқа қатысушылардың
әрекеттері бір тектес болатын, қылмысты орындауда тікелей қатысумен
бейнелетін қылмысты бірге орындаушылықты және күрделі, яғни қылмысқа
қатысушылар арасында роль бөлу орын алатын, түптеп келғенде әрқайсысы
сипатына қарай эр түрлі әрекеттерді орындайтын жағдайларды енғізеді
[23.63]. Кейінгі шыққан оқулықтардан байқайтынымыз Г.А.Кригер қылмысқа
қатысушылық түрлерінен бас тартып, әдепкі төрт түрлі нысанды мойындап, тек
төртінші нысандағы қылмыстық үйымды қылмыстық қауымдастықпен ауыстырады
[24. 256-259].
Субъективтік белгімен А.А.Пионтковский қылмысқа қатысушылықтың екі
нысанын ғана бөлуді үсынады: 1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
2. Алдын-ала келісіммен болатын жай қылмысқа қатысушылықты, үйымдастырылған
топты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Ұйымдасқан қ ылмыс нысанының түсінігі
2. Қылмыстық құқық теориясындағы ұйымдасқан қылмыс нысандары
түсінігінің дамуы
2.1. Ұйымдасқан қылмыс нысандары жөніндегі теориялық
негізгі ағымдарға және ұйымдасқан қылмыс нысандарын
бөлу
критерийлеріне шолу
2.2. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын топтастыру
2.3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын ажыратудың негізгі критерийлері
3. Ұйымдасқан қылмыс нысандарын талдау
3.1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
3.2. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық
3.3. Ұйымдасқан топ
3.4. Қылмыстық қауымдастық
Қорытынды
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
3
12
18
28
31
34
40
49
53
59
63
64
66
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж -142100; 1999 ж - 139431; 2000 ж -
150790; 2001ж - 152168; 2002 ж - 135151; 2003ж - 118485; 2004ж - 143550
қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 7
жылда 1998ж-18529; 1999ж-19798; 2000ж-20528; 2001ж-21129; 2002ж-18741;
2003ж-15790; 2004ж-13808 топ адамдардың жасаған қылмыстары тіркелген. Егер,
осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың ішіндегі үлес салмағын
анықтасақ, онда 1998 жылы тіркелген қылмыстарда топ адамдардың қылмыс
жасауы 13,0%; 1999 ж-14,1%; 2000 ж-13,6%; 2001 ж-13,8% 2002ж-13,8%; 2003ж-
13,3%; 2004ж-9,6% алады.
Ал, топ түрінде жасалған қылмыстарға қатысқан адамдардың саны мынандай
түрде байқалған. 1998ж-26735; 1999ж-26825; 2000ж-26833; 2001ж-28097; 2002ж-
22825; 2003ж-19080; 2004ж-17296.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылға
дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Топ адамдардың қылмыс
жасауы да 2002 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет етеді.
1995-нші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-нші бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1. 1].
Конституцияның 5-нші бабының 3-нші тарауында "Мақсаты немесе іс-
әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның
тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға
бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-
ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады"-
деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған [1.5]
Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан
еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
3
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі
тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды
баяндамасында "еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады",-деді [2. 3]. Бұл бір
жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын
өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын
алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ү.С.Жекебаев "жаңа,
әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық
күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық
реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және
субъективтік себептері де болды",- деді [3.9].
Профессор Е. Л. Қайыржанов "Социалистік қағидадан аяқ астынан бас
тарту және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған
құқықтық жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді",- деген [4. 42-45].
Соның бір көрінісі ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі
қазіргі әлеуметтік-қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке
келтірілуде.
Ж.А.Тұяқбаев "нарықтық қатынастардың басталуы қоғамның келбетін,
азаматтардың психологиясын түпкілікті өзгертіп жіберді. Бұл қатынастарды
реттейтін заң толық жасалмай, ол заңдар күш алмай ұйымдасқан қылмыстылық
пен жемқорлықты басу туралы айтып та керегі жоқ",- деді [5.4].
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен Қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндеғі Кеңес құру туралы"
1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы" 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, "Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету
жөніндегі қосымша шаралар туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы" 1994 ж.
21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндеғі шұғыл шаралар туралы"
1995 ж. 17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы" 1995-нші жылғы 18 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық
нысандары анықталып және алғашқы рет арнайы жеке бапта көрсетілді [6. 1.].
Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен құқық қорғау органдарының жетекшілері
ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу туралы арнайы заң қабылдау туралы
ұсыныстар да білдіруде [7.49 .].
Сонымен бірге осы Қазақстан Республикасының Президентінің 1995-нші
жылғы 17-нші наурыздағы №2122 Жарлығы бойынша Қазақстан
4
Республикасының Қылмыстық Кодексінде қылмыстық топ немесе қылмыстық
қауымдастық ұйымдастырғаны немесе оларға басшылық еткені, қылмыстық
қауымдастыққа қатысқандығы үшін қылмыстық жауаптылық жүктейтін 63-2-нші
бабы дүниеге келді. Бүған заңды негіз туындады. Себебі елдің нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан қылмыстылықтың әртүрлі
көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Н.М. Әбдіров осы мәселе туралы
"соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған қылмыстылықтың нашақорлық және
наркобизнес саласында өзінің бақылау жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға
болады" деген болатын [8. 19 .]. 1997 ж. 5-қарашадағы ҚР Президентінің
"Ұлттық қауіпсіздікті күшейту, ұйымдасқан қылмыстылықпен және нашақорлықпен
күресті әрі қарай күшейту шаралары туралы" Жарлығында бұл қауіпті
құбылыспен күресті қарқындатудың алғашқы кезектегі шаралары анықталған.
Қылмысты бірлесіп жасаушылық немесе қылмысқа қатысушылық қоғамдық
өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория
жүзінде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде 1940 жылдардан бері даулы
болып келе жатыр. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелеріне
осы күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы монографиялық еңбектерінде
зерттеу жасалынды. Атап айтқанда А.Н. Трайнин, М.И. Ковалев, Ф.Г. Бурчак,
П.И. Гришаев, Г.А. Кригер, М.А. Шнейдер, П.Ф. Тельнов, Р.Р. Галиакбаров,
А.М. Царегородцев, В.С. Прохоров, Н.Г. Иванов, А.И. Гуров, Ү.С. Жекебаев,
Ғ.Ы.Баймурзин, Р.Н. Судакова, Н.Г. Угрехелиндзе, Р.Д. Сабиров, Л.Д.
Гаухман, Б.М.Нұрғалиев, М.Д. Шаргородскийдің арнайы монографиялық
еңбектерінде, .А. Куринов, А.А. Пионтковский, Ю.М. Ткачевский, Ю.А.
Красиков, И.М. Карпец, В.А. Владимиров, Д.О. Хан-Магомедов, А.Ф.Зелинский,
Н.А. Беляевтардың оқулық құралдарында, Р.Д. Сабиров, А.Н. Телеченко, Н.В.
Володько, У.Лыхмус, П.К. Франгополов, А.Ф. Ананьин, И.А. Ребане, В.Н.
Чернов, О.К. Галикрелидзелердің журналдық мақалаларында қылмысқа
қатысушылықтың әр жакты мәселелері қарастырылды.
Осы аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және
практикалық маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен
бағыттар, қоғам үшін қауіпті құбылыс болып табылатын бірлесіп қылмыс
жасаушылыққа қылмыстық-құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды
ұйымдастыруға бағытталған. Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір
тектес шешімдерден гөрі, әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы
пікірлерді көптеп келтіреді. Қылмысқа қатысушылық мәселесін зерттеген
авторлар қанша ой, тіл шешенділігімен қарастырса да қылмысқа қатысушылықтың
қоғамға қауіптілік дәрежесі, нысандары, түрлері, қылмысқа қатысушылардың
жауаптылығы, олардың әрекеттерін саралау тәрізді мәселелері әлі де даулы
болып қалып бара жатыр. Осы жоғарыда аталған қылмысқа қатысушылықтың даулы
мәселелерінің бірі қылмысқа қатысушылықтың нысандары болып табылады.
Зерттеуші ғалымдар еңбектерінде әр түрлі атаудағы біркелкі емес нысандарды
келтірген.
Бір байқайтынымыз қылмысқа қатысу нысандарының біркелкі шешілмеуінің
бір себебі, ол бұл мәселенің толық, жеткілікті зерттелмеуінде болып
табылады. Авторлар еңбектерінде қылмысқа қатысудың нысандарын топтастыру
мәселесін 2-3 бет көлемінде ғана қарастырған. Олар өз
5
нысандарын топтастырғанда басқа авторларға ұқсамайтын өзгеше атаумен атай
отырып, осылай атауының себебінде келтірмейді. Сонымен қатар, авторлардың
қылмысқа қатысу нысандарына берген анықтамасынан да кейде алшақтық
кездестіруге болады.
Қылмысқа қатысу нысандарының ең даулы тұсы, ол нысандарды топтастыру
негізіне алынатын бөлу критерийі болып табылады. Жұмыстың тиісті бөлігінде
көрсетілгендей ғалымдар әртүрлі белгілерді бөлу негізі ретінде ұсынады.
Ұсынылған бөлу критерийлері мағынасы жағынан анық емес және нысандарды бөлу
негізі талабына төтеп бере алмайды. Осы
баяндалған жағдайлар тақырыптың өзектілігін көрсетеді, оның теория және
практика жүзінде маңыздылығы, тақырыпты таңдаудың себепшісі болып табылады.
Осы дипломдық
зерттеудің объектісіне, бірлесіп қылмыс жасаушылық түрлерінің ерекше
белгілеріне қарай пайда болатын, қылмысқа қатысу нысандары алынып, сонымен
бірге қылмысқа қатысу нысандарын бір критерийде ажырату мәселесі енеді.
Зерттеудің затын қылмысқа қатысушылықтың
нысандарын қарастырылған және қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
табиғатынан тек бірнеше адамдардың қатысуымен ғана жасала алатын
қылмыстарды қарастыратын нормалар, сонымен қатар заңдылықпен құқық қорғау
қызметін одан әрі жетілдірудің амалдарын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, қылмыстық құқықтық заңдылықты және оны
қолдану тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған
теориялық мәселелерді толығымен зерттеу және ол үшін ұтымды, әрі дұрыс
бағытта шешім көрсету болып табылады. Қойылған мақсаттар жұмыстың
міндеттерін де білдіреді және олардың қатарына мыналар жатады: - Қылмысқа
қатысушылық нысандарын анықтау.
- Ол нысандарға қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі қандай
қылмысқа қатысушылық түрлері жататындығын анықтау.
- Қылмысқа қатысу нысандарын тек бір
критерийде бөле алатын белгіні анықтау.
- Қылмысқа
қатысушылық нысанына арнайы түсінік беру.
- Қылмысқа қатысушылықтың әрбір
нысанына түсінік беріп және объективтік,субъективтік тұрғыдағы
ерекшеліктерін көрсете отырып сипаттама жасау.
- Мәселенің даулылығын жою мақсатында бізге
дейінгі осы тақырыпты зерттеген ғалымдардың берген пікірлерінің күмәнді
тұстарын,оныңсебептерін анықтау.
- Қылмыстық заңның 31-нші және 235-нші
баптарының теориялық және практикалық тұрғыда қойылатын талаптарға
сәйкестігін анықтау,сәйкес келмеген жағдайда оны көрсетіп, заң
шығарушылық ұсыныс
жасау.
Осы мақсаттарды орындау үшін қылмысқа қатысушылық нысандарын
қарастыратын өткен және бүгінгі уақыттардағы заңдылықтардың қүрылысы және
осы бағыттағы қылмыстылықпен күресу бойынша жүргізілген сот -тергеу
тәжірибесі материалдары, сонымен қатар осы мәселе бойынша бүрын жүргізілген
теориялық ойлар, пікірлердің қүндылығы мен кемшіліктері бағаланды және
жүмыстың жазылуы барысында қүнды пікірлер еленіп, кей пікірлердің
күмәнділігі ескерілді.
6
Зерттеудің әдістемелік жәпе теориялық негізін, нақты шындықты танудың
жалпы негізі ретіндегі диалектикалық және қисындық заңдылықтар құрайды.
Жұмысты жазу кезінде осы мәселені зерттеген ғалымдардың пікірлерін
салыстыру, заң сөзін барынша халыққа түсінікті тілде келтіру, статистикалық
талдау, әлеуметтік, қисынды-заңдылық, сараптамалық бағалау әдістері кеңінен
қолданылды.
Осы жүмыстың теориялық негізі ретінде осы тақырыпқа тікелей қатысты
жазылған монографиялық еңбектер мен оқулық әдебиеттер алынды. Сонымен қатар
психология, әлеуметтану, дүниетану, философия ғылымдары бойынша жазылған
еңбектерде қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, ол қылмысқа қатысушылық нысандарын
топтастыру мәселесінің Қазақстан Республикасы көлемінде бірінші рет жеке
монографиялық зерттелуімен анықталады. Сонымен бірге осы мәселені зерттеу
1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген қылмыстық заң негізінде орындалды.
Еліміздің экономикалық жүйесінің өзгеруіне, жалпы қоғамның даму бағытының
өзгеруіне байланысты жүмыстың жекелеген мәселелерін қарастыруда, дәлірек
айтқанда қылмысқа қатысушылықтың түрлерін келтіруде жаңа қылмыстар түрлері
де қамтылды.
Жұмыста, қылмысқа қатысушылық нысандарын анықтау және оларга сипаттама
беру кезінде, атап айтқанда қылмыстық үйым және қылмыстық қауымдастық
тәрізді нысандарды ендігі жерде жаңа бағытта зерттеу керек екендігі
дәлелденді. Оның дәлелі, қазіргі экономикалық қүрылыстың өзгеруі,
коммерциялық немесе жеке кәсіпорындардың көбеюі, олардың қылмыстылығы болып
табылады. Елдің мұндай қогам түрі өзгеруі кезінде, заңдылық тәртібінің де
бірқалыпқа келмеуі кезеңінде қылмыстылыққа, оның ішінде үйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстылыққа бой беруі және олардың қүрылысы күрделілене
беретіндігі күмәнсіз жәйт. Диссертант қарастылылган мәселе бойынша бір
қатар теориялық даулы пікірлерді қайта қарап, өз шешімін келтіреді және көз-
қарасын білдіреді, сонымен қатар қылмыстық заңның қатысу нысандарын
қарастыратын нормаларын жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар келтіреді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Дипломдық зерттеуде, қылмысқа қатысушылық нысандарының
теориялық мәселелері қаралғандықтан, онда қылмысқа қатысу
нысандарының бөлу критерийі кеңінен қаралып, жаңа бағыттағы шешім
жасалып, ол дәлелденді. Бұл мәселені жаңа бағытта зерттеуге итермелеуші
бірден-бір себеп, ол қылмысқа қатысушылық нысандарына ғалымдардың
ұсынған бөлу критерийіне бір-бірінің қанағаттанбауы еді.
Өйткені,ол ұсынылған бөлу критерийлері, барлық қылмысқа қатысу нысандарын
бөле алатын сапада емес еді. Жұмыста нысандарды сырт белгіде,яғни нақты
қылмысқа қатысу нысанында жоқ, бірақ осы мәселеге тікелей қатысы
барқылмыстық ниетін қылмысқа қатысушылық түрінде іске асыру тәсілі
деген белгі арқылы бөлу ұсынылды.
2. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, ол субъективтік
белгілернегізінде қылмысқа қатысу нысандары бөлінбейтіндігін
дәлелдеу
7
болып табылады. Субъективтік белгі болып табылатын келісім дәрежесі, тек
қана келісім түрінде ғана жасала алатын ұйымдасқан топпен
қылмыстық қауымдастықты бөле алмайды. Бізге дейін осы мәселені
қарастырған зерттеушілердің көпшілігі, белгілі бір белгінің дәрежесіне
қарай яғни, "аз немесе көп келісім", "үлкен немесе кіші дәрежедегі
тұрақтылыққа" қарай бөлуді ұсынып келді. Қылмыстық құқықта мұндай
белгілерді бөлетін нақты өлшем жоқ.
3. Дипломда, қылмысқа қатысушылық нысаны ретінде нені түсінуіміз
керек деп мәселе қойылып, нысанды философияның объективтік категориясы
ретінде танып, жаңа түрдегі анықтама берілді. Біздіңше, қылмысқа
қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан да көп адамдардың
қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, қылмыстық ниетін қылмысқа
қатысу түрінде іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъективтік және
объективтік белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың
сыртқы көрінісі болып табылады.
4. Дипломдық жұмыстың жаңашылдығының бірі ҚР. ҚК 28-нші бабында
қарастырылған қылмысқа қатысушылар түрлерінің (мысалы, көмектесуші) алдын-
ала келісімсіз түрде жасалатын қылмысқа қатысушылықтарда да кездесетіндігі
анықталады. Мысалы, әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысудың алдын-
ала келісімсіз жағдайда да кездесетіндігін сот-тергеу материалдарын
келтірумен дәлелденді. Осыдан барып, алдын-ала келісімсіз қылмысқа
қатысушылықтың көріністері тек топ болып қылмыс жасауда ғана емес, роль
бөлу арқылы қылмысқа қатысуда да бола алатындығы дәлелденді. Бұрынғы
зерттеушілер тек алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық ретінде, тек топ
адамдардың қылмыс жасауын ғана таныған болатын.
5. Көпшілік авторлар келісімнің мазмүнын анықтап, оған қылмыстың
түрін, орнын, уақытын, әдісін жатқызады. Сонымен бірге кейбір жағдайларды
екі немесе одан көп адамдардың объектіге келтірген зиянының уақыты, орны
бірдей болғанымен қылмысқа қатысуды қүрамайтыны белгілі жәйт. Бірақ біздің
ойымызша келісім мазмұнына кіретін жағдайлар мысалы, уақыты, орны, әдісі,
келісімсіз жасалған қылмыстарда да кездесе алады. Яғни бүл
белгілерді
қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын, анықтаушы түйін немесе кілті келісім
емес, қылмысты бірлесіп орындау болып табылады. Демек, алдын-
ала
келісіммен жасалған қылмыстарда қылмыстың түрі, уақыты, орны тәрізді
белгілер келісіммен анықталса, ал алдын-ала келісімсіз жасалған қылмыстарда
бүл белгілер қылмыс бірлесіп атқарылғанда ғана қылмысқа қатысушылық
болып табылады.
6. Алдын-ала келісіммен әр түрлі рольдерді орындау арқылы қылмысқа
қатысушылықтың жасалуына субъективтік белгілерден келісім әсер
етсе,
келісімсіз түрде әр түрлі рольдер орындалатын қылмысқа қатысушылықта
объективтік белгі болып есептелетін шартты жағдайлар әсер етеді. Мысалы:
таныстық, туыстық және т.б.
7. Жұмыстың келесі жаңашылдығы, ол қылмысқа қатысушылықтағы кінә
8
түрін зерттеуде әдеттегіден басқаша қарастыруды қажет ететіндігі. Қылмысқа
қатысушылықтағы екі жақты байланыстың бұл мәселені зерттеудегі ерекшелігі,
ол қылмысқа қатысушылар қылмыстың жасалуына тікелей мүдделі болғанда ғана
кінә түрі тек тікелей қасақаналық болады да, ал қылмысқа қатысушылардың
барлығы бірдей мүдделі болмаса жанама қасақаналық орын алуы мүмкін.
8. Жұмыста бүгінгі Қылмыстық Кодекстің 31-нші бабында қарастырылған
нысандардың барлық қылмысқа қатысушылық түрлерін қамтымайтындығы
дәлелденді. Алдын-ала келісімсіз түрде жасалған өртүрлі рольдер орындау
арқылы қылмысқа қатысушылық, 31-нші баптағы еш нысанға сәйкес келмейді.
Бұл біріншіден, екіншіден қылмыстық заңның 31-нші бабында қылмысқа
қатысушылықтың барлық нысандары "топ" түрінде алынған, мысалы, күні
бұрын сөз байласпай адамдар тобы жасаған қылмыс, алдын ала
сөз
байласқан адамдар адамдар тобы жасаған қылмыс, үйымдасқан топ, ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар жасау жасау үшін қүрылған үйымдасқан топ
немесе үйымдасқан топтардың бірлестігі жасаған қылмыс - қылмыстық
қауымдастық. "Топ" және "қылмысқа қатысу" үғымдарының
өзара
айырмашылығы ескерілмеген. Бұл мәселені зерттеген ғалымдардың пікіріне
сүйенсек және "топ", "қылмысқа қатысу" ұғымдарының белгілеріне көңіл
аударсақ, онда "топ болып қылмыс жасау" қылмысқа қатысушылықтың бір
нысаны болып саналады. Үшіншіден, қылмыстық кодекстің 31
-нші
бабындағы нысандар бір белғі неғізінде топтастырылу талабына
сәйкес
келмейді. 31-нші баптың 1 және 2 бөліктеріндеғі нысандар алдын
ала
келісімнің болуы немесе болмауына қарай ажыратылып, ал осы баптың 2
және 3 бөліктеріндегі нысандар түрақтылықтың болуы немесе болмауына
қарай ажыратылған. Бүл нысандар бір түтас критерийде ажыратылуы керек
еді, себебі бүл қылмысқа қатысу нысандары бір тектес үғымдар болып
табылады. Төртіншіден, қылмысқа қатысушылықтың әдепкі мағынасы
сақталмаған, қарапайым мағынада қылмысқа қатысу ретінде орындаушыдан
басқа, көмектесуші, үйымдастырушы, азғырушылардың қатысуы алынады.
Бүл талап қазіргі 31-нші бапта ескерілмеғен, онда "топ" үғымы
алынған.
Топ түрінде қылмыс жасау-қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе
ішінара орындау болып табылады. Осыдан 31-нші баптың
бесінші
сапасыздығы шығады, қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау
жүмысы қиындайды. Еғер қылмысқа көмектесуші тәрізді басқа да
қатысушылар қатысса, 28-нші баптың тиісті бөліктеріне сілтеме жасалуы
керек. Бірақ қылмыстық әрекеттерді саралағанда біз алдымен көңілді 31-нші
бапқа аударып, одан кейін ғана 28-нші бапқа аударсақ, 28-нші бапты
қолдану қажеттігі азаяды. Яғни, қылмысты алдымен "топ түрінде қылмыс
жасау" деп бағаласақ, онда эр түрлі рольдер орындау көрінбей қалады.
Сондықтан осы жүмыстың келесі жаңалығы болып табылатын, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 31-нші бабында
қылмысқа
қатысушылықтың жаңа нысандарын келтіріп, олардың анықтамасын мынадай
редакцияда ұсынамыз.
9. а) Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана, бірлескен
түрде
қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ
адамдардың жасаған қылмысы деп танылады.
ә) Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана бірлескен
қылмысында
9
орындаушыдан басқа да қатысушылар қатысса (үйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық деп
танылады.
б) Бір немесе бірнеше қылмыстар жасау мақсатында біріккен екі
немесе
одан көп адамдардың түрақты тобы үйымдасқан топ деп танылады.
в) Қылмыстық әрекеттермен айналысу үшін екі немесе одан да көп
үйымдасқан топтардан қүрылған түрақты қүрылымдық бірлестік қылмыстық
қауымдастық деп танылады.
10. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, ол
қылмысқа
қатысушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау болып табылады.
Диссертацияда қылмысты бірлесіп жасаудың қандай түрлері,
қандай
нысандары, қоғамға қауіптілікті ауырлататындығы талданып, жаңа пікір немесе
шешім келтірілді.
ҚР қолданыстағы қылмыстық заңының 54 бабының ережесіне сәйкес қылмысты
қатысушылықпен жасау барлық кезде қоғамға қауіптілікті ауырлататын жағдай
болып бағаланады. Бүл ережені өзгерту туралы қылмысты қатысып жасау ҚК
Ерекше бөлімі баптарының бөліктерінде ауырлататын қүрам ретінде
көрсетілгенде және қылмысты үйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық
нысандарында жасағанда ғана қоғамға қауіптілікті ауырлатады деген үсыныс
негізделеді.
11. Ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың мүшелерінің
қүрамы біркелкі бола бермейтіндіғі анықталды. Сондықтан мүндай қылмысқа
қатысушылық нысандарының мүшелерін немесе орындаушыларын екі түрге
белуге болады. Бірінші орындаушылар: үйымдасқан топтың, қылмыстық
қауымдастықтың қүрамында қажетті жағдайларда қылмыстың объективтік
жағын орындайтын мүшелер, яғни қылмысты тікелей орындаушылар болып
табылады. Екінші орындаушылар: қылмыстық заңның өзінде қатысушылық
белғісі тікелей көрсетілген жағдайда үнемі біркелкі көмектесушілік тәрізді
әрекеттерді атқарушылар. Мүндай орындаушылар қылмысты қатысу арқылы
орындайды деғен пікірдеміз. Мүндай мүшелердің әрекеттерін саралағанда
Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінің нормаларына сілтеме жасалынбайды.
Егер үйымдасқан топтың, қауымдастық қылмыстарына бір-екі рет қана
қатысқан немесе біркелкі көмектесуші тәрізді рольді белгілі бір эпизодтарда
ғана орындаған жене мүше болуға келісім бермеген қылмысқа қатысушылар
болса, онда олардың қылмысты әрекеттері үшін қылмысты саралау кезінде ҚК
Жалпы бөлмінің 28-нші бабына сілтеме жасалынуы керек.
12.Бұған дейінгі зерттеулерден қылмыстың арнайы
субъектілері
қатысушылықта тек орындаушы түрінде қатыса алады деген
пікір
қалыптасқан. Зерттеу барысында арнайы субъектілер тек орындаушы ғана
емес, көмектесуші ретінде де қатыса алатындығы анықталды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы, ол жүмыстың мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдерді, ұсыныстарды мынадай бағыттарда қолдануға
болатындығын білдіреді: Қазақстан Республикасы қылмыстық заңын жетілдіру
мақсатында, яғни жүмыста келтірілген ұсыныстарды, қорытындыларды қылмыстық
заңның осы мәселесін жетілдіру жұмыстарында қолдануға болады.
Қылмыстық заңның теориялық мәселесі ретінде алдағы уақыттарда әлі
10
де даулы мәселеге соқтырмау үшін, жұмыста үсынылған шешімдерді пайдалануға
болады.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау істері бойынша Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының жетекші түсініктер дайындауында пайдалануға
болады.
Қылмыстық құқық пәні бойынша оқу ісін жүргізуде, сонымен катар оқулық
және әдістемелік қүралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Жұмыстың кұрылысы ондағы зерттелетін мәселелердің мазмұнымен
анықталады. Диплом кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
11
1. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға
жауапкершілік қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес,
өзге де елдердің заңдарында қарастырылған қылмыстық қүқықтық институттың
бірі болып табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған эр түрлі
мемлекеттердің заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу
қарастырылғанымен, қылмысқа қатысушылықтың нысандары деғен мәселе ол
кездерде мәлім болмаған. Қазақ халқының әдет-ғүрып қүқығы да бүл мәселені
толық қамти алмағандығы байқалады. "Қазақтардың әдет-ғүрып қүқығы бойынша
қылмысқа қатысушылар қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде
жауапкершілікке тартылған [10. 171]. Мүны қазақтардың мынандай қағидалық
мақалымен дәлелдеуге болады: "Үры серігімен, жортуыл жолдасымен" дейді.
Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың жауапкершіліғі кінәнің
дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен жауапкершілікке жекешелей
қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының
әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші жартысында
Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік зандарының жинағында: "Егер
қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың
қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [10. 171].
Қазақ әдет-ғүрып қүқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен,
Оның бір себебі қылмыстың үйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмексесушісі
ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Т.М.Күлтелеев қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі
қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғүрып қүқығында қылмыс деген үғым да
болмаған. Оның орнына "жаман қылық" деғен үғым қолданылған. Бүл жаман
қылықтардың түрлері қазіргіше үғыммен алғанда қылмыстарды білдірғен. Қазақ
әдет-ғүрып заңдарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу
болған тәрізді. Себебі "өте жаман қылық" деғен үғым қолданылып, ол жеке
адамға, хан, сүлтан, би, ру басылардың жеке басына, оның ішінде ар-намысқа,
сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді
білдірғен [10. 172].
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі "қылмыс" термині "қылық, жаман
қылық" деген сөзден шыққан тәрізді дейді [10. 154]. Біздіңше, қылмыс
терминінінің шығу себебі басқаша да болуы мүмкін. "Қылмыс" сөзінің төркіні
"жаман қылық қылма" деғен сөздегі "қылма" сөзіне байланысты болуы мүмкін.
Яғни жаман қылық қылма сөзі қылмас әрекеттер немесе қылмас, жасамас деген
мағынаға көшіп, бірақ қазақ тілінің айтылуы икемділігіне қарай "қылмыс"
болып кетуі де мүмкін. Қазақ әдет-ғұрып құқығында
қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі.
Мысалы, қылмысты хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық
қатынаста болу т.б. Ал жасалған қылмыс туралы үндемеу
12
(умолчание) қылмыс деп есептелмеген [10. 172]. Бүл "үндемеу" қылмысты
хабарламауға үқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде қылмысқа жол берушілік
айтылып отыруы мүмкін.
Жалпы қазақ әдет-ғүрып қүқығы бойынша қылмысты топ адамдар болып
жасау, жауапкершілікті ауырлататын жағдай ретінде бағаланған [10. 207].
Ал қылмысқа қатысушылықтың нысандары туралы қазақ әдет-ғүрып қүқығында да,
өзге елдердің заңдарында да айтылмайды. Қылмысқа қатысушылықтьщ нысандары
қылмыстық қүқықта кеш аитылып, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңында арнайы қарастыру 1995 ж17-нші наурыздағы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мне толықтырулар енгізу туралы" Жарлығы арқылы мүмкін болды. Яғни, сол
кездегі Қылмыстық Кодекске 17-1-нші бабы қосымша түрде енгізіліп, ол бап
қылмысқа қатысудың нысандарына арналды.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық қүқықтың жеке институты
ретінде, ерте ғасырлардан бастау алып, соған қарамай қылмысқа қатысушылық
мәселесін арнайы зерттеген заңгерлердің арасында дау тудырып, осы күнге
дейін жалғасуда. Осы теорияны бекітуде және дамытуда заңгер ғалымдардың
көптеген ойлары мен шешендіктері көрінуде. Вербовая О.В. "жеке адаммен
қылмыс жасау әлдеқашан топ болып қылмыс жасауға айналды, ал топ күйінде
қылмыс жасау тез үйымдасқан сипатқа айналуда" дейді [11. 92]. Қылмысқа
қатысушылық тақырыбындағы жете зерттелмеген, әлі де өз шешімін толық
таппаған жеке мәселелердің бірі қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігі
болып табылады. Жүмыста негізінен қылмысқа қатысушылық нысандарын
топтастыру мәселесі қаралатындықтан қылмысқа қатысушылық нысаны ретінде
нені үғатынымызды білу - жүмыстың өзектілігінің бірі болып саналады. Осы
тақырыпты зерттеген ғалым-криминалистердің еңбектерінде қылмысқа
қатысушылық нысандарына жалпы, ортақ түсінік берген адамдар кемде-кем.
Солардың ішінде осы мәселеге берген түсінігінде П.Ф.Тельнов: "Қылмысқа
қатысушылық нысаны - бүл екі және одан көп адамдардың қасақана әрекеттері
қандай жолдармен біртүтас қылмысқа қосылатынын көрсететін, кінәлілердің
өзара әрекеттері әдістерінің сыртқы жагы", - дейді [12. 107]. Ал Н.Г.
Иванов қылымстық заңда қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін бекіту
қажеттігін айта келіп: "Қылмысқа қатысушылық нысаны-алдын-ала келісіммен
және алдын-ала келісімсіз қүрылған топ, банда, үйым ретінде көрінетін топ
болып табылады", - дейді [13. 122]. Қазіргі Ресейден шыққан оқулық
әдебиеттерден мынадай да анықтама кездестіруге болады. Қылмысқа қатысу
нысаны - бүл өзара өрекеттерінің тәсілдері және келісім дәрежесі бойынша
ажыратылатын бірнеше адамдардың қылмыс жасау кезіндегі бірлескен
әрекеттерінің түрлері [14. 197].
Осы үш анықтама дұрыс па немесе басқаша берілуі керек пе? Көрсетіліп
отырған анықтамалар мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ жатыр. Н.Г.Ивановтың
берген анықтамасы әділетті сынға келеді, себебі мұнда қылмысқа қатысушылық
нысанының түсінігі жоқ. Ол қылмысқа қатысушылық нысандары мен қылмысқа
қатысудың қылмыстары түрлерін (аталған еңбектің басқада бөліктерінде) топ
ретінде көрсетіп, нысан осылай көріне береді
13
дегенге келтіреді. Осы мәселені шешуде дүрыс бағыт болар еді, егер
Н.Г.Иванов осы қылмысқа қатысушылық түрлерін көрсетпей, белгілер қолдану
арқылы анықтама берген болса және бүл анықтаманың тағы бір күмәнді жері
оның барлық қылмысқа қатысушылық нысандарын топқа айналдыруы. Егер қылмысқа
қатысудың нысандары мен түрлері бүгінгі біз білетін түрлерден де көп болған
болса, соның бәрін қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін беру үшін тізіп
көрсете беру керек пе еді? Сондықтан біз бүл анықтамамен келісе алмаймыз.
А.А. Герцензон қылмысқа жанасушылықтың анықтамасын беру жайында былай дейді
- "Біздің пікірімізше қылмысқа жанасушылықтың түсінігіңің анықтамасын
бергенде оның түрлерін түгелдеуге апаруға болмайды" [15. 377]. Анықтама
беру жайында Ғ.Ы.Баймурзин көңілге қонымды мынадай пікір келтірген. "Әрине,
оның түрлерін көрсете отырып, біз қандай да бір деңгейде зерттеп отырған
түсініктің мазмүнын ашамыз, бірақ түсініктің анықтамасы әрі қарай жалғасып,
оған барынша елеулі жақтарымен, қүрамдарын, түрлері мен нысандарына ортақ
барлық белгілерін, оларды біртүтас етіп біріктіретін барлық ішкі
байланыстарын қосу керек"- дейді. (16.19)
П.Ф.Тельновтың берген анықтамасымен ішінара келісуге болады, себебі,
оның жасаған анықтамасындагы екі немесе одан көп адамдардың қатысуы,
қасақаналық болуы, іс-әрекет және әдістердің сыртқы көрінісі деген
белгілер, осы мәселе үшін айтарлықтай жат белгілер емес. П.Ф. Тельновтың
анықтамасының күмәнді түсы, ол "екі және одан көп адамдар әрекеттерінің
қандай жолдарымен біртүтас қылмысқа келіп қосылатынын көрсететін" - деп
келтірген сөзі. Егер осы анықтамадагы қойылған сүраққа жауап қойып көрсек,
онда қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің кеңейтілген анықтамасы шыгар еді.
Дәлелдей түсейік, мүндагы қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің белгілі бір
жолдарымен біртүтас қылмысқа қосылуы - бүл қылмысқа қатысушылық
нысандарының не екенін түсіндіріп, бейнелеуі емес, нақты қылмыстың жасалып
шығуы жөніндегі жауапқа сай келіп түр. "Белгілі бір жолдардың" жауабы-
қасақаналық, бірлескен іс-әрекеттің болуы, ал біртүтас қылмысқа келіп
қосылу, -қылмысқа қатысушылар іс-әрекеттерінің объективтік және
субъективтік байланыста болуымен анықталады. Осы анықтаманың жалғасы
"кінәлілердің бірлескен әрекеттерінің әдістерін ашатын сыртқы көрінісі",
-деген бөлігіндегі "бірлескен әрекеттері" деген белгі біздіңше күмәнді,
себебі нысандарды жинақтап жалпы түсінік бергенде "әрекеттер" түрінде емес
қылмыстар түрінде, тіпті одан да кең мағынада алу қисынды.
Әрекеттер деген үгым қылмыс жасау кезіндегі қылмыс қүрамының бір гана
элементі және ондағы әрекеттердің әдістері немесе әрекеттердің түрлері
"нысан" түсінігін беру үшін емес, жеке қылмыс түсінігін бергенде
қолданылыпжүрген белгі, сондықтан әрекет белгісінің, нысандарға түсінік
бергенде қажеттілігі көрінбейді. Бұл анықтамадағы "әдістерді ашатын сыртқы
көрінісі" деген тұсы қылмысқа қатысушылықтың нысандарының түсінігін
бергенге жақын келеді. Әдістер және белгілі бір объектінің ішкі немесе
сыртқы көрінісі, нысан үғымына жақын келеді. Бүлар объективтік белгілерге
жатады және "нысан" деген үғым да философияның объективтік категориясы
болып табылады. Ал үшінші келтірген анықтамада авторлар қылмысқа қатысу
нысандарының бөлу негізін алған. Бүл оқулықтарда қылмысқа қатысушылық
нысандарын келісімге және қылмысқа қатысушылардың бірлескен әрекеттерінің
тәсілдеріне қарай бөледі. Егер осы бөлу негіздерін мойындасақ
14
онда бұл анықтамамен келісуге болар еді.
Философияда "нысан" - мазмүнның (біздіңше қылмыстың) өмір сүру және
көріну қабілеті. Мүнда ішкі нысанмен жүмыс істелінеді. Ішкі нысан
объектінің сапалық белгілерімен байланысты. Бүл философиядағы нысанның бір
мағынасы, екінші мағынасы "басқа затардан оның бүтіндей айырмашылығын
көрсететін шекара, яғни мүнда объектінің сыртқы нысаны айтылады" [17. 237].
"Сыртқы түрлер мен ішкі мазмүндық түрлер шын мәнісінде бір нәрсенің екі
жағы", - дейді Кішібеков "Философия" деген еңбегінде [18. 114]. Ягни нысан
ішкі және сыртқы мағынаға, қасиетке ие. П.Ф. Тельнов неге сыртқы көріністі
алғанын осы анықтаманы бергенде айтпаған. Жалпы бір объектіні елестеткенде
оның белгілерін есепке аламыз және соған қарай бір нысанды екінші нысаннан
ажырата аламыз, яғни белгілер жиынтығы туралы ой келеді.
Ал осы нақты бүгінгі зандылықтағы көрсетілген қылмысқа қатысушылық
нысандарына жалпы ортақ түсінік беру таза теориялық жүмыс болып саналады.
Яғни басқа болмыстардан айырмашылығы бар, сонымен қатар қылмысқа
қатысушылық нысандарының бір-бірінен айырмашылығында білдіретін өмірде
кездесетін, қүбылысқа түсінік беру.
Қылмысқа қатысушылық нысандарының жалпы түсінігін бергенде, осы
белгілерді тікелей анықтамада көрсетпей, негіз ретінде алғанымыз дұрыс.
Себебі, бұл белгілер талқылау кезінде ғана түгелденеді.
Қылмыстық Кодекстің 27-нші бабына сәйкес, қылмысқа қатысушылық
дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлесіп, қасақана
жасалатын қылмыстарға қатысуы болып табылады [19. 10]. Осы анықтамаға сай
келетін, бірақ бір-бірінен субъективтІк және объективтік белгілеріне қарай
ерекшеліктері бар әртүрлі қылмысқа қатысушылықтар, жекелеген нысандарды
қүрайды. Қылмысқа қатысушылық нысандарының бір ерекшелігі, бірнеше
адамдардың бірлесіп жасаған қылмысты іс-әрекеттерін саралауда және оларға
жауапкершілік белгілеуде атқаратын маңызы зор. Себебі қылмысқа
қатысушылықтың нысандарына қарай осы атқарылуға тиісті мәселелер, эр нысан
бойынша жеке-жеке ереже ретінде шешіліп отырады.
Сонымен, нысандар ішкі және сыртқы мағынаға немесе мазмүнға ие дедік.
Ішкі мазмүнды жоғарыда объектінің сапалық белгілерімен байланысты дегенмен,
қылмысқа қатысушылық нысандарының ішкі мазмүны субъективтІк белгілердің
жиынтығымен анықталады. Нысандардың екінші мағынасы ретінде, оның басқа
өзіне үқсас қүбылыстардан айырмашылығын көрсететін шекара, яғни сыртқы
мазмүн ретінде қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілерінің жиынтығы
ескеріледі. Қылмысқа қатысушылық нысандары бір-бірінен субъективтік
белгілерге қарай емес, негізінен объективтік белгілерге қарай ажыратылады.
Себебі қасақана жасалатын қылмыстарды қасақана жасау, келісімнің көпшілік
жағдайларда болуы, қылмысқа қатысушылықтың нысандарына тән белгі екендігін
білдіреді. Қылмысқа қатысушылық нысандары бір-бірінен негізінде объективтік
белгілер бойынша ажыратылады. Мысалы, қылмысқа қатысушылардың арасында
рольдердің болуы, түрақтылық, құрылымдық бірлестіктің болуы тәрізді
белгілер.
Қылмысқа қатысушылық нысандарының бір-бірінен субъективтік және
объективтік белгілер көлеміне байланысты да айырмашылығы бар. Мысалы
қылмыстық үйымдасқан топтың қылмысты топ болып орындаушылықтан
15
көлемінің үлкендігі, мүнда тұрақтылық белгісінің қосылуы болып
табылады. Ягни қылмысқа қатысушылық нысандарының белгілеріне қарай көлемі
де әртүрлі болып келеді. Бүл да қылмысқа қатысушылық нысандарының негізінен
сыртқы мағынаға ие екендігін дәлелдей түседі. Нысанның сыртқы көрінісі
ретінде, біріншіден шекара, яғни қылмысқа қатысушылық нысандарын бір-
бірінен ажырататын объективтік белгілер, екіншіден колем, ягни нысандарды
бір-бірінен объективтік және субъективтік белгілерінің көптігіне қарай
ажыратылуын алып отырмыз. Қылмысқа қатысушылық нысандарының белгілеріне
қарай көлемнІң де әртүрлі болуы, бізде қылмысқа қатысушылық түрі бар ма,
әлде қылмысқа қатысушылықтың нысандары бар ма деген сүраққа қолданатын
бірден-бір жауап болып табылады. Бүл мәселені осы жүмыстың тиісті бөлігінде
қарастырамыз.
Сонымен қылмысқа қатысушылықтың нысандары оның мазмүнының сыртқы
жағымен немесе көрінісімен анықталады. Осы жерде М.И. Ковалевтің "Барлық
қүбылыстарда ішкі жақ мазмүнды, қүбылыстың мағынасын, ал сыртқы жақ оның
нысанын анықтайды" [20. 98] деген сөзіне өз ойымызды салыстыра кетейік. Біз
қылмысқа қатысушылық нысандарын негізінен объективтік белгілерге қарай
ажыратуды үсынып отырмыз. Субъективтік белгілер бүл мәселеде тек келісімнің
болуы немесе болмауы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандарын бөлуде ғана
қолданылады. Ал, объективтік белгілерге қарай эр нысанның мағынасы
анықталары сөзсіз. М.И. Ковалев "мағына, мазмүн ішкі жақты анықтайды",-
дейді. Сонда мазмұн мен мағына ішкі жақты анықтағанда, нысанның сыртқы
жағын анықтайтын не бар, не қалды? Ол жағын айтпаган. Біздің жасап отырған
зерттеуімізше ішкі мазмүн немесе субъективтік белгілер қылмысқа
қатысушылықтың көпшілік нысандарында бірдей. Мысалы, қылмысты бірге
орындаушылық яғни топ
болып қылмысқа қатысу келісімсіз де болуы мүмкін, ал қалған нысандарға
келісім тән болып келеді. Сондықтан субъективтік белгілермен, яғни ішкі
жағымен қылмысқа қатысушылық нысандары толық бір-бірінен ажыратыла алмайды.
Нысандар 27-нші баптағы объективтік белгілер (екі немесе көп адамның
қатысуы, бірлестіктің болуы) бойынша емес, 31-нші баптағы әр нысанды
анықтайтын белгілер бойынша ажыратылады. 31 -нші баптағы объективтік
белгілер бойынша ғана қылмысқа қатысушылық нысандарының не екендігін
елестетуге болады.
Ал П.Ф. Тельновтың берген анықтамасындағы "Кінәлілірдің өзара
әрекеттер әдістерінің сыртқы жағы" деген тұсындағы түсінуге қиын сөз
"әрекеттер әдістері" ретінде емес, кеңірек әрі түсініктірек мағынада, яғни
27-нші бапқа сай келетін, бірақ бір-бірінен объективтік белгілеріне қарай
ерекшеленетін мағынада алу дұрыс тәрізді. Объективтік белгілер нысанның
сыртқы жағын бейнелейді дегендіктен, келтіретін анықтамамызда арнайы
"сыртқы жағы" деп арнайы атап көрсетпеуде болады.
Ендігі қарастыратын мәселе, қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігінде
27-нші банта көрсетілген қылмысқа қатысушылықтың белгілері қолданылу керек
пе, әлде керек емес пе екендігін анықтау. Жоғарыда біз қылмысқа қатысушылық
нысандары 27-нші баптағы анықтамаға сай келетінін немесе содан таралатынын
айттық. Қылмысқа қатысушылық белғілерін тікелей қолданбай нысандарға
түсінік беру қиынға соғады және мағынасы жағынан күңгірт анықтамаға
әкеледі. Жалпы берілген анықтама түсінігі оңай берілуі
16
керек. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың түсінігіндегі субъективтік және
объективтік белғілерді қолдана отырып түсінік беру, берген анықтамамызды
сапалы ете түседі. Ондағы, екі немесе одан көп адамдардың қатысуын,
бірлесудің, қасақаналықтың болуын қолдану, сонымен қатар қылмысқа қатысу
нысандарын бөлу ретінде қолданылатын критерийді пайдалану келтірген
анықтамамызды толық, сапалы етеді деп ойлаймын.
Сонымен қылмысқа қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан
көп адамдардыц қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, бірақ қылмыстық
ннетін іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъективтік және объективтік
белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың сыртқы
көрінісі болып табылады. Бүл анықтамадағы "Қылмыстың ниетін іске асыру
тәсіліне қарай" деген негіздемені немесе критерийді былай түсіну керек.
Қылмысқа қатысушылар бірлесіп қылмыс жасағанда, оны іске асыру тәсілі
ретінде, бір жағдайларда топ түрінде қылмыс жасауды қолданса, ал келесі бір
жағдайларда әртүрлі рөлдерді орындау түрінде жасауы мүмкін, сол сияқты
бірлесіп қылмыс жасаудың тағы бір тәсілдері ретінде үйымдасқан түрақты
топты немесе қылмыстық қауымдастықты қүру және сол арқылы өздерінің
қылмыстық ниетіне жетуді көздеуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын топтастыру критерийі ретінде алған
белгі, яғни "қатысушылардың қылмыстың ниетін іске асыру тәсілі" деген үғым
қажеттілігіне қарай осы білімде қолданылғанмен, оның қайдан шығатындығы
және бүл жүмыстағы рөлі тиісті бөлімде, ягни 2-нші тараудың 3-ші бөлігінде
айтылады.
17
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ
НЫСАНДАРЫ ТҮСІНІГІНІҢ ДАМУЫ
2.1. Қылмысқа қатысушылық нысандары жөніндегі теориялық негізгі
ағымдарға және қылмысқа қатысу нысандарын бөлу критерийлеріне шолу
Қылмысқа қатысушылық нысандары жөніндегі мәселе әлі күнге дейін
шешімін таппаған даулы мәселе болып келеді. Зерттеуші ғалым-
криминалистердің қылмысқа қатысушылық нысандарын топтастыру және оларды
бөлу критерийі бойынша жасаған қорытындыларында ұқсастық байқалғанымен
айырмашылықтар да жетіп жатыр.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын біркелкі және дұрыс шешудің
теориялық қана емес, сонымен бірге практикалық мәні зор. Бұл мәселенің
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің арнайы бабында бейнеленуіне
үзақ уақыт өтпесе де, қысқа уақыт ішінде әр алуан бейнеленіп үлгерді.
Мысалы, Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 17-
нші наурыздағы Жарлығы мен алғашқы рет заңға енгенде бір топ адамның алдын-
ала уәделесу бойынша келісімсіз топ адамдардың жасаған қылмысы, алдын-ала
уәделесуі бойынша істелетін қылмыстар, үйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық нысандары көрсетілсе [6. 1], қазіргі қылмыстық кодекстің 31
-нші бабында алдын-ала келісімсіз топ адамдарың жасаған қылмысы, алдын ала
келісіммен топ адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық (қылмыстық ұйым) болып анықталған [19. 11].
Мұның бәрі тергеу және сот органдарының қылмысқа қатысушылар
әрекеттерін түрақты саралауына және олардың жауапкершілік шегін анықтауына
кедергі жасары сөзсіз.
Дипломдық жүмыстың көкейкестілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері,
қылмысқа қатысушылық нысандарын анықтау, топтастыру және қылмысқа
қатысушылық нысандарының бөлу критерийін анықтау болып табылады.
Осы мәселені терең зерттеген ғалымдардың қылмысқа қатысушылық
нысандарын бөлу критерийіне және топтастыруларына шолу жасап өтейік. Ескі
әдебиеттердің ішінде Д.А. Дриль қылмысқа қатысушылық нысандарын "түрлер"
ретінде атап, эр түрлі белгілер бойынша бөледі. Оның бөлуі бойынша "1.
Қылмыстың өзі қылмысқа қатысуды қажет ететін жағдайлар, мысалы, Дуэль: 2.
Факультативтік қылмысқа қатысушылықтар, мысалы, кісі өлтіру қылмысында өлім
болуы немесе болмауы да мүмкін жағдайлар; 3. Қылмыс жасау үшін ой бекітетін
және қылмыс жасау қүралдарын даиындап қылмысқа қатысушылыққа әкелетін
жағдайлар; 4. Бірге қылмыс жасауға әкелетін қылмысқа қатысушылықтар, яғни
қылмыс жасау кезінде пайда болған эр түрлі достастықтың нысандары; 5.
Қасақаналықпен, абайсыздықпен және кездейсоқта жасалатын қылмысқа
қатысушылықтар; 6. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысушылық; 7. Алдын-ала
келісімсіз қылмысқа қатысушылықтар немесе скоп деп, алдын-ала келісіммен
жасалатын қылмысқа қатысушылықтан заговорды, шайканы және банданы шығарып
бөледі [21. 153].
18
Осы келтірілген қылмысқа қатысушылықтарды бөлуде Д.А. Дриль нысан
ұғымының орнына "түрлер" деген философиялық тұрғыдан сай келмейтін және әр
алуан жағдайларда қолданыла беретін ұғымды алуы және осы түрлерді бөлу
критерийлерінің әр түрлі болуы бұл мәселені шешуде қойылатын талаптарға сай
келмейді. Мұнан кейінгі кезеңдерде бұл мәселені қарастырушылардың бірі А.Н.
Трайнин қылмысқа қатысушылықтың 4 нысанын үсынады: 1. Жай қылмысқа
қатысушылық, 2. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысушылық, 3. Ерекше
топтағы қылмысқа қатысушылықтар яғни шайка, банда, 4. Қылмыстық
қауымдастық. А.Н. Трайнин бүл нысандарды бөлу критерийіне қылмысқа
қатысушылардың субъективтік байланысының сипаты мен дәрежесін, яғни
субъективтік белгіні алады [22.79].
П.И.Гришаев және Г.А.Кригерде осы негізде қылмысқа қатысушылық
нысандарын топтастырады. Бүл авторлар нысандармен бірге, қылмысқа қатысудың
түрлерін де бөлген. П.И.Гришаев және Г.А.Кригер қылмысқа қатысушылық
нысандары ретінде: 1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықты; 2. Алдын-
ала келісіммен қылмысқа қатысушылықты; 3. Үйымдастырылған топты; 4. Ерекше
топтағы қылмысқа қатысушылықты -қылмыстық үйымды атайды. Ал қылмысқа
қатысушылық түрлеріне олар, жай яғни барлық қылмысқа қатысушылардың
әрекеттері бір тектес болатын, қылмысты орындауда тікелей қатысумен
бейнелетін қылмысты бірге орындаушылықты және күрделі, яғни қылмысқа
қатысушылар арасында роль бөлу орын алатын, түптеп келғенде әрқайсысы
сипатына қарай эр түрлі әрекеттерді орындайтын жағдайларды енғізеді
[23.63]. Кейінгі шыққан оқулықтардан байқайтынымыз Г.А.Кригер қылмысқа
қатысушылық түрлерінен бас тартып, әдепкі төрт түрлі нысанды мойындап, тек
төртінші нысандағы қылмыстық үйымды қылмыстық қауымдастықпен ауыстырады
[24. 256-259].
Субъективтік белгімен А.А.Пионтковский қылмысқа қатысушылықтың екі
нысанын ғана бөлуді үсынады: 1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
2. Алдын-ала келісіммен болатын жай қылмысқа қатысушылықты, үйымдастырылған
топты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz