Абай Құнанбаевтың діни-ағартушылық бағыттағы туындылары
Кіріспе
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
2.1 Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дін тағылымы
3. Абай философиясындағы адамгершілік мәселесінің діни негізі
3.1 Адам болмысының діни . исламдық мәні
3.2 Абай шығармаларындағы арқылы азаматтықтың рухани қалыптасуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
2.1 Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дін тағылымы
3. Абай философиясындағы адамгершілік мәселесінің діни негізі
3.1 Адам болмысының діни . исламдық мәні
3.2 Абай шығармаларындағы арқылы азаматтықтың рухани қалыптасуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Ақынның дүниеге келгеніне біржарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті. Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық, адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаев та сондай данышпандардың қатарында. Бақытты өмір сүру үшін адамға жоғары мақсатқа жету керек екенін білдіреді ұлы ойшыл. Өмірдің жоғары мақсатына жету үшін салауатты өмір сүру керек. Ал салауатты өмір адамның өзінің негізгі болмыстарын, әркімнің өзін-өзі дұрыс танығаннан кейін ғана болуы мүмкін. Сонда ғана ол өзінің әлемнің бір бөлшегі екеніне көзі жетіп, жалпыға ортақ заңдылықтарды түсініп, өз өмірін бүкіл болмыспен үйлесімді ете алады.
Қазіргі кездегі діннің алғашқы мәні бұрмаланып, ұлттық дәстүрдің құлдырау шағында әркімге да бақытты өмір жолынан адастырмайтын тұрақты нысана керек. Оо нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Осы туралы Н.Ә.Назарбаевтың ұлы ақынның 1995 жылы болып өткен 150 жылдық мерейтойында сөйлеген сөзінде айтқан мына салихалы ойы кімге болса да бағыт бергендей болады: «...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспеттті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштіңғ басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болаты еді. Сорлатанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ.
Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің бәріне жауап таба аласың». Бұл сөздер әрбір адамның дұрыс жетілуіне кепіл болатын, қоғам өмірінде басшылыққа алатын бағдарламалық ойлар тәрізді.
Абайтанушы академик Ғарифолла Есім былай дейді: «Абай шығармаларын бір рет қана оқып қоймақ түгілі, тіптен оның шығармаларын жаттап алу да аз, мәселе оны түсінуде. Абай адам санасы кемелденіп, толысқан сайын түсінікті бола бастады. Әр ұрпақ Абайдан өз түсінігін табады» [7,14]. Бүгінгі таңда ұлы ақын, кемеңгер ойшылдың рухани мол мұрасына өткен атеистік заман тудырған біржақты саяз көзқарастан арылып, енді жаңаша оймен, оның тереңіне үңіле білу керек. Сонда ғана ұлы Абай мұрасын жеке адамдар, өз халқымыздың ғана емес, тіпті бүкіл адамзаттың игілігіне айналдыруға болады. Бұл – келешегі зор, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, ұлғая беретін қасиетті парыз, үлкен міндет.
Тақырыптың өзектілігі. Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды. Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы қатаюына қызмет етсе, Ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ұрығын сеуіп қызмет етеді. «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол, халқыңа қызмет ет, еліңнің көсегесін көгерт» деген имандылық ережесін әр кезеңнің жас ұрпағы санасына Абай қазынасының нәрлі бұлағынан сіңіретін болады. Азаматтықтың әрбір сұраққа ол тиісті жауапты ең алдымен Абай мұрасынан іздеп, Абай даналығынан табатын болады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Ақынның дүниеге келгеніне біржарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті. Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық, адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаев та сондай данышпандардың қатарында. Бақытты өмір сүру үшін адамға жоғары мақсатқа жету керек екенін білдіреді ұлы ойшыл. Өмірдің жоғары мақсатына жету үшін салауатты өмір сүру керек. Ал салауатты өмір адамның өзінің негізгі болмыстарын, әркімнің өзін-өзі дұрыс танығаннан кейін ғана болуы мүмкін. Сонда ғана ол өзінің әлемнің бір бөлшегі екеніне көзі жетіп, жалпыға ортақ заңдылықтарды түсініп, өз өмірін бүкіл болмыспен үйлесімді ете алады.
Қазіргі кездегі діннің алғашқы мәні бұрмаланып, ұлттық дәстүрдің құлдырау шағында әркімге да бақытты өмір жолынан адастырмайтын тұрақты нысана керек. Оо нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Осы туралы Н.Ә.Назарбаевтың ұлы ақынның 1995 жылы болып өткен 150 жылдық мерейтойында сөйлеген сөзінде айтқан мына салихалы ойы кімге болса да бағыт бергендей болады: «...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспеттті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштіңғ басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болаты еді. Сорлатанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ.
Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің бәріне жауап таба аласың». Бұл сөздер әрбір адамның дұрыс жетілуіне кепіл болатын, қоғам өмірінде басшылыққа алатын бағдарламалық ойлар тәрізді.
Абайтанушы академик Ғарифолла Есім былай дейді: «Абай шығармаларын бір рет қана оқып қоймақ түгілі, тіптен оның шығармаларын жаттап алу да аз, мәселе оны түсінуде. Абай адам санасы кемелденіп, толысқан сайын түсінікті бола бастады. Әр ұрпақ Абайдан өз түсінігін табады» [7,14]. Бүгінгі таңда ұлы ақын, кемеңгер ойшылдың рухани мол мұрасына өткен атеистік заман тудырған біржақты саяз көзқарастан арылып, енді жаңаша оймен, оның тереңіне үңіле білу керек. Сонда ғана ұлы Абай мұрасын жеке адамдар, өз халқымыздың ғана емес, тіпті бүкіл адамзаттың игілігіне айналдыруға болады. Бұл – келешегі зор, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, ұлғая беретін қасиетті парыз, үлкен міндет.
Тақырыптың өзектілігі. Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды. Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы қатаюына қызмет етсе, Ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ұрығын сеуіп қызмет етеді. «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол, халқыңа қызмет ет, еліңнің көсегесін көгерт» деген имандылық ережесін әр кезеңнің жас ұрпағы санасына Абай қазынасының нәрлі бұлағынан сіңіретін болады. Азаматтықтың әрбір сұраққа ол тиісті жауапты ең алдымен Абай мұрасынан іздеп, Абай даналығынан табатын болады.
Пайдаланылған әдебиет
1. Абай Құнанбаев Өлеңдер мен аудармалар.Поэмалар. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995. – 111 б.
2. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар, поэмалар, қарасөздер. – Алматы: Жазушы, 2002
3. Абай: энциклопедия – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, Атамұра. 1995. – 720 б.
4. Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы,1993. Б. 98-100
5 Абай Құнанбаев Өлеңдер мен аудармалар.Поэмалар. Қара сөздер.-Алматы:Жазушы, 1995.-111б.
6. Абай Құнанбаев Қалың елім, қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2001. – 324 б
7. Асылов Ұ, Дайырова Ә, Батталова Р. Қазақ әдебиеті хрестоматиясы – Алматы: Мектеп, 2004. – 560 б.
8. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
9. Әбединова С. Абай өлеңдерінің қазақпен табысқанына жүз жыл толды // Абай, 2009. - №3. Б. 30 – 31
10. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.Т.20. Монографиялар мен мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
11. Әуезов М. Абай Құнанбаев: монографиялық зерттеулер мен мақалалар. – Аламты: Санат, 1995. – 320 б.
12. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Шәкәрім, 2006. - №27. Б. 31-41
13. Борбасова К. Қазақ ойшылдары мұсылмандықтың ерекшелігі туралы // ҚазМУ хабаршысы. Философия сериясы, 1994. - №2. Б. 47 – 56
14. Жүрегімнің түбіне терең бойла: Абай туралы естеліктер. – Алматы: Жазушы, 1995. – 295 б.
15. Жұбанов Қ. Абай – қазақ әдебиетінің классигі // Шәкәрім, 2006. - №3. Б. 31-41 б.
16. Омаров Д. Абайтану немесе ұлы ойшылдың рухани кемелдену туралы ілімі. – Алматы: Мектеп, 2002. – 216 б.
17. Омаров Д. Абайдың рухани мұрасы. – Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 264 б.
18. Құран Кәрім: қазақша мағына және түсінігі / аударған Халифа Алтай. – Сауд Арабия, 1991
19. Нысанбаев Ә., Орынбеков М.С. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 75 б.
20. Жүнісов С. Мұхтар Әуезовтің Абайтану туралы лекциясынан. – Алматы: Санат, 1996. – 52 б.
21. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы: Қазақ уни-верситеті, 2004. – 182 б.
22. Есім Ғ. Абай ағартушы болған ба? // Сана болмысы, 1996. Б. 95
23. Есім Ғ. Хакім Абай: даналық дүниетанымы. – Алматы: Атамұра, Қазақстан, 1994. – 200 б.
24. Есім Ғ. Абайдың хакімдігі туралы // Шәкәрім, 2006. - №4. Б.17-22
25. Есімов Ғ. Абайдың адамгершілік мұраттары. – Алматы, 1994. – 114 б.
26. Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. – Алматы, 2001. – 105 б.
27. Мұхамадиев Д. Бүгінгі Абайтанудың өзекті мәселелері // Шәкәрім, 2006. - №4. Б. 22-28
28. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2007. – 560 б.
29. Тазабек Б. Ғылымның біліп пайдасын // Абай. - № 2. Б. 28 – 36
30. Тілешев Е. Абай романтизмі // Абай, 2009. - № 2. Б. 37-40
31. Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 280 б.
32. Ысқақов Ә. Ақынның мұрасы // Абай, 2009. - №3. Б. 71-72
33. Фейербах Л. Избранное философ. Произведения. В 2-х томах. Т.1. - Москва, 1956. С. 126
1. Абай Құнанбаев Өлеңдер мен аудармалар.Поэмалар. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995. – 111 б.
2. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар, поэмалар, қарасөздер. – Алматы: Жазушы, 2002
3. Абай: энциклопедия – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, Атамұра. 1995. – 720 б.
4. Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы,1993. Б. 98-100
5 Абай Құнанбаев Өлеңдер мен аудармалар.Поэмалар. Қара сөздер.-Алматы:Жазушы, 1995.-111б.
6. Абай Құнанбаев Қалың елім, қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2001. – 324 б
7. Асылов Ұ, Дайырова Ә, Батталова Р. Қазақ әдебиеті хрестоматиясы – Алматы: Мектеп, 2004. – 560 б.
8. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
9. Әбединова С. Абай өлеңдерінің қазақпен табысқанына жүз жыл толды // Абай, 2009. - №3. Б. 30 – 31
10. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.Т.20. Монографиялар мен мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
11. Әуезов М. Абай Құнанбаев: монографиялық зерттеулер мен мақалалар. – Аламты: Санат, 1995. – 320 б.
12. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Шәкәрім, 2006. - №27. Б. 31-41
13. Борбасова К. Қазақ ойшылдары мұсылмандықтың ерекшелігі туралы // ҚазМУ хабаршысы. Философия сериясы, 1994. - №2. Б. 47 – 56
14. Жүрегімнің түбіне терең бойла: Абай туралы естеліктер. – Алматы: Жазушы, 1995. – 295 б.
15. Жұбанов Қ. Абай – қазақ әдебиетінің классигі // Шәкәрім, 2006. - №3. Б. 31-41 б.
16. Омаров Д. Абайтану немесе ұлы ойшылдың рухани кемелдену туралы ілімі. – Алматы: Мектеп, 2002. – 216 б.
17. Омаров Д. Абайдың рухани мұрасы. – Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 264 б.
18. Құран Кәрім: қазақша мағына және түсінігі / аударған Халифа Алтай. – Сауд Арабия, 1991
19. Нысанбаев Ә., Орынбеков М.С. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 75 б.
20. Жүнісов С. Мұхтар Әуезовтің Абайтану туралы лекциясынан. – Алматы: Санат, 1996. – 52 б.
21. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы: Қазақ уни-верситеті, 2004. – 182 б.
22. Есім Ғ. Абай ағартушы болған ба? // Сана болмысы, 1996. Б. 95
23. Есім Ғ. Хакім Абай: даналық дүниетанымы. – Алматы: Атамұра, Қазақстан, 1994. – 200 б.
24. Есім Ғ. Абайдың хакімдігі туралы // Шәкәрім, 2006. - №4. Б.17-22
25. Есімов Ғ. Абайдың адамгершілік мұраттары. – Алматы, 1994. – 114 б.
26. Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. – Алматы, 2001. – 105 б.
27. Мұхамадиев Д. Бүгінгі Абайтанудың өзекті мәселелері // Шәкәрім, 2006. - №4. Б. 22-28
28. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2007. – 560 б.
29. Тазабек Б. Ғылымның біліп пайдасын // Абай. - № 2. Б. 28 – 36
30. Тілешев Е. Абай романтизмі // Абай, 2009. - № 2. Б. 37-40
31. Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 280 б.
32. Ысқақов Ә. Ақынның мұрасы // Абай, 2009. - №3. Б. 71-72
33. Фейербах Л. Избранное философ. Произведения. В 2-х томах. Т.1. - Москва, 1956. С. 126
Аңдатпа
Дипломдық жұмыста ұлы ақын Абай Құнанбаевтың діни-ағартушылық
бағыттағы туындылары қарастырылған. Сондай-ақ абайтанушы ғалымдардың
еңбектері қарастырылған. Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық идея
үлгілері теріліп, олардың мағыналары айқындалған.
Аннотация
В дипломной работе рассмотрена религиозно-просветительские
произведении великого поэта Абая Кунанбаева. А также рассмотрена труды
абаеведцев. Собранны образцы религиозно-просветительские идей в
произведении Абая, изучены их идейное значение.
Annotation
In the Diploma work is considered religious-educational product of
great poet Abai Kunanbaev. And also it is considered works researchers
Abai. It is collected samples religious-educational ideas in product of
Abai, are studied their ideological value.
Абай Құнанбаевтың діни-ағартушылық бағыттағы туындылары
Мазмұны
Кіріспе
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
2.1 Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дін тағылымы
3. Абай философиясындағы адамгершілік мәселесінің діни негізі
3.1 Адам болмысының діни - исламдық мәні
3.2 Абай шығармаларындағы арқылы азаматтықтың рухани қалыптасуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы –
халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Ақынның
дүниеге келгеніне біржарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен
халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам
уақыт өтті. Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының
рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас
темірқазық, адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаев та сондай данышпандардың
қатарында. Бақытты өмір сүру үшін адамға жоғары мақсатқа жету керек екенін
білдіреді ұлы ойшыл. Өмірдің жоғары мақсатына жету үшін салауатты өмір сүру
керек. Ал салауатты өмір адамның өзінің негізгі болмыстарын, әркімнің өзін-
өзі дұрыс танығаннан кейін ғана болуы мүмкін. Сонда ғана ол өзінің әлемнің
бір бөлшегі екеніне көзі жетіп, жалпыға ортақ заңдылықтарды түсініп, өз
өмірін бүкіл болмыспен үйлесімді ете алады.
Қазіргі кездегі діннің алғашқы мәні бұрмаланып, ұлттық дәстүрдің
құлдырау шағында әркімге да бақытты өмір жолынан адастырмайтын тұрақты
нысана керек. Оо нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Осы туралы
Н.Ә.Назарбаевтың ұлы ақынның 1995 жылы болып өткен 150 жылдық мерейтойында
сөйлеген сөзінде айтқан мына салихалы ойы кімге болса да бағыт бергендей
болады: ...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспеттті.
Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды
жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды
оқып отырып-ақ, көштіңғ басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болаты еді.
Сорлатанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің
атымен зауқы жоқ.
Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне
бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің бәріне
жауап таба аласың. Бұл сөздер әрбір адамның дұрыс жетілуіне кепіл болатын,
қоғам өмірінде басшылыққа алатын бағдарламалық ойлар тәрізді.
Абайтанушы академик Ғарифолла Есім былай дейді: Абай шығармаларын бір
рет қана оқып қоймақ түгілі, тіптен оның шығармаларын жаттап алу да аз,
мәселе оны түсінуде. Абай адам санасы кемелденіп, толысқан сайын түсінікті
бола бастады. Әр ұрпақ Абайдан өз түсінігін табады [7,14]. Бүгінгі таңда
ұлы ақын, кемеңгер ойшылдың рухани мол мұрасына өткен атеистік заман
тудырған біржақты саяз көзқарастан арылып, енді жаңаша оймен, оның тереңіне
үңіле білу керек. Сонда ғана ұлы Абай мұрасын жеке адамдар, өз халқымыздың
ғана емес, тіпті бүкіл адамзаттың игілігіне айналдыруға болады. Бұл –
келешегі зор, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, ұлғая
беретін қасиетті парыз, үлкен міндет.
Тақырыптың өзектілігі. Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен
бірге дариды. Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы
қатаюына қызмет етсе, Ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың
ұрығын сеуіп қызмет етеді. Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол, халқыңа
қызмет ет, еліңнің көсегесін көгерт деген имандылық ережесін әр кезеңнің
жас ұрпағы санасына Абай қазынасының нәрлі бұлағынан сіңіретін болады.
Азаматтықтың әрбір сұраққа ол тиісті жауапты ең алдымен Абай мұрасынан
іздеп, Абай даналығынан табатын болады.
Абай өмірінде шын мәнінде пайғамбарлық сипат бар. Оның қаламынан туған
қастерлі жыр, оның даналығынан туған ұлұғатты сөз халқымыздың рухани
қажетіне өзінен кейін ғана жаратыла бастады. Оның алып тұлғасы ақын
дүниеден өтіп кеткен күннің ертеңінде-ақ замандастарының күнделікті
тіршілігінің деңгейінен биікке бірден көтеріліп шықты. Адам әлемнің бір
бөлігі болғандықтан, оның түп негізі де екі болмыстан, яғни жан мен тәннен
құралады. Сондықтан ұшқан құс екі қанатын қалай бірдей ұстайтын болса, адам
баласы да бақытқа жету үшін осы екі болмысын, тән құмары мен жан құмарын,
бірдей ұстап отыру. Болмаса жеке адамдар ғана емес, ірі мемлекеттердің,
тіпті бүкіл адамзат қауымының тіршілігі заман ағысында тура бағыттан
ауытқып оңға немесе солға соғып кетуі мүмкін. Қазіргі замандағы қоршаған
ортаның залалданып былғануын, шөл мен шөлейт аймақтардың ұлғайып, жер бетін
басып бара жатқанын, ішетін ауыз судың жылдан жылға азайып, кейбір елдерде
тіпті халықтың оны сатып алып ішуге мәжбүр болып отырғанын, ауа райының
өзгеріп табиғат апаттарының молаюын, халықаралық ахуалда ірілі – кішілі
соғыс өрттері мен түрлі лаңкестік әрекеттердің өршуіне зер салсақ, бүгінгі
күндерде адамзат қауымының бағыты ауытқып, келешегі бұлыңғырлана бастағанын
сезу қиын емес.
Жалпы алғанда Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық мәселесі аса көп
зерттеу нысанына түсе қойған жоқ. Мұның өзі дипломдық жұмыстың өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Ақынның дині-ағартушылық сарындағы шығармалары
дипломдық зерттеу жұмысының нысаны етіп алынды.
Зерттеудің пәні. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің тарихы
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Дипломдық жұмыстық басты мақсаты – Абай
Құнанбаевтың діни-ағартушылық бағыттағы шығармаларына жаңа көзқараста,
жаңа қырынан талдау жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері
айқындалды:
- Абайтану төңірегіндегі ғалымдардың пікірлеріне сараптама жасап, бір-
бірімен салыстыра келе, өзіндік тұжырым жасау;
- ақынның шығармалық өмірбаяны туралы жазылған әрбір әдебиеттерді
жинақтап, қорытынды жасау;
- Абай шығармашылығындағы ағартушылық идеялардың маңызын ашып көрсету;
- Абайдың қара сөздеріндегі діни-ағартушылық сарыны мен философиялық
мәнін ашып көрсету;
- Абай поэзиясындағы діни-ағартушылық бағытты талдау;
- ақын шығармаларын жалпы сараптама жасай келе, олардың тәрбиелік,
ағартушылық мәнін көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Абай Құнанбайұлының әр жылдары шыққан
шығармаларынан діни-ағартушылыққа байланысты терілген мысалдар.
Зерттеудің тәсілдері мен әдістері. Жұмыс барысында салыстырмалы,
жүйелеу, талдау, сараптау, пайымдау, қорытындылау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық сарын жинақталып бірізге
түсірілді;
- Абайтану төңірегіндегі, әсіресе діни-ағартушылық бағыттағы
шығармаларына қатысты айтылған ой-пікірлер, тұжырымдар тиянақталып,
жинақталды;
- Абай шығармаларының тәрбиелік мәні ашыылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Дипломдық жұмыс барысында абайтанушы
ғалымдардың, атап айтар болсақ, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Л.Фейербах,
Ә.Ысқақов, М.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Е.Тілешев, Б.Тазабек, Х.Сүйіншәлиев,
Д.Мұхамадиев, К.Құнантаева, І.Халитова, Ғ.Есім, С.Жүнісов, Нысанбаев Ә.,
М.Орынбеков, Д.Омаров, Қ.Жұбанов, К.Борбасова, С.Әбединова, З.Ахметов,
Ұ.Асылов, С.Қирабаев т.б. ғалымдардың ғылыми теориялық пікірлері мен ой-
тұжырымдарына сүйендік.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы
барысында қол жеткізген ғылыми және практикалық нәтижелері әдебиетану
ғылымының ХІХ ғасыр әдебиет, әдебиеттен арнаулы курс, абайтану курсы, діни-
ағартушылық әдебиет секілді т.б. салаларында кейбір өзекті мәселелерді
айқындауда және олардың теория-практикалық тұрғыдан әрі қарай дамытуға
көмегін тигізеді. Сонымен қатар аталмыш зерттеу жұмысы ХІХ ғасыр
әдебиетінің тарихы, Абайтану, Қазақ әдебиетінен арнаулы курс оқу
пәндерінің тәжірибешілік сабақтарында көмекші құрал қызметін атқара алады.
Сонымен қатар студенттердің курстық жұмыстарын жазуда негізгі көмекші
сілтеме қызметін атқарумен қатар, мектеп қабырғасында өтілетін қосымша
сабақтарда да қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
бөлімдер іштей бөлімшелерден және қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
Адам баласының дұрыс өсіп, рухани жетілуіне түрлі себептер әсер етеді.
Оларды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі – адамның өзіне тағдырдың берген
ата-тегі және оның өскен ортасы болып табылатын сыртқы себептер. Бұлардың
болуы адамның өзіне байланысты емес, сондықтан оларды әркім өзбетімен
қалауынша өзгерте алмайды. Екіншісі – адамның өзінің жан дүниесінің әсері.
Бұл адамның ішкі дүниесі болғандықтан, жетілудің ішкі себебіне жатады.
Адамның рухани жетілуі жан дүинесінің әсері болып табылатын оның өзінің
ынта-жігері, әсіресе руханиятқа деген көңілі және туғанынан берілген жан
қасиеттері. Бұларды адамның жетілу жолындағы барлық адамзат баласына ортақ
себептер болады. Адамның жетілу жолын сараптау Абай ілімімен, әсіресе оның
отыз сегізінші қарасөзімен үндесіп жатыр. Ақылмен оңай қабылдап, көңілге
тез қондыру үшін оларды жүйе арқылы беріледі. Бұл жүйе – барлық жан
иелеріне ортақ педагогикалық нұсқа. Сондықтан бұны кім болса да өзінің, не
болмаса басқа біреудің өмірін зерттеу үшін қолдана алады.
Абай 1845 жылы Семей облысындағы Шыңғыс тауын жайлаған тобық-
ты руында дүниеге келді. Шыққан ата-тегі әке жағынан да, шеше жағынан да,
өз заманының белді, беделді, ауқатты адамдары болған. Абайдың өз әкесі
–Құнанбай, атасы - Өскенбай, арғы атасы – Ырғызбай.
Абайдың әкесі Құнанбай, аталары Өскенбай, Ырғызбай - өз ортасының
ең беделді, бетке ұстар адамдары. Абай – осындай отбасында жарық дүниеге
келген тектілердің тұқымы, олардың тәлім-тәрбиесін көріп, өнегелі сөздерін
естіп, соны көкірегіне тоқып өскен жан. Оның ұлылығының, тектілігінің
негізі, түп қазығы осында жатыр.
Адамның өсіп-жетілуіне әсер ететін сыртқы себептердің бірі – оның
алған тәрбиесі. Баланың тәрбиесіне оның өскен ортасы, қоршаған қоғам ықпал
жасайды. Абайдың өскен ортасы болып табылатын қоршаған табиғат, отбасы,
туған-туысқандары, жақын-жуық, құрбы-құрдастары, оқыған, білім-тәрбие алған
ордасы тағы сол сияқты оның ішкі дүниесінен бөлек жағдайлар келешек өміріне
үлкен әсер етті. Абай өскен ортасының барлық жақсы қасиеттерін бойына
сіңіріп өскен. Бұл жақсы қасиеттер оның ерте есеюіне,айнала өмірде болып
жатқан қуаныш пен қайғыны, жақсы мен жаманды жіті қадағалап, ой елегінен
өткізуіне, белгілі бір қорытынды жасауына көмектесті. Кемелдену жолында
Абай өмірдің сан қилы белестерінен өтті. Ақын өз ойын Өлсем, орным қара
жер сыз болмай ма? деген өлеңінде былай дейді:
Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Бұл жолдардан Абай албырт жастық шағында ретті жерінде айла-амал-
дарға да барып, ашуға да жол бергенін, ой жетегіне түсе қоймағанын көруге
болады. Бірақ ол өзінің табиғи артықшылығы мен ынта-жігерінің арқасында
өмір белестеріндегі шырғалаңдарға ұзақ бөгелмей, кемелденудің асқар биігіне
көтеріле алған адам. Абай жасынан-ақ салмақты, пысық, әр нәрсеге қызыққыш,
еліктегіш, жақсыға үйірсек, естігенін жадында сақтайтын зерек бала болып
өседі. Олардың арасында әңгімеге, ән мен жырға шебер шешен-дер мен ақын
жыршылар да аз болмайтын. Бала Абай осындай өнерлі адамдардың әңгімесін бар
ықыласымен беріле тыңдап, құлағына құйып алатын болған. Өмірінің көпшілігін
далада өткізетін көшпелі елдің баласы болғандықтан, Абайға қоршаған
табиғаттың әсері де мол болды. Туған жерінің әсем табиғаты сезімтал жастың
ақын боп қалыптасуына да елеулі ықпалын тигізген. Абай табиғат, қоғам, адам
өмірінің бір-бірімен тығыз байланысын жасынан сезіп өсті. Бұл оның
табиғатқа деген сүйіспеншілігін тәрбиелеп, кейінірек шығармаларында
халқының сипатын, табиғатын жырға қосса да олардың ерекшеліктерін дөп
басып, нағыз шындық бейнесін беруіне мүмкіндік жасады.
Абай он жасқа келгенде әкесі оны Семейдегі Ахмет Риза медресесіне
оқуға береді. Медресе сол кездегі алдыңғы қатарлы оқу орындарының бірі
болған. Ол медреседе үш жыл оқиды. Ислам дінінің қағидалары Құран арқылы
ғана емес, сонымен бірге сопылық ілімімен де үйлестіріліп отырады. Ал
сопылық ілімдер – мұсылман ілімінің шыңы болатын. Абай медреседе сопылар
өкілдері Бақырғани, Аллаяр, Ахмет Яссауидың рухани мұрасынан сусындайды,
Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Фзули сияқты Шығыс ғұламаларымен
танысады. Абайдың рухани кемелденуіне Шығыс мәдениеті-нің әсері осы кезден
басталды. Абай арабша кітапты молдан оқып, түрікше аударып бергеннен соң
естігенін кітапқа қарамай жатқа айтатын зерек болған. Сондықтан сабақты
жадында сақтап, бос уақыттарын кітап оқумен өткізген. Араб, парсы, шағатай
тілінде жазылған кітаптарды да еркін оқып, көптеген ақындардың өлең,
газелдерін жатқа білген. Медреседе оқыған жылдары Шығыстың рухани байлығын
бойына мол сіңірген. Ол өзіне сүйікті ұстаз болған Шығыс ақындарының
аруағына былайша сыйынған:
Фзули, Шәмси, Сәйхали,
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
Қожа Хафиз – бу нәммәси
Мәдәт бер я шағири фәрияд.
(Фзули, Шәмси, Сейхали)
Абай пір тұтқан осы ақындардың барлығы да дерлік сопы ілімінен нәр
алған ғұламалар. Абай Шығыс ғұламаларының рухани биігін түсіне біліп,
олардың беретін білімдерін бойына сіңіруге ұмтылған. Сондықтан оларды пір
тұтып, жетілу жолында осындай ой саңлақтарының мұрасынан өзіне тірек
іздеген.
Ж. Ысмағұлов: Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы-халқымыздың ғасырлар
бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман
өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына
өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып, қадірін арттыра түсетініне
Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді. Ақынның дүниеге келгеніне бір
жарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы
мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті. Содан бері
оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай
бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық, адастырмас
құбыланама болып қызмет етіп келеді. Бұл күнде Абай сөзі әр қазақтың
ағзасына ана сүтімен бірге дариды десе, артық айтылғандық емес. Ана сүті
тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы қатаюына қызмет етсе,
ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ңұрын сеуіп қызмет етеді.
Қазақ халқының мақтанышы Абай Құнанбаевтың ақындығы түпсіз терең
мұхитпен тең десек, қателеспеген болар едік. Ғажайып суреткер, нәзік лирик,
көркемсөз шебері, ең алдымен - ойшыл ақын. Бұл пікір ақынның өмір
құбылыстарын терең толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне, философиялық
дүниетанымына және оның қара сөдеріне, әсіресе дінге, Алланың болмысы,
имандылық туралы толғаныстарына қатысты. Ақын шығармашылығында өзі өмір
сүрген тарихи дәуірдің тұтас бейнесі көрініс тапты. Абай шығармалары қоғам
дамуындағы бір елеулі кезеңді бейнелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттың
мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін
ғана емес, өткен жолын да танытарлықтай етіп көрсете білді,- деген
академик З.Ахметовтың пікірі Абай шығармасына берілген әділ баға. Абай
шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп өркендеп
отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасына орын алады. Адамды сүйіп, адамды
құрметтеуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясының түпкі негізі-адам, толық
адам. Абай армандаған толық адам өнерлі, білімді, еңбекқор, адал, әділ,
жылы жүректі, ыстық қайратты ғылым жолына түскен іздемпаз болуы керек. Ал
махаббат пен сүю, адамды сүю, Алланы сүю,әділетті сүю Абай шығармаларының
биік мұраты.
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
Абай Құнанбаев қатардағы қарапайым адамдарды дәулетке жету үшін,
имандылыққа, адал еңбекке, мал табуға, өзінің нәпсісін жеңуге, ал оған
жеткендерді мал табудың соңына түсіп кетпей, одан әрі рухани сатыға
көтерілуге, өмірдің одан да жоғары мақсатына – Құдайға сүйіспеншілікке
жетуге шақырды. Қазақ халқы үшін Абай ілімі – рухани әлем қоймасының кілті.
Сол кілтпен рухани дүниенің қақпасын ашса, көкжиегі шексіз, тереңі түпсіз
жауһар әлемге енуге мүмкіндік береді. Ойшылдың рухани мұрасын саралап, оның
шығармаларын пәлсапалық мағынасын аша отырып, ойшылдың өмірін жаңаша танып,
данышпандылығына көз жеткізуге болады.
Заман өзгеріп, халқымыз егемендік алып, өмірдің енді жаңа жолға салып
жатқан дәуірде Абай Құнанбаев мұрасын дұрыс түсініп, оны барынша дұрыс
пайдалана білу үшін, данышпанның өміріне де, оның шығармашылы-ғына да
жаңаша көзқараспен қарау. Өткен Кеңес заманында данышпан мұрасына түрлі
көзқарастар болды. Абай мұрасын зерттеп, оны әрі қарай жалғастырушылар тобы
Абай мектебін құрды. Абай мектебін зерттеуді бастаған және оның
шәкірттерінің қатарынан орын алған ұлы жазушы М.Әуезов пен абайтанушы ғалым
Қ. Мұхамедханов.
Абай мұрасына жаңаша көзқарас дегеніміз – ойшылдың рухани көзқарасы
бүкіл әлемнің бір жаратушы себебі мен жаратылу мақсаты барына, сонымен
бірге әлем тіршілігінің ортақ бір заңдылыққа бағынуы. Абай мұрасын осы
тұрғыдан қарастыратын болсақ, онда данышпан ілімі бүкіл болмысты қамтитын
жүйе. Бұл жүйеден болмыстың іргетасы болып табылатын үш ұғым келеді.
Бірінші, әлем өзінен-өзі немесе кездейсоқ пайда болған емес, оның пайда
болу себебі, Жаратушысы бар. Осыдан екінші және үшіншісі пайда болады.
Екінші, Жаратушысы болса, әрбір жаратудың мақсаты да болмақ, ендеше әлем де
мақсатсыз жаратылмаған. Яғни, бүкіл әлем тіршілігінің белгілі бір мақсаты
бар. Үшінші, Жаратушы бір болатын болса, онда бүкіл әлем сол Жаратушының
ырқымен және берген заңдылықтарымен өмір сүруі керек. Әлем тіршілігінің
тәртібі бір көзден, бір Жаратушыдан шығатын болғандықтан, бүкіл әлем
өмірінің заңдылықтары баршаға ортақ. Данышпан өзінің рухани кемелденуіне
қасиетті Құранды негіз еткені белгілі. Ол Құран Кәрімді жақсы біліп, рухани
нәрін өзінің бойына толық қабылдай білген. Бұл – сопылық дәстүр. Сопылардың
рухани жолдағы алғашқы қадамы исламның негізгі қағидаларын өз бойларына
сіңіріп, оларды өмір тәртібі, күнделікті тұрмыс көрінісі ретінде қабылдауға
үйрету. Ол үшін алғашқы сәтінен бастап қасиетті Құранды жадына сақтап, оны
толық білу. Сопылардың көпшілігі қасиетті Құранды түгелдей жатқа біліп,
қари деңгейіне көтеріледі. Бұл рухани жетілуге керекті алғашқы шарт қана.
″Шариғаттан″ өтіп ″Тарихатқа″ толық жеткенде, адам бұл алған білімін бойына
сіңіріп, оны өзінің мінез-құлқы, өзіндік қасиетіне айналдырады. Сопылық
жолындағы адам әрі қарай үздіксіз тәжірибе, жаттығулар жасай отырып
Хақиқатпен байланыс орнатады, ол байланысты әрі қарай жетілдіріп, тек сонда
ғана өмірдің негізгі мақсаты Түп Иеге, Хақиқатқа жетеді. Сондықтан өмірдің
негізгі мақсатына жеткізетін деңгейді сопылар ″Хақиқат″ деп атайды. Абай
Құнанбаевтың бұл жолды ″бек шетін, бек нәзік″ деп атауы тегін емес. Бұл
сөздің үлкен мағынасы бар.
Абай Құнанбаевтың ілімі бойынша әлем өмірінің мақсаты - өзін
Жаратушының ықпалымен өмір сүріп, оны қанағаттандыру. Кім болса да бір
нәрсені жасаса, өзінің керегіне жарату үшін жасайтыны тәрізді, Жаратушы да
әлемді жаратқанда, тек өзін қанағаттандыруға ғана жаратты. Себебі ол
мәңгілік, сондықтан оның жаратылу себебі жоқ, керісінше, әуел бастан оның
өзінен басқа ешкім де, яғни басқа Жаратушы да жоқ. Өзін қанағаттандырып,
ләззат алу үшін, Жаратушы рухани болмысты жаратты. Бірақ кейбір жандар
өздеріне берілген аздаған еркіндікті дұрыс пайдалана алмай, өздерінің
міндетін ұмытып, Жаратушыны қанағаттандырудың орнына өздерін
қанағаттандырғысы келеді [8,64б.].
Бұл – білместік. Шексіз мейірімді Жаратушы ешкімнің еркіне қарсы емес,
сондықтан ол фәни болмысты жаратты да, Жаратушыны ұмытып, өздерін
қанағаттандырғысы келген жандарды әркімнің қалауына қарай өз несібесімен
бақи әлемнен, яғни рухани өмірден фәни әлемге, яғни материалдық өмірге
жіберді. Бұл материалдық әлем өздерінің қылмысы үшін жазасын өтейтін абақты
тәрізді.
Жаратушы шексіз мейірімді болғандықтан, бұл материалдық әлемде ол
ешкімді де жіберген қателіктері үшін жазаламайды. Жаратушы тек қана
материалдық әлемнің заңдылығын ғана жасады, ал оны дұрыс, не болмаса бұрыс
қолдануына байланысты қарымта заңы бойынша әркім өмірдің рақатын, не
болмаса қасіретін көреді. Абай Құнанбаевтың айтуынша, бұған Жаратушы
араласпайды. Осылайша, әркім өзінің бақытын өзі жасайды. Бұл фәни өмірге
әркім өздерінің қалауы бойынша ләззат алу үшін жіберілді. Бірақ материалдық
әлем – рухани әлем емес. Рухани әлемде барлығы мәңгілік, білімге және
ләззатқа толы болса, материалдық әлемде барлығы, керісінше, уақытша,
білместікке және қайғы-қасіретке толы. Ақынның түсіндіруінше, рухани
әлеммен салыстырғанда бұл өмірдегі қызықтың барлығы да жалықтыратын,
уақытша және шындығы жоқ жалған. Сондықтан әркім тіршілік барысында осыны
түсінуі керек. Сонда өмірдің басты мақсатын орындауға – кейін қарай, Түп
Иеге қайтуға мүмкіндік туады. ″Өзге мақсат ақылға қона ма екен! ″- деуі
сондықтан болар.
Бұл мақсатқа жету үшін әуелі білім алу арқылы білместіктен арылу
керек. Сонан соң Алла тағалаға таза құлшылық жасаумен жүрек көзін ашу
қажет, ақынның сөзімен айтқанда ″сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті″. Ол
үшін ″адамзаттың бәрін сүй бауырым деп″. Сонда ғана кім болса да өзінің
фәни әлемге келген мақсатына жете алады.
Имандылықты Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қолдайтыны да
көпке үлгі болатын жағдай. Мысалы, ол 1995 жылы қазан айында ″Россия″
газетінің тілшісіне берген сұхбатында:
- Сіз өзіңізді діншіл, Құдайға сенетін адаммын деп айта аласыз ба? –деген
сауалға Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп жауап берген: ″Маған рухани күш, яғни
адамның ішкі жан дүниесінің тазалығы және діни сенім бір-бірімен тығыз
байланысып, қатар жүретін сияқты көрінеді де тұрады. Адам әуелі рухани
жағынан кемелденуге қадам жасайды да, сонан кейін Құдайды мойындап, оған
жақындай түседі. Мұсылман діні мен христиан діні – Қазақстанның рухани
дүниесінің қос қанаты. Қай діннің болса да өмір сүруге құқығы бар. Ал,
адамдарда оларды таңдау құқығы, ождан бостандығы болуы тиісті... Құдайға
құлшылық ету жас кезде де, егде тартқанда да жарасады″. Бұл өнегелі
сөздердің үлкен мәні бар [20, 41б.].
Абай өз шығармаларында ғылыми танымын: білім (знания), ілім (учение),
ғылым (наука) деп анықтап желілей таратып, жүйеледі. Мысалы, Ақыл, ғылым –
бұлар кәсіби...Жан қуатымен жиған нәрсенің аты – ақыл, ғылым еді ғой,-
деп, ақыл мен ғылымды адамға ғайыптан келетін құбылыс ретінде қарамайды.
Ақыл мен ғылым адамға ықыластана ізденіп еңбектенумен, оқып үйренумен
келетін кәсіби құбылыс деген ой қорытындысын береді. Өлеңдері мен қара
сөздеріндегі білім, ғылым, ілім туралы таратып насихаттайтын ой танымының
бәрі де осы дүниетаным негізі. Ақынның айтуынша, тән қуатымен тапқан:
малды сарып қып,ғылым табу керек. Ғылымсыз ақырет те, дүние де жоқ деп
пікірін айтқан. Екі дүние қамы үшін де ғылымды меңгеру адамбаласына парыз
болғандықтан, ол ғылымның пайдалы жағы мен пайдасыз жағын танып біліп, ең
қажеттісіне назар салуды ескертеді. Абай өзіне сәлем бере келген ауылдасына
не оқып жүрсің дегенде, құрдасы Накуң ғылымын оқып жүрмін депті. Сонда
Абай сен үшін накуң ми кептірер дүние емес пе, одан да егін салып, шаруа
қуғаның пайдалы болар деп ақыл беруі – ғылымның пайдасыз түрі де болатынын
тек өзі жазған еңбектерінде ғана емес, күнделікті өмірдегі насихатында да
ұқтырып отырған қалпын танытады. Абайды замандастары хакім деп бағалаған.
Осы берілген бағаға Абайдың өзі ақындық жолға түскен кезінде-ақ даярлығы
барлығын:
Өкінішті көп өмір кетед өтіп,
Өткіздік бір нәрсеге болмай жетік.
Ойшылдың мен де санды бірімін деп,
Талап, ойсыз, мақтанды қалдым күтіп,
- деген сөзінен аңғаруға болады. Абайдың өзін ойшылдардың бірімін деп
сезінсе, бір нәрсеге жетік болмадым деп өкіне отырып ой толғауында не
ғылымда, не ақындық өнерде қол жетпес биікке шыға алмадым деп өзіне сынмен
қараған қалпын көруге болады.
Терең ой, терең ғылым іздемейді деп сын найзасының нысанасына алса
да, өзі ғылым жолына түсе алмағанын:
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім,
- деп, нағыз ғылым қуар уақытын босқа өткізіп алғанына опына отырып
өкінетіні бар. Бірінші қара сөзінде: Ғылым бағы? Жоқ, ғылым бағарға да
ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ...Мұңдасып шер тарқатар кісі болмаған соң,
ғылым өзі бір тез қартайтатұғын күйік- деп өз танымынан хабар бергендей
сыншылдық ой тастайды. Барлық жастарға Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып
көруге деп өсиет айта отырып, өзінің ғылым жайындағы терең танымы ақындық
өнерге саналы түрде бет берген жылдарында-ақ қалыптасып қалғанын аңғартады.
Абай 57 жасқа шыққанда өткен өмір жолына сын көзбен қараған сыншыл да
шыншыл ойлы ақынның:
Ақыл менен білімнен,
Әбден күдер үзіппін,
– деп, ұзақ жылғы көп өмірінің Көп надандар өзіне тартар бейім
дегендей надан ортада алданбасқа алданып, зая кеткен өмірінің
қателігін қамыға отырып, қатаң сынға алған нәрседен хабардар болып,
білімін молықтырудың бір жолы әрі бірегей жолы – адамдағы жан
құмарының ерте оянуында жатады екен. Танып білуге бастайтын, білуге
құштарлықты қанағаттандыратын да нәрсе – жан құмары. Жан құмары
ұғымына Абай айрықша мән беруі себепті, осы ұғымды жұмбаққа
айналдырып: Жан құмары дүниеде немене екен, Соны білсең, әр нені
білгендерің,- деп, бұл жұмбағының шешуі білмекке құмарлық екенін
ерекше мән берген. Абайдың пікірінше, Жан құмары оянбайынша адамның
ғылым, білімді меңгеруі, оны ойда орнықтырудың өзі екіталай. Білім,
ғылымды көбейтудің екі құралы болады екен. Оның бірі – мұлахаза, яғни
ойда пікірлеу үстінде ойына қойған танымыңды көкірекке түю, көзің
жеткен нәрсені қатты ұстану. Міне, білім, ғылым жиюда осы екі құралды
мықтап ұстанбайынша, көздеген мақсатқа жетуің екіталай болмақ.
Абайдың Алла деген сөз жеңіл деген өлеңіндегі хауас сөзінің үш
түрлі мағынасы бар, соның бірі ауасты жаратушы түп ие түрінде ұғыну. Абай
Лай суға май бітпес қой өткенге деген өлеңінде Өзгені ақыл ойға қондырса
да, Біле алмай бір тәңіріні болдырады,- де, түп иені танып білуге
салынатыны бар. Бірақ өзгені ақыл ойға қондырса да, бір тәңіріні біле алмай
қатты ізденіп, торығатыны шындық. Шаршап шалдықса да, яғни, Халиққа
(жаратушыға) махлұқ (жанды нәрсенің) ақылы жете алмайды десе де, Алланы
ойламай тұра алмайтынын анық мәлімдесе де, Абайдың:
Ақылдың жетпегені арман емес,
Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын
- деуінде ойлана білген адамға аса күрделі дүниетаным негіздері жатыр.
Сондықтан да Абай Алла деген сөз жеңіл деген өлеңінде осы ойын ары қарай
жалғастырады. Ақыл мен хауасты (жаратушы иені) танып болмайды, бірақ оны
жүрек сезеді деген дүниетанымдық ой қорытындысына келеді.
Қорыта келгенде, Абай Құнанбаев дүниетанымына жаңаша көзқараспен
қарап, оның шын мәніндегі зор рухани тұлғасын танытатын уақыт жетті. Ол
үшін Абайға деген жаңа көзқарастың мәнін анықтап және оны қабылдай білуіміз
керек.
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
Қазақ халқының ХІХ ғасырдың аяғынан күні бүгінге дейінгі тарихында
ұлы ақын, ағартушы, данышпан Абай Құнанбайұлының алар орны ерекше.
Халқымыздың талай-талай айтулы ақындарынан Абайдың жолы бөлек, парасат-
пайымы кең, өресі өте биік. Оның әрбір сөзінің кең мағынаға толы екендігі
дәлелденіп болғандай. Қайсы бір өлеңін оқысаңыз да, әсем сурет, бейнелі де,
кестелі мағына көрінісі берілген. Түпсіз терең түңғиықтан ақырын-ақырын
шымырлап, келе-келе тұла бойыңды тұтас билеп кететін бір тылсым, құпия
сиқыры бар.
Ұяда не көрсең – ұшқанда соны ілерсің деп атамыз қазақ айтқандай,
бала Абайдан, жас Абайдың тәлім-тәрбие алып, үлгі-сөзін естіп өскен екі
шешесі болды. Әңгіме-аңыздың көл-дариясы, аяулы әжесі – Зере де, екіншісі -
өз туған анасы – Ұлжан. Әкесі Құнанбай өз заманының айтулы ел басқарған,
аға сұлтаны болып, заманында азулы, қаталдығы мен әділдігі қатар, оңы мен
солына бірдей, Аллаһтың ақ жолымен жүруді қолдап, мешіт ашқан. Қажылыққа
барып, Меккеде тәкия (қонақ үй) салдырған.
Абай тағылымындағы Аллаһ тағала – адами бейнеден гөрі алыста, көз
жетпес көкжиекте ме, аспанда ма – беймәлім, күшпен жүретін, бәрін де көре
білетін, сезе жүретін күн сәулесіндей таңғажайып құбылыс, құдіретті күш.
Адам бейнесінен қашықтап кеткен рухани тірек, дін исламдық ие секілді. Абай
ұғымында ол ақылға сыймас шындық, сондықтан ақын Аллаһ пен Адам арасындағы
жалғастырушы күш – махаббат деген.
Дененің барша қуаты,
Өнерге салар бар күшін.
Жүректің ақыл суаты,
Махаббат қылса тәңірі үшін.
Аллаһтың растығын Абай махаббат арқылы дәлелдемек
болып, махаббатсыз дүние бос дейтіні де сондықтан. Көп оқып ғылымға
үңілген Абай он сегіз мың ғаламның патшасы бір Аллаһ екеніне шек-шүбә
келтірмейді, қайта жалғыз жаратушының құдірет жырлап та, қара сөзбен толғап
айтқан:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан оның төрті
Алланы танытуға сөзі айырмас...
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы деп әділетті,
- деп бар ықылас-пейілмен айтқанына сенеміз. Әлем халықтарының әрқайсысы
өзінше пір тұтатын төрт діни қасиетті кітаптың иелері – Мұса (Тәурат),
Дәуіт (Зәбүр), Иса (Інжіл), Мұхаммед (Құран) екені – дау тудырмайтын
шындық. Осы аталған төрт пайғамбар да Аллаһ жолында адал қызмет еткен абзал
жандардан саналады. Ақын өз балаларына айтқан өсиеттерінде Аллаһтың
құдіретін жан-жақты баян етеді:...ол қиянатшыл балалары талапқа да,
ғылымға да, хаттә иман иғтиқадқа да қиянатпенен болады. Бұл қиянатшылар –
жарты адам, жарты молда, жарты мұсылман. Олардың адамдығының, кәмәләт
таппағы – растықтың жолы. Қиянат – хақиқат пен растықтың дұшпаны. Ғылым –
Аллаһтың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адалдық
дүр. Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат – құрмет таппақ секілді
нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды,- делінген,
халқымызда Абайға дейін ғылымды жан-жақты осылай түсіндірген оның
түбінтегін, бұлақ көзін ашқан, қалай үйрену керектігін, қайтсе білімнің
тұрақтайтынын орынды көрсетіп берген еңбек.
Абай мұрасынан табатын терең рухани мағына – ол адам өмірінің түпкі
мақсаты. Данышпан адам өмірінің түпкі мақсаты – Түп Иеге қайту дейді. Бұл
мақсатқа жету үшін Алла тағалаға деген махаббатқа ие болу. Яғни, имандылық
керек. Сонда ғана Алла тағала өзінің сүйіктісін өзіне қайтарып алу. Сонда
ған мейірімді Алла тағала қанағат табады. Ендеше адам баласы үшін ең үлкен
қызмет – ол Алла тағаланың разышылығы үшін адамзаттың бәрін бауырым деп
сүйіп, оған өмірдің түпкі мақсатына жетуге көмектесу. Рухани әлемге қайту
тек қана рухани білім алып, оны өмірде қолдану барысында жан дүниесін
тазарту арқылы ғана болмақ. Сөйтіп, Құдайға құлшылықтың ең үлкені –
адамзатқа рухани білім беру арқылы, оған өмірдің жоғары мақсатына жетуге
көмектесу.
Іс-әрекет арқылы Алла тағаланың разышылығы үшін жасағанда ғана
құлшылық болып табылады. Барлық іс-әрекет моральдық-этикалық, әрі кетсе
гуманистік деңгейде ғана қалып, қарапайым дүниелік іске айналып, негізгі
мақсатқа жеткізе алмайды. Абай ілімі бойынша адамның негізгі міндеті – Алла
тағалаға құлшылық ету жөнінде көптеген дәлелдер бар.
Бірінші, Алла тағалаға қайту үшін адамның барлық іс-әрекеті оның
разылығы үшін болу керек. Сонда адам оның сүйіктісіне айналады. Ал, Алла
тағаланың сүйіктісі болуға оған құлшылық ету арқылы ғана жетуге болады.
Екінші, Алла тағалаға құлшылықтың керектігі отыз сегізінші қара
сөзінде Абай Алла - бір, Абсолют - бір деген тұжырымында жатыр. Алла
бір болса, ол толық бүтін. Ендеше болмыстың барлық көріністері, сонымен
бірге жан иелері де сол толық бүтіннің құрамына кіреді. Сөйтіп, барлық жан
иелері оның құрамындағы бөліктері болып табылады. Ол бөліктер өздері
құрайтын тұтаспен бір болулары керек, яғни олар толық бүтіннің разылығы
үшін өмір сүрулері керек. Бұл бүкіл әлемнің жаратылу мәні. Ендеше адам да
сол толықбүтіннің бір бөлігі бола отырып, оның разылығы үшін құлшылық етуі
керек.
Сонымен бірге, бүтіннің бөлігі бүтіннің ниет-қалауымен өмір сүреді.
Ендеше барлық бөліктердің мақсаты да сол ортақ неитпен үйлесуі керек. Фәни
әлемде кейбір жан иелері Түп Иеден бөлініп, бүтіннің ниетінен шығып, өз
қалауларымен өмір сүргілері келеді. Фәни өмірдегі адамдардың өмір
мақсаттарының сан қилы болатын себебінің бірі.
Абай он жетінші қара сөзінде қайрат, ақыл, жүректің арасында дау туып,
олардың ғылымға қалай жүгінгендері туралы айтылған. Ортақ мақсаттан
ауытқыған кезде не болатынын көрсету үшін соның ізімен, мысал ретінде бір
әңгімені келтірейік.
Адамның дене мүшелерінің барлығы, сайып келгенде, оның асқазанын
тамақпен қамтамасыз ету үшін қызмет жасайтыны белгілі. Оның құлағы қай
жерде тамақ барын естиді, аяғымен сол жерге барады, көзімен жолды көреді,
мұрнымен тамақтың иісін сезеді, қолымен аузына салады, тісімен ұнтақтап,
өңешімен асқазанға қарай жібереді. Сөйтіп, асқазан қанағат алып, тамақты
қорытып, қуатты бүкіл денеге таратып, барлық мүшелерді қанағаттандырып,
оларға күш-қуат береді. Бірде дене мүшелері асқазанмен араздасып, оған
қарсы шығыпты. Біз неге барлығымыз бір асқазанға қызмет жасауымыз керек?
Біздің өзімізге ғана қызмет жасағымыз келеді. Сондықтан бұдан былай қарай
асқазанға қызметімізді тоқтатамыз,- деп дене мүшелерінің барлығы асқазанға
қарсы ереуіл жасаған екен. Сөйтіп құлақ тамақтың қайда барын тыңдамай,
өзіне ұнағанын тыңдап, көз оған апаратын жолды көрсетпей, басқа жаққа
қарап, басқа жаққа қарап, қол өзіне ғана ұнаған әрекет жасап, мұрын өзіне
ұнаған иістерді иіскеп кеткен екен. Осылай әрбір мүше бостандық алып, ортақ
мақсаттан бас тартып, өз беттерімен қанағат іздей бастапты. Бірақ, біраз
уақыт өткен соң, олардың барлығы әлсіреп, өздерінен қуат кетіп бара
жатқанын сезінеді. Өз беттерімен істеген әрекеттері оларды
қанағаттандырмай, керісінше азапқа түсіре бастайды. Олар бұны анықтау үшін
қайтадан мәжіліс құрып, барлық зардаптарының себебі өздерінің ортақ
мақсаттарынан бас тартып, бөлініп кетулерінен екенін анықтайды. Сөйтіп,
олар бұл істерінің бұрыс екенін түсініп, енді дұрыс жолға түсіп, барлығы
қайтадан бір асқазанда қанағаттандырып, қызмет жасай бастаған. Сол кезден
бастап дененің барлық мүшелері қайтадан қанағат алып, өздерінің
зардаптарынан құтылыпты. Сол сияқты, адамның асқазаны бүкіл денеге қуат
бергендей, барлығына ортақ бір Түп Ие де бүкіл болмысқа қуатын береді.
Сондықтан барлық бөліктер оған қызмет етіп, оның разылығы үшін құлшылық
еткенде ғана олар нағыз қанағат алады.
Үшінші, бүкіл жаратылыс Алла тағаланың разылығы үшін, оған құлшылық
ету үшін жаратылған. Себебі Абай сөзімен айтқанда, Алла бір, ендеше Ол-
тұтас, Алладан басқа ештеңе жоқ. Алладан басқа ештеңе жоқ болса, онда
барлығы оның көрінісі және ол өзін өзі қанағаттандырады. Егер ол басқаны
қанағаттандыру үшін жаратса, онда Алладан басқа тағы да біреудің
болғаны.Бұл мүмкін емес. Сонымен, Алла тағала өз разылығы үшін жарататын
болса, онда оның жаратқандары – жан иелерінің барлығы да бір Алла тағаланы
риза етіп жүр. Бірақ бұны бірі білсе, ал, бірі білмейді. Мен барлығын
өзім үшін және өзім жасап жүрмін дейтіндер бар.
Төртінші, құлшылық ету – адамның табиғи қасиеті. Жан иесі біреуді
сүймей өмір сүре аламйды. Махаббатсыз өмір бос дейді Абай. Себебі, жан
ләззатқа толы, ал ләззат тек махаббат арқылы келеді. Сондықтан, барлығы
ләззатты іздеп, ынталанып, махаббатты көксейді. Махаббатты тапқаннан кейін,
оған қамқорлық көрсетіп, қызмет жасауға ұмтылады. Сондықтан өмірде адамның
біреуге құлшылық етуі оның бойында біткен айырылмас қасиет. Қандай адам
болса да біреуге қызмет етеді:өзінің отбасына, жолдасына, қоғамына, отанына
және тағы басқаларға.Тіпті, ешкімі болмаса ит, мысық асырап, соларды жақсы
көріп, күтіп-бағып, қызмет етеді. Біреуге қызмет етпейтін адам болмайды.
Осыдан біреуге қызмет ету – адамның айырылмас табиғи қасиеті. Ал біреуді
қанағаттандыру адамның рухани болмысынан туады. Жан-кішкене рух, оның
жоғары рухтың бөлшегі болып табылады. Сондықтан, рухани әлемде кішкене
рухтың міндеті – Үлкен Рухты разыландыру, оған құлшылық жасау.Әркім өзіне
ұнаған істерді жасап, өзіне ұнағанға қызмет етеді. Бірақ одан толық қанағат
жоқ. Бұл – адамдар зардабының басты себебі. Ал ол өзінің мәңгілік қасиетін
– құлшылық етуді себептердің себебі Жоғары рухқа арнап, негізгі міндетін
атқарса, сонда ғана ол барлық жан иелерін қанағаттандырып, өзі де қанағат
табады.
Бесінші, біреуді жақсы көру үшін әуелі онымен танысу керек, егер оның
қадір-қасиеттері жақсы болса, ол адам ұнауы мүмкін. Сол сияқты, Алла
тағаланы сүю үшін де әуелі оның қадір-қасиеттерін танып түсіну. Шексізді
тани ала ма? Абай бұл сұраққа отыз сегізінші қара сөзінде Алла тағала
шексіз, біздің ақылымыз шекиеулі. Шексізді шектеулімен түсінуге болмайды
деп жауап береді. Онда не істеу керек? Оған бір-ақ жол бар. Ол - өзін
рухани деңгейге көтеру. Бұл Құдайға құлшылық арқылы ғана болады. Құдайға
құлшылық кезінде біз оны риза ете алсақ, онда оның өзі біздің жүрегімізге
ашылады. Сөйтіп оны тани аламыз. Тану арқылы оған сүйіспеншілікке жетеміз.
Себебі одан артық сұлу, күшті, даңқты, дәулетті, жомарт, білімді, рақымды
ешкім жоқ. Сондықтан оны тану үшін құлшылыққа түскен адам ешуақытта да
өкініште қалмайды. Керісінше, шексіз бақытқа кенеледі.
Алтыншы, егер Алла тағаланың шапағаты түспесе адам баласы ешуақытта
оның сүйіспеншілігіне бөлене алмайды. Барлық жандар тәрізді Алла тағаланың
да қалауы бар. Сондықтан, кімге шапағатын жаудыру оның ырқында. Оның
шапағатын алу үшін оның разылығы үшін іс-әрекет жасау керек. Бұл – оған
құлшылық ету керек деген сөз.
Жетінші, Алла тағаланың алдында қарыздармыз. Ол қарызымызды өтеу үшін
оған құлшылық жасау керек. Бұл туралы Абай өзінің жиырма жетінші қара
сөзінде айтады, ол адам баласын хайуаннан артық жаратқанына дәлел келтіріп
келеді де, былай дейді:Ол дәлел болса, адам баласын артық көріп, қамын
әуелден Алланың өзі ойлап жасағанына да дәлел емес пе? Енді адам баласының
құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма?
Міне, Абай бабамыздың ілімі арқылы келтірілген осы жеті дәлелдің өзі
де Құдайға құлшылық ету керектігіне көз жеткізу үшін жеткілікті. Кейде
құлшылық деген сөздің кейбіреулерге ұнамсыз болып көрінеді. Сондықтан
оның мағынасын осы арада ашып өтейік. Фәни әлемдегі құлшылық адамды
басқадан төмендетіп, өзін оған қызмет етуді білдіреді. Ал Алла тағалаға
құлшылықтың мағынасы мүлде басқа. Жаратушы ең жоғарғы шексіз жан
болғандықтан, оған құлшылық жасаған адам төмендемейді, керісінше, рухани
қасиет алғандықтан, ол шексіз жоғарылай береді. Құдайға құлшылық деген
сөз фәнилік емес, рухани мағынасы бар.
Барлық жан иелері Алла тағалаға құлшылық арқылы біртіндеп тазарып,
түбінде оған деген сүйіспеншілікке жетіп, Түп Иеге қайтады. Бірақ әркімнің
баратын жері де, қайтатын уақыты да әр түрлі екенін ұмытпау керек. Абайдың
Түп Иеге қайту туралы қағидасы Шын мәнінде біз Алланыкіміз және оған
қайтамыз деген Құраннан сөзінен шығып, онымен толық үндесіп жатады.
Абай көрсеткен Түп Иеге қайту мақсаты адам баласы үшін ғана емес,
бүуіл болмыс көріністеріне ортақ. Әлемнің барлық данышпан, әулиелері де
адамзат өмірінің негізгі мәні және барлық діни жолдардың негізгі мақсаты
осы. Қасиетті Құранда да осылай айтылады. Бұл мақсатқа жету жолы өте ұзақ
және түрлі белестерге бөлініп, әркімнің оған жету тағдыры санқилы болады.
Себебі түпкі мақсатты толық түсінбегендіктен сол фәнилік, яғни уақытша
мақсаттармен алданып, көп өмірін әуремен өткізіп алады. Сондықтан Абай бұл
өмірдің қысқа және өткінші екенін ескертіп, адамды тура жолға салу үшін
былай дейді:
Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла шырақ.
Қорыта айтқанда, бүкіл болмыс Жаратушының қалауын орындауға, жан
иелерін Түп иеге қайтаруға жаратылған. Адам өмірінің мақсаты – осыны дұрыс
түсініп, қолдана білу. Абай айтып отырған Түп Иеге қайту деген адам өмірі
мақсатының түп қазығы осындай. Ал Түп Иеге қайту жолы біреу – ол Құдайға
құлшылық. Сондықтан жан иелерінің мақсаты – Алла тағаланың қалауымен өмір
сүру, оның разылығы үшін өмір сүру. Бірақ бұл ақиқатты әркім мойындай
бермеді, себебі олардың көкірек көздері шелмен жабылған. Абайдың Мақсұтым
- ...наданның көзін қойып, көңілін ашпақ дейтіні осыдан болса керек.
Мақсат көкірек көзді басқан шелден арылып, әркімнің Абсолютпен қатынасын
қалпына келтіріп, сол қатынастағы өз орнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста ұлы ақын Абай Құнанбаевтың діни-ағартушылық
бағыттағы туындылары қарастырылған. Сондай-ақ абайтанушы ғалымдардың
еңбектері қарастырылған. Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық идея
үлгілері теріліп, олардың мағыналары айқындалған.
Аннотация
В дипломной работе рассмотрена религиозно-просветительские
произведении великого поэта Абая Кунанбаева. А также рассмотрена труды
абаеведцев. Собранны образцы религиозно-просветительские идей в
произведении Абая, изучены их идейное значение.
Annotation
In the Diploma work is considered religious-educational product of
great poet Abai Kunanbaev. And also it is considered works researchers
Abai. It is collected samples religious-educational ideas in product of
Abai, are studied their ideological value.
Абай Құнанбаевтың діни-ағартушылық бағыттағы туындылары
Мазмұны
Кіріспе
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
2.1 Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дін тағылымы
3. Абай философиясындағы адамгершілік мәселесінің діни негізі
3.1 Адам болмысының діни - исламдық мәні
3.2 Абай шығармаларындағы арқылы азаматтықтың рухани қалыптасуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы –
халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Ақынның
дүниеге келгеніне біржарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен
халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам
уақыт өтті. Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының
рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас
темірқазық, адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаев та сондай данышпандардың
қатарында. Бақытты өмір сүру үшін адамға жоғары мақсатқа жету керек екенін
білдіреді ұлы ойшыл. Өмірдің жоғары мақсатына жету үшін салауатты өмір сүру
керек. Ал салауатты өмір адамның өзінің негізгі болмыстарын, әркімнің өзін-
өзі дұрыс танығаннан кейін ғана болуы мүмкін. Сонда ғана ол өзінің әлемнің
бір бөлшегі екеніне көзі жетіп, жалпыға ортақ заңдылықтарды түсініп, өз
өмірін бүкіл болмыспен үйлесімді ете алады.
Қазіргі кездегі діннің алғашқы мәні бұрмаланып, ұлттық дәстүрдің
құлдырау шағында әркімге да бақытты өмір жолынан адастырмайтын тұрақты
нысана керек. Оо нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Осы туралы
Н.Ә.Назарбаевтың ұлы ақынның 1995 жылы болып өткен 150 жылдық мерейтойында
сөйлеген сөзінде айтқан мына салихалы ойы кімге болса да бағыт бергендей
болады: ...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспеттті.
Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды
жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды
оқып отырып-ақ, көштіңғ басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болаты еді.
Сорлатанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің
атымен зауқы жоқ.
Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне
бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің бәріне
жауап таба аласың. Бұл сөздер әрбір адамның дұрыс жетілуіне кепіл болатын,
қоғам өмірінде басшылыққа алатын бағдарламалық ойлар тәрізді.
Абайтанушы академик Ғарифолла Есім былай дейді: Абай шығармаларын бір
рет қана оқып қоймақ түгілі, тіптен оның шығармаларын жаттап алу да аз,
мәселе оны түсінуде. Абай адам санасы кемелденіп, толысқан сайын түсінікті
бола бастады. Әр ұрпақ Абайдан өз түсінігін табады [7,14]. Бүгінгі таңда
ұлы ақын, кемеңгер ойшылдың рухани мол мұрасына өткен атеистік заман
тудырған біржақты саяз көзқарастан арылып, енді жаңаша оймен, оның тереңіне
үңіле білу керек. Сонда ғана ұлы Абай мұрасын жеке адамдар, өз халқымыздың
ғана емес, тіпті бүкіл адамзаттың игілігіне айналдыруға болады. Бұл –
келешегі зор, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, ұлғая
беретін қасиетті парыз, үлкен міндет.
Тақырыптың өзектілігі. Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен
бірге дариды. Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы
қатаюына қызмет етсе, Ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың
ұрығын сеуіп қызмет етеді. Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол, халқыңа
қызмет ет, еліңнің көсегесін көгерт деген имандылық ережесін әр кезеңнің
жас ұрпағы санасына Абай қазынасының нәрлі бұлағынан сіңіретін болады.
Азаматтықтың әрбір сұраққа ол тиісті жауапты ең алдымен Абай мұрасынан
іздеп, Абай даналығынан табатын болады.
Абай өмірінде шын мәнінде пайғамбарлық сипат бар. Оның қаламынан туған
қастерлі жыр, оның даналығынан туған ұлұғатты сөз халқымыздың рухани
қажетіне өзінен кейін ғана жаратыла бастады. Оның алып тұлғасы ақын
дүниеден өтіп кеткен күннің ертеңінде-ақ замандастарының күнделікті
тіршілігінің деңгейінен биікке бірден көтеріліп шықты. Адам әлемнің бір
бөлігі болғандықтан, оның түп негізі де екі болмыстан, яғни жан мен тәннен
құралады. Сондықтан ұшқан құс екі қанатын қалай бірдей ұстайтын болса, адам
баласы да бақытқа жету үшін осы екі болмысын, тән құмары мен жан құмарын,
бірдей ұстап отыру. Болмаса жеке адамдар ғана емес, ірі мемлекеттердің,
тіпті бүкіл адамзат қауымының тіршілігі заман ағысында тура бағыттан
ауытқып оңға немесе солға соғып кетуі мүмкін. Қазіргі замандағы қоршаған
ортаның залалданып былғануын, шөл мен шөлейт аймақтардың ұлғайып, жер бетін
басып бара жатқанын, ішетін ауыз судың жылдан жылға азайып, кейбір елдерде
тіпті халықтың оны сатып алып ішуге мәжбүр болып отырғанын, ауа райының
өзгеріп табиғат апаттарының молаюын, халықаралық ахуалда ірілі – кішілі
соғыс өрттері мен түрлі лаңкестік әрекеттердің өршуіне зер салсақ, бүгінгі
күндерде адамзат қауымының бағыты ауытқып, келешегі бұлыңғырлана бастағанын
сезу қиын емес.
Жалпы алғанда Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық мәселесі аса көп
зерттеу нысанына түсе қойған жоқ. Мұның өзі дипломдық жұмыстың өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Ақынның дині-ағартушылық сарындағы шығармалары
дипломдық зерттеу жұмысының нысаны етіп алынды.
Зерттеудің пәні. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің тарихы
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Дипломдық жұмыстық басты мақсаты – Абай
Құнанбаевтың діни-ағартушылық бағыттағы шығармаларына жаңа көзқараста,
жаңа қырынан талдау жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыстың бірнеше міндеттері
айқындалды:
- Абайтану төңірегіндегі ғалымдардың пікірлеріне сараптама жасап, бір-
бірімен салыстыра келе, өзіндік тұжырым жасау;
- ақынның шығармалық өмірбаяны туралы жазылған әрбір әдебиеттерді
жинақтап, қорытынды жасау;
- Абай шығармашылығындағы ағартушылық идеялардың маңызын ашып көрсету;
- Абайдың қара сөздеріндегі діни-ағартушылық сарыны мен философиялық
мәнін ашып көрсету;
- Абай поэзиясындағы діни-ағартушылық бағытты талдау;
- ақын шығармаларын жалпы сараптама жасай келе, олардың тәрбиелік,
ағартушылық мәнін көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Абай Құнанбайұлының әр жылдары шыққан
шығармаларынан діни-ағартушылыққа байланысты терілген мысалдар.
Зерттеудің тәсілдері мен әдістері. Жұмыс барысында салыстырмалы,
жүйелеу, талдау, сараптау, пайымдау, қорытындылау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- Абай шығармаларындағы діни-ағартушылық сарын жинақталып бірізге
түсірілді;
- Абайтану төңірегіндегі, әсіресе діни-ағартушылық бағыттағы
шығармаларына қатысты айтылған ой-пікірлер, тұжырымдар тиянақталып,
жинақталды;
- Абай шығармаларының тәрбиелік мәні ашыылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Дипломдық жұмыс барысында абайтанушы
ғалымдардың, атап айтар болсақ, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Л.Фейербах,
Ә.Ысқақов, М.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Е.Тілешев, Б.Тазабек, Х.Сүйіншәлиев,
Д.Мұхамадиев, К.Құнантаева, І.Халитова, Ғ.Есім, С.Жүнісов, Нысанбаев Ә.,
М.Орынбеков, Д.Омаров, Қ.Жұбанов, К.Борбасова, С.Әбединова, З.Ахметов,
Ұ.Асылов, С.Қирабаев т.б. ғалымдардың ғылыми теориялық пікірлері мен ой-
тұжырымдарына сүйендік.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы
барысында қол жеткізген ғылыми және практикалық нәтижелері әдебиетану
ғылымының ХІХ ғасыр әдебиет, әдебиеттен арнаулы курс, абайтану курсы, діни-
ағартушылық әдебиет секілді т.б. салаларында кейбір өзекті мәселелерді
айқындауда және олардың теория-практикалық тұрғыдан әрі қарай дамытуға
көмегін тигізеді. Сонымен қатар аталмыш зерттеу жұмысы ХІХ ғасыр
әдебиетінің тарихы, Абайтану, Қазақ әдебиетінен арнаулы курс оқу
пәндерінің тәжірибешілік сабақтарында көмекші құрал қызметін атқара алады.
Сонымен қатар студенттердің курстық жұмыстарын жазуда негізгі көмекші
сілтеме қызметін атқарумен қатар, мектеп қабырғасында өтілетін қосымша
сабақтарда да қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
бөлімдер іштей бөлімшелерден және қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. Абайдың шығармашылық өмірбаяны
1. 1 Абайдың ақындық тұлғасы
Адам баласының дұрыс өсіп, рухани жетілуіне түрлі себептер әсер етеді.
Оларды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі – адамның өзіне тағдырдың берген
ата-тегі және оның өскен ортасы болып табылатын сыртқы себептер. Бұлардың
болуы адамның өзіне байланысты емес, сондықтан оларды әркім өзбетімен
қалауынша өзгерте алмайды. Екіншісі – адамның өзінің жан дүниесінің әсері.
Бұл адамның ішкі дүниесі болғандықтан, жетілудің ішкі себебіне жатады.
Адамның рухани жетілуі жан дүинесінің әсері болып табылатын оның өзінің
ынта-жігері, әсіресе руханиятқа деген көңілі және туғанынан берілген жан
қасиеттері. Бұларды адамның жетілу жолындағы барлық адамзат баласына ортақ
себептер болады. Адамның жетілу жолын сараптау Абай ілімімен, әсіресе оның
отыз сегізінші қарасөзімен үндесіп жатыр. Ақылмен оңай қабылдап, көңілге
тез қондыру үшін оларды жүйе арқылы беріледі. Бұл жүйе – барлық жан
иелеріне ортақ педагогикалық нұсқа. Сондықтан бұны кім болса да өзінің, не
болмаса басқа біреудің өмірін зерттеу үшін қолдана алады.
Абай 1845 жылы Семей облысындағы Шыңғыс тауын жайлаған тобық-
ты руында дүниеге келді. Шыққан ата-тегі әке жағынан да, шеше жағынан да,
өз заманының белді, беделді, ауқатты адамдары болған. Абайдың өз әкесі
–Құнанбай, атасы - Өскенбай, арғы атасы – Ырғызбай.
Абайдың әкесі Құнанбай, аталары Өскенбай, Ырғызбай - өз ортасының
ең беделді, бетке ұстар адамдары. Абай – осындай отбасында жарық дүниеге
келген тектілердің тұқымы, олардың тәлім-тәрбиесін көріп, өнегелі сөздерін
естіп, соны көкірегіне тоқып өскен жан. Оның ұлылығының, тектілігінің
негізі, түп қазығы осында жатыр.
Адамның өсіп-жетілуіне әсер ететін сыртқы себептердің бірі – оның
алған тәрбиесі. Баланың тәрбиесіне оның өскен ортасы, қоршаған қоғам ықпал
жасайды. Абайдың өскен ортасы болып табылатын қоршаған табиғат, отбасы,
туған-туысқандары, жақын-жуық, құрбы-құрдастары, оқыған, білім-тәрбие алған
ордасы тағы сол сияқты оның ішкі дүниесінен бөлек жағдайлар келешек өміріне
үлкен әсер етті. Абай өскен ортасының барлық жақсы қасиеттерін бойына
сіңіріп өскен. Бұл жақсы қасиеттер оның ерте есеюіне,айнала өмірде болып
жатқан қуаныш пен қайғыны, жақсы мен жаманды жіті қадағалап, ой елегінен
өткізуіне, белгілі бір қорытынды жасауына көмектесті. Кемелдену жолында
Абай өмірдің сан қилы белестерінен өтті. Ақын өз ойын Өлсем, орным қара
жер сыз болмай ма? деген өлеңінде былай дейді:
Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Бұл жолдардан Абай албырт жастық шағында ретті жерінде айла-амал-
дарға да барып, ашуға да жол бергенін, ой жетегіне түсе қоймағанын көруге
болады. Бірақ ол өзінің табиғи артықшылығы мен ынта-жігерінің арқасында
өмір белестеріндегі шырғалаңдарға ұзақ бөгелмей, кемелденудің асқар биігіне
көтеріле алған адам. Абай жасынан-ақ салмақты, пысық, әр нәрсеге қызыққыш,
еліктегіш, жақсыға үйірсек, естігенін жадында сақтайтын зерек бала болып
өседі. Олардың арасында әңгімеге, ән мен жырға шебер шешен-дер мен ақын
жыршылар да аз болмайтын. Бала Абай осындай өнерлі адамдардың әңгімесін бар
ықыласымен беріле тыңдап, құлағына құйып алатын болған. Өмірінің көпшілігін
далада өткізетін көшпелі елдің баласы болғандықтан, Абайға қоршаған
табиғаттың әсері де мол болды. Туған жерінің әсем табиғаты сезімтал жастың
ақын боп қалыптасуына да елеулі ықпалын тигізген. Абай табиғат, қоғам, адам
өмірінің бір-бірімен тығыз байланысын жасынан сезіп өсті. Бұл оның
табиғатқа деген сүйіспеншілігін тәрбиелеп, кейінірек шығармаларында
халқының сипатын, табиғатын жырға қосса да олардың ерекшеліктерін дөп
басып, нағыз шындық бейнесін беруіне мүмкіндік жасады.
Абай он жасқа келгенде әкесі оны Семейдегі Ахмет Риза медресесіне
оқуға береді. Медресе сол кездегі алдыңғы қатарлы оқу орындарының бірі
болған. Ол медреседе үш жыл оқиды. Ислам дінінің қағидалары Құран арқылы
ғана емес, сонымен бірге сопылық ілімімен де үйлестіріліп отырады. Ал
сопылық ілімдер – мұсылман ілімінің шыңы болатын. Абай медреседе сопылар
өкілдері Бақырғани, Аллаяр, Ахмет Яссауидың рухани мұрасынан сусындайды,
Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Фзули сияқты Шығыс ғұламаларымен
танысады. Абайдың рухани кемелденуіне Шығыс мәдениеті-нің әсері осы кезден
басталды. Абай арабша кітапты молдан оқып, түрікше аударып бергеннен соң
естігенін кітапқа қарамай жатқа айтатын зерек болған. Сондықтан сабақты
жадында сақтап, бос уақыттарын кітап оқумен өткізген. Араб, парсы, шағатай
тілінде жазылған кітаптарды да еркін оқып, көптеген ақындардың өлең,
газелдерін жатқа білген. Медреседе оқыған жылдары Шығыстың рухани байлығын
бойына мол сіңірген. Ол өзіне сүйікті ұстаз болған Шығыс ақындарының
аруағына былайша сыйынған:
Фзули, Шәмси, Сәйхали,
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
Қожа Хафиз – бу нәммәси
Мәдәт бер я шағири фәрияд.
(Фзули, Шәмси, Сейхали)
Абай пір тұтқан осы ақындардың барлығы да дерлік сопы ілімінен нәр
алған ғұламалар. Абай Шығыс ғұламаларының рухани биігін түсіне біліп,
олардың беретін білімдерін бойына сіңіруге ұмтылған. Сондықтан оларды пір
тұтып, жетілу жолында осындай ой саңлақтарының мұрасынан өзіне тірек
іздеген.
Ж. Ысмағұлов: Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы-халқымыздың ғасырлар
бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман
өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына
өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып, қадірін арттыра түсетініне
Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді. Ақынның дүниеге келгеніне бір
жарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы
мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті. Содан бері
оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай
бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық, адастырмас
құбыланама болып қызмет етіп келеді. Бұл күнде Абай сөзі әр қазақтың
ағзасына ана сүтімен бірге дариды десе, артық айтылғандық емес. Ана сүті
тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы қатаюына қызмет етсе,
ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ңұрын сеуіп қызмет етеді.
Қазақ халқының мақтанышы Абай Құнанбаевтың ақындығы түпсіз терең
мұхитпен тең десек, қателеспеген болар едік. Ғажайып суреткер, нәзік лирик,
көркемсөз шебері, ең алдымен - ойшыл ақын. Бұл пікір ақынның өмір
құбылыстарын терең толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне, философиялық
дүниетанымына және оның қара сөдеріне, әсіресе дінге, Алланың болмысы,
имандылық туралы толғаныстарына қатысты. Ақын шығармашылығында өзі өмір
сүрген тарихи дәуірдің тұтас бейнесі көрініс тапты. Абай шығармалары қоғам
дамуындағы бір елеулі кезеңді бейнелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттың
мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін
ғана емес, өткен жолын да танытарлықтай етіп көрсете білді,- деген
академик З.Ахметовтың пікірі Абай шығармасына берілген әділ баға. Абай
шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп өркендеп
отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасына орын алады. Адамды сүйіп, адамды
құрметтеуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясының түпкі негізі-адам, толық
адам. Абай армандаған толық адам өнерлі, білімді, еңбекқор, адал, әділ,
жылы жүректі, ыстық қайратты ғылым жолына түскен іздемпаз болуы керек. Ал
махаббат пен сүю, адамды сүю, Алланы сүю,әділетті сүю Абай шығармаларының
биік мұраты.
1. 2 Абай шығармаларының ғылыми негізі
Абай Құнанбаев қатардағы қарапайым адамдарды дәулетке жету үшін,
имандылыққа, адал еңбекке, мал табуға, өзінің нәпсісін жеңуге, ал оған
жеткендерді мал табудың соңына түсіп кетпей, одан әрі рухани сатыға
көтерілуге, өмірдің одан да жоғары мақсатына – Құдайға сүйіспеншілікке
жетуге шақырды. Қазақ халқы үшін Абай ілімі – рухани әлем қоймасының кілті.
Сол кілтпен рухани дүниенің қақпасын ашса, көкжиегі шексіз, тереңі түпсіз
жауһар әлемге енуге мүмкіндік береді. Ойшылдың рухани мұрасын саралап, оның
шығармаларын пәлсапалық мағынасын аша отырып, ойшылдың өмірін жаңаша танып,
данышпандылығына көз жеткізуге болады.
Заман өзгеріп, халқымыз егемендік алып, өмірдің енді жаңа жолға салып
жатқан дәуірде Абай Құнанбаев мұрасын дұрыс түсініп, оны барынша дұрыс
пайдалана білу үшін, данышпанның өміріне де, оның шығармашылы-ғына да
жаңаша көзқараспен қарау. Өткен Кеңес заманында данышпан мұрасына түрлі
көзқарастар болды. Абай мұрасын зерттеп, оны әрі қарай жалғастырушылар тобы
Абай мектебін құрды. Абай мектебін зерттеуді бастаған және оның
шәкірттерінің қатарынан орын алған ұлы жазушы М.Әуезов пен абайтанушы ғалым
Қ. Мұхамедханов.
Абай мұрасына жаңаша көзқарас дегеніміз – ойшылдың рухани көзқарасы
бүкіл әлемнің бір жаратушы себебі мен жаратылу мақсаты барына, сонымен
бірге әлем тіршілігінің ортақ бір заңдылыққа бағынуы. Абай мұрасын осы
тұрғыдан қарастыратын болсақ, онда данышпан ілімі бүкіл болмысты қамтитын
жүйе. Бұл жүйеден болмыстың іргетасы болып табылатын үш ұғым келеді.
Бірінші, әлем өзінен-өзі немесе кездейсоқ пайда болған емес, оның пайда
болу себебі, Жаратушысы бар. Осыдан екінші және үшіншісі пайда болады.
Екінші, Жаратушысы болса, әрбір жаратудың мақсаты да болмақ, ендеше әлем де
мақсатсыз жаратылмаған. Яғни, бүкіл әлем тіршілігінің белгілі бір мақсаты
бар. Үшінші, Жаратушы бір болатын болса, онда бүкіл әлем сол Жаратушының
ырқымен және берген заңдылықтарымен өмір сүруі керек. Әлем тіршілігінің
тәртібі бір көзден, бір Жаратушыдан шығатын болғандықтан, бүкіл әлем
өмірінің заңдылықтары баршаға ортақ. Данышпан өзінің рухани кемелденуіне
қасиетті Құранды негіз еткені белгілі. Ол Құран Кәрімді жақсы біліп, рухани
нәрін өзінің бойына толық қабылдай білген. Бұл – сопылық дәстүр. Сопылардың
рухани жолдағы алғашқы қадамы исламның негізгі қағидаларын өз бойларына
сіңіріп, оларды өмір тәртібі, күнделікті тұрмыс көрінісі ретінде қабылдауға
үйрету. Ол үшін алғашқы сәтінен бастап қасиетті Құранды жадына сақтап, оны
толық білу. Сопылардың көпшілігі қасиетті Құранды түгелдей жатқа біліп,
қари деңгейіне көтеріледі. Бұл рухани жетілуге керекті алғашқы шарт қана.
″Шариғаттан″ өтіп ″Тарихатқа″ толық жеткенде, адам бұл алған білімін бойына
сіңіріп, оны өзінің мінез-құлқы, өзіндік қасиетіне айналдырады. Сопылық
жолындағы адам әрі қарай үздіксіз тәжірибе, жаттығулар жасай отырып
Хақиқатпен байланыс орнатады, ол байланысты әрі қарай жетілдіріп, тек сонда
ғана өмірдің негізгі мақсаты Түп Иеге, Хақиқатқа жетеді. Сондықтан өмірдің
негізгі мақсатына жеткізетін деңгейді сопылар ″Хақиқат″ деп атайды. Абай
Құнанбаевтың бұл жолды ″бек шетін, бек нәзік″ деп атауы тегін емес. Бұл
сөздің үлкен мағынасы бар.
Абай Құнанбаевтың ілімі бойынша әлем өмірінің мақсаты - өзін
Жаратушының ықпалымен өмір сүріп, оны қанағаттандыру. Кім болса да бір
нәрсені жасаса, өзінің керегіне жарату үшін жасайтыны тәрізді, Жаратушы да
әлемді жаратқанда, тек өзін қанағаттандыруға ғана жаратты. Себебі ол
мәңгілік, сондықтан оның жаратылу себебі жоқ, керісінше, әуел бастан оның
өзінен басқа ешкім де, яғни басқа Жаратушы да жоқ. Өзін қанағаттандырып,
ләззат алу үшін, Жаратушы рухани болмысты жаратты. Бірақ кейбір жандар
өздеріне берілген аздаған еркіндікті дұрыс пайдалана алмай, өздерінің
міндетін ұмытып, Жаратушыны қанағаттандырудың орнына өздерін
қанағаттандырғысы келеді [8,64б.].
Бұл – білместік. Шексіз мейірімді Жаратушы ешкімнің еркіне қарсы емес,
сондықтан ол фәни болмысты жаратты да, Жаратушыны ұмытып, өздерін
қанағаттандырғысы келген жандарды әркімнің қалауына қарай өз несібесімен
бақи әлемнен, яғни рухани өмірден фәни әлемге, яғни материалдық өмірге
жіберді. Бұл материалдық әлем өздерінің қылмысы үшін жазасын өтейтін абақты
тәрізді.
Жаратушы шексіз мейірімді болғандықтан, бұл материалдық әлемде ол
ешкімді де жіберген қателіктері үшін жазаламайды. Жаратушы тек қана
материалдық әлемнің заңдылығын ғана жасады, ал оны дұрыс, не болмаса бұрыс
қолдануына байланысты қарымта заңы бойынша әркім өмірдің рақатын, не
болмаса қасіретін көреді. Абай Құнанбаевтың айтуынша, бұған Жаратушы
араласпайды. Осылайша, әркім өзінің бақытын өзі жасайды. Бұл фәни өмірге
әркім өздерінің қалауы бойынша ләззат алу үшін жіберілді. Бірақ материалдық
әлем – рухани әлем емес. Рухани әлемде барлығы мәңгілік, білімге және
ләззатқа толы болса, материалдық әлемде барлығы, керісінше, уақытша,
білместікке және қайғы-қасіретке толы. Ақынның түсіндіруінше, рухани
әлеммен салыстырғанда бұл өмірдегі қызықтың барлығы да жалықтыратын,
уақытша және шындығы жоқ жалған. Сондықтан әркім тіршілік барысында осыны
түсінуі керек. Сонда өмірдің басты мақсатын орындауға – кейін қарай, Түп
Иеге қайтуға мүмкіндік туады. ″Өзге мақсат ақылға қона ма екен! ″- деуі
сондықтан болар.
Бұл мақсатқа жету үшін әуелі білім алу арқылы білместіктен арылу
керек. Сонан соң Алла тағалаға таза құлшылық жасаумен жүрек көзін ашу
қажет, ақынның сөзімен айтқанда ″сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті″. Ол
үшін ″адамзаттың бәрін сүй бауырым деп″. Сонда ғана кім болса да өзінің
фәни әлемге келген мақсатына жете алады.
Имандылықты Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қолдайтыны да
көпке үлгі болатын жағдай. Мысалы, ол 1995 жылы қазан айында ″Россия″
газетінің тілшісіне берген сұхбатында:
- Сіз өзіңізді діншіл, Құдайға сенетін адаммын деп айта аласыз ба? –деген
сауалға Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп жауап берген: ″Маған рухани күш, яғни
адамның ішкі жан дүниесінің тазалығы және діни сенім бір-бірімен тығыз
байланысып, қатар жүретін сияқты көрінеді де тұрады. Адам әуелі рухани
жағынан кемелденуге қадам жасайды да, сонан кейін Құдайды мойындап, оған
жақындай түседі. Мұсылман діні мен христиан діні – Қазақстанның рухани
дүниесінің қос қанаты. Қай діннің болса да өмір сүруге құқығы бар. Ал,
адамдарда оларды таңдау құқығы, ождан бостандығы болуы тиісті... Құдайға
құлшылық ету жас кезде де, егде тартқанда да жарасады″. Бұл өнегелі
сөздердің үлкен мәні бар [20, 41б.].
Абай өз шығармаларында ғылыми танымын: білім (знания), ілім (учение),
ғылым (наука) деп анықтап желілей таратып, жүйеледі. Мысалы, Ақыл, ғылым –
бұлар кәсіби...Жан қуатымен жиған нәрсенің аты – ақыл, ғылым еді ғой,-
деп, ақыл мен ғылымды адамға ғайыптан келетін құбылыс ретінде қарамайды.
Ақыл мен ғылым адамға ықыластана ізденіп еңбектенумен, оқып үйренумен
келетін кәсіби құбылыс деген ой қорытындысын береді. Өлеңдері мен қара
сөздеріндегі білім, ғылым, ілім туралы таратып насихаттайтын ой танымының
бәрі де осы дүниетаным негізі. Ақынның айтуынша, тән қуатымен тапқан:
малды сарып қып,ғылым табу керек. Ғылымсыз ақырет те, дүние де жоқ деп
пікірін айтқан. Екі дүние қамы үшін де ғылымды меңгеру адамбаласына парыз
болғандықтан, ол ғылымның пайдалы жағы мен пайдасыз жағын танып біліп, ең
қажеттісіне назар салуды ескертеді. Абай өзіне сәлем бере келген ауылдасына
не оқып жүрсің дегенде, құрдасы Накуң ғылымын оқып жүрмін депті. Сонда
Абай сен үшін накуң ми кептірер дүние емес пе, одан да егін салып, шаруа
қуғаның пайдалы болар деп ақыл беруі – ғылымның пайдасыз түрі де болатынын
тек өзі жазған еңбектерінде ғана емес, күнделікті өмірдегі насихатында да
ұқтырып отырған қалпын танытады. Абайды замандастары хакім деп бағалаған.
Осы берілген бағаға Абайдың өзі ақындық жолға түскен кезінде-ақ даярлығы
барлығын:
Өкінішті көп өмір кетед өтіп,
Өткіздік бір нәрсеге болмай жетік.
Ойшылдың мен де санды бірімін деп,
Талап, ойсыз, мақтанды қалдым күтіп,
- деген сөзінен аңғаруға болады. Абайдың өзін ойшылдардың бірімін деп
сезінсе, бір нәрсеге жетік болмадым деп өкіне отырып ой толғауында не
ғылымда, не ақындық өнерде қол жетпес биікке шыға алмадым деп өзіне сынмен
қараған қалпын көруге болады.
Терең ой, терең ғылым іздемейді деп сын найзасының нысанасына алса
да, өзі ғылым жолына түсе алмағанын:
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім,
- деп, нағыз ғылым қуар уақытын босқа өткізіп алғанына опына отырып
өкінетіні бар. Бірінші қара сөзінде: Ғылым бағы? Жоқ, ғылым бағарға да
ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ...Мұңдасып шер тарқатар кісі болмаған соң,
ғылым өзі бір тез қартайтатұғын күйік- деп өз танымынан хабар бергендей
сыншылдық ой тастайды. Барлық жастарға Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып
көруге деп өсиет айта отырып, өзінің ғылым жайындағы терең танымы ақындық
өнерге саналы түрде бет берген жылдарында-ақ қалыптасып қалғанын аңғартады.
Абай 57 жасқа шыққанда өткен өмір жолына сын көзбен қараған сыншыл да
шыншыл ойлы ақынның:
Ақыл менен білімнен,
Әбден күдер үзіппін,
– деп, ұзақ жылғы көп өмірінің Көп надандар өзіне тартар бейім
дегендей надан ортада алданбасқа алданып, зая кеткен өмірінің
қателігін қамыға отырып, қатаң сынға алған нәрседен хабардар болып,
білімін молықтырудың бір жолы әрі бірегей жолы – адамдағы жан
құмарының ерте оянуында жатады екен. Танып білуге бастайтын, білуге
құштарлықты қанағаттандыратын да нәрсе – жан құмары. Жан құмары
ұғымына Абай айрықша мән беруі себепті, осы ұғымды жұмбаққа
айналдырып: Жан құмары дүниеде немене екен, Соны білсең, әр нені
білгендерің,- деп, бұл жұмбағының шешуі білмекке құмарлық екенін
ерекше мән берген. Абайдың пікірінше, Жан құмары оянбайынша адамның
ғылым, білімді меңгеруі, оны ойда орнықтырудың өзі екіталай. Білім,
ғылымды көбейтудің екі құралы болады екен. Оның бірі – мұлахаза, яғни
ойда пікірлеу үстінде ойына қойған танымыңды көкірекке түю, көзің
жеткен нәрсені қатты ұстану. Міне, білім, ғылым жиюда осы екі құралды
мықтап ұстанбайынша, көздеген мақсатқа жетуің екіталай болмақ.
Абайдың Алла деген сөз жеңіл деген өлеңіндегі хауас сөзінің үш
түрлі мағынасы бар, соның бірі ауасты жаратушы түп ие түрінде ұғыну. Абай
Лай суға май бітпес қой өткенге деген өлеңінде Өзгені ақыл ойға қондырса
да, Біле алмай бір тәңіріні болдырады,- де, түп иені танып білуге
салынатыны бар. Бірақ өзгені ақыл ойға қондырса да, бір тәңіріні біле алмай
қатты ізденіп, торығатыны шындық. Шаршап шалдықса да, яғни, Халиққа
(жаратушыға) махлұқ (жанды нәрсенің) ақылы жете алмайды десе де, Алланы
ойламай тұра алмайтынын анық мәлімдесе де, Абайдың:
Ақылдың жетпегені арман емес,
Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын
- деуінде ойлана білген адамға аса күрделі дүниетаным негіздері жатыр.
Сондықтан да Абай Алла деген сөз жеңіл деген өлеңінде осы ойын ары қарай
жалғастырады. Ақыл мен хауасты (жаратушы иені) танып болмайды, бірақ оны
жүрек сезеді деген дүниетанымдық ой қорытындысына келеді.
Қорыта келгенде, Абай Құнанбаев дүниетанымына жаңаша көзқараспен
қарап, оның шын мәніндегі зор рухани тұлғасын танытатын уақыт жетті. Ол
үшін Абайға деген жаңа көзқарастың мәнін анықтап және оны қабылдай білуіміз
керек.
2. Абай туындарындағы діни имандылық мәселесі
Қазақ халқының ХІХ ғасырдың аяғынан күні бүгінге дейінгі тарихында
ұлы ақын, ағартушы, данышпан Абай Құнанбайұлының алар орны ерекше.
Халқымыздың талай-талай айтулы ақындарынан Абайдың жолы бөлек, парасат-
пайымы кең, өресі өте биік. Оның әрбір сөзінің кең мағынаға толы екендігі
дәлелденіп болғандай. Қайсы бір өлеңін оқысаңыз да, әсем сурет, бейнелі де,
кестелі мағына көрінісі берілген. Түпсіз терең түңғиықтан ақырын-ақырын
шымырлап, келе-келе тұла бойыңды тұтас билеп кететін бір тылсым, құпия
сиқыры бар.
Ұяда не көрсең – ұшқанда соны ілерсің деп атамыз қазақ айтқандай,
бала Абайдан, жас Абайдың тәлім-тәрбие алып, үлгі-сөзін естіп өскен екі
шешесі болды. Әңгіме-аңыздың көл-дариясы, аяулы әжесі – Зере де, екіншісі -
өз туған анасы – Ұлжан. Әкесі Құнанбай өз заманының айтулы ел басқарған,
аға сұлтаны болып, заманында азулы, қаталдығы мен әділдігі қатар, оңы мен
солына бірдей, Аллаһтың ақ жолымен жүруді қолдап, мешіт ашқан. Қажылыққа
барып, Меккеде тәкия (қонақ үй) салдырған.
Абай тағылымындағы Аллаһ тағала – адами бейнеден гөрі алыста, көз
жетпес көкжиекте ме, аспанда ма – беймәлім, күшпен жүретін, бәрін де көре
білетін, сезе жүретін күн сәулесіндей таңғажайып құбылыс, құдіретті күш.
Адам бейнесінен қашықтап кеткен рухани тірек, дін исламдық ие секілді. Абай
ұғымында ол ақылға сыймас шындық, сондықтан ақын Аллаһ пен Адам арасындағы
жалғастырушы күш – махаббат деген.
Дененің барша қуаты,
Өнерге салар бар күшін.
Жүректің ақыл суаты,
Махаббат қылса тәңірі үшін.
Аллаһтың растығын Абай махаббат арқылы дәлелдемек
болып, махаббатсыз дүние бос дейтіні де сондықтан. Көп оқып ғылымға
үңілген Абай он сегіз мың ғаламның патшасы бір Аллаһ екеніне шек-шүбә
келтірмейді, қайта жалғыз жаратушының құдірет жырлап та, қара сөзбен толғап
айтқан:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан оның төрті
Алланы танытуға сөзі айырмас...
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы деп әділетті,
- деп бар ықылас-пейілмен айтқанына сенеміз. Әлем халықтарының әрқайсысы
өзінше пір тұтатын төрт діни қасиетті кітаптың иелері – Мұса (Тәурат),
Дәуіт (Зәбүр), Иса (Інжіл), Мұхаммед (Құран) екені – дау тудырмайтын
шындық. Осы аталған төрт пайғамбар да Аллаһ жолында адал қызмет еткен абзал
жандардан саналады. Ақын өз балаларына айтқан өсиеттерінде Аллаһтың
құдіретін жан-жақты баян етеді:...ол қиянатшыл балалары талапқа да,
ғылымға да, хаттә иман иғтиқадқа да қиянатпенен болады. Бұл қиянатшылар –
жарты адам, жарты молда, жарты мұсылман. Олардың адамдығының, кәмәләт
таппағы – растықтың жолы. Қиянат – хақиқат пен растықтың дұшпаны. Ғылым –
Аллаһтың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адалдық
дүр. Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат – құрмет таппақ секілді
нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды,- делінген,
халқымызда Абайға дейін ғылымды жан-жақты осылай түсіндірген оның
түбінтегін, бұлақ көзін ашқан, қалай үйрену керектігін, қайтсе білімнің
тұрақтайтынын орынды көрсетіп берген еңбек.
Абай мұрасынан табатын терең рухани мағына – ол адам өмірінің түпкі
мақсаты. Данышпан адам өмірінің түпкі мақсаты – Түп Иеге қайту дейді. Бұл
мақсатқа жету үшін Алла тағалаға деген махаббатқа ие болу. Яғни, имандылық
керек. Сонда ғана Алла тағала өзінің сүйіктісін өзіне қайтарып алу. Сонда
ған мейірімді Алла тағала қанағат табады. Ендеше адам баласы үшін ең үлкен
қызмет – ол Алла тағаланың разышылығы үшін адамзаттың бәрін бауырым деп
сүйіп, оған өмірдің түпкі мақсатына жетуге көмектесу. Рухани әлемге қайту
тек қана рухани білім алып, оны өмірде қолдану барысында жан дүниесін
тазарту арқылы ғана болмақ. Сөйтіп, Құдайға құлшылықтың ең үлкені –
адамзатқа рухани білім беру арқылы, оған өмірдің жоғары мақсатына жетуге
көмектесу.
Іс-әрекет арқылы Алла тағаланың разышылығы үшін жасағанда ғана
құлшылық болып табылады. Барлық іс-әрекет моральдық-этикалық, әрі кетсе
гуманистік деңгейде ғана қалып, қарапайым дүниелік іске айналып, негізгі
мақсатқа жеткізе алмайды. Абай ілімі бойынша адамның негізгі міндеті – Алла
тағалаға құлшылық ету жөнінде көптеген дәлелдер бар.
Бірінші, Алла тағалаға қайту үшін адамның барлық іс-әрекеті оның
разылығы үшін болу керек. Сонда адам оның сүйіктісіне айналады. Ал, Алла
тағаланың сүйіктісі болуға оған құлшылық ету арқылы ғана жетуге болады.
Екінші, Алла тағалаға құлшылықтың керектігі отыз сегізінші қара
сөзінде Абай Алла - бір, Абсолют - бір деген тұжырымында жатыр. Алла
бір болса, ол толық бүтін. Ендеше болмыстың барлық көріністері, сонымен
бірге жан иелері де сол толық бүтіннің құрамына кіреді. Сөйтіп, барлық жан
иелері оның құрамындағы бөліктері болып табылады. Ол бөліктер өздері
құрайтын тұтаспен бір болулары керек, яғни олар толық бүтіннің разылығы
үшін өмір сүрулері керек. Бұл бүкіл әлемнің жаратылу мәні. Ендеше адам да
сол толықбүтіннің бір бөлігі бола отырып, оның разылығы үшін құлшылық етуі
керек.
Сонымен бірге, бүтіннің бөлігі бүтіннің ниет-қалауымен өмір сүреді.
Ендеше барлық бөліктердің мақсаты да сол ортақ неитпен үйлесуі керек. Фәни
әлемде кейбір жан иелері Түп Иеден бөлініп, бүтіннің ниетінен шығып, өз
қалауларымен өмір сүргілері келеді. Фәни өмірдегі адамдардың өмір
мақсаттарының сан қилы болатын себебінің бірі.
Абай он жетінші қара сөзінде қайрат, ақыл, жүректің арасында дау туып,
олардың ғылымға қалай жүгінгендері туралы айтылған. Ортақ мақсаттан
ауытқыған кезде не болатынын көрсету үшін соның ізімен, мысал ретінде бір
әңгімені келтірейік.
Адамның дене мүшелерінің барлығы, сайып келгенде, оның асқазанын
тамақпен қамтамасыз ету үшін қызмет жасайтыны белгілі. Оның құлағы қай
жерде тамақ барын естиді, аяғымен сол жерге барады, көзімен жолды көреді,
мұрнымен тамақтың иісін сезеді, қолымен аузына салады, тісімен ұнтақтап,
өңешімен асқазанға қарай жібереді. Сөйтіп, асқазан қанағат алып, тамақты
қорытып, қуатты бүкіл денеге таратып, барлық мүшелерді қанағаттандырып,
оларға күш-қуат береді. Бірде дене мүшелері асқазанмен араздасып, оған
қарсы шығыпты. Біз неге барлығымыз бір асқазанға қызмет жасауымыз керек?
Біздің өзімізге ғана қызмет жасағымыз келеді. Сондықтан бұдан былай қарай
асқазанға қызметімізді тоқтатамыз,- деп дене мүшелерінің барлығы асқазанға
қарсы ереуіл жасаған екен. Сөйтіп құлақ тамақтың қайда барын тыңдамай,
өзіне ұнағанын тыңдап, көз оған апаратын жолды көрсетпей, басқа жаққа
қарап, басқа жаққа қарап, қол өзіне ғана ұнаған әрекет жасап, мұрын өзіне
ұнаған иістерді иіскеп кеткен екен. Осылай әрбір мүше бостандық алып, ортақ
мақсаттан бас тартып, өз беттерімен қанағат іздей бастапты. Бірақ, біраз
уақыт өткен соң, олардың барлығы әлсіреп, өздерінен қуат кетіп бара
жатқанын сезінеді. Өз беттерімен істеген әрекеттері оларды
қанағаттандырмай, керісінше азапқа түсіре бастайды. Олар бұны анықтау үшін
қайтадан мәжіліс құрып, барлық зардаптарының себебі өздерінің ортақ
мақсаттарынан бас тартып, бөлініп кетулерінен екенін анықтайды. Сөйтіп,
олар бұл істерінің бұрыс екенін түсініп, енді дұрыс жолға түсіп, барлығы
қайтадан бір асқазанда қанағаттандырып, қызмет жасай бастаған. Сол кезден
бастап дененің барлық мүшелері қайтадан қанағат алып, өздерінің
зардаптарынан құтылыпты. Сол сияқты, адамның асқазаны бүкіл денеге қуат
бергендей, барлығына ортақ бір Түп Ие де бүкіл болмысқа қуатын береді.
Сондықтан барлық бөліктер оған қызмет етіп, оның разылығы үшін құлшылық
еткенде ғана олар нағыз қанағат алады.
Үшінші, бүкіл жаратылыс Алла тағаланың разылығы үшін, оған құлшылық
ету үшін жаратылған. Себебі Абай сөзімен айтқанда, Алла бір, ендеше Ол-
тұтас, Алладан басқа ештеңе жоқ. Алладан басқа ештеңе жоқ болса, онда
барлығы оның көрінісі және ол өзін өзі қанағаттандырады. Егер ол басқаны
қанағаттандыру үшін жаратса, онда Алладан басқа тағы да біреудің
болғаны.Бұл мүмкін емес. Сонымен, Алла тағала өз разылығы үшін жарататын
болса, онда оның жаратқандары – жан иелерінің барлығы да бір Алла тағаланы
риза етіп жүр. Бірақ бұны бірі білсе, ал, бірі білмейді. Мен барлығын
өзім үшін және өзім жасап жүрмін дейтіндер бар.
Төртінші, құлшылық ету – адамның табиғи қасиеті. Жан иесі біреуді
сүймей өмір сүре аламйды. Махаббатсыз өмір бос дейді Абай. Себебі, жан
ләззатқа толы, ал ләззат тек махаббат арқылы келеді. Сондықтан, барлығы
ләззатты іздеп, ынталанып, махаббатты көксейді. Махаббатты тапқаннан кейін,
оған қамқорлық көрсетіп, қызмет жасауға ұмтылады. Сондықтан өмірде адамның
біреуге құлшылық етуі оның бойында біткен айырылмас қасиет. Қандай адам
болса да біреуге қызмет етеді:өзінің отбасына, жолдасына, қоғамына, отанына
және тағы басқаларға.Тіпті, ешкімі болмаса ит, мысық асырап, соларды жақсы
көріп, күтіп-бағып, қызмет етеді. Біреуге қызмет етпейтін адам болмайды.
Осыдан біреуге қызмет ету – адамның айырылмас табиғи қасиеті. Ал біреуді
қанағаттандыру адамның рухани болмысынан туады. Жан-кішкене рух, оның
жоғары рухтың бөлшегі болып табылады. Сондықтан, рухани әлемде кішкене
рухтың міндеті – Үлкен Рухты разыландыру, оған құлшылық жасау.Әркім өзіне
ұнаған істерді жасап, өзіне ұнағанға қызмет етеді. Бірақ одан толық қанағат
жоқ. Бұл – адамдар зардабының басты себебі. Ал ол өзінің мәңгілік қасиетін
– құлшылық етуді себептердің себебі Жоғары рухқа арнап, негізгі міндетін
атқарса, сонда ғана ол барлық жан иелерін қанағаттандырып, өзі де қанағат
табады.
Бесінші, біреуді жақсы көру үшін әуелі онымен танысу керек, егер оның
қадір-қасиеттері жақсы болса, ол адам ұнауы мүмкін. Сол сияқты, Алла
тағаланы сүю үшін де әуелі оның қадір-қасиеттерін танып түсіну. Шексізді
тани ала ма? Абай бұл сұраққа отыз сегізінші қара сөзінде Алла тағала
шексіз, біздің ақылымыз шекиеулі. Шексізді шектеулімен түсінуге болмайды
деп жауап береді. Онда не істеу керек? Оған бір-ақ жол бар. Ол - өзін
рухани деңгейге көтеру. Бұл Құдайға құлшылық арқылы ғана болады. Құдайға
құлшылық кезінде біз оны риза ете алсақ, онда оның өзі біздің жүрегімізге
ашылады. Сөйтіп оны тани аламыз. Тану арқылы оған сүйіспеншілікке жетеміз.
Себебі одан артық сұлу, күшті, даңқты, дәулетті, жомарт, білімді, рақымды
ешкім жоқ. Сондықтан оны тану үшін құлшылыққа түскен адам ешуақытта да
өкініште қалмайды. Керісінше, шексіз бақытқа кенеледі.
Алтыншы, егер Алла тағаланың шапағаты түспесе адам баласы ешуақытта
оның сүйіспеншілігіне бөлене алмайды. Барлық жандар тәрізді Алла тағаланың
да қалауы бар. Сондықтан, кімге шапағатын жаудыру оның ырқында. Оның
шапағатын алу үшін оның разылығы үшін іс-әрекет жасау керек. Бұл – оған
құлшылық ету керек деген сөз.
Жетінші, Алла тағаланың алдында қарыздармыз. Ол қарызымызды өтеу үшін
оған құлшылық жасау керек. Бұл туралы Абай өзінің жиырма жетінші қара
сөзінде айтады, ол адам баласын хайуаннан артық жаратқанына дәлел келтіріп
келеді де, былай дейді:Ол дәлел болса, адам баласын артық көріп, қамын
әуелден Алланың өзі ойлап жасағанына да дәлел емес пе? Енді адам баласының
құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма?
Міне, Абай бабамыздың ілімі арқылы келтірілген осы жеті дәлелдің өзі
де Құдайға құлшылық ету керектігіне көз жеткізу үшін жеткілікті. Кейде
құлшылық деген сөздің кейбіреулерге ұнамсыз болып көрінеді. Сондықтан
оның мағынасын осы арада ашып өтейік. Фәни әлемдегі құлшылық адамды
басқадан төмендетіп, өзін оған қызмет етуді білдіреді. Ал Алла тағалаға
құлшылықтың мағынасы мүлде басқа. Жаратушы ең жоғарғы шексіз жан
болғандықтан, оған құлшылық жасаған адам төмендемейді, керісінше, рухани
қасиет алғандықтан, ол шексіз жоғарылай береді. Құдайға құлшылық деген
сөз фәнилік емес, рухани мағынасы бар.
Барлық жан иелері Алла тағалаға құлшылық арқылы біртіндеп тазарып,
түбінде оған деген сүйіспеншілікке жетіп, Түп Иеге қайтады. Бірақ әркімнің
баратын жері де, қайтатын уақыты да әр түрлі екенін ұмытпау керек. Абайдың
Түп Иеге қайту туралы қағидасы Шын мәнінде біз Алланыкіміз және оған
қайтамыз деген Құраннан сөзінен шығып, онымен толық үндесіп жатады.
Абай көрсеткен Түп Иеге қайту мақсаты адам баласы үшін ғана емес,
бүуіл болмыс көріністеріне ортақ. Әлемнің барлық данышпан, әулиелері де
адамзат өмірінің негізгі мәні және барлық діни жолдардың негізгі мақсаты
осы. Қасиетті Құранда да осылай айтылады. Бұл мақсатқа жету жолы өте ұзақ
және түрлі белестерге бөлініп, әркімнің оған жету тағдыры санқилы болады.
Себебі түпкі мақсатты толық түсінбегендіктен сол фәнилік, яғни уақытша
мақсаттармен алданып, көп өмірін әуремен өткізіп алады. Сондықтан Абай бұл
өмірдің қысқа және өткінші екенін ескертіп, адамды тура жолға салу үшін
былай дейді:
Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла шырақ.
Қорыта айтқанда, бүкіл болмыс Жаратушының қалауын орындауға, жан
иелерін Түп иеге қайтаруға жаратылған. Адам өмірінің мақсаты – осыны дұрыс
түсініп, қолдана білу. Абай айтып отырған Түп Иеге қайту деген адам өмірі
мақсатының түп қазығы осындай. Ал Түп Иеге қайту жолы біреу – ол Құдайға
құлшылық. Сондықтан жан иелерінің мақсаты – Алла тағаланың қалауымен өмір
сүру, оның разылығы үшін өмір сүру. Бірақ бұл ақиқатты әркім мойындай
бермеді, себебі олардың көкірек көздері шелмен жабылған. Абайдың Мақсұтым
- ...наданның көзін қойып, көңілін ашпақ дейтіні осыдан болса керек.
Мақсат көкірек көзді басқан шелден арылып, әркімнің Абсолютпен қатынасын
қалпына келтіріп, сол қатынастағы өз орнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz