Көк сөзінің семантикалық қызметі
Кіріспе
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
1.2 Семантикалық өріс
2. Көк сөзінің семантикалық қырлары
2.1 Көк сөзінің мағыналары
2.2 «Абай жолы» роман.эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналары
2.3 І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
1.2 Семантикалық өріс
2. Көк сөзінің семантикалық қырлары
2.1 Көк сөзінің мағыналары
2.2 «Абай жолы» роман.эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналары
2.3 І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сөздердің лексикалық мағыналарының түрлерін анықтауда тілші ғалымдар арасында әр түрлі ғылыми пікірлер, тұжырымдар айтылып келуде. Семантика – тіл немесе оның бірлігі арқылы берілетін мағына. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың танымын білдіретін түр-түс мәселесі төңірегінде де азды-көпті зерттеулер бар. Кеңестік қазақ тіл ғылымы кезінде зерттелген бірлі-екілі еңбектен басқа ғылыми тұжырымы бар кітаптар жоқтың қасы. Тек соңғы жылдары кейбір ғалымдардың түр-түстің семантикалық мағыналарына арналған мақалаларын атап өтуге болады. Осыларды ескере келе қазақ тіл біліміндегі түр-түстерді жаңа қырынан қарап, олардың қолданыстық ерекшеліктерін көрсетіп, мағыналарын аша отырып, жан-жақты талдау жүргізуді жөн деп таптық,
Тақырыптың өзектілігі. Түр-түс семантикасы халық өмірімен байланыста келіп, ұлттық психология, салт-сана, әдет-ғұрыппен ұласып келіп ұлттық танымды көрсетуде үлкен қызмет атқарады. Осы мақсатта көк сөзінің семантикалық мағыналары, оның тілімізде атқаратын қызметін қарастыру дипломдық жұмыстың көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Көк сөзінің тілде беретін мағыналары, тарихи шығу тегі, көркем шығармалардағы ролі талданып, ғалымдардың пікірлеріне сүйене отыра пайымдалады.
Көк сөзінің шығу төркініне қатысты айтылған ғалымдара арасындағы пікірлерде бірізділік жоқ. Міне, мұның өзі тақырыптың өзектілігін ашып көрсетеді. Осы жағынан келгенде көк сөзінің этимологиясында да үлкен құпия жатқаны анық. Осы құпияны нақтылай ашып көрсету осы дипломдық жұмыстың негізігі құндылықтарының бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны. Түсіндірме сөздіктерде, қаламгерлердің туындыларындағы (М. Әеузов, І. Есенберлин) көк сөзінің қоланыстық қызметі қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің семасеолгиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – көк сөзінің семантикалық қырларына жаңаша сараптама жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері айқындалды:
• семантика мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттеуіне шолып, ғалымдардың пікірлеріне талдау жасау;
• семантикалық өріс және оның қазақ тіл ғылымындағы қарастырылуы;
• көк сөзінің семантикалық қырлары, оның беретін мағыналары, шығу тегіне байланысты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жүгіне отырып өзіндік тұжырым жасау;
• М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналарын ашып көрсету;
• І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналарын аша келе, қаламгердің өзіндік стилін таныту;
• көк сөзіне қатысты терілген мысалдарға статистикалық талдау жүргізу;
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сөздердің лексикалық мағыналарының түрлерін анықтауда тілші ғалымдар арасында әр түрлі ғылыми пікірлер, тұжырымдар айтылып келуде. Семантика – тіл немесе оның бірлігі арқылы берілетін мағына. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың танымын білдіретін түр-түс мәселесі төңірегінде де азды-көпті зерттеулер бар. Кеңестік қазақ тіл ғылымы кезінде зерттелген бірлі-екілі еңбектен басқа ғылыми тұжырымы бар кітаптар жоқтың қасы. Тек соңғы жылдары кейбір ғалымдардың түр-түстің семантикалық мағыналарына арналған мақалаларын атап өтуге болады. Осыларды ескере келе қазақ тіл біліміндегі түр-түстерді жаңа қырынан қарап, олардың қолданыстық ерекшеліктерін көрсетіп, мағыналарын аша отырып, жан-жақты талдау жүргізуді жөн деп таптық,
Тақырыптың өзектілігі. Түр-түс семантикасы халық өмірімен байланыста келіп, ұлттық психология, салт-сана, әдет-ғұрыппен ұласып келіп ұлттық танымды көрсетуде үлкен қызмет атқарады. Осы мақсатта көк сөзінің семантикалық мағыналары, оның тілімізде атқаратын қызметін қарастыру дипломдық жұмыстың көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Көк сөзінің тілде беретін мағыналары, тарихи шығу тегі, көркем шығармалардағы ролі талданып, ғалымдардың пікірлеріне сүйене отыра пайымдалады.
Көк сөзінің шығу төркініне қатысты айтылған ғалымдара арасындағы пікірлерде бірізділік жоқ. Міне, мұның өзі тақырыптың өзектілігін ашып көрсетеді. Осы жағынан келгенде көк сөзінің этимологиясында да үлкен құпия жатқаны анық. Осы құпияны нақтылай ашып көрсету осы дипломдық жұмыстың негізігі құндылықтарының бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны. Түсіндірме сөздіктерде, қаламгерлердің туындыларындағы (М. Әеузов, І. Есенберлин) көк сөзінің қоланыстық қызметі қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің семасеолгиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – көк сөзінің семантикалық қырларына жаңаша сараптама жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері айқындалды:
• семантика мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттеуіне шолып, ғалымдардың пікірлеріне талдау жасау;
• семантикалық өріс және оның қазақ тіл ғылымындағы қарастырылуы;
• көк сөзінің семантикалық қырлары, оның беретін мағыналары, шығу тегіне байланысты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жүгіне отырып өзіндік тұжырым жасау;
• М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналарын ашып көрсету;
• І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы көк сөзінің қолданыстық мағыналарын аша келе, қаламгердің өзіндік стилін таныту;
• көк сөзіне қатысты терілген мысалдарға статистикалық талдау жүргізу;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 560 б.
2. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь. 2005. – 440 б.
3. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
5. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 176 б.
6. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2006. – 264 б. / Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1979
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1998. – 304 б.
8. Оразбаева Ф. Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., т.б. Қазіргі қазақ тілі: Оқулық. – Алматы: PRINTS, 2005. – 547 б.
13. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І бөлім. Оқу құралы. 2-басылым. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 101 б.
14. Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 340 б.
31. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
36. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991
49. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология, синтаксис / редакциясын басқарған І. Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1984. – 564 б.
1. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 560 б.
2. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь. 2005. – 440 б.
3. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
5. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 176 б.
6. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2006. – 264 б. / Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1979
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1998. – 304 б.
8. Оразбаева Ф. Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., т.б. Қазіргі қазақ тілі: Оқулық. – Алматы: PRINTS, 2005. – 547 б.
13. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І бөлім. Оқу құралы. 2-басылым. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 101 б.
14. Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 340 б.
31. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
36. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991
49. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология, синтаксис / редакциясын басқарған І. Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1984. – 564 б.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
1.2 Семантикалық өріс
2. Көк сөзінің семантикалық қырлары
2.1 Көк сөзінің мағыналары
2.2 Абай жолы роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық
мағыналары
2.3 І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы көк сөзінің
қолданыстық мағыналары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Аңдатпа
Дипломдық жұмыста қазақ тілінің семантикасы, семантикалық өріс
мәселелері терең қарастырылып, ғалымдар пікіріне сүйенген. М. Әуезовтің
Абай жолы роман-эпопеясы мен І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясынан
көк сөзіне байланысты мысалдар теріліп, талданған.
Аннотация
Дипломная работа посвящена к исследованию семантического поле,
семасеологии казахского языка где приведены научные цитаты. Собран примеры
касающиеся к слове көк (синий) от известных писателей, таких как М.
Ауезова Путь Абая, И. Есенберлина Кочевники и анализированы.
Annotation
The Diploma work is devoted to the study of the semantic field,
semaseology (semantics) Kazakh language which gives the scientific
citations. Compile examples related to the word көк (blue) from famous
writers, such as M. Auezov The way of Abai, I. Esenberlin Nomads and
analyzed.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сөздердің лексикалық мағыналарының
түрлерін анықтауда тілші ғалымдар арасында әр түрлі ғылыми пікірлер,
тұжырымдар айтылып келуде. Семантика – тіл немесе оның бірлігі арқылы
берілетін мағына. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың танымын білдіретін түр-
түс мәселесі төңірегінде де азды-көпті зерттеулер бар. Кеңестік қазақ тіл
ғылымы кезінде зерттелген бірлі-екілі еңбектен басқа ғылыми тұжырымы бар
кітаптар жоқтың қасы. Тек соңғы жылдары кейбір ғалымдардың түр-түстің
семантикалық мағыналарына арналған мақалаларын атап өтуге болады. Осыларды
ескере келе қазақ тіл біліміндегі түр-түстерді жаңа қырынан қарап, олардың
қолданыстық ерекшеліктерін көрсетіп, мағыналарын аша отырып, жан-жақты
талдау жүргізуді жөн деп таптық,
Тақырыптың өзектілігі. Түр-түс семантикасы халық өмірімен байланыста
келіп, ұлттық психология, салт-сана, әдет-ғұрыппен ұласып келіп ұлттық
танымды көрсетуде үлкен қызмет атқарады. Осы мақсатта көк сөзінің
семантикалық мағыналары, оның тілімізде атқаратын қызметін қарастыру
дипломдық жұмыстың көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Көк
сөзінің тілде беретін мағыналары, тарихи шығу тегі, көркем шығармалардағы
ролі талданып, ғалымдардың пікірлеріне сүйене отыра пайымдалады.
Көк сөзінің шығу төркініне қатысты айтылған ғалымдара арасындағы
пікірлерде бірізділік жоқ. Міне, мұның өзі тақырыптың өзектілігін ашып
көрсетеді. Осы жағынан келгенде көк сөзінің этимологиясында да үлкен құпия
жатқаны анық. Осы құпияны нақтылай ашып көрсету осы дипломдық жұмыстың
негізігі құндылықтарының бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны. Түсіндірме сөздіктерде, қаламгерлердің
туындыларындағы (М. Әеузов, І. Есенберлин) көк сөзінің қоланыстық қызметі
қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің семасеолгиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –
көк сөзінің семантикалық қырларына жаңаша сараптама жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері
айқындалды:
• семантика мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттеуіне шолып,
ғалымдардың пікірлеріне талдау жасау;
• семантикалық өріс және оның қазақ тіл ғылымындағы қарастырылуы;
• көк сөзінің семантикалық қырлары, оның беретін мағыналары, шығу
тегіне байланысты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жүгіне отырып
өзіндік тұжырым жасау;
• М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық
мағыналарын ашып көрсету;
• І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы көк сөзінің
қолданыстық мағыналарын аша келе, қаламгердің өзіндік стилін таныту;
• көк сөзіне қатысты терілген мысалдарға статистикалық талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Көркем шығармалардан, атап айтқанда,
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясынан және І. Есенберлиннің
Көшпенділер тарихи трилогиясынан көк сөзіне байланысты мысал үлгілері
терілді.
Зерттеудің тәсілдері мен әдістері. Жұмыс барысында салыстырмалы,
жүйелеу, талдау, сараптау, есептеу (статистикалық), пайымдау, қорытындылау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
. семантикаға байланысты ғалымдардың пікірлері, тұжырымдары жиналқталып,
жүйеленіп берілді;
. семантикалық өрістің қазақ тіл ғылымындағы зерттеуі, теориясы
нақтыланып берілді;
. көк сөзінің жеке қолданыстағы және жалпыхалықтық қолданыстағы үлгілері
салыстырылды;
. көк сөзіне байланысты терілген мысалдардың статистикасы жасалынды;
. көк сөзінің адамға қатысты, заттарға, жан-жануарға, жер-су атауларын
жасаудағы қезметі көрсетілді.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында М.
Оразов, Ә. Қайдаров, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, Г. Сынасапова,
Жарқынбекова, Э. Оразалинова, т.б. ғалымдардың ғылыми теориялық пікірлері
мен тұжырымдарына сүйендік.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы
барысында қол жеткізген ғылыми және практикалық нәтижелері тіл ғылымының
лексика-фразеология, семасеология, лингомәдениеттану, функционалды
лингвистика секілді т.б. салаларында кейбір өзекті мәселелерді айқындауда
және олардың теория-практикалық тұрғыдан әрі қарай дамытуға көмегін
тигізеді. Сонымен қатар аталмыш зерттеу жұмысы Қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы, Линговомәдениеттану, Стилистика және
тіл мәдениеті, Семасеология оқу пәндерінің тәжірибешілік сабақтарында
көмекші құрал қызметін атқара алады.
Сонымен қатар студенттердің курстық жұмыстарын жазуда, ғылыми жұмыс
жазу барысында, мектепте қосымша сабақтарда өзінің азды-көпті көмегін
тигізеді.
Зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
. көк сөзінің жеке қолданыста және жалпыхалықтық қолданыста өзіндік
ерекшеліктері бар;
. көк сөзі метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, т.б. көркемдеуіш-
бейнелеуіш құралдары арқылы жасалады;
. көк сөзінің адамға, малға, жер-су т.б. құбылыстардың атауын жасауда
белсенді қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
бөлімдер іштей бөлімшелерден және қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі қолданылу реті бойынша берілген.
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
Сөз мағынасы – тіл білімінің еншісіне тиетін категория, сол үшін де
оны жан-жақты талдау тіл білімінің үлесіне тиеді. Сөздердің лексикалық
мағыналарының түрлерін анықтауда тілшілер арасында бірізділік жоқ. Егер тек
кеңес тілшілерінің ғана сөздердің мағына түрлеріне байланысты айтқан
пікірлерін санайтын болсақ, олардың санының өзі оннан асады. Ал мағынамен
байланысты категориялардың саны болса, одан да көп. Мысалы, сөздердің
дыбысталуы мен мағына арасындағы байланыс, сөз мағынасының құрылымы мен
құрылымдық элементтері арасындағы байланыс, лексиканы белгілі бір
заңдылықтар негізінде байланысқан жүйе деп санап, сол жүйе мүшелерінің
өзара қарым-қатынасын анықтау сияқты толып жатқан мәселелер бар.
Семантика (грек. semantikos – белгілеуші) – 1) тіл немесе оның бірлігі
(сөз, сөздің грамматикалық тұлғасы, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы берілетін
мағына, хабар; 2) Осы мағынаны, хабарды зерттейтін тіл білімінің бір
саласы; 2) Семантиканың негізгі тарауларының бірі. Бірінші мағынада
семантика – мағыналы сөз (мыс. зат есім, етістік, сын есім, үстеу), ол
семантикалық үшбұрышты құрайды:
а) болмыс заты (зат, құбылыс, процесс, қасиет) - денотат (референт);
б) зат туралы ұғым не түсінік (ұғым, сигнификат, интенсионал,
белгіленетін нәрсе).
Семантиканың бұдан басқа да маңызды бөлігі – сөйлем. Онда да денотат
(немесе референт) және сигнификат (немесе ұғым) болады. Лингвистикалық
талдаулардың арқасында сөз таптарының (морфемалар мен сөйлем мүшелері)
семантикасын анықтауға болады. Толық мағыналы сөздердің морфемалары – түбір
мен аффикстер мағынаның екі түріне ие болады.
Түбірлер заттық мағынаға ие болады. Ол сөздің негізгі лексикалық
мағынасы, мысалы, қызыл, қызғылт, қыздыр, қызару сөздері түсті береді,
түбірі – қыз. Аффикстер грамматикалық мағынаны білдіреді. Бұл мағыналар
екіге бөлінеді: категориялық (заттарды категорияға бөледі) және реляциялық
не синтаксистік (сөйлем ішіндегі сөздерді байланыстырып отырады).
Семантика пән ретінде өзінің зерттеу нысаны етіп мағынаны алады. Бірақ
мағына түсінігі өте кең, бірнеше бағыттағы зерттеуді талап етеді. Ең
алдымен, тіл элементтерінің барлығы да мағынаға ие бола ала ма деген
сұрауға жауап беру керек сияқты. Себебі соңғы кезде тілдің барлық
элементтері (дыбыстар да, морфемалар да, сөздер де, сөйлемдер де) мағынамен
байланысты болады деген пікір айтылып жүр (Гальперин). Егер тіл
элемнттерін толық талдап қарайтын болсақ, жеке дыбыстардың мағына
білдірмейтіндігін жоққа шығарып болмайды. Сонымен бірге одағайлар бір ғана
дыбыстан жасалынып та мағынаға ие болатыны анық. Мысалы: - Е, бәрекелді,
тілінің шоғы, көңілінің оты бар ақын екен ғой... (Ел аузынан). – О, Омеке,
шаруаңыз болса айта отырыңыз (Ел аузынан). Келтірілген мысалдарымыздағы е
мен о одағай сөздер (тек дыбыстар ғана емес) адамның көңіл-күйімен
байланысты эмоциялық мағына білдіріп тұр. Қазақ тілінде одағайдан басқа бір
дыбыстан жасалған (О не зат) сөздер де бар. Сонымен бірге қазіргі ғылыми
өмірде дыбыстық символизмдерге байланысты да әр түрлі пікірлер айтылып жүр.
Мысалы, А дыбысы қара түспен, И дыбысы ақ түспен, У дыбысы көкпен, О дыбысы
жасыл түспен байланыстырылып, түрлі мағына телініп жүр. Бірақ бұл мағыналар
дыбыстың төл мағынасы болып саналмастан, оған таңылған, үстеме мағына болып
есептеледі.
Дыбыстардың мағынамен байланысы туралы сөз болғанда, әсіресе
түркологиялық еңбектерде еліктеуіш сөздердің құрамындағы дауысты дыбыстар
мағынаға ықпал жасайды делінеді. Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты
дыбыстардың я жуан, я жіңішке болуы да мағынаға әсер ететіндігі байқалады,
- дегенде А.Ысқақов осы дауысты дыбыстарды есепке алған. Егер байыптап
қарайтын болсақ, еліктеуіш сөздердің құрамындағы дауысты дыбыстардың ашық
не қысаң болып келуі де мағынаны ажыратады; түбір құрамында ашық дауысты
дыбыс келетін еліктеуіш сөздер білдіретін мағына амал-әрекеттің не дыбыстың
күшті балғандығын, ал қысаң дауысты дыбысты еліктеуіш сөздер білдіретін не
тез орындалған амалды, не дыбысты білдіреді. Салыстырыңыздар: тарс-тұрс-
тырс, жалт ету - жылт ету, шыңқ – шіңк т.б. (339-бет).
Қазақ тілі (басқа түркі тілдерінің де) морфемаларының табиғаты
үндіеуропа тілдері морфемаларының табиғатынан басқалау. Сондықтан олардың
семантикалық қасиетінде, қолданылу заңдылықтарында өздеріне тән
өзгешеліктері болатындығы сөзсіз. Мысалы, орыс тіл білімінде морфемаларға
анықтама бергенде сөздің ең кіші мағыналық бөлшегі екендігі және оның
өайталанып тұратындығы ескеріледі. Қазақ тіл білімінде де морфемаларға осы
типтес анықтамалар беріледі. Бірақ орыс тілшілері морфема сөздің бір
бөлшегі, тіпті түбір морфемалар да сөзбен тең түсе алмайды деген пікірді
қолдайды (Шанский). Ал түркі тілдерінде болса, түбір морфемалар сөзбен тең
түсіп жатады да мағынамен байланысады. Әрине, сөз мағынасын жалаң бір ғана
лексикалық мағынамен шектеп тастау дұрыс болмайды. Ең алдымен ескеретін
нәрсе сол – сөз лексикалық категория ғана болып қалмай, лексико-
грамматикалық категория болып саналады. Түркі тілдеріндегі түбір морфемалар
(санаулы түбірлерден басқа) сөзбен тең түседі, лексикалық мағынаға ие
болады, грамматикалық жақтан формаланған болуы сөзсіз.
Қазақ тіліндегі сөз мағынасы туралы жазылған еңбектерге сын көзбен
қарайтын болсақ, онда қазақ тілі семасиологиясын жаңадан жазу қажеттілігі
анық көрінеді. Тек бірен-саран еңбектер болмаса, бұл мәселе қазақ тіл
білімі үшін тың нәрсе. Сондай-ақ оқулықтарда да семасиологиялық
категорияларды талдау жасау толық емес. Оған басты себеп – қазақ тілінде
семасиологияның негізгі түсініктерінің анықталынбауы, олардың терминдерінің
қалыптаспауы, - дейді М.Оразов Қазақ тілінің семантикасы еңбегінде (32-
бет).
Қазақ тілшілерінің еңбектерінде сөз мағынасына берілген анықтамалар
кездеседі. Мысалы, Ғ.Мұсабаев сөз мағынасына тікелей анықтама бермесе де:
Сөз формасына оралған ұғымның мазмұны сөздің мағынасына айналып, дыбысталу
мен мағына бірлесе келіп, сөздің өзін қалыптастырады, - дейді
(І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев). Бұл жерде автор сөз мағынасын ұғым арқылы
анықтап отыр. Ал К.Аханов болса Е.М.Галкина-Федоруктың сөзге берген
анықтамасын толық қабылдап: сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз дыбыстық
комплекстің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде
сөйлесуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып табылады, - дейді
(28-бет). Соңғы кездерде жарық көрген жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтарда да осыған жақын анықтамалар беріліп жүр. М.Белбаева Қазіргі
қазақ тілі лексикологиясы еңбегінде Сөз мағынасы - адамды қоршаған
объективтік өмірдегі заттардың, құбылыстардың, болмыстың санадағы сәулесі,
бейнесі; ал сөздердің лексикалық мағынасы деп әрбір сөздің өзге сөздермен
қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы (статикалық күйіндегі) нақтылы
негізгі мағынасын айтады деп анықтама береді (14-бет). Нақ осы анықтаманы
ертеректе Т.Қордабаев та берген болатын. Бірақ Т.Қордабаевтың анықтамасында
сөз мағынасын белгілеуде қажетті болған әлеуметтік шартты да қосып, дұрыс
қорытынды шығарған болатын. Яғни Сөздің лексикалық мағынасы – оның жеке
тұрып та білдіретін өзіне тән қоғам таныған мағынасы, - дейді (12-бет).
Т.Қордабаев сөз мағынасына екінші бір анықтама да берген болатын. Сөз
мағынасы дегеніміз оның білдіретін түсінігі. Сөз нені білдірсе, нені
байқатса, сол оның мағынасы болады (62-63-бет). Т.Қордабаевтың
еңбектерінде сөздің мағынасына берілген үшінші және төртінші анықтамаларды
да көруге болады. Тілдік мағына – объектив дүниедегі заттардың,
құбылыстардың, болмыстардың санадағы бейнесі не Мағына дегендегі атау мен
сол атау болған мазмұнның арасындағы қатынас, бірлік деп түсінген дұрыс
(143-бет). Т.Қордабаев берген төрт анықтаманың төртеуі де кеңес тіл
білімінде ертеден бар анықтамалар.
Профессор Б.Сағындықұлы Қазіргі қазақ тілі. Лексикология деп
аталатын еңбегінде сөз мағынасының өте күрделі болатынын атап өтіп, сөздің
өзге сөздермен қарым-қатынасқа, байланысқа түспей, жеке-дара тұрғанда
тікелей түсініктерін халық таныған логикалық-заттық ұғымы, лексика-
сементикалық түсінігі лексикалық мағына деп аталады деп жазады. Лексикалық
мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына екенін
ескере отырып, сөздің өзге де мағыналарының тууына негіз болатынын
көрсетеді (13-бет).
Түркі тілдерінің мамандары да осы қазақ тіліндегі сөздерге берілген
анықтамаларға жуық анықтама беріп жүр. Мысалы, өзбек тілшісі Я.Д.Пинхасов
Сөз зат не құбылыс, ұғым туралы алғашқы негізгі мағынасы яғни реал
мағынаны білдіруі сөздердің лексикалық мағынасы болып табылады, - десе ,
Ш.Рахматуллаев Сөздердің лексикалық бірлік есебінде бір нәрсені білдіруі
(бір уақиғаны білдіруі, атауы, көрсетуі ) лексикалық мағына деп саналады,
- дейді (124-бет). Соңғы кезде жарық көрген лексикология оқулығының
авторлары да (бұл тарауды жазған проф. А.П.Ходжиев) сөз мағынасына анықтама
беріп: Сөздің объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар, әрекет пен белгі
сияқтылардан хабар (түсінік) беретін мазмұны лексикалық мағына болып
саналады, - дейді. Азербайжан тілшісі Ә.Фәрәчев: Лексикалық мағына сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы, - десе, қарақалпақ тілшісі Е.Бердимуратов:
Сөздің лексикалық мағынасы ол не бұл тілдің грамматикалық заңдылықтары
бойынша қалыптасқан заттық-предметтік мағынадан құралады, - дейді (39-
бет).
Ғалым Н.Алиференко семантиканың басты көздерін: Семантика 3 негізге
сүйенеді, ойлау мен сөйлеуден тұратын тілдің үш бірлестігі мыналар деп
көрсетеді: қоршаған шындық дүние, адам (индивид) миы және тіл. Осының
негізінде тілдің үш құрамдас бірлігі шығады: тіл жүйесі – сөйлеу – сөйлеу
қызметі, деп анықтайды (10-бет).
Марксизм-ленинизм методологиясына негізделген совет тілшілері сөзді
мағына мен дыбысталудың бірлігі деп қарайды да, сөз мағынасы (лексикалық
мағынаны да, грамматикалық мағынаны да) объектив дүниедегі материалдық
қабығы - дыбысталумен байланысып жататын категория деп қарайды. Сөздер бұл
екі жағдайдан басқа грамматикалық жақтан формаланған болатындығын да баса
айту керек. Тілде грамматикалық форма қабылдамайтын сөздер болса да,
формасыз сөз болмайды. Жалпы сөзді мағына мен дыбысталудың біте қайнасқан
бірлігі деп түсіну дұрыс түсінік.
Шет ел тілшілері арасында ғана емес, кеңес тілшілері арасында да
сөздердің барлығы лексикалық мағынаға ие болады деген тезиске қарсы
шығушылар табылады. Мысалы, В.А. Звегинцев сөз мағынасына берілген өзінен
бұрынғы анықтамаларға шолу жасай отырып: Тек лингвистикалық тұрғыдан сөз
мағынасы оның басқа сөздермен байланысу қабілетімен, мүмкіндігімен
анықталады, - деп түйіндеген. Сөз мағынасы сөздердің ішкі қасиеті емес,
сөздердің арақатынасынан туады деу үстіміздегі ғасырдың елуінші-алпысыншы
жылдарының жемісі емес.
Жоғарыдағы пікірге жуық тіл білімінде екінші бір пікір бар. Оның
негізін салушы – Ф. Де Соссюр және оның жолын қуушылар. Кеңес тілшілері
арасында да ол бағытты қолдаушылар табылады. Ф. Де Соссюр: Тілдік
системаның мүшелеріне тек кез-келген дыбысталу мен мағынаның жай бірлігі
деп қарау үлкен қателік болып саналады. Система мүшелерін бұлай анықтау –
оны өзі мүшесі болып саналатын системадан ажырату болып саналады, бұл қате
пікірге алып келеді, - деген еді (146-147-бет). Автор пікірін ары қарай
жалғастырып, Тілдің барлық элементтері болғандығы үшін ғана байқалынады,
- деп қорытынды жасайды. Алғашқы уақыттарды бұл пікір түрлі бағыттарда
дамытылып, соңғы кездерде структурализм өкілдерінің негізгі қағидаларының
біріне айналып қалды. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен, оның басқа
сөздермен қарым-қатынасынан, яғни лексикалық системадағы орнымен
анықталады, - деп жазған болатын Прага тіл үйірмесінің тезисінде. 1931
жылы И.Трир өзінің өріс теориясын жасай отырып, Сөз тек бір тұтас
бүтіндік, және сол тұтастық арқылы ғана мағынаға ие болады, - деген еді.
Кеңес тілшілері арасында да сөз жеке тұрғанда лексикалық мағынаға ие
болмайды, лексикалық мағына не сөздердің сөйлем құрамына енгенде ғана пайда
болады, не жүйе құрамында басқа сөздермен қатынасы негізінде пайда болады
деушілер кездеседі. Мысалы, Д.Н.Шмелев өзінің лексиканы жүйелі талдауға
арналған еңбегінде: Тілшілеріміздің бірде-біреуі сөздер лексикалық
мағынаға басқа сөздермен байланысу нәтижесінде ғана ие болатындығына
күмәнданбайды, - деп жазады. Автордың мұндай пікірге келуінде басқа да
мақсат болуы мүмкін. Монографияда лексиканы жүйелі құбылыс дей отырып,
әрбір сөз бір лексика-семантикалық топтың құрамына еніп, белгілі бір орын
иеленетіндігін баса көрсетуге әрекет еткен. Бірақ кез-келген сөз белгілі
бір лексика-семантикалық топтың құрамына енгенде лексикалық мағынаға ие
болу үшін енбейді, керісінше белгілі бір лексикалық мағынасы болғандығы
үшін, сол мағыналар арасында белгілі бір байланыс болғандығы үшін енеді.
Сондықтан да тілдің даму тарихында белгілі бір лекика-семантикалық топтың
құрамынан кей сөздердің қолданудан шығып архаизмдер қатарына өтіп
отырғандығы, екінші бір сөздер жаңадан пайда болып, лексико-семантикалық
топтың құрамына еніп байытып отыратындығы анық. Бірақ тілде пайда болған әр
сөз не қолданылудан шыққан сөз сол лексика-семантикалық топты өзгертіп
жібере бермейді. Салыстырыңыз: орыс тілінен енген самовар, трактор, тетрадь
сияқты сөздер басқа сөздердің мағынасына ықпал етпей-ақ қолданылып жүр.
Бірақ автор өз пікірін дәйекті түрде баяндайды. Кез-келген мағына тілде
өздігінен, басқа мағыналармен байланыспай өмір сүре алмайды, - дей отырып,
орыс тіліндегі большой, хороший деген сөздердің мағынасы маленький, плохой
сияқты сөздердің мағынасына қарсы тұрғандығы үшін ғана бар дейді.
Д.Н.Шмелев екінші бір еңбегінде өз пікіріне қарсы шығады да: Шындық
болмыстың ерекше тілдік бейнеленуі лексикалық мағына деп анықталады,
Сөздің негізгі міндеті – заттар мен айналадағы құбылыстарды атау, - деп
қорытынды жасайды (55-бет).
Тіл элементтерінің лексикалық мағынасының бар екендігін кей ғалымдар
мойындаса да ол мағына тіл білімінің нысаны болмайды немесе тілдік
категория емес дейді. Мысалы, А.А.Реформатский: Ешкім мағынаны жоққа
шығармақ емес және көп жағдайда ғалымдар онымен қызығуы керек. Бірақ қандай
ғалым? Қай мамандықта? Егер тілші жүйе мен құрылыммен шұғылданатын болса,
онда онымен айналысатын ғалымның тілші болуы екіталай, - дейді. Бұл
теорияны жақтаушылардың біреуі – А.Г.Волков. Ол: Мағына тілдік категория
емес, ол өзінің табиғаты жағынан ойлаудың бір функциясы, - деп ашық айтады
(61-бет). Монографияның екінші бір жерінде: Мағына тілдік категория емес,
ол тікелей тілдік таңбаның жүйесінен тумайды, - деп жазады (69-бет). Екі
автордың екеуі де сөз мағынасын тілдік категория емес дегенде, оны тілдік
жүйемен байланыстырады, жүйе мен мағынаны қарама-қарсы қояды. Демек, сөз
мағынасын тіл білімі тексермейді, ойдың бір көрінісі ретінде логика не
философия тексереді де тіл білімі тілдік құрылым мен жүйені зерттейді, онда
да мағынамен байланыспаған жүйені зерттейді.
Тіл-тілдегі сөздердің лексикалық мағынасының құрылымына көңіл бөлетін
болсақ, кей сөздер жеке тұрғанда лексикалық мағына білдірмейтін сияқты. Бұл
көмекші сөздермен байланысты ғана айтылған пікір емес, атауыш сөздер деп
аталатын сөздердің тобынан да кездесетін құбылыс. Мысалы, есімдіктер жеке
өздері тұрғанда, сөйлем құрамына түспей нақтылы бір зат не ұғым атауы бола
алмайды. Қай тілдің болмасын лексикалық негізін атау сөздер, яғни атау
(номинативтік) функциясына ие болған сөздер жасайды. Сонымен семантикалық-
грамматикалық классификациясы жағынан оларға есімдіктер, заттарды
атамайтын, бірақ сілтеп, ажыратып көрсететін сөздер (диексис) қарсы
тұрады, - деген болатын С.Д.Кацнельсон (10-бет). Бұл жерде С.Д.Кацнельсон
атауыш сөздерді екіге бөліп, біріншісін атауыш қасиетке ие болған, зат не
құбылыс атауы болатын сөздер десе, екінші топқа есімдіктерді ажыратып, олар
зат атауы болмайды, затты нұсқап, ажырататын сөздер деп көрсеткен. Екінші
бір топ ғалымдар одан да арырақ барып, есімдіктерде лексикалық мағына жоқ,
оларды көмекші сөздердің қатарына қосу керек дейді. Сонда есімдіктерде
лексикалық мағына болмағаны ма? Әрине, есімдіктерде лексикалық мағына бар,
бірақ ол мағынаны контекст жасайды да жеке тұрғанда лексикалық мағына
білдірмейді деуге де болмайды. Контекстің сөз мағынасын нақтылауға,
анықтауға себі тиетіндігі анық, бірақ мағынаны контекст жасай алмайды.
Кей ғалымдар жеке тұрғанда сөздерде лексикалық мағына жоқ, мағына
сөздердің сөйлемдегі орнымен не басқа сөздермен қарым-қатынасы негізінде
пайда болады деп ашып айта бермейді. Мысалы, Ю.М.Лотман лингвистикалық
мәәтіннің түрлі қасиеттеріне талдау жасай отырып: Мағына екі түрлі
құрылымдық байланыс бар жерде ғана пайда болады, - дейді. Әрине, бұл жерде
автор сөздердің сөйлем құрамына енгендегі байланысын айтып тұр. Тіпті ол
кез-келген мағынаның табиғаты мен мәні екінші бір тілдік элементпен
байланыспай анықталынбайды деп Д.Н.Шмелевпен пікір жағынан үндесіп жатады.
А.А.Реформатский бұл пікірлерден де тереңдей түсіп, сөз мағынасы обьектив
дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстардың белгілі дәрежедегі бейнесі,
көшірмесі емес, керісінше, тіл элементтерінің арасындағы қатынастан туады
дегенді айтады. Бірақ автор қатынас терминін кең түсінеді. Мағына, ең
алдымен, зат та емес, материя да емес, субстанция да емес, қатынас және ең
негізгісі, тілдік факті мен (сөз-формамен) ойға тән, онтологиялық фактілер
арасындағы байланыс, яғни тілдің тілден тыс құбылыстармен (ұғыммен, затпен-
денотатқа) арсындағы байланыс, - дейді. Айтылған пікір шұбалаңқы
болғанымен мағынаның дербестігін мойындап тұрған жоқ, сондықтан да ол
мағына (значение) мен мәнді (значимость) ажыратады. Пікірін қорытындылай
келіп: Егер мағына тілдік факті мен (десигнат) тілдік емес фактілер
қатынасы нәтижесінде болса, мән толығымен тілдік болып саналады. Мән – ең
алдымен, жүйе және жүйеден тыс өмір сүре алмайды, жүйенің өзінің мәнді
болуы сөзсіз, - дейді (274-бет).
Түрлі қатынастар арқылы мағынаны анықтау А.А.Реформатскийден бұрын да
тіл білімінде болған. Мысалы, Ю.Д.Апресян 1963 жылдың өзінде-ақ: Қазіргі
семиотикада лингвистикалық форманың мағынасы ұғыммен де, заттармен де,
әйтеуір бір құбылыспен де теңестірілмейді, қатынас ретінде қаралады, - деп
жазған болатын (105-бет). Қатынас терминін кең түсінуге болады. Сондықтан
да қатынас арқылы сөз мағынасын анықтауға әрекет етушілерді үш топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа сөз мағынасын объектив дүниедегі заттардың түйсік
арқылы қабылданған бейнесі мен дыбысталу арасынан шығарушыларды ендірсек,
екінші топқа сөз мағынасын өздері мүше болған жүйе құрамындағы сөздермен
арақатытынасынан шығарушылар енеді. Ал үшінші топқа сөз мағынасын олардың
сөйлем құрамына еніп, басқа сөздермен байланысынан ғана туады деушілерді
енгізуге болады.
Сөз мағынасының объективті дүниедегі заттармен, құбылыстармен белгілі
байланысы барлығы анық. Бірак ол байланысты тек қатынас деп түсіну дұрыс
болмайды. Сондай-ақ заттар арасындағы түрлі қатынастар да сөз арқылы екінші
біреулерге жеткізілетіндігі де анық. Сонымен бірге дүниедегі заттар
арасында да түрлі қатынастың болатындығы шындық. К.Маркс Капиталда заттар
арасында түрлі қатынастардың барлығын, бірақ заттардың түрлі қасиеттері осы
қатынас нәтижесінде жасалынбайтындығын, қатынас негізінде анықталатындығын
айтқан болатын. Сөз мағынасы да қатынас негізінде тумайды, ол объектив
дүниедегі заттардың не түрлі құбылыстардың түрлі дәрежедегі жалпыланған
адам санасындағы бейнесіне негізделінеді.
Сөз мағынасын сөздердің жүйедегі орны арқылы анықтау қазіргі
структурализм өкілдері арасында кең таралған. Тілдің жүйелі құбылыс
екендігін көпшілік ғалымдар мойындайды. Біздің түсінігімізше, жүйе мағына
жасамайды, керісінше, сөздердің мағыналық сыбайластығы оларды бір топқа
біріктіріп, жүйе ретінде талдауға мүмкіндік береді; ал системаның өзі болса
сол мағыналық қарым-қатынастың сырын толық түсінуге мүмкіндік береді.
Мысалы, етістіктерді қозғалу етістіктері, амал-әрекет етістіктері, қарым-
қатынас етістіктері сияқты лексика-семантикалық топтарға бөлгенде олардың
лексикалық мағынасын негіз етіп алады. Қозғалу етістіктері дегенде
қозғалысқа түскен заттардың бір орыннан екінші орынға өтуімен байланысты
мағынаны білдіруіне негізделсе, қалып етістіктері заттың қалпымен,
кеңістіктегі орнымен байланысты болған мағынасына негізделінеді. Кел, кет,
бар, жүгір, жел, ұш, еңбекте, жорғала деген сөздерде қозғалу, орын ауыстыру
бар. Бірақ бұл етістіктердің біреуі жоқ болса, жүйе ыдырайды деген ұғым
тумауы керек, олардың әрқайсысының мағыналық дербестігі бар. Сол
мағыналарына қарай белгілі бір лексика-семантикалық топтың құрамынан орын
алады.
Cөз семантикасы көне дәуірден бері келе жатқан, әр кезде тілшілер мен
философтардың араларында талас тудырып жүрген күрделі мәселелер болып
саналады. Алғашқы сөз мағынасы туралы пікір Яски мен Панинидің еңбектерінде
кездескенімен күні бүгінге дейін зерттелуі, анықталуы қажет болған жақтары
көп екендігі анық.
Ғылым ретінде семантика ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап В.фон Гумбольдт
идеяларынан кейін дами бастайды. Х.Штейнталь, А.Потебня, В.Вундт жасаған
лингвистикалық, гноселогиялық тұжырымдамалар семантиканың дамуындағы
бірінші кезең болып есептеледі. Бұл кезеңде мәдениетке эволюциялық көзқарас
қалыптасқан еді, тіл семантикасы халық психологиясымен тығыз байланыста
қарастырылды. Ғылыми негізде сөз мағынасына талдау жасау индоевропа тіл
білімінде ХІХ ғасырда өмір сүрген тілшілер еңбектерінде кездессе,
түркологиялық зерттеулерде ол тек ХХ ғасырдың 60 жылдарынан кейін ғана
басталады. ХХ ғасырда эволюция мен типология теориялары (әлемнің тілдік
бейнесі, Германияда Уорфтың тұжырымдамасы т.б.) И.Мещаниновтың
фундаментальды семантикасы – синтаксистік тұжырымдамасына арқау болады.
Сонымен қатар осы ілімдердің әсерімен Н.Я.Марр тіл туралы жаңа ілімінде
морфология мен лексика шеңберінде семантиканы тарихи тұрғыдан зерттеуден
бас тартады. Бірақ Марр қызметтік (функционалды) семантика қағидатын
ұсынады, яғни бұл – ескі заттың атауымен қызметі ұқсас жаңа атты атау. Тіл
білімінде семасиология не семантика деген атаумен семантика –
зерттеудің екі кезеңі М.Покровский және т.б. ғалымдардың еңбектерінің
нәтижесінде басталды. Бұл кезеңде семантикада нақтылы тарихи–салыстырмалы
жалпы қағидаттар қолданылып, семантиканың тарихи заңдары ашылады. Мысалы:
М.Покровский мынадай негізгі қағидаларды ұсынған:
1) семантика заңдарының көрінісі сөз таптарында, сөз жүйелерінде, сөз
өрістерінде айқындалады;
2) бұл топтар 2 түрлі болады, тіл ішіндегі ұғымдық (сигнификативті)
және тілден тыс (заттық) топтар;
3) әмбебап (универсалды) – негізінен синтетикалық болатын сөйлем
құрау, абстрактілі үрдістен етістік жасау сияқты заңдылықтар.
Келесі кезеңде (ХІХ ғ. 20 ж.ж.) семантика логика және философия
пәндерімен жақындасып, синтаксиске бет бұрды. Сондықтан да бұл кезеңді
синтаксистік–семантикалық немесе логика–семантикалық деп атауға болады. Бұл
кезеңге мынадай негізгі теориялық қағидалар тән:
1) нақтылы болмыс заттардың жиынтығы ретінде емес, болып жатқан
оқиғалар немесе фактілер ретінде қарастырылады. Осыған сай семантиканың
негізгі бөлігі сөз емес, факт туралы айтылған сөйлем болады;
2) тілдегі кейбір сөздер тілден тыс жатқан нақтылықпен (болмыспен)
байланысты болады. Мысалы: арқа, сары, маса, ызың сөздері сөйлем арқылы
өзгеріске түседі: Сары – Арқа, маса ызыңы;
3) жоғарыдағы сөздерді талдау үшін олардың сөйлем ішіндегі орны
(дистрибуция) мен өзгеруін анықтау қажет болады.
4) сөз семантикасын анықтау үшін, ең алдымен, әуелгі, бастапқы
мағынаны табу ең негізгі жұмыс болады. Алғашында мұндай қөзқарас ағымын
және американ лингвистикасында пайда болған: Б.Расселдің Логикалық
атомизм, Логикалық талдау теориясы (Витгенштейн, Айер, Куайн, Серл,
Стросон, Вендлер т.б) логикалық атомизммен байланысты кезеңде бастапқы,
ядролық (өзекті) сөздерді анықтап, солардан басқа сөйлемдерді жасауға
ұмтылыс болған. Кейін логикалық талдау кезеңінде сөздің мағынасы, оның
қолдануымен байланыста қарастырылды. Бұл қағидамен америкалық тілшілердің
дистрибуция ұғымының тікелей байланысы бар. Олар сөз мағынасын басқа
сөздермен бірге қолданыста ғана анықтайды. ХХ ғасырдың 70 ж.ж. басында
кеңестік тіл білімі дистрибутивті талдауды сынға алды. Оның орнына басқа
тәсілдер ұсынылды: компонентті талдау, оппозиция, трансформациялық талдау
т.б. Қазақ тілінде семантикалық талдауға арналған алғашқы еңбек М.Оразовтың
Қазақ тілінің семантикасы (1991) болды. Сонымен қатар тікелей
семантикалық мәселелерді қарастырған зерттеу ретінде Е.Қажыбеков,
К.Хұсайнов, Б.Қалиев, Қ.Жаманбаева, А.Салқынбай, С.Өткелбаева, Ғ.Хасановтың
т.б. еңбектерін атауға болады.
Жалпы семантика психосемантика, логикалық, философиялық,
лингвистикалық, семантикалық, теологиялық семантика деп, ал лингвистикалық
семантика лексикалық семантика, сөйлем, лебіз семантикасы, грамматикалық
семантика, мәтін семантикасы, когнитивті семантика, стилистикалық семантика
салаларына бөлінеді.
Тіл білімінде сөздердің ішкі мағыналарын зерттеген ғылыми еңбектер,
ғылыми бағыттар өте көп. Сөздің мағыналық құрылымы мен олардың сипатын
К.Аханов, Т.Қордабаев, Ә.Болғанбаев, Р.Барлыбаев, Ә.Хасенов т.б. ғалымдар
қарастырған.
Семасиологияның қарастыратыны (грек. semasia – мағына, logos – сөз,
ілім) сөз бен оның мағынасы болғандықтан, сөз бен мағына тілдің бір
бөлшегі болып табылады.
Қазір кей тілшілер сөз мағынасын сөйлеумен (речь) байланыстырып,
сөйлеу кезіндегі ақпарат берумен анықтауға әрекет етеді. Сөзсіз сөйлеу
үдерісі кезінде сөйлеуші тыңдаушыға белгілі бір ақпаратты, хабарды жеткізу
қажет. Совет тілшісі И.Ф. Вардуль ...тіл арқылы объектив информация туралы
хабар беру мүмкін емес, - дейді (15-бет). Автор пікірін ары қарай
жалғастырыл: Тіл элементтері тілден тыс жатқан дүние үшін парықсыз,
Тілден тыс дүниеге (виеязыковая действительность) сүйеніп тіл семантикасын
зерттеу тиімсіз,- дейді. И.Ф. Вардульдың бұл пікірімен келісуге болмайды.
Тілдің ойлау арқылы объективтік дүниемен байланыстырып жататындығын оның
өзі де көрсетеді. Болмысты бейнелеуші ретінде ойлау мен тілдің тығыз
байланысты болатындығы сөзсіз, - деген тезис И.Ф. Вардульдың тезисі.
В.М.Солнцев сөз мағынасын тікелей жоққа шығармайды. Бірақ таңба
теориясымен байланыстыра отырып, тілдің таңбалық қасиетіне тоқталады. Автор
тілдік таңбаны екі жақты құбылыс деп танымай, бір жақты құбылыс дейді,
нәтижеде мағына дыбыстық таңбадан тыс жатқан құбылыс болып шығады. Әрине,
тілшілер арасында тілдің таңбалық қасиетімен пікір таласы бар екендігі
анық. Сонда да тіл элементтері қатынас құралы болу үшін белгілі бір
ақпаратпен, мағынамен байланысуы сөзсіз, мағынамен байланыспаған таңба
қатынас құралының элементі бола алмайды. Дыбысталу мен мағына арасындағы
байланыс бұл мәселенің екінші жағы болып саналады.
Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарда, негізінен,
сөздің белгілі өзіне тән болатын мағынасы барлығын мойындайды. Сөз болған
жерде мағына болуы – табиғи нәрсе (І.Кеңесбаев), Сөз біткеннің барлығында
да белгілі мағына болады (Ә.Болғанбаев). Бірақ Ғ. Мұсабаев сөздің мағынасы
мен дыбысталуы туралы пікір айта отырып, Үшін, сайын гөрі дегендер сөз
емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар. Демек, дыбысталу мен сөз бір емес,
екі айырым ұғым. Сөйтіп дыбысталу – сөздің басты элементі, - деп жазады.
Автордың пікірінше, мағына болмаса да сөз бола береді. Сөз болу үшін тек
жүйелі дыбысталу болса жетіп жатыр. Үшін, сайын, гөрі дегендер шылау
сөздер. Шылау сөздерде (көмекші сөздердің барлығында) лексикалық мағына жоқ
деген пікір ерте кезден-ақ бар болатын, бірақ жүйелі дыбысталу сөздің
негізі деген түсінікті кездестіре алмаған едік. Жалпы жүйелі дыбысталу деп
нені түсінеміз? Барлық тілдерде дыбыстардың белгілі бір заңдылығы бойынша
сөз басында ң дыбысы, сөз соңында д дыбысы қолданылмайды. Сондай-ақ ерін
дауысты дыбыстарды сөздің екінші, үшінші буындарында кездеспейді; қ,ғ
дыбыстары тек жуан дауысты дыбысты буындардың құрамында ғана қолданылса, к
мен г тек жіңішке дауысты дыбысты буындар құрамында қолданылады. Қазақ
тілінде буындардың екі дауыссыздан басталынуы, екі дауыссыздарға
аяқталатындығы шындық. Бұндай заңдылық өзбек, қарақалпақ, т.б. тілдерде де
бар. Мысалы, өзбек тілінде сингармонизм заңдылығы жоқ, бірақ дыбыстардың
тіркесіп келуінде заңдылық бар. Б, д, дыбыстары жазылуда сөз соңында
жазылса да, айтылуда п, т дыбыстарындай айтылады. Сөз басында келгенде б
дыбысы м дыбысындай айтылады: бұндай – мұндай, бурун – мурун, буюм-муюм
т.б. Сөз ортасында екі дауысты дыбыстың аралығында келген г дыбысы и
дыбысына айналып кетеді. Мысалы, кигиз-кийиз, сигир-сийир, тегиб-тийиб т.б.
Сөз соңындағы қатаң қ дыбысы айтылуда ғ болып айтылады. Мысалы, қуруқ-
қуруғ, учуқ-учуғ, башық-бошиғ т.б.
Тілдің басқа да дыбыстарға байланысты заңдылықтары бар. Бірақ бұлардың
барлығы да дәуірлер бойына қалыптасқан, олар мағына мен формалардың
арасындағы байланыстың қалыптасуына жағдай жасаған. Сондай-ақ қазақ тілінің
заңдылығы бойынша езу дауысты дыбыстар сөздің барлық буынында кездеседі. Ал
дауыссыздардан ж, м, с, т, к, қ, н, з сияқтылар сөздің барлық деңгейінде
қолданыла береді; ң тек сөз басында қолданылмаса, б, д, г, ғ дыбыстары сөз
соңында қолданылмайды. Сондықтан да бем, ғаж, гек, саж, мез дегендердің
құрамындағы дауыссыз дыбыстардың қолданылуында қазақ тілінің дыбыс
заңдылығына қайшы келетін қасиет жоқ. Демек, мұнда заңдылық, жүйелілік бар,
бірақ оны сөз деп есептемейміз. Сөз болу үшін жоғарыда мысалға келтірген
дыбыстар тізбегі белгілі бір мағынамен байланысып келуі керек. Мағынамен
байланыспаған жүйелі дыбысталу сөз де, морфема да емес.
Сөздердің лексикалық мағынасы жоқ немесе сөздер жеке тұрғанда мағына
білдірмей контекстің құрамына енгенде ғана лексикалық мағына білдіреді
деушілердің барлығы да бірдей сөздердің лексикалық мағынасының табиғатын
түсінбейді деу дұрыс болмайды. Мұндай қорытындыға келуіне олардың
кейбіреулерінің методологиялық көзқарасы, кейбіреулерінің зерттеу
әдістерімен байланысып жатқан принципиал мәселелері де жоқ емес. Мысалы,
тілді формал әдіспен зерттеушілердің кейбіреулері сөздердің көп мағыналығы,
синоним, антоним, омоним сияқты тілдік қасиеттермен бетпе-бет келгенде
өздерінің зерттеу әдістерінің бұл құбылыстарды түсіндіруге келгенде
дәрменсіз екендігіне көздері жеткен. Сондықтан да олар бір сөзінде бір ғана
мағына бар, оларды алгебралық формулалар арқылы беруге болады деген
қағидамен өз жолдарын қорғамақ болады. Осы мақсатта олар полисемантикалық
сөздерді (бұлар тілде өте көп кездесетін болса да), синонимдерді,
омонимдерді тілден тыс жатқан құбылыс деп есептейді. Мысалы, А.А.Ветров
Омоним мен синоним формаль методтың қолданылу өрісін тарылтады, бірақ оны
жоққа шығармайды, - деп отырып, Формаль зерттеулерге негізі тосқауыл
болатын синонимдер мен омонимдер деп атауға негіз бар. Бірақ синонимдер мен
омонимдер барлық тілдерге тән емес,- деп қорытынды шығарады (38-39-бет).
Автор бұл пікірін ары қарай жалғастырып, тереңдете түседі де тілдерді
тілдік мағынаға сүйенбей, мағынаға көңіл аудармай зерттеуге болады ма деген
сұрай қояды. Кітапшада бұл мәселенің дұрыс шешілуі қиын дей отырып, бірнеше
(үш) ескертулерден кейін тілді мағынаға сүйенбей зерттеуге болады деген
қорытынды шығарады. А.А.Ветров бұл пікірін тек сөздерге байланысты ғана
емес грамматикалық категорияларға да байланысты қолданады. Грамматикалық
құрылымның дербес екендігі, оның мағынаға байланыссыз екендігі тіл
білімінде көптен бері белгілі болатын, - деп айтса да, ондай пікір айтқан
өзіне дейінгі авторлардың атын көрсетпеген. Ол формаль әдістің ғылыми әдіс
екендігін, тілдің ішкі заңдылықтарын ашуға себі тиетіндігін көрсетумен
бірге, ондай әдіс үшін сөз мағынасы, жалпы мағына деген түсініктің жат
кендігін де көрсетеді. Тілдің функционалды қатынасын формаль әдіспен
зерттейтін тіл білімінде семантикаға орын жоқ екендігін ескертеді. Әрине,
таза ғылыми мақсатта сөздердің, грамматикалық формаларының мағыналарын
саналы түрде есепке алмай, олардың тұлғасын не тұлғалардың арақатынасын
зерттеуге болады. Бірақ бұл сөз мағынасын, грамматикалық формалардың
мағыналарын жоққа шығару деген сөз емес, тіл элементтерін зерттеудің
қосалқы бір тәсілі ғана.
Жалпы тіл білімінде сөздердің лексикалық мағынасын жоқ деушілер
структуралды тіл білімі деп саналатын ағымның бір саласы – глоссемантика
мектебінің бірнеше өкілдерінің еңбектерінде де табылады. Кеңес тіл
білімінде бұл пікірді қолдаушылар түрлі мотивті сылтау етіп, түрліше
дәлелдер айтып жүргендіктерін де айтқан жө۟н болады.
Жеке сөздердің лексикалық мағынасы жоқ, олар мағынаны сөйлем құрамына
енгенде ғана қабылдайды деушілердің бір тобы өздерінің пікіріне дәлел
ретінде сөздердің көп мағыналық қасиеттерін көрсеткендігін жоғарыда айтқан
болатынбыз. Шындығында да полисемантизм тілдердің барлығында кездесетін
құбылыс. Олар дыбысталу, жазылуы бірдей, мағыналары басқа-басқа сөздер.
Омоним сөздерге де нақ осындай анықтама береміз, бірақ олар арасындағы
семантикалық қатынас негізінде анықталатын категория екендігі анық. Мысалы,
зат есім деп есептелетін той сөзі (Жастардың тойы болып жатыр) мен етістік
болып саналатын той (Тамағыңды жеп тойып алғын да жұмысыңа бар) сөздері
арасында мағыналық байланыс (нақ қазіргі күнде) жоқ. Ал жаздың басы
дегендегі бас сөзі мен судың басы дегендегі бас сөздерінің арасындағы
мағыналық байланыс бар. Сондықтан да бірінші мысалымызда келтірілген той
сөздерін омонимдік сыңарлар деп санасақ, екінші мысалымызда келтірілген бас
сөздерін полисемантизм деп атаймыз. Әрине, аралығында өтпелі кезең
болатындығы, көп мағыналы сөздердің семантикалық байланыстары үзіліп
омонимдер қатарына өтетін кездері болатындығы анық.
Түркі тілдерінің материалдарына сүйенетін болсақ, полисемантизм зат
есімдер, сын есемдер мен етістіктерде көп кездесетін құбылыс.
Полисемантизмнің пайда болу, даму заңдылықтары бар екендігі анық. Ол
заңдылықтар жалпы семантикалық заңдылықтардан ала бөтен бөлініп жатпайды.
Мысалы, құлақ сөзін алайық. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде бұл сөздің 4
түрлі мағынасы берілген.
1. Адам мен жануарлардың есіту мүшелері;
2. Бас киімнің құлақты жауып тұратын бөлігі;
3. Заттың ұстауға арналған жері, тұтқасы;
4. Музыкалық аспаптың ішегін қатайтатын немесе босататын тетігі.
Сөздікте 2, 3, 4 – мағыналардың тұсына ауыспалы мағына деп ашып жазып
қойған. Демек, негізгі, номинативтік мағынасы адамның немесе жануардың
есіту мүшесі. Бірінші мағына мен екінші мағынаның арасындағы байланыс құлақ
сөзінің атауы болған заттардың қызметіне байланысты емес, формасына
байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, құлақ - бастың қалқиып, екі шетінде
көрініп тұратын мүшесі. Бас киімнің құлағы да нақ осындай, басқа мүшелерден
ерекше бөлініп, сыртқа шығып тұратын бөлігі. Бұлар сан жағынан да тура
келеді. Бірінші мағына мен үшінші мағына арасында байланыс та осы сыртқы
ұқсастыққа негізделген. Самаурынның құлағы дегенде осы самаурынның сыртқа
шығып тұрған (ұстау үшін арнаулы қойылған) бөлшегі. Бұл жерде олар сан
жағынан сәйкес келе беру шарт емес. Мысалы, қазанның құлағы үшеу де,
төртеу де болады т.б. Демек, бұл жерде сөз мағынасының ауысуы ұқсастыққа
(метафораға) байланысты семантикалық заңдылық бойынша өтіп тұр. Құлақ
сөзінің нақ осындай мағынасы барлығын өзбек тілі түсіндірме сөздігінің
авторлары да көрсеткен. Олардың қазақ тілінен айырмашылығы сол - өзбек
тілінің сөйлеу формасында бұл сөздің қосымша екі мағынасы (біреуі –
автомобиль, тракторлардың басқарушысы рулі, екіншісі - өсімдіктің жапырақ
шығаратын не бүршік шығатын жері) бар. Татар тілінің түсіндірме сөздігінде
берілген мағынасы да қазақ, өзбек тілдеріндегі құлақ сөзінің мағынасымен
сәйкес келеді. Тек татар тілінде оның бесінші мағынасы ретінде жас өркеннің
шығарған алғашқы жапырақтарын да құлақ сөзі арқылы беретіндігін көрсеткен.
Мысалы, Углан яшьтән, тары колактан беленер. Қазақ тілі түсіндірме
сөздігінде көрсетілмегендігімен, Қазақстанның оңтүстік аудандарында
мақтаға, қауын-қарбызға байланысты құлақ сөзі қолданылады да, жаңадан
жерден шыға бастаған өркенді білдіріп, қос құлақ, үш құлақ болып қалды
деген тіркес қолданылады.
Ю.С. Маслов жалпы тілдердегі полисементикалық сөздер туралы сөз қозғай
отырып, көп мағыналылық метафора, метанимия, синекдоха сияқты құбылыстар
негіз болады деген еді.(124-бет).
Көп мағыналылықтың пайда болуында контекстің рөлі жоқ па? Көп
мағыналылықты контекст жасап тұрған жоқ па сияқты сұраулардың болатыны
анық. Егер көп мағыналық контексте ған жасалынады десек, онда контекст
мағына жасайды, сөз мағынасы контексте пайда болады деген пікірді қолдаған
боламыз. Егер контекст сөз мағынасын жасамаса, онда сөздер жеке тұрғанда да
бірнеше мағынаға ие болады деген пікірді қолдаған боламыз. Пікіріміз анық
болу үшін мысал алып талдап көрелік. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
ауыз сөзінің жеті түрлі мағынасы бар деп көрсетілген.
1. Адамның, жан-жануардың тамақ қабылдайтын мүшесі.
2. Дыбыстау мүшесінің бірі, артикуляциялық аппарат.
3. Адам, кісі мағынасында.
4. Бір нәрсенің ашық жағы.
5. Бір нәрсенің кіріп, шығатын жері, есігі.
6. Бір нәрсенің басталар жері.
7. Жараның, ісіктің ашылған жері, үстіңгі жағы, беті.
Бұл мағыналарды ажыратуда контекстің қызметі болатындығы анық.
Сондықтан да полисемантизм туралы пікір айтқан ғалымдар контекстің
қызметіне баға беруі дұрыс-ақ. "Көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болады"
дегендегі ауыз сөзі адам мағынасында (бөлшектің бүтін орнына қолданылу
заңдылығы бойынша) қолданылып тұрғандығы анық. Жай қараған адамға ауыз сөзі
адам мағынасында қолданылуы тек осы контекстпен байланыстыдай көрінуі ғажап
емес. Шындығында да, бұның қасиеті сәл басқашалау. Сөздікте нақ осы
мағынада қолданылған бұдан басқа да үш мысал берілген.
Контекстің қызметі көп мағыналы сөздердің мағынасын тиянақтау,
қолданылған кезде бір мағыналық қалыпқа келтіру. Екінші сөзбен айтқанда,
айтушының көп мағыналы сөзді қай мағынада айтылғандығын тыңдаушысына нақты
жеткізуінде ғана. Мысалы, аудар деген көп мағыналы етістікті алайық. Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде оның жеті түрлі мағынасы барлығы көрсетілген.
Қырмандағы бидайды күнде аударамыз десек, тыңдаушы адам „бір нәрсені
қопару, төңкеру” деп те, „аттан құлату” деп те, „бір затты төгу” деп те,
„бір жерден екінші бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
1.2 Семантикалық өріс
2. Көк сөзінің семантикалық қырлары
2.1 Көк сөзінің мағыналары
2.2 Абай жолы роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық
мағыналары
2.3 І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы көк сөзінің
қолданыстық мағыналары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Аңдатпа
Дипломдық жұмыста қазақ тілінің семантикасы, семантикалық өріс
мәселелері терең қарастырылып, ғалымдар пікіріне сүйенген. М. Әуезовтің
Абай жолы роман-эпопеясы мен І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясынан
көк сөзіне байланысты мысалдар теріліп, талданған.
Аннотация
Дипломная работа посвящена к исследованию семантического поле,
семасеологии казахского языка где приведены научные цитаты. Собран примеры
касающиеся к слове көк (синий) от известных писателей, таких как М.
Ауезова Путь Абая, И. Есенберлина Кочевники и анализированы.
Annotation
The Diploma work is devoted to the study of the semantic field,
semaseology (semantics) Kazakh language which gives the scientific
citations. Compile examples related to the word көк (blue) from famous
writers, such as M. Auezov The way of Abai, I. Esenberlin Nomads and
analyzed.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сөздердің лексикалық мағыналарының
түрлерін анықтауда тілші ғалымдар арасында әр түрлі ғылыми пікірлер,
тұжырымдар айтылып келуде. Семантика – тіл немесе оның бірлігі арқылы
берілетін мағына. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың танымын білдіретін түр-
түс мәселесі төңірегінде де азды-көпті зерттеулер бар. Кеңестік қазақ тіл
ғылымы кезінде зерттелген бірлі-екілі еңбектен басқа ғылыми тұжырымы бар
кітаптар жоқтың қасы. Тек соңғы жылдары кейбір ғалымдардың түр-түстің
семантикалық мағыналарына арналған мақалаларын атап өтуге болады. Осыларды
ескере келе қазақ тіл біліміндегі түр-түстерді жаңа қырынан қарап, олардың
қолданыстық ерекшеліктерін көрсетіп, мағыналарын аша отырып, жан-жақты
талдау жүргізуді жөн деп таптық,
Тақырыптың өзектілігі. Түр-түс семантикасы халық өмірімен байланыста
келіп, ұлттық психология, салт-сана, әдет-ғұрыппен ұласып келіп ұлттық
танымды көрсетуде үлкен қызмет атқарады. Осы мақсатта көк сөзінің
семантикалық мағыналары, оның тілімізде атқаратын қызметін қарастыру
дипломдық жұмыстың көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Көк
сөзінің тілде беретін мағыналары, тарихи шығу тегі, көркем шығармалардағы
ролі талданып, ғалымдардың пікірлеріне сүйене отыра пайымдалады.
Көк сөзінің шығу төркініне қатысты айтылған ғалымдара арасындағы
пікірлерде бірізділік жоқ. Міне, мұның өзі тақырыптың өзектілігін ашып
көрсетеді. Осы жағынан келгенде көк сөзінің этимологиясында да үлкен құпия
жатқаны анық. Осы құпияны нақтылай ашып көрсету осы дипломдық жұмыстың
негізігі құндылықтарының бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны. Түсіндірме сөздіктерде, қаламгерлердің
туындыларындағы (М. Әеузов, І. Есенберлин) көк сөзінің қоланыстық қызметі
қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің семасеолгиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –
көк сөзінің семантикалық қырларына жаңаша сараптама жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері
айқындалды:
• семантика мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттеуіне шолып,
ғалымдардың пікірлеріне талдау жасау;
• семантикалық өріс және оның қазақ тіл ғылымындағы қарастырылуы;
• көк сөзінің семантикалық қырлары, оның беретін мағыналары, шығу
тегіне байланысты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жүгіне отырып
өзіндік тұжырым жасау;
• М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы көк сөзінің қолданыстық
мағыналарын ашып көрсету;
• І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы көк сөзінің
қолданыстық мағыналарын аша келе, қаламгердің өзіндік стилін таныту;
• көк сөзіне қатысты терілген мысалдарға статистикалық талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Көркем шығармалардан, атап айтқанда,
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясынан және І. Есенберлиннің
Көшпенділер тарихи трилогиясынан көк сөзіне байланысты мысал үлгілері
терілді.
Зерттеудің тәсілдері мен әдістері. Жұмыс барысында салыстырмалы,
жүйелеу, талдау, сараптау, есептеу (статистикалық), пайымдау, қорытындылау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
. семантикаға байланысты ғалымдардың пікірлері, тұжырымдары жиналқталып,
жүйеленіп берілді;
. семантикалық өрістің қазақ тіл ғылымындағы зерттеуі, теориясы
нақтыланып берілді;
. көк сөзінің жеке қолданыстағы және жалпыхалықтық қолданыстағы үлгілері
салыстырылды;
. көк сөзіне байланысты терілген мысалдардың статистикасы жасалынды;
. көк сөзінің адамға қатысты, заттарға, жан-жануарға, жер-су атауларын
жасаудағы қезметі көрсетілді.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында М.
Оразов, Ә. Қайдаров, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, Г. Сынасапова,
Жарқынбекова, Э. Оразалинова, т.б. ғалымдардың ғылыми теориялық пікірлері
мен тұжырымдарына сүйендік.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы
барысында қол жеткізген ғылыми және практикалық нәтижелері тіл ғылымының
лексика-фразеология, семасеология, лингомәдениеттану, функционалды
лингвистика секілді т.б. салаларында кейбір өзекті мәселелерді айқындауда
және олардың теория-практикалық тұрғыдан әрі қарай дамытуға көмегін
тигізеді. Сонымен қатар аталмыш зерттеу жұмысы Қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы, Линговомәдениеттану, Стилистика және
тіл мәдениеті, Семасеология оқу пәндерінің тәжірибешілік сабақтарында
көмекші құрал қызметін атқара алады.
Сонымен қатар студенттердің курстық жұмыстарын жазуда, ғылыми жұмыс
жазу барысында, мектепте қосымша сабақтарда өзінің азды-көпті көмегін
тигізеді.
Зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
. көк сөзінің жеке қолданыста және жалпыхалықтық қолданыста өзіндік
ерекшеліктері бар;
. көк сөзі метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, т.б. көркемдеуіш-
бейнелеуіш құралдары арқылы жасалады;
. көк сөзінің адамға, малға, жер-су т.б. құбылыстардың атауын жасауда
белсенді қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
бөлімдер іштей бөлімшелерден және қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі қолданылу реті бойынша берілген.
1. Семантика туралы
1.1 Семантиканың зерттелуі
Сөз мағынасы – тіл білімінің еншісіне тиетін категория, сол үшін де
оны жан-жақты талдау тіл білімінің үлесіне тиеді. Сөздердің лексикалық
мағыналарының түрлерін анықтауда тілшілер арасында бірізділік жоқ. Егер тек
кеңес тілшілерінің ғана сөздердің мағына түрлеріне байланысты айтқан
пікірлерін санайтын болсақ, олардың санының өзі оннан асады. Ал мағынамен
байланысты категориялардың саны болса, одан да көп. Мысалы, сөздердің
дыбысталуы мен мағына арасындағы байланыс, сөз мағынасының құрылымы мен
құрылымдық элементтері арасындағы байланыс, лексиканы белгілі бір
заңдылықтар негізінде байланысқан жүйе деп санап, сол жүйе мүшелерінің
өзара қарым-қатынасын анықтау сияқты толып жатқан мәселелер бар.
Семантика (грек. semantikos – белгілеуші) – 1) тіл немесе оның бірлігі
(сөз, сөздің грамматикалық тұлғасы, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы берілетін
мағына, хабар; 2) Осы мағынаны, хабарды зерттейтін тіл білімінің бір
саласы; 2) Семантиканың негізгі тарауларының бірі. Бірінші мағынада
семантика – мағыналы сөз (мыс. зат есім, етістік, сын есім, үстеу), ол
семантикалық үшбұрышты құрайды:
а) болмыс заты (зат, құбылыс, процесс, қасиет) - денотат (референт);
б) зат туралы ұғым не түсінік (ұғым, сигнификат, интенсионал,
белгіленетін нәрсе).
Семантиканың бұдан басқа да маңызды бөлігі – сөйлем. Онда да денотат
(немесе референт) және сигнификат (немесе ұғым) болады. Лингвистикалық
талдаулардың арқасында сөз таптарының (морфемалар мен сөйлем мүшелері)
семантикасын анықтауға болады. Толық мағыналы сөздердің морфемалары – түбір
мен аффикстер мағынаның екі түріне ие болады.
Түбірлер заттық мағынаға ие болады. Ол сөздің негізгі лексикалық
мағынасы, мысалы, қызыл, қызғылт, қыздыр, қызару сөздері түсті береді,
түбірі – қыз. Аффикстер грамматикалық мағынаны білдіреді. Бұл мағыналар
екіге бөлінеді: категориялық (заттарды категорияға бөледі) және реляциялық
не синтаксистік (сөйлем ішіндегі сөздерді байланыстырып отырады).
Семантика пән ретінде өзінің зерттеу нысаны етіп мағынаны алады. Бірақ
мағына түсінігі өте кең, бірнеше бағыттағы зерттеуді талап етеді. Ең
алдымен, тіл элементтерінің барлығы да мағынаға ие бола ала ма деген
сұрауға жауап беру керек сияқты. Себебі соңғы кезде тілдің барлық
элементтері (дыбыстар да, морфемалар да, сөздер де, сөйлемдер де) мағынамен
байланысты болады деген пікір айтылып жүр (Гальперин). Егер тіл
элемнттерін толық талдап қарайтын болсақ, жеке дыбыстардың мағына
білдірмейтіндігін жоққа шығарып болмайды. Сонымен бірге одағайлар бір ғана
дыбыстан жасалынып та мағынаға ие болатыны анық. Мысалы: - Е, бәрекелді,
тілінің шоғы, көңілінің оты бар ақын екен ғой... (Ел аузынан). – О, Омеке,
шаруаңыз болса айта отырыңыз (Ел аузынан). Келтірілген мысалдарымыздағы е
мен о одағай сөздер (тек дыбыстар ғана емес) адамның көңіл-күйімен
байланысты эмоциялық мағына білдіріп тұр. Қазақ тілінде одағайдан басқа бір
дыбыстан жасалған (О не зат) сөздер де бар. Сонымен бірге қазіргі ғылыми
өмірде дыбыстық символизмдерге байланысты да әр түрлі пікірлер айтылып жүр.
Мысалы, А дыбысы қара түспен, И дыбысы ақ түспен, У дыбысы көкпен, О дыбысы
жасыл түспен байланыстырылып, түрлі мағына телініп жүр. Бірақ бұл мағыналар
дыбыстың төл мағынасы болып саналмастан, оған таңылған, үстеме мағына болып
есептеледі.
Дыбыстардың мағынамен байланысы туралы сөз болғанда, әсіресе
түркологиялық еңбектерде еліктеуіш сөздердің құрамындағы дауысты дыбыстар
мағынаға ықпал жасайды делінеді. Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты
дыбыстардың я жуан, я жіңішке болуы да мағынаға әсер ететіндігі байқалады,
- дегенде А.Ысқақов осы дауысты дыбыстарды есепке алған. Егер байыптап
қарайтын болсақ, еліктеуіш сөздердің құрамындағы дауысты дыбыстардың ашық
не қысаң болып келуі де мағынаны ажыратады; түбір құрамында ашық дауысты
дыбыс келетін еліктеуіш сөздер білдіретін мағына амал-әрекеттің не дыбыстың
күшті балғандығын, ал қысаң дауысты дыбысты еліктеуіш сөздер білдіретін не
тез орындалған амалды, не дыбысты білдіреді. Салыстырыңыздар: тарс-тұрс-
тырс, жалт ету - жылт ету, шыңқ – шіңк т.б. (339-бет).
Қазақ тілі (басқа түркі тілдерінің де) морфемаларының табиғаты
үндіеуропа тілдері морфемаларының табиғатынан басқалау. Сондықтан олардың
семантикалық қасиетінде, қолданылу заңдылықтарында өздеріне тән
өзгешеліктері болатындығы сөзсіз. Мысалы, орыс тіл білімінде морфемаларға
анықтама бергенде сөздің ең кіші мағыналық бөлшегі екендігі және оның
өайталанып тұратындығы ескеріледі. Қазақ тіл білімінде де морфемаларға осы
типтес анықтамалар беріледі. Бірақ орыс тілшілері морфема сөздің бір
бөлшегі, тіпті түбір морфемалар да сөзбен тең түсе алмайды деген пікірді
қолдайды (Шанский). Ал түркі тілдерінде болса, түбір морфемалар сөзбен тең
түсіп жатады да мағынамен байланысады. Әрине, сөз мағынасын жалаң бір ғана
лексикалық мағынамен шектеп тастау дұрыс болмайды. Ең алдымен ескеретін
нәрсе сол – сөз лексикалық категория ғана болып қалмай, лексико-
грамматикалық категория болып саналады. Түркі тілдеріндегі түбір морфемалар
(санаулы түбірлерден басқа) сөзбен тең түседі, лексикалық мағынаға ие
болады, грамматикалық жақтан формаланған болуы сөзсіз.
Қазақ тіліндегі сөз мағынасы туралы жазылған еңбектерге сын көзбен
қарайтын болсақ, онда қазақ тілі семасиологиясын жаңадан жазу қажеттілігі
анық көрінеді. Тек бірен-саран еңбектер болмаса, бұл мәселе қазақ тіл
білімі үшін тың нәрсе. Сондай-ақ оқулықтарда да семасиологиялық
категорияларды талдау жасау толық емес. Оған басты себеп – қазақ тілінде
семасиологияның негізгі түсініктерінің анықталынбауы, олардың терминдерінің
қалыптаспауы, - дейді М.Оразов Қазақ тілінің семантикасы еңбегінде (32-
бет).
Қазақ тілшілерінің еңбектерінде сөз мағынасына берілген анықтамалар
кездеседі. Мысалы, Ғ.Мұсабаев сөз мағынасына тікелей анықтама бермесе де:
Сөз формасына оралған ұғымның мазмұны сөздің мағынасына айналып, дыбысталу
мен мағына бірлесе келіп, сөздің өзін қалыптастырады, - дейді
(І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев). Бұл жерде автор сөз мағынасын ұғым арқылы
анықтап отыр. Ал К.Аханов болса Е.М.Галкина-Федоруктың сөзге берген
анықтамасын толық қабылдап: сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз дыбыстық
комплекстің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде
сөйлесуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып табылады, - дейді
(28-бет). Соңғы кездерде жарық көрген жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтарда да осыған жақын анықтамалар беріліп жүр. М.Белбаева Қазіргі
қазақ тілі лексикологиясы еңбегінде Сөз мағынасы - адамды қоршаған
объективтік өмірдегі заттардың, құбылыстардың, болмыстың санадағы сәулесі,
бейнесі; ал сөздердің лексикалық мағынасы деп әрбір сөздің өзге сөздермен
қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы (статикалық күйіндегі) нақтылы
негізгі мағынасын айтады деп анықтама береді (14-бет). Нақ осы анықтаманы
ертеректе Т.Қордабаев та берген болатын. Бірақ Т.Қордабаевтың анықтамасында
сөз мағынасын белгілеуде қажетті болған әлеуметтік шартты да қосып, дұрыс
қорытынды шығарған болатын. Яғни Сөздің лексикалық мағынасы – оның жеке
тұрып та білдіретін өзіне тән қоғам таныған мағынасы, - дейді (12-бет).
Т.Қордабаев сөз мағынасына екінші бір анықтама да берген болатын. Сөз
мағынасы дегеніміз оның білдіретін түсінігі. Сөз нені білдірсе, нені
байқатса, сол оның мағынасы болады (62-63-бет). Т.Қордабаевтың
еңбектерінде сөздің мағынасына берілген үшінші және төртінші анықтамаларды
да көруге болады. Тілдік мағына – объектив дүниедегі заттардың,
құбылыстардың, болмыстардың санадағы бейнесі не Мағына дегендегі атау мен
сол атау болған мазмұнның арасындағы қатынас, бірлік деп түсінген дұрыс
(143-бет). Т.Қордабаев берген төрт анықтаманың төртеуі де кеңес тіл
білімінде ертеден бар анықтамалар.
Профессор Б.Сағындықұлы Қазіргі қазақ тілі. Лексикология деп
аталатын еңбегінде сөз мағынасының өте күрделі болатынын атап өтіп, сөздің
өзге сөздермен қарым-қатынасқа, байланысқа түспей, жеке-дара тұрғанда
тікелей түсініктерін халық таныған логикалық-заттық ұғымы, лексика-
сементикалық түсінігі лексикалық мағына деп аталады деп жазады. Лексикалық
мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына екенін
ескере отырып, сөздің өзге де мағыналарының тууына негіз болатынын
көрсетеді (13-бет).
Түркі тілдерінің мамандары да осы қазақ тіліндегі сөздерге берілген
анықтамаларға жуық анықтама беріп жүр. Мысалы, өзбек тілшісі Я.Д.Пинхасов
Сөз зат не құбылыс, ұғым туралы алғашқы негізгі мағынасы яғни реал
мағынаны білдіруі сөздердің лексикалық мағынасы болып табылады, - десе ,
Ш.Рахматуллаев Сөздердің лексикалық бірлік есебінде бір нәрсені білдіруі
(бір уақиғаны білдіруі, атауы, көрсетуі ) лексикалық мағына деп саналады,
- дейді (124-бет). Соңғы кезде жарық көрген лексикология оқулығының
авторлары да (бұл тарауды жазған проф. А.П.Ходжиев) сөз мағынасына анықтама
беріп: Сөздің объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар, әрекет пен белгі
сияқтылардан хабар (түсінік) беретін мазмұны лексикалық мағына болып
саналады, - дейді. Азербайжан тілшісі Ә.Фәрәчев: Лексикалық мағына сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы, - десе, қарақалпақ тілшісі Е.Бердимуратов:
Сөздің лексикалық мағынасы ол не бұл тілдің грамматикалық заңдылықтары
бойынша қалыптасқан заттық-предметтік мағынадан құралады, - дейді (39-
бет).
Ғалым Н.Алиференко семантиканың басты көздерін: Семантика 3 негізге
сүйенеді, ойлау мен сөйлеуден тұратын тілдің үш бірлестігі мыналар деп
көрсетеді: қоршаған шындық дүние, адам (индивид) миы және тіл. Осының
негізінде тілдің үш құрамдас бірлігі шығады: тіл жүйесі – сөйлеу – сөйлеу
қызметі, деп анықтайды (10-бет).
Марксизм-ленинизм методологиясына негізделген совет тілшілері сөзді
мағына мен дыбысталудың бірлігі деп қарайды да, сөз мағынасы (лексикалық
мағынаны да, грамматикалық мағынаны да) объектив дүниедегі материалдық
қабығы - дыбысталумен байланысып жататын категория деп қарайды. Сөздер бұл
екі жағдайдан басқа грамматикалық жақтан формаланған болатындығын да баса
айту керек. Тілде грамматикалық форма қабылдамайтын сөздер болса да,
формасыз сөз болмайды. Жалпы сөзді мағына мен дыбысталудың біте қайнасқан
бірлігі деп түсіну дұрыс түсінік.
Шет ел тілшілері арасында ғана емес, кеңес тілшілері арасында да
сөздердің барлығы лексикалық мағынаға ие болады деген тезиске қарсы
шығушылар табылады. Мысалы, В.А. Звегинцев сөз мағынасына берілген өзінен
бұрынғы анықтамаларға шолу жасай отырып: Тек лингвистикалық тұрғыдан сөз
мағынасы оның басқа сөздермен байланысу қабілетімен, мүмкіндігімен
анықталады, - деп түйіндеген. Сөз мағынасы сөздердің ішкі қасиеті емес,
сөздердің арақатынасынан туады деу үстіміздегі ғасырдың елуінші-алпысыншы
жылдарының жемісі емес.
Жоғарыдағы пікірге жуық тіл білімінде екінші бір пікір бар. Оның
негізін салушы – Ф. Де Соссюр және оның жолын қуушылар. Кеңес тілшілері
арасында да ол бағытты қолдаушылар табылады. Ф. Де Соссюр: Тілдік
системаның мүшелеріне тек кез-келген дыбысталу мен мағынаның жай бірлігі
деп қарау үлкен қателік болып саналады. Система мүшелерін бұлай анықтау –
оны өзі мүшесі болып саналатын системадан ажырату болып саналады, бұл қате
пікірге алып келеді, - деген еді (146-147-бет). Автор пікірін ары қарай
жалғастырып, Тілдің барлық элементтері болғандығы үшін ғана байқалынады,
- деп қорытынды жасайды. Алғашқы уақыттарды бұл пікір түрлі бағыттарда
дамытылып, соңғы кездерде структурализм өкілдерінің негізгі қағидаларының
біріне айналып қалды. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен, оның басқа
сөздермен қарым-қатынасынан, яғни лексикалық системадағы орнымен
анықталады, - деп жазған болатын Прага тіл үйірмесінің тезисінде. 1931
жылы И.Трир өзінің өріс теориясын жасай отырып, Сөз тек бір тұтас
бүтіндік, және сол тұтастық арқылы ғана мағынаға ие болады, - деген еді.
Кеңес тілшілері арасында да сөз жеке тұрғанда лексикалық мағынаға ие
болмайды, лексикалық мағына не сөздердің сөйлем құрамына енгенде ғана пайда
болады, не жүйе құрамында басқа сөздермен қатынасы негізінде пайда болады
деушілер кездеседі. Мысалы, Д.Н.Шмелев өзінің лексиканы жүйелі талдауға
арналған еңбегінде: Тілшілеріміздің бірде-біреуі сөздер лексикалық
мағынаға басқа сөздермен байланысу нәтижесінде ғана ие болатындығына
күмәнданбайды, - деп жазады. Автордың мұндай пікірге келуінде басқа да
мақсат болуы мүмкін. Монографияда лексиканы жүйелі құбылыс дей отырып,
әрбір сөз бір лексика-семантикалық топтың құрамына еніп, белгілі бір орын
иеленетіндігін баса көрсетуге әрекет еткен. Бірақ кез-келген сөз белгілі
бір лексика-семантикалық топтың құрамына енгенде лексикалық мағынаға ие
болу үшін енбейді, керісінше белгілі бір лексикалық мағынасы болғандығы
үшін, сол мағыналар арасында белгілі бір байланыс болғандығы үшін енеді.
Сондықтан да тілдің даму тарихында белгілі бір лекика-семантикалық топтың
құрамынан кей сөздердің қолданудан шығып архаизмдер қатарына өтіп
отырғандығы, екінші бір сөздер жаңадан пайда болып, лексико-семантикалық
топтың құрамына еніп байытып отыратындығы анық. Бірақ тілде пайда болған әр
сөз не қолданылудан шыққан сөз сол лексика-семантикалық топты өзгертіп
жібере бермейді. Салыстырыңыз: орыс тілінен енген самовар, трактор, тетрадь
сияқты сөздер басқа сөздердің мағынасына ықпал етпей-ақ қолданылып жүр.
Бірақ автор өз пікірін дәйекті түрде баяндайды. Кез-келген мағына тілде
өздігінен, басқа мағыналармен байланыспай өмір сүре алмайды, - дей отырып,
орыс тіліндегі большой, хороший деген сөздердің мағынасы маленький, плохой
сияқты сөздердің мағынасына қарсы тұрғандығы үшін ғана бар дейді.
Д.Н.Шмелев екінші бір еңбегінде өз пікіріне қарсы шығады да: Шындық
болмыстың ерекше тілдік бейнеленуі лексикалық мағына деп анықталады,
Сөздің негізгі міндеті – заттар мен айналадағы құбылыстарды атау, - деп
қорытынды жасайды (55-бет).
Тіл элементтерінің лексикалық мағынасының бар екендігін кей ғалымдар
мойындаса да ол мағына тіл білімінің нысаны болмайды немесе тілдік
категория емес дейді. Мысалы, А.А.Реформатский: Ешкім мағынаны жоққа
шығармақ емес және көп жағдайда ғалымдар онымен қызығуы керек. Бірақ қандай
ғалым? Қай мамандықта? Егер тілші жүйе мен құрылыммен шұғылданатын болса,
онда онымен айналысатын ғалымның тілші болуы екіталай, - дейді. Бұл
теорияны жақтаушылардың біреуі – А.Г.Волков. Ол: Мағына тілдік категория
емес, ол өзінің табиғаты жағынан ойлаудың бір функциясы, - деп ашық айтады
(61-бет). Монографияның екінші бір жерінде: Мағына тілдік категория емес,
ол тікелей тілдік таңбаның жүйесінен тумайды, - деп жазады (69-бет). Екі
автордың екеуі де сөз мағынасын тілдік категория емес дегенде, оны тілдік
жүйемен байланыстырады, жүйе мен мағынаны қарама-қарсы қояды. Демек, сөз
мағынасын тіл білімі тексермейді, ойдың бір көрінісі ретінде логика не
философия тексереді де тіл білімі тілдік құрылым мен жүйені зерттейді, онда
да мағынамен байланыспаған жүйені зерттейді.
Тіл-тілдегі сөздердің лексикалық мағынасының құрылымына көңіл бөлетін
болсақ, кей сөздер жеке тұрғанда лексикалық мағына білдірмейтін сияқты. Бұл
көмекші сөздермен байланысты ғана айтылған пікір емес, атауыш сөздер деп
аталатын сөздердің тобынан да кездесетін құбылыс. Мысалы, есімдіктер жеке
өздері тұрғанда, сөйлем құрамына түспей нақтылы бір зат не ұғым атауы бола
алмайды. Қай тілдің болмасын лексикалық негізін атау сөздер, яғни атау
(номинативтік) функциясына ие болған сөздер жасайды. Сонымен семантикалық-
грамматикалық классификациясы жағынан оларға есімдіктер, заттарды
атамайтын, бірақ сілтеп, ажыратып көрсететін сөздер (диексис) қарсы
тұрады, - деген болатын С.Д.Кацнельсон (10-бет). Бұл жерде С.Д.Кацнельсон
атауыш сөздерді екіге бөліп, біріншісін атауыш қасиетке ие болған, зат не
құбылыс атауы болатын сөздер десе, екінші топқа есімдіктерді ажыратып, олар
зат атауы болмайды, затты нұсқап, ажырататын сөздер деп көрсеткен. Екінші
бір топ ғалымдар одан да арырақ барып, есімдіктерде лексикалық мағына жоқ,
оларды көмекші сөздердің қатарына қосу керек дейді. Сонда есімдіктерде
лексикалық мағына болмағаны ма? Әрине, есімдіктерде лексикалық мағына бар,
бірақ ол мағынаны контекст жасайды да жеке тұрғанда лексикалық мағына
білдірмейді деуге де болмайды. Контекстің сөз мағынасын нақтылауға,
анықтауға себі тиетіндігі анық, бірақ мағынаны контекст жасай алмайды.
Кей ғалымдар жеке тұрғанда сөздерде лексикалық мағына жоқ, мағына
сөздердің сөйлемдегі орнымен не басқа сөздермен қарым-қатынасы негізінде
пайда болады деп ашып айта бермейді. Мысалы, Ю.М.Лотман лингвистикалық
мәәтіннің түрлі қасиеттеріне талдау жасай отырып: Мағына екі түрлі
құрылымдық байланыс бар жерде ғана пайда болады, - дейді. Әрине, бұл жерде
автор сөздердің сөйлем құрамына енгендегі байланысын айтып тұр. Тіпті ол
кез-келген мағынаның табиғаты мен мәні екінші бір тілдік элементпен
байланыспай анықталынбайды деп Д.Н.Шмелевпен пікір жағынан үндесіп жатады.
А.А.Реформатский бұл пікірлерден де тереңдей түсіп, сөз мағынасы обьектив
дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстардың белгілі дәрежедегі бейнесі,
көшірмесі емес, керісінше, тіл элементтерінің арасындағы қатынастан туады
дегенді айтады. Бірақ автор қатынас терминін кең түсінеді. Мағына, ең
алдымен, зат та емес, материя да емес, субстанция да емес, қатынас және ең
негізгісі, тілдік факті мен (сөз-формамен) ойға тән, онтологиялық фактілер
арасындағы байланыс, яғни тілдің тілден тыс құбылыстармен (ұғыммен, затпен-
денотатқа) арсындағы байланыс, - дейді. Айтылған пікір шұбалаңқы
болғанымен мағынаның дербестігін мойындап тұрған жоқ, сондықтан да ол
мағына (значение) мен мәнді (значимость) ажыратады. Пікірін қорытындылай
келіп: Егер мағына тілдік факті мен (десигнат) тілдік емес фактілер
қатынасы нәтижесінде болса, мән толығымен тілдік болып саналады. Мән – ең
алдымен, жүйе және жүйеден тыс өмір сүре алмайды, жүйенің өзінің мәнді
болуы сөзсіз, - дейді (274-бет).
Түрлі қатынастар арқылы мағынаны анықтау А.А.Реформатскийден бұрын да
тіл білімінде болған. Мысалы, Ю.Д.Апресян 1963 жылдың өзінде-ақ: Қазіргі
семиотикада лингвистикалық форманың мағынасы ұғыммен де, заттармен де,
әйтеуір бір құбылыспен де теңестірілмейді, қатынас ретінде қаралады, - деп
жазған болатын (105-бет). Қатынас терминін кең түсінуге болады. Сондықтан
да қатынас арқылы сөз мағынасын анықтауға әрекет етушілерді үш топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа сөз мағынасын объектив дүниедегі заттардың түйсік
арқылы қабылданған бейнесі мен дыбысталу арасынан шығарушыларды ендірсек,
екінші топқа сөз мағынасын өздері мүше болған жүйе құрамындағы сөздермен
арақатытынасынан шығарушылар енеді. Ал үшінші топқа сөз мағынасын олардың
сөйлем құрамына еніп, басқа сөздермен байланысынан ғана туады деушілерді
енгізуге болады.
Сөз мағынасының объективті дүниедегі заттармен, құбылыстармен белгілі
байланысы барлығы анық. Бірак ол байланысты тек қатынас деп түсіну дұрыс
болмайды. Сондай-ақ заттар арасындағы түрлі қатынастар да сөз арқылы екінші
біреулерге жеткізілетіндігі де анық. Сонымен бірге дүниедегі заттар
арасында да түрлі қатынастың болатындығы шындық. К.Маркс Капиталда заттар
арасында түрлі қатынастардың барлығын, бірақ заттардың түрлі қасиеттері осы
қатынас нәтижесінде жасалынбайтындығын, қатынас негізінде анықталатындығын
айтқан болатын. Сөз мағынасы да қатынас негізінде тумайды, ол объектив
дүниедегі заттардың не түрлі құбылыстардың түрлі дәрежедегі жалпыланған
адам санасындағы бейнесіне негізделінеді.
Сөз мағынасын сөздердің жүйедегі орны арқылы анықтау қазіргі
структурализм өкілдері арасында кең таралған. Тілдің жүйелі құбылыс
екендігін көпшілік ғалымдар мойындайды. Біздің түсінігімізше, жүйе мағына
жасамайды, керісінше, сөздердің мағыналық сыбайластығы оларды бір топқа
біріктіріп, жүйе ретінде талдауға мүмкіндік береді; ал системаның өзі болса
сол мағыналық қарым-қатынастың сырын толық түсінуге мүмкіндік береді.
Мысалы, етістіктерді қозғалу етістіктері, амал-әрекет етістіктері, қарым-
қатынас етістіктері сияқты лексика-семантикалық топтарға бөлгенде олардың
лексикалық мағынасын негіз етіп алады. Қозғалу етістіктері дегенде
қозғалысқа түскен заттардың бір орыннан екінші орынға өтуімен байланысты
мағынаны білдіруіне негізделсе, қалып етістіктері заттың қалпымен,
кеңістіктегі орнымен байланысты болған мағынасына негізделінеді. Кел, кет,
бар, жүгір, жел, ұш, еңбекте, жорғала деген сөздерде қозғалу, орын ауыстыру
бар. Бірақ бұл етістіктердің біреуі жоқ болса, жүйе ыдырайды деген ұғым
тумауы керек, олардың әрқайсысының мағыналық дербестігі бар. Сол
мағыналарына қарай белгілі бір лексика-семантикалық топтың құрамынан орын
алады.
Cөз семантикасы көне дәуірден бері келе жатқан, әр кезде тілшілер мен
философтардың араларында талас тудырып жүрген күрделі мәселелер болып
саналады. Алғашқы сөз мағынасы туралы пікір Яски мен Панинидің еңбектерінде
кездескенімен күні бүгінге дейін зерттелуі, анықталуы қажет болған жақтары
көп екендігі анық.
Ғылым ретінде семантика ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап В.фон Гумбольдт
идеяларынан кейін дами бастайды. Х.Штейнталь, А.Потебня, В.Вундт жасаған
лингвистикалық, гноселогиялық тұжырымдамалар семантиканың дамуындағы
бірінші кезең болып есептеледі. Бұл кезеңде мәдениетке эволюциялық көзқарас
қалыптасқан еді, тіл семантикасы халық психологиясымен тығыз байланыста
қарастырылды. Ғылыми негізде сөз мағынасына талдау жасау индоевропа тіл
білімінде ХІХ ғасырда өмір сүрген тілшілер еңбектерінде кездессе,
түркологиялық зерттеулерде ол тек ХХ ғасырдың 60 жылдарынан кейін ғана
басталады. ХХ ғасырда эволюция мен типология теориялары (әлемнің тілдік
бейнесі, Германияда Уорфтың тұжырымдамасы т.б.) И.Мещаниновтың
фундаментальды семантикасы – синтаксистік тұжырымдамасына арқау болады.
Сонымен қатар осы ілімдердің әсерімен Н.Я.Марр тіл туралы жаңа ілімінде
морфология мен лексика шеңберінде семантиканы тарихи тұрғыдан зерттеуден
бас тартады. Бірақ Марр қызметтік (функционалды) семантика қағидатын
ұсынады, яғни бұл – ескі заттың атауымен қызметі ұқсас жаңа атты атау. Тіл
білімінде семасиология не семантика деген атаумен семантика –
зерттеудің екі кезеңі М.Покровский және т.б. ғалымдардың еңбектерінің
нәтижесінде басталды. Бұл кезеңде семантикада нақтылы тарихи–салыстырмалы
жалпы қағидаттар қолданылып, семантиканың тарихи заңдары ашылады. Мысалы:
М.Покровский мынадай негізгі қағидаларды ұсынған:
1) семантика заңдарының көрінісі сөз таптарында, сөз жүйелерінде, сөз
өрістерінде айқындалады;
2) бұл топтар 2 түрлі болады, тіл ішіндегі ұғымдық (сигнификативті)
және тілден тыс (заттық) топтар;
3) әмбебап (универсалды) – негізінен синтетикалық болатын сөйлем
құрау, абстрактілі үрдістен етістік жасау сияқты заңдылықтар.
Келесі кезеңде (ХІХ ғ. 20 ж.ж.) семантика логика және философия
пәндерімен жақындасып, синтаксиске бет бұрды. Сондықтан да бұл кезеңді
синтаксистік–семантикалық немесе логика–семантикалық деп атауға болады. Бұл
кезеңге мынадай негізгі теориялық қағидалар тән:
1) нақтылы болмыс заттардың жиынтығы ретінде емес, болып жатқан
оқиғалар немесе фактілер ретінде қарастырылады. Осыған сай семантиканың
негізгі бөлігі сөз емес, факт туралы айтылған сөйлем болады;
2) тілдегі кейбір сөздер тілден тыс жатқан нақтылықпен (болмыспен)
байланысты болады. Мысалы: арқа, сары, маса, ызың сөздері сөйлем арқылы
өзгеріске түседі: Сары – Арқа, маса ызыңы;
3) жоғарыдағы сөздерді талдау үшін олардың сөйлем ішіндегі орны
(дистрибуция) мен өзгеруін анықтау қажет болады.
4) сөз семантикасын анықтау үшін, ең алдымен, әуелгі, бастапқы
мағынаны табу ең негізгі жұмыс болады. Алғашында мұндай қөзқарас ағымын
және американ лингвистикасында пайда болған: Б.Расселдің Логикалық
атомизм, Логикалық талдау теориясы (Витгенштейн, Айер, Куайн, Серл,
Стросон, Вендлер т.б) логикалық атомизммен байланысты кезеңде бастапқы,
ядролық (өзекті) сөздерді анықтап, солардан басқа сөйлемдерді жасауға
ұмтылыс болған. Кейін логикалық талдау кезеңінде сөздің мағынасы, оның
қолдануымен байланыста қарастырылды. Бұл қағидамен америкалық тілшілердің
дистрибуция ұғымының тікелей байланысы бар. Олар сөз мағынасын басқа
сөздермен бірге қолданыста ғана анықтайды. ХХ ғасырдың 70 ж.ж. басында
кеңестік тіл білімі дистрибутивті талдауды сынға алды. Оның орнына басқа
тәсілдер ұсынылды: компонентті талдау, оппозиция, трансформациялық талдау
т.б. Қазақ тілінде семантикалық талдауға арналған алғашқы еңбек М.Оразовтың
Қазақ тілінің семантикасы (1991) болды. Сонымен қатар тікелей
семантикалық мәселелерді қарастырған зерттеу ретінде Е.Қажыбеков,
К.Хұсайнов, Б.Қалиев, Қ.Жаманбаева, А.Салқынбай, С.Өткелбаева, Ғ.Хасановтың
т.б. еңбектерін атауға болады.
Жалпы семантика психосемантика, логикалық, философиялық,
лингвистикалық, семантикалық, теологиялық семантика деп, ал лингвистикалық
семантика лексикалық семантика, сөйлем, лебіз семантикасы, грамматикалық
семантика, мәтін семантикасы, когнитивті семантика, стилистикалық семантика
салаларына бөлінеді.
Тіл білімінде сөздердің ішкі мағыналарын зерттеген ғылыми еңбектер,
ғылыми бағыттар өте көп. Сөздің мағыналық құрылымы мен олардың сипатын
К.Аханов, Т.Қордабаев, Ә.Болғанбаев, Р.Барлыбаев, Ә.Хасенов т.б. ғалымдар
қарастырған.
Семасиологияның қарастыратыны (грек. semasia – мағына, logos – сөз,
ілім) сөз бен оның мағынасы болғандықтан, сөз бен мағына тілдің бір
бөлшегі болып табылады.
Қазір кей тілшілер сөз мағынасын сөйлеумен (речь) байланыстырып,
сөйлеу кезіндегі ақпарат берумен анықтауға әрекет етеді. Сөзсіз сөйлеу
үдерісі кезінде сөйлеуші тыңдаушыға белгілі бір ақпаратты, хабарды жеткізу
қажет. Совет тілшісі И.Ф. Вардуль ...тіл арқылы объектив информация туралы
хабар беру мүмкін емес, - дейді (15-бет). Автор пікірін ары қарай
жалғастырыл: Тіл элементтері тілден тыс жатқан дүние үшін парықсыз,
Тілден тыс дүниеге (виеязыковая действительность) сүйеніп тіл семантикасын
зерттеу тиімсіз,- дейді. И.Ф. Вардульдың бұл пікірімен келісуге болмайды.
Тілдің ойлау арқылы объективтік дүниемен байланыстырып жататындығын оның
өзі де көрсетеді. Болмысты бейнелеуші ретінде ойлау мен тілдің тығыз
байланысты болатындығы сөзсіз, - деген тезис И.Ф. Вардульдың тезисі.
В.М.Солнцев сөз мағынасын тікелей жоққа шығармайды. Бірақ таңба
теориясымен байланыстыра отырып, тілдің таңбалық қасиетіне тоқталады. Автор
тілдік таңбаны екі жақты құбылыс деп танымай, бір жақты құбылыс дейді,
нәтижеде мағына дыбыстық таңбадан тыс жатқан құбылыс болып шығады. Әрине,
тілшілер арасында тілдің таңбалық қасиетімен пікір таласы бар екендігі
анық. Сонда да тіл элементтері қатынас құралы болу үшін белгілі бір
ақпаратпен, мағынамен байланысуы сөзсіз, мағынамен байланыспаған таңба
қатынас құралының элементі бола алмайды. Дыбысталу мен мағына арасындағы
байланыс бұл мәселенің екінші жағы болып саналады.
Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарда, негізінен,
сөздің белгілі өзіне тән болатын мағынасы барлығын мойындайды. Сөз болған
жерде мағына болуы – табиғи нәрсе (І.Кеңесбаев), Сөз біткеннің барлығында
да белгілі мағына болады (Ә.Болғанбаев). Бірақ Ғ. Мұсабаев сөздің мағынасы
мен дыбысталуы туралы пікір айта отырып, Үшін, сайын гөрі дегендер сөз
емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар. Демек, дыбысталу мен сөз бір емес,
екі айырым ұғым. Сөйтіп дыбысталу – сөздің басты элементі, - деп жазады.
Автордың пікірінше, мағына болмаса да сөз бола береді. Сөз болу үшін тек
жүйелі дыбысталу болса жетіп жатыр. Үшін, сайын, гөрі дегендер шылау
сөздер. Шылау сөздерде (көмекші сөздердің барлығында) лексикалық мағына жоқ
деген пікір ерте кезден-ақ бар болатын, бірақ жүйелі дыбысталу сөздің
негізі деген түсінікті кездестіре алмаған едік. Жалпы жүйелі дыбысталу деп
нені түсінеміз? Барлық тілдерде дыбыстардың белгілі бір заңдылығы бойынша
сөз басында ң дыбысы, сөз соңында д дыбысы қолданылмайды. Сондай-ақ ерін
дауысты дыбыстарды сөздің екінші, үшінші буындарында кездеспейді; қ,ғ
дыбыстары тек жуан дауысты дыбысты буындардың құрамында ғана қолданылса, к
мен г тек жіңішке дауысты дыбысты буындар құрамында қолданылады. Қазақ
тілінде буындардың екі дауыссыздан басталынуы, екі дауыссыздарға
аяқталатындығы шындық. Бұндай заңдылық өзбек, қарақалпақ, т.б. тілдерде де
бар. Мысалы, өзбек тілінде сингармонизм заңдылығы жоқ, бірақ дыбыстардың
тіркесіп келуінде заңдылық бар. Б, д, дыбыстары жазылуда сөз соңында
жазылса да, айтылуда п, т дыбыстарындай айтылады. Сөз басында келгенде б
дыбысы м дыбысындай айтылады: бұндай – мұндай, бурун – мурун, буюм-муюм
т.б. Сөз ортасында екі дауысты дыбыстың аралығында келген г дыбысы и
дыбысына айналып кетеді. Мысалы, кигиз-кийиз, сигир-сийир, тегиб-тийиб т.б.
Сөз соңындағы қатаң қ дыбысы айтылуда ғ болып айтылады. Мысалы, қуруқ-
қуруғ, учуқ-учуғ, башық-бошиғ т.б.
Тілдің басқа да дыбыстарға байланысты заңдылықтары бар. Бірақ бұлардың
барлығы да дәуірлер бойына қалыптасқан, олар мағына мен формалардың
арасындағы байланыстың қалыптасуына жағдай жасаған. Сондай-ақ қазақ тілінің
заңдылығы бойынша езу дауысты дыбыстар сөздің барлық буынында кездеседі. Ал
дауыссыздардан ж, м, с, т, к, қ, н, з сияқтылар сөздің барлық деңгейінде
қолданыла береді; ң тек сөз басында қолданылмаса, б, д, г, ғ дыбыстары сөз
соңында қолданылмайды. Сондықтан да бем, ғаж, гек, саж, мез дегендердің
құрамындағы дауыссыз дыбыстардың қолданылуында қазақ тілінің дыбыс
заңдылығына қайшы келетін қасиет жоқ. Демек, мұнда заңдылық, жүйелілік бар,
бірақ оны сөз деп есептемейміз. Сөз болу үшін жоғарыда мысалға келтірген
дыбыстар тізбегі белгілі бір мағынамен байланысып келуі керек. Мағынамен
байланыспаған жүйелі дыбысталу сөз де, морфема да емес.
Сөздердің лексикалық мағынасы жоқ немесе сөздер жеке тұрғанда мағына
білдірмей контекстің құрамына енгенде ғана лексикалық мағына білдіреді
деушілердің барлығы да бірдей сөздердің лексикалық мағынасының табиғатын
түсінбейді деу дұрыс болмайды. Мұндай қорытындыға келуіне олардың
кейбіреулерінің методологиялық көзқарасы, кейбіреулерінің зерттеу
әдістерімен байланысып жатқан принципиал мәселелері де жоқ емес. Мысалы,
тілді формал әдіспен зерттеушілердің кейбіреулері сөздердің көп мағыналығы,
синоним, антоним, омоним сияқты тілдік қасиеттермен бетпе-бет келгенде
өздерінің зерттеу әдістерінің бұл құбылыстарды түсіндіруге келгенде
дәрменсіз екендігіне көздері жеткен. Сондықтан да олар бір сөзінде бір ғана
мағына бар, оларды алгебралық формулалар арқылы беруге болады деген
қағидамен өз жолдарын қорғамақ болады. Осы мақсатта олар полисемантикалық
сөздерді (бұлар тілде өте көп кездесетін болса да), синонимдерді,
омонимдерді тілден тыс жатқан құбылыс деп есептейді. Мысалы, А.А.Ветров
Омоним мен синоним формаль методтың қолданылу өрісін тарылтады, бірақ оны
жоққа шығармайды, - деп отырып, Формаль зерттеулерге негізі тосқауыл
болатын синонимдер мен омонимдер деп атауға негіз бар. Бірақ синонимдер мен
омонимдер барлық тілдерге тән емес,- деп қорытынды шығарады (38-39-бет).
Автор бұл пікірін ары қарай жалғастырып, тереңдете түседі де тілдерді
тілдік мағынаға сүйенбей, мағынаға көңіл аудармай зерттеуге болады ма деген
сұрай қояды. Кітапшада бұл мәселенің дұрыс шешілуі қиын дей отырып, бірнеше
(үш) ескертулерден кейін тілді мағынаға сүйенбей зерттеуге болады деген
қорытынды шығарады. А.А.Ветров бұл пікірін тек сөздерге байланысты ғана
емес грамматикалық категорияларға да байланысты қолданады. Грамматикалық
құрылымның дербес екендігі, оның мағынаға байланыссыз екендігі тіл
білімінде көптен бері белгілі болатын, - деп айтса да, ондай пікір айтқан
өзіне дейінгі авторлардың атын көрсетпеген. Ол формаль әдістің ғылыми әдіс
екендігін, тілдің ішкі заңдылықтарын ашуға себі тиетіндігін көрсетумен
бірге, ондай әдіс үшін сөз мағынасы, жалпы мағына деген түсініктің жат
кендігін де көрсетеді. Тілдің функционалды қатынасын формаль әдіспен
зерттейтін тіл білімінде семантикаға орын жоқ екендігін ескертеді. Әрине,
таза ғылыми мақсатта сөздердің, грамматикалық формаларының мағыналарын
саналы түрде есепке алмай, олардың тұлғасын не тұлғалардың арақатынасын
зерттеуге болады. Бірақ бұл сөз мағынасын, грамматикалық формалардың
мағыналарын жоққа шығару деген сөз емес, тіл элементтерін зерттеудің
қосалқы бір тәсілі ғана.
Жалпы тіл білімінде сөздердің лексикалық мағынасын жоқ деушілер
структуралды тіл білімі деп саналатын ағымның бір саласы – глоссемантика
мектебінің бірнеше өкілдерінің еңбектерінде де табылады. Кеңес тіл
білімінде бұл пікірді қолдаушылар түрлі мотивті сылтау етіп, түрліше
дәлелдер айтып жүргендіктерін де айтқан жө۟н болады.
Жеке сөздердің лексикалық мағынасы жоқ, олар мағынаны сөйлем құрамына
енгенде ғана қабылдайды деушілердің бір тобы өздерінің пікіріне дәлел
ретінде сөздердің көп мағыналық қасиеттерін көрсеткендігін жоғарыда айтқан
болатынбыз. Шындығында да полисемантизм тілдердің барлығында кездесетін
құбылыс. Олар дыбысталу, жазылуы бірдей, мағыналары басқа-басқа сөздер.
Омоним сөздерге де нақ осындай анықтама береміз, бірақ олар арасындағы
семантикалық қатынас негізінде анықталатын категория екендігі анық. Мысалы,
зат есім деп есептелетін той сөзі (Жастардың тойы болып жатыр) мен етістік
болып саналатын той (Тамағыңды жеп тойып алғын да жұмысыңа бар) сөздері
арасында мағыналық байланыс (нақ қазіргі күнде) жоқ. Ал жаздың басы
дегендегі бас сөзі мен судың басы дегендегі бас сөздерінің арасындағы
мағыналық байланыс бар. Сондықтан да бірінші мысалымызда келтірілген той
сөздерін омонимдік сыңарлар деп санасақ, екінші мысалымызда келтірілген бас
сөздерін полисемантизм деп атаймыз. Әрине, аралығында өтпелі кезең
болатындығы, көп мағыналы сөздердің семантикалық байланыстары үзіліп
омонимдер қатарына өтетін кездері болатындығы анық.
Түркі тілдерінің материалдарына сүйенетін болсақ, полисемантизм зат
есімдер, сын есемдер мен етістіктерде көп кездесетін құбылыс.
Полисемантизмнің пайда болу, даму заңдылықтары бар екендігі анық. Ол
заңдылықтар жалпы семантикалық заңдылықтардан ала бөтен бөлініп жатпайды.
Мысалы, құлақ сөзін алайық. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде бұл сөздің 4
түрлі мағынасы берілген.
1. Адам мен жануарлардың есіту мүшелері;
2. Бас киімнің құлақты жауып тұратын бөлігі;
3. Заттың ұстауға арналған жері, тұтқасы;
4. Музыкалық аспаптың ішегін қатайтатын немесе босататын тетігі.
Сөздікте 2, 3, 4 – мағыналардың тұсына ауыспалы мағына деп ашып жазып
қойған. Демек, негізгі, номинативтік мағынасы адамның немесе жануардың
есіту мүшесі. Бірінші мағына мен екінші мағынаның арасындағы байланыс құлақ
сөзінің атауы болған заттардың қызметіне байланысты емес, формасына
байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, құлақ - бастың қалқиып, екі шетінде
көрініп тұратын мүшесі. Бас киімнің құлағы да нақ осындай, басқа мүшелерден
ерекше бөлініп, сыртқа шығып тұратын бөлігі. Бұлар сан жағынан да тура
келеді. Бірінші мағына мен үшінші мағына арасында байланыс та осы сыртқы
ұқсастыққа негізделген. Самаурынның құлағы дегенде осы самаурынның сыртқа
шығып тұрған (ұстау үшін арнаулы қойылған) бөлшегі. Бұл жерде олар сан
жағынан сәйкес келе беру шарт емес. Мысалы, қазанның құлағы үшеу де,
төртеу де болады т.б. Демек, бұл жерде сөз мағынасының ауысуы ұқсастыққа
(метафораға) байланысты семантикалық заңдылық бойынша өтіп тұр. Құлақ
сөзінің нақ осындай мағынасы барлығын өзбек тілі түсіндірме сөздігінің
авторлары да көрсеткен. Олардың қазақ тілінен айырмашылығы сол - өзбек
тілінің сөйлеу формасында бұл сөздің қосымша екі мағынасы (біреуі –
автомобиль, тракторлардың басқарушысы рулі, екіншісі - өсімдіктің жапырақ
шығаратын не бүршік шығатын жері) бар. Татар тілінің түсіндірме сөздігінде
берілген мағынасы да қазақ, өзбек тілдеріндегі құлақ сөзінің мағынасымен
сәйкес келеді. Тек татар тілінде оның бесінші мағынасы ретінде жас өркеннің
шығарған алғашқы жапырақтарын да құлақ сөзі арқылы беретіндігін көрсеткен.
Мысалы, Углан яшьтән, тары колактан беленер. Қазақ тілі түсіндірме
сөздігінде көрсетілмегендігімен, Қазақстанның оңтүстік аудандарында
мақтаға, қауын-қарбызға байланысты құлақ сөзі қолданылады да, жаңадан
жерден шыға бастаған өркенді білдіріп, қос құлақ, үш құлақ болып қалды
деген тіркес қолданылады.
Ю.С. Маслов жалпы тілдердегі полисементикалық сөздер туралы сөз қозғай
отырып, көп мағыналылық метафора, метанимия, синекдоха сияқты құбылыстар
негіз болады деген еді.(124-бет).
Көп мағыналылықтың пайда болуында контекстің рөлі жоқ па? Көп
мағыналылықты контекст жасап тұрған жоқ па сияқты сұраулардың болатыны
анық. Егер көп мағыналық контексте ған жасалынады десек, онда контекст
мағына жасайды, сөз мағынасы контексте пайда болады деген пікірді қолдаған
боламыз. Егер контекст сөз мағынасын жасамаса, онда сөздер жеке тұрғанда да
бірнеше мағынаға ие болады деген пікірді қолдаған боламыз. Пікіріміз анық
болу үшін мысал алып талдап көрелік. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
ауыз сөзінің жеті түрлі мағынасы бар деп көрсетілген.
1. Адамның, жан-жануардың тамақ қабылдайтын мүшесі.
2. Дыбыстау мүшесінің бірі, артикуляциялық аппарат.
3. Адам, кісі мағынасында.
4. Бір нәрсенің ашық жағы.
5. Бір нәрсенің кіріп, шығатын жері, есігі.
6. Бір нәрсенің басталар жері.
7. Жараның, ісіктің ашылған жері, үстіңгі жағы, беті.
Бұл мағыналарды ажыратуда контекстің қызметі болатындығы анық.
Сондықтан да полисемантизм туралы пікір айтқан ғалымдар контекстің
қызметіне баға беруі дұрыс-ақ. "Көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болады"
дегендегі ауыз сөзі адам мағынасында (бөлшектің бүтін орнына қолданылу
заңдылығы бойынша) қолданылып тұрғандығы анық. Жай қараған адамға ауыз сөзі
адам мағынасында қолданылуы тек осы контекстпен байланыстыдай көрінуі ғажап
емес. Шындығында да, бұның қасиеті сәл басқашалау. Сөздікте нақ осы
мағынада қолданылған бұдан басқа да үш мысал берілген.
Контекстің қызметі көп мағыналы сөздердің мағынасын тиянақтау,
қолданылған кезде бір мағыналық қалыпқа келтіру. Екінші сөзбен айтқанда,
айтушының көп мағыналы сөзді қай мағынада айтылғандығын тыңдаушысына нақты
жеткізуінде ғана. Мысалы, аудар деген көп мағыналы етістікті алайық. Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде оның жеті түрлі мағынасы барлығы көрсетілген.
Қырмандағы бидайды күнде аударамыз десек, тыңдаушы адам „бір нәрсені
қопару, төңкеру” деп те, „аттан құлату” деп те, „бір затты төгу” деп те,
„бір жерден екінші бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz