Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың қызметі
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1 ДЕМЕУЛІК ШЫЛАУЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
2 ДЕМЕУЛІКТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты мен мәтіндік сипаты
2.2 Демеулік шылаулардың қолданыстағы қызметі мен синтаксистік қоршауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
1 ДЕМЕУЛІК ШЫЛАУЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
2 ДЕМЕУЛІКТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты мен мәтіндік сипаты
2.2 Демеулік шылаулардың қолданыстағы қызметі мен синтаксистік қоршауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылауларды белгілі сөйлемнің немесе бүтіндей бір мәтіннің құрамында келіп, тілдің мазмұндық жағын толықтыруы сөз болады. Тілідің, мәтіннің мазмұн өрісі және мазмұнды жеткізу өрісіне демеулік шылаулардың қатысы нақты мысалдармен дәлелденеді. Соның нәтижесінде әрбір демеуліктің белгілі бір синтаксистік қоршауда келіп, сан алуан мағыналық реңктерге бөлінетіні арнайы зерттеледі. Демеуліктер функционалды грамматика мәтін лингвистикасы тұрғысына жан-жақты қарастырылады. Сондай-ақ олардың фонологиялық, лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік сипаттамасы сөз болды. Демеулік шылаулардың мәтіннің жалпы мазмұнын толықтырудағы қызметі ашылды. Демеуліктердің функционалдық қызметін тану демеуліктердің даму, қалыптасу жолдарымен байланысты болғандықтан кейбір демеуліктердің шығу тарихына қатысты да зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының арасында ең аз қарастырылғаны шылаулар, соның ішінде – демеуліктер. Олардың өздері жалғанаған сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық топтарының аты аталып, санын айтумен шектеліп, функционалыдық, концептуалдылық сипаттарына жете назар аударылмады. Демеулік шылаулардың атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері жалғанаған сөздердің мағынасына орайласып өзгеріп отыруы олардың сөйлем құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппаған. Сондықтан демеулік шылауларды мәтін лингвистикасы тұрғысынан зерттеу өзекті мәселелердің бірі.
Мәтін лингвистикасының нормативті лингвистикадан түбегейлі өзгешеліктері бар. Ең әуелі, нормативті лингвистикада тілдік бірліктердің (дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) өзіндік ерекшеліктері ашылып, олардың сөйлем құраудағы рөлі айқындалса, мәтін лингвистикасында тілдік бірліктер мәтіннің мазмұн өрісін құраудағы рөлі жағынан зерттеледі. Нормативтік грамматиканың құрамында демеулік шылаулар лексикалық мағынасының солғындылығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші сөздердің құрамында ғана сөз болады. Ал мәтін лингвистикасында демеулік шылаулар мәтіннің мазмұн өрісін құрайтын басты лингвистикалық бірліктердің қатарында қарастырылады.
Мәтін лингвистикасына тән заңдылықтарды функционалды грамматика ғылымы зерттейді. Функционалды грамматика саласы соңғы жылдарда зерттеушілердің ғылыми зерттеу жұмыстарының өзегіне айналып жүр. Орыс тіл білімінде бұл туралы тіл ғалымдарының еңбектері жүйеленген, ал қазақ филологиясында мәселе енді ғана қолға алынып жүр. Бұл – мәселенің өзектілігін арттыра түседі.
Демеуліктер тілдегі белгілі бір грамматикалық категориялардың жасалуында маңызды рөл ойнаса, екінші жағынан модальдық мән беруге қажетті элемент болып саналады. Сондықтан демеуліктер лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да концептуалды зерттеуді қажет етеді.
Демеулік шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі, яғни танымдық жағынан өзгешеліктерін де арнайы қарастыруы қажет. Әсіресе, соңғы кездерде жалпы тілі білімінде қолға алынып жүрген функционалды грамматика тұрғысынан қарастыру мақсатымызды айшықтай түседі. Демек, қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылаулар туралы шешімін тапқан мәселелерге қарағанда, өз шешімін таппаған мәселелер көп болып отыр. Жоғарыдағы сұрақтардың барлығын функционалды грамматиканың аясында қарастырудың маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу жолдары, мәтін ішіндегі әр жақты қызметі мен танымдық сипаты - зерттеудің басты нысаны.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың мәтін мазмұнын құраудағы рөлін, оның қолданыстағы мағынасы мен қызметін, танымдық сипатын айқындау болып табылады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылауларды белгілі сөйлемнің немесе бүтіндей бір мәтіннің құрамында келіп, тілдің мазмұндық жағын толықтыруы сөз болады. Тілідің, мәтіннің мазмұн өрісі және мазмұнды жеткізу өрісіне демеулік шылаулардың қатысы нақты мысалдармен дәлелденеді. Соның нәтижесінде әрбір демеуліктің белгілі бір синтаксистік қоршауда келіп, сан алуан мағыналық реңктерге бөлінетіні арнайы зерттеледі. Демеуліктер функционалды грамматика мәтін лингвистикасы тұрғысына жан-жақты қарастырылады. Сондай-ақ олардың фонологиялық, лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік сипаттамасы сөз болды. Демеулік шылаулардың мәтіннің жалпы мазмұнын толықтырудағы қызметі ашылды. Демеуліктердің функционалдық қызметін тану демеуліктердің даму, қалыптасу жолдарымен байланысты болғандықтан кейбір демеуліктердің шығу тарихына қатысты да зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының арасында ең аз қарастырылғаны шылаулар, соның ішінде – демеуліктер. Олардың өздері жалғанаған сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық топтарының аты аталып, санын айтумен шектеліп, функционалыдық, концептуалдылық сипаттарына жете назар аударылмады. Демеулік шылаулардың атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері жалғанаған сөздердің мағынасына орайласып өзгеріп отыруы олардың сөйлем құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппаған. Сондықтан демеулік шылауларды мәтін лингвистикасы тұрғысынан зерттеу өзекті мәселелердің бірі.
Мәтін лингвистикасының нормативті лингвистикадан түбегейлі өзгешеліктері бар. Ең әуелі, нормативті лингвистикада тілдік бірліктердің (дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) өзіндік ерекшеліктері ашылып, олардың сөйлем құраудағы рөлі айқындалса, мәтін лингвистикасында тілдік бірліктер мәтіннің мазмұн өрісін құраудағы рөлі жағынан зерттеледі. Нормативтік грамматиканың құрамында демеулік шылаулар лексикалық мағынасының солғындылығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші сөздердің құрамында ғана сөз болады. Ал мәтін лингвистикасында демеулік шылаулар мәтіннің мазмұн өрісін құрайтын басты лингвистикалық бірліктердің қатарында қарастырылады.
Мәтін лингвистикасына тән заңдылықтарды функционалды грамматика ғылымы зерттейді. Функционалды грамматика саласы соңғы жылдарда зерттеушілердің ғылыми зерттеу жұмыстарының өзегіне айналып жүр. Орыс тіл білімінде бұл туралы тіл ғалымдарының еңбектері жүйеленген, ал қазақ филологиясында мәселе енді ғана қолға алынып жүр. Бұл – мәселенің өзектілігін арттыра түседі.
Демеуліктер тілдегі белгілі бір грамматикалық категориялардың жасалуында маңызды рөл ойнаса, екінші жағынан модальдық мән беруге қажетті элемент болып саналады. Сондықтан демеуліктер лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да концептуалды зерттеуді қажет етеді.
Демеулік шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі, яғни танымдық жағынан өзгешеліктерін де арнайы қарастыруы қажет. Әсіресе, соңғы кездерде жалпы тілі білімінде қолға алынып жүрген функционалды грамматика тұрғысынан қарастыру мақсатымызды айшықтай түседі. Демек, қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылаулар туралы шешімін тапқан мәселелерге қарағанда, өз шешімін таппаған мәселелер көп болып отыр. Жоғарыдағы сұрақтардың барлығын функционалды грамматиканың аясында қарастырудың маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу жолдары, мәтін ішіндегі әр жақты қызметі мен танымдық сипаты - зерттеудің басты нысаны.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың мәтін мазмұнын құраудағы рөлін, оның қолданыстағы мағынасы мен қызметін, танымдық сипатын айқындау болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кеңесбаев І., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы / Фонетика, Морфология/. – Алматы: Ғылым, 1950.-1 бөлім.-356 б.
2. Петров Н.Е. Частицы в якутском языке. – Якутск: Якутское книжное издательство, 1978. – 220 с.
3. Оразов М. Көмекші сөздер. –Ташкент: Наурыз, 1997. – 1,2 кітап. -235 б.
4. Шақаман Ы.Б. Қазіргі қазақ тіліндегі демеуліктердің контекстік мағыналары: Филол.ғыл.кан.дис.автореф. – Алматы, 1997. -24б.
5. Амиралиев К. Семантико-грамматическое функции частиц тюркских языков: Дис.кан.филол.наук. – Алма-Ата, 1980. -28 с.
6. Современный татарский литературный язык. – Москва: Наука, 1969. -465 с.
7. Ширалиева М.Ш., Севортян Э.В. Грамматика азербайджанского языка. /Фонетика, морфология и синтаксис/. – Баку: Элм, 1971.-414 с.
8. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.-264 б.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1991.-407 б.
10. Бондарко А.В. О понятиях «семантическая категория», «функционально-семантическое поле» и «категориальная ситуация» в концептуальной системе функциональной грамматики // Florilegium Slavicum. Liber ad honorandum Herbert Jelitte. – Frankfurt am Main etc., 1998. –С. 125-132.
11. Бондарко А.В. Грамматическое значение и смысл. – Ленинград. 1978. – 282 с.
12. Недялков И.В. Семантическое ранги дискурсных функциий видовых граммем // Исследования по языкознанию: К 70-летию члена-корреспондента РАН Александра Владимировича Бондарко. –СПб., 2001. – С. 222.-231.
13. Байтұрсынұлы А. 5 томдық шығармалар жинағы . – Алматы: Алаш. 2002.-287 б.
14. Никольский Л.Б. Служебные слова в корейском языке. – Москва: Изд-во вост.лит., 1962.-220 с.
15. Қазақ тілінің грамматикасы. Том I. Алматы. 1967.
16. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы: Ана тілі, 1992. -448 б.
17. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966. -360 б.
18. Бегалиев Ғ. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы: , 1948. -435 б.
19. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы: Санат, 1994. -320 б.
20. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің проблемалары. Алматы: Ғылым, 1982. -358 б.
21. Сағындықұлы Б. Р.Әмір еңбегіндегі паратаксистік құбылыс // ҚҰУ хабаршы. Фил. сериясы №4, 2005. 17-20 б.
22. Ысқақ А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. -384 б.
23. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы: Қазақ университеті. 1991. -168 б.
24. Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Қайнар, 1993. -325 б.
25. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы: Білім, 1995. -136 б.
26. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1992. -246 б.
27. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы: Мектеп, 1981. -197 б.
28. Жақып Ж. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. Қарағанды. 1998. -157 б.
29. Қадашева Қ. Көмекші сөзді бастауыш // Қазақ тілі мен әдебиет. №5. 1993. 27-30 б.
30. Бексейітова А. А.Байтұрсыновтың шылау сөздері жайлы ілімі // ҚР ҰҒА Хабарлары. Фил. сериясы №5, 1994. 52-57 б.
31. Жампейісова Ж. Көмекші сөздердің қосарлана жұмсалуы // ҚҰУ Хабаршы. Фил. сериясы №8, 2004. 51-53 б.
32. Жампейісова Ж. Үшін шылаулы түйдекті тіркес // ҚҰУ Хабаршы. Фил. сериясы №5, 2005. 174-176 б.
33. Жампейісова Ж. Көмекші сөздердің морфологиялық өзгеруі // Ақиқат. №10, 2005. 89-93 б.
34. Ноғаев А. Демеуліктердің грамматикалануы // Қазақ тілі мен әдебиет. №7-8, 1997. 174-175 б.
35. Серғалиев М, Айғабылов А, Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. -216 б.
36. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Санат, 1998. -192 б.
37. Жеритоғлы М. Қырғыз тіліндегі шылаулар жөнінде // С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері. Алматы: Дайк – Пресс, 2004. 322-334 б.
38. Сәрсеке Г. Функционалды аспектідегі контекст туралы // ҚҰУ Хабаршысы. Фил. сериясы. №2(64), 2003. 131-134 б.
59
39. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. Алматы: Сөздік – словарь, 1992. -436 б.
40. Елшібаев Ә. Қарсылықты мәнді құрмалас сөйлемдер // Ұлт тағлымы. №4, 2003. 5-7 б.
41. Қ.Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы: Ғылым, 1990. -456 б.
42. Сәрсеке Г. Контекст және қызмет // III М.Жүсіп оқулары. Том I. Павлодар, 2001. 144-151 б.
43. Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтасым // абзац деңгейінде мүшеленуі // Афтореферат. Алматы: 2001. -23 б.
1. Кеңесбаев І., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы / Фонетика, Морфология/. – Алматы: Ғылым, 1950.-1 бөлім.-356 б.
2. Петров Н.Е. Частицы в якутском языке. – Якутск: Якутское книжное издательство, 1978. – 220 с.
3. Оразов М. Көмекші сөздер. –Ташкент: Наурыз, 1997. – 1,2 кітап. -235 б.
4. Шақаман Ы.Б. Қазіргі қазақ тіліндегі демеуліктердің контекстік мағыналары: Филол.ғыл.кан.дис.автореф. – Алматы, 1997. -24б.
5. Амиралиев К. Семантико-грамматическое функции частиц тюркских языков: Дис.кан.филол.наук. – Алма-Ата, 1980. -28 с.
6. Современный татарский литературный язык. – Москва: Наука, 1969. -465 с.
7. Ширалиева М.Ш., Севортян Э.В. Грамматика азербайджанского языка. /Фонетика, морфология и синтаксис/. – Баку: Элм, 1971.-414 с.
8. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.-264 б.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1991.-407 б.
10. Бондарко А.В. О понятиях «семантическая категория», «функционально-семантическое поле» и «категориальная ситуация» в концептуальной системе функциональной грамматики // Florilegium Slavicum. Liber ad honorandum Herbert Jelitte. – Frankfurt am Main etc., 1998. –С. 125-132.
11. Бондарко А.В. Грамматическое значение и смысл. – Ленинград. 1978. – 282 с.
12. Недялков И.В. Семантическое ранги дискурсных функциий видовых граммем // Исследования по языкознанию: К 70-летию члена-корреспондента РАН Александра Владимировича Бондарко. –СПб., 2001. – С. 222.-231.
13. Байтұрсынұлы А. 5 томдық шығармалар жинағы . – Алматы: Алаш. 2002.-287 б.
14. Никольский Л.Б. Служебные слова в корейском языке. – Москва: Изд-во вост.лит., 1962.-220 с.
15. Қазақ тілінің грамматикасы. Том I. Алматы. 1967.
16. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы: Ана тілі, 1992. -448 б.
17. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966. -360 б.
18. Бегалиев Ғ. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы: , 1948. -435 б.
19. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы: Санат, 1994. -320 б.
20. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің проблемалары. Алматы: Ғылым, 1982. -358 б.
21. Сағындықұлы Б. Р.Әмір еңбегіндегі паратаксистік құбылыс // ҚҰУ хабаршы. Фил. сериясы №4, 2005. 17-20 б.
22. Ысқақ А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. -384 б.
23. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы: Қазақ университеті. 1991. -168 б.
24. Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Қайнар, 1993. -325 б.
25. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы: Білім, 1995. -136 б.
26. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1992. -246 б.
27. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы: Мектеп, 1981. -197 б.
28. Жақып Ж. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. Қарағанды. 1998. -157 б.
29. Қадашева Қ. Көмекші сөзді бастауыш // Қазақ тілі мен әдебиет. №5. 1993. 27-30 б.
30. Бексейітова А. А.Байтұрсыновтың шылау сөздері жайлы ілімі // ҚР ҰҒА Хабарлары. Фил. сериясы №5, 1994. 52-57 б.
31. Жампейісова Ж. Көмекші сөздердің қосарлана жұмсалуы // ҚҰУ Хабаршы. Фил. сериясы №8, 2004. 51-53 б.
32. Жампейісова Ж. Үшін шылаулы түйдекті тіркес // ҚҰУ Хабаршы. Фил. сериясы №5, 2005. 174-176 б.
33. Жампейісова Ж. Көмекші сөздердің морфологиялық өзгеруі // Ақиқат. №10, 2005. 89-93 б.
34. Ноғаев А. Демеуліктердің грамматикалануы // Қазақ тілі мен әдебиет. №7-8, 1997. 174-175 б.
35. Серғалиев М, Айғабылов А, Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. -216 б.
36. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Санат, 1998. -192 б.
37. Жеритоғлы М. Қырғыз тіліндегі шылаулар жөнінде // С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері. Алматы: Дайк – Пресс, 2004. 322-334 б.
38. Сәрсеке Г. Функционалды аспектідегі контекст туралы // ҚҰУ Хабаршысы. Фил. сериясы. №2(64), 2003. 131-134 б.
59
39. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. Алматы: Сөздік – словарь, 1992. -436 б.
40. Елшібаев Ә. Қарсылықты мәнді құрмалас сөйлемдер // Ұлт тағлымы. №4, 2003. 5-7 б.
41. Қ.Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы: Ғылым, 1990. -456 б.
42. Сәрсеке Г. Контекст және қызмет // III М.Жүсіп оқулары. Том I. Павлодар, 2001. 144-151 б.
43. Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтасым // абзац деңгейінде мүшеленуі // Афтореферат. Алматы: 2001. -23 б.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі
демеулік шылауларды белгілі сөйлемнің немесе бүтіндей бір мәтіннің
құрамында келіп, тілдің мазмұндық жағын толықтыруы сөз болады. Тілідің,
мәтіннің мазмұн өрісі және мазмұнды жеткізу өрісіне демеулік шылаулардың
қатысы нақты мысалдармен дәлелденеді. Соның нәтижесінде әрбір демеуліктің
белгілі бір синтаксистік қоршауда келіп, сан алуан мағыналық реңктерге
бөлінетіні арнайы зерттеледі. Демеуліктер функционалды грамматика мәтін
лингвистикасы тұрғысына жан-жақты қарастырылады. Сондай-ақ олардың
фонологиялық, лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік сипаттамасы
сөз болды. Демеулік шылаулардың мәтіннің жалпы мазмұнын толықтырудағы
қызметі ашылды. Демеуліктердің функционалдық қызметін тану демеуліктердің
даму, қалыптасу жолдарымен байланысты болғандықтан кейбір демеуліктердің
шығу тарихына қатысты да зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының
арасында ең аз қарастырылғаны шылаулар, соның ішінде – демеуліктер. Олардың
өздері жалғанаған сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық
топтарының аты аталып, санын айтумен шектеліп, функционалыдық,
концептуалдылық сипаттарына жете назар аударылмады. Демеулік шылаулардың
атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері
жалғанаған сөздердің мағынасына орайласып өзгеріп отыруы олардың сөйлем
құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі
т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппаған. Сондықтан демеулік
шылауларды мәтін лингвистикасы тұрғысынан зерттеу өзекті мәселелердің бірі.
Мәтін лингвистикасының нормативті лингвистикадан түбегейлі
өзгешеліктері бар. Ең әуелі, нормативті лингвистикада тілдік бірліктердің
(дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) өзіндік ерекшеліктері ашылып, олардың
сөйлем құраудағы рөлі айқындалса, мәтін лингвистикасында тілдік бірліктер
мәтіннің мазмұн өрісін құраудағы рөлі жағынан зерттеледі. Нормативтік
грамматиканың құрамында демеулік шылаулар лексикалық мағынасының
солғындылығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші
сөздердің құрамында ғана сөз болады. Ал мәтін лингвистикасында демеулік
шылаулар мәтіннің мазмұн өрісін құрайтын басты лингвистикалық бірліктердің
қатарында қарастырылады.
Мәтін лингвистикасына тән заңдылықтарды функционалды грамматика ғылымы
зерттейді. Функционалды грамматика саласы соңғы жылдарда зерттеушілердің
ғылыми зерттеу жұмыстарының өзегіне айналып жүр. Орыс тіл білімінде бұл
туралы тіл ғалымдарының еңбектері жүйеленген, ал қазақ филологиясында
мәселе енді ғана қолға алынып жүр. Бұл – мәселенің өзектілігін арттыра
түседі.
Демеуліктер тілдегі белгілі бір грамматикалық категориялардың
жасалуында маңызды рөл ойнаса, екінші жағынан модальдық мән беруге қажетті
элемент болып саналады. Сондықтан демеуліктер лексикалық жағынан да,
грамматикалық жағынан да концептуалды зерттеуді қажет етеді.
Демеулік шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер
бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі, яғни танымдық жағынан
өзгешеліктерін де арнайы қарастыруы қажет. Әсіресе, соңғы кездерде жалпы
тілі білімінде қолға алынып жүрген функционалды грамматика тұрғысынан
қарастыру мақсатымызды айшықтай түседі. Демек, қазіргі қазақ тіліндегі
демеулік шылаулар туралы шешімін тапқан мәселелерге қарағанда, өз шешімін
таппаған мәселелер көп болып отыр. Жоғарыдағы сұрақтардың барлығын
функционалды грамматиканың аясында қарастырудың маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу
жолдары, мәтін ішіндегі әр жақты қызметі мен танымдық сипаты - зерттеудің
басты нысаны.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қазақ
тіліндегі демеулік шылаулардың мәтін мазмұнын құраудағы рөлін, оның
қолданыстағы мағынасы мен қызметін, танымдық сипатын айқындау болып
табылады.
Зерттеу мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттердің шешімін табу
көзделеді:
• шылау сөздердің, соның ішіндегі демеулік шылаулардың қолданыстағы
мағынасы мен қызметінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау және осы
мақсатта олардың даму, қалыптасу тарихына тоқталу;
• демеулік шылауларды топтарға бөлудің негізгі принциптерін
айқындап функционалдық-семантикалық топтарға бөлу;
• мәтін лингвистикасы тұрғысынан жүйе мен ортаның арақатысын
анықтау;
• мағыналық бөлшектеу негізінде демеулік шылаулардың бүтіндей бір
мәтіннің жалпы мазмұн өрісіне қосатын үлесін анақтау;
• көмекші сөздердің кейбір негізгі белгілерін атаушы сөзге
қойылатын белгілермен салыстыру;
• демеулік шылаулардың айтылым деңгейіндегі және бүтіндей мәтін
деңгейіндегі қызметтерін басқа сөз формаларының қызметтерімен
салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
• қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу жолдарымен
байланысты көп қырлы зерттеу мүмкіндіктері анықталды:
• қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік, функционалдық ерекшеліктеріне орай
олардың қолданыстағы мағынасы мен қызметі айқындалды;
• демеулік шылаулар көп функционалдық сипатына қарай топтарға
бөлініп, сөйлеу мазмұнының қайнар көздері белгіленеді;
• мәтін лингвистикасындағы жүйе мен ортаның демеулік шылаулармен
байланысы айқындалды;
• демеулік шылауларды топтарға бөлу принциптері анықталып,
функционалдылық қабілет, функционалдылық атқару, функционалдылық
талдау ұғымдарының мәні нақты мысалдармен ашылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысымыздың барысында сипаттау,
салыстыру, жинақтау, талдау, жүйелеу, тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ең алдымен, таңдап алынған тақырыптың
өзектілігін айтуға болады. Өзектілігі – шылаудың танымдық қырынан
қарастырылуы. Осының негізінде қол жеткізген ғылыми жаңалықтар қатарына
мыналарды жатқыздық:
5
▪ шылаулардың тіркес жасау қызметін анықтауда жаңа мағыналық қатынасты
тіркестерді енгіздік, яғни көлемдік, мекендік, мезгілдік мағыналық
қатынастарымен қатар салыстыру, қатыстық, дүркінділік, шектеулік сынды жаңа
мағыналық қатынастары айқындалды. Түйдекті тіркес жасаудағы шылаудың
бірнеше түрін көрсеттік;
▪ шылау түрлерін жүйелі тәртіпке келтіру ұсынылып, ара жігі анықталды;
▪ ауызекі сөйлеу тілі нәтижесінде пайда болған шылаулардың стильдік
қызметтері мен жай, құрмалас сөйлемдерді жасаудағы шылаудың түрлі
қызметтері сараланды;
▪ мәтінде қолданудың ерекшеліктері талданды. Шылаудың мәтіндегі
байланыстырушылық, түйіндеушілік, сөйлемаралық қызметтері ашылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Тілдегі шылауларды морфосинтаксистік
тұрғыдан қарастыру бұл мәселеге жаңаша теориялық көзқараспен қарауға
септігін тигізеді. Осы күнге дейін морфология деңгейінде ғана қарастырылып
келген шылауды синтаксис саласында да қарастыру функционалды грамматиканың
қарқынды дамуына игілікті әсер тигізеді. Шылаудың мәтін құрылымындағы
қызметін белгілеу мәтін лингвистикасын жеке ілім ретінде дамуына, толығуына
көмегін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған нәтижелер мен қол
жеткізген теориялық тұжырымдар тіл біліміне кіріспе, қазақ тілі
грамматикасы пәндерін жаңа деректермен толықтырары сөзсіз. Жоғарғы оқу
орындарында, колледж қабырғаларында морфология, синтаксис салаларын
тереңдей қарастыруда қосымша ақпарат ретінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
▪ шылау сөздердің тілдегі грамматикалық ұғымдар ішіндегі ең күрделі
категория екендігі. Күрделілігі демеулік шылау түрлерінің түрлі қызмет
атқаруы;
▪ ауызекі сөйлеу тілі салдарынан кейбір сөздердің шылаудың қатарын
толықтыруы, олардың түрлі стильдік қызметтері шылау сөздердің ауқымын
кеңейте түседі;
▪ тіркес жасаудағы шылаудың түрлі мағыналық қатынас түзуі, түйдекті
тіркес құрудағы белсенділігі;
▪ сөйлем құруда да шылаудың түрлі қызмет пен мағына тудыруы;
▪ мәтін түзудегі шылаудың байланыстырушылық қызметі;
▪ демеулік шылаулардың мәтіндегі сөйлемаралық қызметі.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1. Демеулік шылаулардың зерттелуі мен қалыптасу жолдары
Қазақ тіл білімінде қарастырылатын күрделі мәселелердің бірі шылауларға
байланысты екендігі дау туғызбайды. Қазақ тілінің зерттелу тарихында
шылаулар туралы айтылған пікірлер соңғы уақыттарға дейін тек оларға
сипаттама беру немесе топтарға бөліп, санамалап шығумен ғана шектеліп,
демеуліктер шылау сөздердің бір тобы болып қарастырылып жүр. Сондықтан
демеуліктер туралы сөзді шылаулар туралы зерттеулерден бастаған жөн.
Өйткені шылау сөздердің толық жіктелуі оның құрамындағы әрбір сөздер
тобының заңдылықтарын ашудың негізінде жасалады.Оның үстіне, қазақ тіліне
қатысты алғашқы оқулықтарда шылаулар казіргі кездегідей, жалғаулық,
септеулік, демеулік болып топтастырылмаған. Алғашқы оқулықтарда шылаудың
құрамында демеуліктің де, септеуліктің де, жалғаулықтардың да аралас келуі
байқалады. Айталық, 1950 жылы жарық көрген Қазақ тілі грамматикасында
шылаулар демеулік, жалғаулық үстеулік болып бөлінеді. Демеуліктердің
қатарына қазіргі кезде септеулік деп аталып жүрген дейін, шейін, соң, кейін
т.б сөздер жатқызылған. Тіпті қазіргі кезде көмекші есім деп аталатын іші,
асты, үсті т.б сөздер де демеулік шылау деп берілген.(1,193 б)
Қазақ тілінің морфологиясын қарастырған ғалымдар шылау сөздерге
міндетті түрде тоқталғанмен, олардың түрлі қырын жете ашуға көңіл бөлмеген.
Әсіресе, шылау сөздердің қолданыстағы мағынасы мен қызметі туралы толық
мағлұмат беретін еңбектер жоқ деуге болады. Сондықтан сөз таптарының
ішіндегі көбірек сөз болғаны және пікір алшақтығы орын алған
категориялардың қатарына шылаулар жатады. Тек соңғы жылдарда ғана жалпы
шылаулардың тарихына, олардың кейбір функциялық ерекшеліктеріне тоқталған
бірді-екілі еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қ.К Молғаждаров шылау сөздердің
зерттелу тарихына кеңірек тоқталған. Бірақ онда жалпы шылаулардың тарихы
мақсат етілген.
Шылауларды қазіргі тіл зерттеулерінде жаңа қырынан қарастыра бастады.
Шылаулардың жеке сөз, сөйлемдегі емес, мәтіндегі қызметі ғалымдар назарын
аудара бастады. Сондай жаңа зерттеулердің бірі – ғалым Ж.Жақып еңбектері.
Ж.Жақыптың Сөйлеу синтаксисінің сипаттары атты еңбегінде мәтіндегі қызмет
мәселесі сөз болады. Мәселен, осы күнге дейін
шылауларды морфология объектісі ретінде қарап, синтаксистік қызметі тек
жүрдім-бардым сөз етіліп жүрді. Ғалым бұл еңбегінде басқа сөз таптарымен
қатар, шылаулардың да сөйлем синсемантикасын жасау қызметін көрсетеді.
Синсемантика дегеніміз – белгілі бір мағынаның өзі сияқты басқа бір
мағынамен ұштасуы, ықпалдасуы, өзара тәуелді болатынын білдіретін аталым
[14, 48]. Еңбектегі негізгі нысана – контекст (мәнмәтін) ықпалында
қарастыру. Яғни бір сөйлемнің мағына–мазмұнының келесі бір сөйлемнің мағына-
мазмұнына әсерін қарастыру міндеті шығады. Еңбекте негізгі сөз таптарымен
қатар шылаулардың да сөйлемнің синсемантикасының тәуелді екенін көрсетудегі
қызметін ашады. Шылаулардың ішінде жалғаулықтар мен демеуліктердің
мәтіндегі қызметін көрсетеді. Мәселен, жалғаулықтар сөйлемді байланыстыру
қызметімен бірге, өздері құрамында тұрған сөйлемді контекстке тәуелді етіп
тұрады. Ал демеуліктер жайлы грамматикалық еңбектерде өзі тіркескен
сөздерге қосымша мән үстейтіні ғана сөз болып, олардың синтаксистік
қызметіне мән берілмей келді. Ғалым Ж.Жақып демеуліктердің синсемантикалық
сипатын оның мағыналық түрлерінен де көруге болатынын көрсетті. Мысалға,
сұраулық демеуліктер қатысқан сөйлемдер жауапты талап етеді, шектік, тежеу
мағынасындағылар зат, құбылыс, оқиғаның толық аяқталған күйін айтуды да
қажет етсе, сол сияқты күдік-күмән мәнді демеуліктер тиянақталу үшін
шындықты іздеуді керексінеді, даралау, күшейту мәнділері ненің ішінен
дараланып тұрғанын айтуды қажет ететінін көруге болады [14, 52]. Яғни
демеуліктер контекстегі екі сөйлемді бір-бірімен байланыстырып тұрады.
Жалпы қазақ лингвистикасында бұл функционалды грамматика төңірегінде,
яғни мәтіндегі қызмет туралы жұмыстар Ж.Жакупов, Т. Жөкеев және Г.Сәрсеке
жұмыстарында жалғасын табуда.
Көмекші сөздердің сөйлем мүшесі қызметін атқара алу қабілеті
Қ.Қадашеваның мақаласында сөз болады. Сөйлем мүшесі қызметін атқару атауыш
сөздерге ғана тән емес екен. Алғаш Т.Сауранбаев өзінің Сөйлемнің тұрлаулы
мүшелері деген еңбегінде сөз таптарымен бірге фразеологиялық топтар, жеке
дыбыстар, қысқарған сөздер, зат есім мен есімдікті тіркестер, сан, сын,
есімшелі тіркес, негіз сөз бен көмекші сөзді тіркестер де бастауыш қызметін
атқаратынын көрсетеді. Ғалым бастауыштарды құрамы жағынан сөз еткен, яғни
күрделі бастауыштар дербес мағынасы бар сөздер арқылы, дербес мағыналы сөз
бен көмекші сөздер арқылы, тұрақты тіркес арқылы жасалатынын көрсетеді. Осы
бағытты негізге ала отырып Қ.Қадашева шылаулы сөзбен келген бастауыштардың
жасалуы туралы сөз қозғайды. Шылаулы бастауыш – барыс жалғаулы сөзге
шылаудың түйдектесуі арқылы
жасалады [15, 28], - деп, шылаулы бастауыштың төрт түрлі жасалу жолын
көрсетіп, мысалдармен дәлелдейді. Олар:
• Барыс жалғаулы зат есім + дейін, шейін. Жұрттың пейілі тарылған,
өмірге келген жас сәбиіне дейін жұдырығын түйіп емес, алақанын
аша туады ғой.
• Күрделі бастауыштың негізгі сыңары қосарлы зат есімнен келеді.
Коммунизм орнаған кезде қант дегеніңізді мынадай құмшекер емес,
кесек-кесек шақпақ қантты бала-шағаға дейін қалтасына салып
жүріп жейді.
• Сирек болса да жалғаулы есімше тұлғалы де көмекші етістігіне
дейін шылауы түйдектеледі. Тіпті ырсиып піскен бас тісі қағылмай
қонақ алдына келмесін дегенге дейін сөз болды.
• Қосымшасы арқылы қайталанған барыс жалғаулы есімге тіркеседі.
Ара екеш араға дейін жау.
А.Бексейітованың А.Байтұрсыновтың шылау сөздері жайлы ілімі атты
мақаласында қазіргі тіл біліміндегі шылаулардың әр кездегі ғалымдар
еңбегіндегі зерттелмей, зерттеулердің бір арнаға түсу тарихы баяндалады.
Қазақ ғалымдарының көш басшысы А.Байтұрсынов еңбегінен бастап қарала
бастаған шылаулардың бұл күнге дейінгі тарихы сөз болады. А.Байтұрсынов
шылауларды үстеумен қатар қарастырған, оларды демеу шылаулар деп
көрсеткен. Үстеу құрамындағы септеуліктерді Қ.Жұбанов алғаш үстеуден бөліп,
шылауға қосқан. Және осы мақалада А.Байтұрсыновтың демеу деп көрсеткен
шылаулары қазіргі тілде қосымша реңк үстейтін (немесе, әйтсе де, үйткені,
сүйтсе де) шылаулар емес, олардың қазір жалғаулықтар құрамына енгенін
көрсетеді. Мұнда шылаулардың сонау А.Байтұрсыновтан бастап бүгінгі күнге
шейін зерттеліп, тарихи жолмен дамыған кезеңдеріне шолу жасап өтеді [16,
54].
Көмекші сөздердің тіркес жасаудағы қызметі, көмекші сөздердің
қосарлана жұмсалуы туралы Қ.Қадашеваның Көмекші сөзді сөйлем мүшелері
атты кандидаттық диссертациясында сөз болады. Мұнда бір немесе екі кейде үш
көмекші сөз басқа сөздермен түйдектеліп келіп, көмекшілік қызметте жұмсалу
арқылы барлық сөйлем мүшесін жасауға қатыса алатынын, әрі олардың өзара
бірлікте жұмсалу деңгейі бір қалыпты емес екенін айтады [17, 53]. Мұндағы
көмекші сөздер құрамына көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль
сөздерді жатқызады. Мысалға мынадай сөйлемдерді келтіреді: Ол ауылдан ұзап,
бұлақтың бас жағына қарай аяңдады. Үлкен кісі сияқты боп отырған шәкіртті,
мына бала бір сәтте кішкене балаша алыстырып, арпалыстырып жіберді. Роман
жарық көріп, пьесасы сахынаға, киносы экранға шыққанға дейін Тоқаш есімі
ешкімге танымал емес еді.
Шылаулардың түйдекті тіркес құрау қызметі Ж.Жампейісова жұмыстарында
да сөз болады. Ж.Жампейісова өз мақаласында өзіне дейінгі зерттеген
ғалымдардың шылау туралы еңбектерінен сөз қозғайды. Бұл салада
А.Әбілқаевтың Үшін, қарай, дейін, шейін септеулік шылауларының семантико-
грамматикалық ерекшеліктері (1989), С.Исаевтың Үшін септеулігі қазақтың
мерзімді баспасөзінде атты еңбектерінде септеуліктердің толық мағыналы
сөздермен тіркесуінің алуан түрлі тұлғалық түрін көрсететінін, бірақ бұл
еңбектерде шылаудың қандай сөз таптарымен түйдекті тіркес құрайтыны сөз
болмайтынын айта келіп, Ж.Жампейісова
14
үшін шылауының сөз таптарымен тіркесу қабілетін көрсетеді. Оларды мынадай
топтарға: а) зат есім +үшін, ә) сын есім + үшін, б) сан есім + үшін,
в) есімдік + үшін, г) етістік +үшін, ғ) тұйық етістік + үшін бөледі. Бұл
зерттеушінің еңбектерінде септеулік шылаулар түйдекті тіркес жасаудың
бірден-бір материалы ретінде қаралады. Септеуліктердің ішінде үшін
шылауының түйдек жасау қызметін қарастыра келіп, үшін шылауы сөз таптарының
ішінде көбіне етістіктермен түйдекке түсетінін айтады [18, 176].
Ж.Жампейісованың Көмекші сөздердің морфологиялық өзгеруі атты
мақаласында көмекші сөздердің морфологиялық тұрғыдан өзгеріске ұшырайтыны
айтылады. Көмекші сөздердің бірі түрленсе, енді бірі түрленбейді екен. Осы
тұрғыда ғалымдардың пікірлері де екі жақты. Мысалы, Ф.Зейналов, Н.Дыренков
т.б ғалымдар көмекші сөздер өзгермейді десе, Н.Дмитриев, М.Балақаев,
А.Ысқақов, М.Оразов т.б ғалымдар көмекші сөздердің кейбіреулері сөз
түрлендіруші қосымша қабылдайтынын көрсетеді. Ж.Жампейісова көмекші есім,
көмекші етістік, модаль сөздер, септеулік шылаулар морфологиялық қосымшалар
қабылдайтынын мысалдармен дәлелдейді. Кеңістік мен мезгілді білдіретін
септеуліктер –ғы, -гі, -рақ, -рек, -лау, -леу қосымшаларын қабылдап,
тұлғалық өзгеріске түсе алады дейді. Септеулік шылау ішінде өзгеріске
ұшырайтындар: соң, кейін, дейін, шейін, бұрын, таман, жуық, басқа болса;
қосымша қабылдамайтын септеуліктер – үшін, гөрі, арқылы, туралы, тарта,
бірге.
Дейінгі, шейінгі септеуліктері барыс жалғаулы сөзді есім сөздермен
байланысқа түсіреді. Мұндай сөз тіркесі мезгілдің, кеңістіктегі заттың
шегін білдіреді. Өйткені бұған дейінгі ойхой дәурені енді оралмастай боп
өкіндіреді.
Кейінгі, соңғы, бергі тұлғасындағы септеулік шылаулар шығыс жалғаулы
сөзді есімдермен байланыстыру үстінде белгілі бір мезгілден кейінгі заттық
сапаны, субъектінің уақиғаны хабарлап тұрған кезіне дейінгі затты, нәрсені
білдіреді. Абайдың әжесіндегі тартымды салқындық шешесінде де көптен бергі
мінезі болған. Қажы содан кейінгі сөздерін жүре айтты. Содан соңғы алысқан
алғашқы хаттары осы еді [19, 90].
Бұл көмекші сөздер морфологиялық тұлғаларды қабылдағанына қарамастан,
дербес мағыналы сөздер сияқты толық грамматикалық қасиетке ие бола
алмайды. Көмекші сөздер түрлі тұлғалық өзгеріске түскенде көмекшілік
қызметін жоғалтпайтынын осы мақаладан көруге болады.
А.Ноғаевтың Демеуліктердің грамматикалануы атты мақаласында
демеуліктерді мынадай принциптерге сүйене қарастырады:
1) семантикалық; 2) морфологиялық; 3) синтаксистік-функциялық [20,
174]. Демеуліктерді белгілі топтарға бөлуде осындай семантикалық реңктердің
негізге алатыны демеуліктердің практикалық маңызымен байланыстылығы. Қазақ
тіліндегі демеулік шылаулар - өте жиі қолданылатын сөздер, олар сөздерді,
сөйлемдерді мағынасы жағынан толықтыру үшін қолданылады және бұл шылау
түрі түркі тілдер тарихының бір кезеңдерінде жеке дербес сөз болып
қолданылғанын тілге тиек етеді.
Бұл жоғарыда көрсетілген зерттеулер, еңбектер, оқулықтар негізінен
шылаулардың осы күнге дейінгі даму, өсу жолы немесе қазақ тіл біліміндегі
шылаулардың бір арнаға түскен тілдік бірлік екенін көрсететін тарихи
зеттелу жолы.
Демеулік шылаулардың ұзақ жылдар бойы дамып, қалыптасқандығы анық.
Тіпті алтай дәуірлерінен бастау алып, монғол, тұғыс-манчжур тілдерімен де
астасып кететіндігін дәлелдейтін пікірлер бар. Мысалы, Н.Е Петров бұған
байланысты мынадай пікір білдірген: Якут тілі грамматикалық құрылымының
дәлдігі мен қисындылығы жағынан жалғамалы түркі, моғол және тұнғұс-манчжур
тілдерінен қалған бай тілдік материалдың ұзақ өзіндік дамуының нәтижесінде
пайда болған, қол тимеген кемелділіктің үлгісі сияқты болып
көрінеді.Сондықтан оның грамматикалық категорияларын сиппатау тілдің
күрделі және қайшылықты құбылыстарын ажыратып алуда және олардың шешімі
арқылы өзге жүйедегі тілдердің қатты әсеріне ұшыраған басқа түркі
тілдеріндегі бастапқы позициясын табуда бағдар бола алады. Қазіргі қазақ
тіліндегі демеулік шылаулардың әу бастағы атаушы сөз кезіндегі нақты
формасының табылмауы олардың осы өте ұзақ жылдық тарихымен астасып жатады.
Мысалы, қазақ тіліндегі да, де, та, те демеуліктері бір кездерде дағы,
таки, тағы сынды көмекші сөздерден келгендігін білдіретін материалдар бар.
Ал одан арғы дәуірлерде бұл көмекші сөздердің қандай атаушы сөздерден
қалыптасқандығын тап басып айту қиын. Қазақ тіл білімі тарихында шылаулар
туралы Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, М. Балақаев, А.
Хасенова, А. Ибатов, М. Оразов, Р.Әміров, Ы. Шақаманова т.б ғалымдардың
еңбектері ерекше ескерілуі қажет.Бұл ғалымдардың еңбектерінде шылау туралы
грамматиканың басқа салаларын зерттеу барысында жолай пікір айтылғандары
да, арнайы монографиялық зерттеудің нысаны етіп алғандар да бар. Қазақ тіл
білімінде шылаулар мәселесі қаншалықты көп зерттелсе де, оның табиғаты
толық айқындалған, бір жүйеге түскен деген пікір тумауға тиіс.Өйткені шылау
сөздердің табиғаты басқа сөз таптарына қарағанда, басқаша принціптегі
зерттеуді қажет етеді. Жоғарыда аты аталған ғалымдардың пікірлерінде
бірізділіктің, жүйеліліктің жоқтығын айту жөн. Әрине, өзара ұқсас
пікірлердің бар екндігін тағы да жоққа шығаруға болмайды. Мысалы шылау
сөздердің анықтамасын бергенде, ғалымдардың көпшілігі олардың өз лексикалық
дербестігінен айырылуы, сөз бен сөзді немесе сөйлем мен сөйлемді
байланыстыруы және өздері жалғанған сөзге әр қилы қосымша реңктер
үстейтіндігін негізге алады (3,4).
Демеуліктер қазақ тіл білімінің тарихына орыс миссионерлерінің
еңбектерінде азды-көпті сөз болып, ал алғаш рет қазақ тілінде түсіндірілуі
Ахмет Байтұрсынов еңбегінен бастау алды, кейін Қ. Жұбанов, С. Аманжолов
еңбектерінде жалғасын тапты.
Демеуліктердің семантикалық абстрактілігін, қолдануда дербестігі
жоқтығы олародың қолданыстағы мағынасымен, қызметімен астасып жатыр.
Дегенмен қолданыстағы қызметі туралы түркітаным мен қазақ тіл біліміне
мүлдем сөз болмады деп айту дұрыс емес. Айталық, Қ. Амиралиев қарақалпақ
тіліне қатысты болса да, олардың толық семантикалық құрылымы өзара
синонимдесуі, олардың сөйлеу кезінде қолданылу жиілігі, лародың сөйлемнің
модалдік-экпрессивтік бояуын құраудағы рөлі т.б өзекті мәселелердің шешімін
табуға күш жұмсаған (5,с.5).
Автор функция дегенде, модальділік мағынасын толықтырудағы қызметін
есепке алады. Еңбектің жазылу мерзімін есепке алғанда, сол кез үшін үлкен
жетістік болып саналады.
Ал қазіргі функционалдылық грамматика әлем лингвистикасында елеулі орын
ала бастаған кезде біршама шешілмей қалған мәселелердің бары байқала түсті.
Мысалы, демеуліктердің функционалды әлеуеттілігі, функционалды жүзеге асуы,
функционалды талдануы т.б. туралы сөз болмаған.
Түркі тілдерінде демеулік шылауларға берілген ангықтамалар бір-біріне
ұқсас болып келеді. Мысалы, татар әдеби тілінде демеуліктерге: жеке
сөздерге немесе бүтіндей сөйлемге әр алуан модальдық , модальдық-еріктілік
немесе эмоционалды-экспрессивтік реңктер беретін көмекші сөздер деген
анықтама берілген (6,339 б.). Бұл анықтамада орыс тілі грамматикасының
әсері байқалады. Әзербайжан тілінің грамматикасында: Частицы употребляются
для выражения дополнительных оттенков слов и предложений деген қысқа
анықтама берілген (7, с.181).
Қазақ тілінде демеуліктер деп өздері тіркесетін сөздерге әр қилы
қосымша реңктер (мағыналар) жамайтын сөздерді айтатынымыз белгілі. Олар,
әсіресе, түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде аса маңызды рөл
ойнайды. Демеуліктер сөйлеуші мен тыңдаушы үшін аса зор маңызға ие кейбір
нәзік семантикалық реңктерді білдіру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мысалы,
Етімді жегенінен жерімді жегені батты-ау, мыналардың! (М.Әуезов); Есікті
ақырын ғана ашып, Батыраш кірді. (Ғ.Мүсірепов); Россия олар үшін осы-ақ! –
деген сөйлемдерді алайық. Алғашқы сөйлемде –ау демеулігісөйлемнің эмоциялық
мәнінен айырылып, тек белгілі бір фактіні көрсету (констатациялау) ғана
болып қалмауын, соған орай оның тыңдаушыға әсер ету дәрежесінің де төмен
болмауы үшін жұмсалып тұр. Екінші, үшінші мысалдардағы демеуліктердің
қолданылу маңызы туралы да осына айтуға болады. Демек, демеулік шылаулардың
практикалық маңызын осы мысалдардағыдай эмоциялық, сұраулық, күшейту,
нақтылық, шектік, болжалдық, қомсыну сияқты қосымша реңктермен
байланыстарған жөн. Оларды белгілі бір топтарға бөлгенде, осындай
семантикалық реңктер негізге алынады. Екінші жағынан алғанда,
демеуліктердің басқа көмекші сөздерге қарағанда, қосымша аффикстерге ең
жақын сөздер деп танылуы да олардың сөйлеу кезінде жиі қолданылуымен
байланысты. Бұл туралы ғалымдар өз пікірлерін білдірген: Кейбір шылау
сөздердің, әсіресе демеуліктердің жетекші сөздермен бірге айтылып, жазылуда
сызықша арқылы жазылатындығын да олардың сөз белгісінен ажырай
бастағанымен, қосымшаларға жақындай бастағанымен байланыстырған дұрыс. Тіл
тарихында оның бір тілдік ярустан екінші бір тілдік ярусқа ауысып отыруы
көп кездеседі. Оның үстіне, түркологияда қазіргі тілдегі қосымшалар мен
шылаулардың арғы түбі – дербес сөздер дейтін пікір көптен айтылып келеді.
(8,102 б.).
Демеулік шылауларды тереңірек қарастыру олардың өздеріне тән лексика-
семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері болатынын көрсетіп
берді. Осылардан келіп демеуліктердің қолданыстағы мағыналары мен
қызметтері келіп шығады.
Жалпы сөздердің лексикалық мағынасын анықтауда белгілі бір нақты өлшем
жоқ. Атауыш сөздердің өздерін де мағынасына қарап талдау жасағанда бір
өлшемге сүйенбейміз. Сөздің лексикалық мағынасы туралы айтқанда, мына бір
жайтқа баса назар аудару қажет сияқты. Сөздің лексикалық мағынасы
болғандықтан, ол сөз бола алады. Бірақ атаушы сөздердің лексикалық мағынасы
мен көмекші сөздердің лексикалық мағынасының сипаты бір болмайды.
Сондықтан, көмекші сөздердің лексикалық мағынасы жоқ деп анықтама
берілмейді. Лексикалық мағынасы толық емес немесе лексикалық мағынасы
әлсіреген деп анықталады. Бұл жерде лексикалық мағына деп сөздік мағынаны (
lecsicos -сөз) айтып отырмыз. Мысалы, ғой демеулігін айтқанда, қандай да
болмасын бір мағына оралады. ол нақты бір денототтық мағына болмаса да,
әйтеуір бір абстрактылы мағына болуы да мүмкін. Мұны әбв деген кездейсоқ
дыбыстық тіркес пен ғой демеулігін салыстыру арқылы көз жеткізуге болады.
Алғашқысы бұрын мүлдем естілмеген, айтылмаған, ешқандай мән бермейді, қай
жерде қолдануға болатыны белгісіз. Онымен салыстырған, ғой демеулігінің
белгілері әлдеқайда көп. Сондай белгілерінің бірі – мағына. Егер аталған
демеулікте мағына атаулы мүлдем болмағанда, оны сөз деп есептей алмас едік.
Атаушы сөздің мағынасы мен көмекші сөздің мағынасы туралы Н.Е.Петров
мынадай пікір білдірген: Тілде әрбір сөздің бар болуы оның сол тілде
сөйлеушілерге түсінікті тарихи бекітіліп қойған белгілі бір сөздік мағынасы
болуымен байланысты. Көмекші сөздің мұндай тарихи бекітілген мағынасы атушы
сөздің лексикалық мағынасынан түбегейлі өзгеше болады. Біріншіден, онда
атаушылық қасиет жоқ, сөздерден сөйлеу туындыларын құрау үшін және қарым-
қатынас жасау сұраныстарына қарай қолдану үшін әр т үрлі абстрактілі
қатынастарды білдіреді; екіншіден, сөйлем құрамында атаушы сөздер тіркесіп
тұрған кезінде ғана грамматикалық мағыналарды білдіру құралы ретінде
көрінеді (2,с. 47)
Демек, кез келген сөздің мейлі көмекші болсын, мейлі атаушы болсын бар
болуының өзі оның бойында тарихи қалыптасқан белгілі бір сөздік мағынаның
бар болуымен байланысты. Бұл тұста қазақ тілінде демеулік шылаулардың
мағынасын лексикалық мағынаға жатқызамыз ба, әлде грамматикалық мағынаға
жатқызамыз ба деген мәселе шығады. Н.Е.Петров демеулік шылауларда
лексикалық мағынаның болуын жоққа шығармайды, көмекші сөздердің лексикалық
мағынасы мен атаушы сөздердің лексикалық мағынасы бір емес екенін әуел
бастан ашып айтқан. Тек демеулік шылаулардың грамматикалық мағынасы бар,
оларды лексикалық, грамматикалық мағына деп түрлерге бөлудің қажеті жоқ
деген пікірді білдіреді. (2)
Қазақ тіліндегі демеуліктердің бойындағы категориялды мағына туралы да
зерттеушілер анық пікір айтпаған. Категориялды мағына туралы сөз қозғағанда
А.А.Бондарконың пікіріне сүйенбеуге болмайды. Оның пікірінше, атаушы сөздер
көмекші сөздер қатарына өткенде, олардың лексикалық мағынасы жоғалмайды,
басқа бір мағына беріп қайта құрылады да, көмекші лексикалық мағына пайда
болады.
Көмекші сөздердің бірнеше топтарға бөлінуі де осы көмекші лексикалық
мағынаға байланысты. Орыс ғалымдары (Виноградов, Мещанинов) демеуліктердің
лексикалық мағыналары олардың грамматикалық, логикалық және экспрессивтік-
стилистикалық функцияларымен сәйкес келеді деген. Олар демеуліктердің
бойында лексикалық мағынаның болуын жоққа шығармайды. Әйтсе де
демеуліктердің таза грамматикалық мағынада жұмсалатындары да бар. Мысалы,
сұрау демеуліктері беретін сұраулық мағынаны грамматикалық мағынаға
жатқызған дұрыс сияқты. Мысалы, Туысқаныңның бұл сырын ұқтың ба? (М.Ә)
сөйлеміндегі ба демеулігінің беретін сұраулық мағынысыамматикалық мағынағ
жатады. Өйткені бұл мағына – демеуліктерді басқа сөз таптарынан ажыратуға
негіз болған мағына. Алайда барлық ғалымдар сөздерді тек грамматикалық
мағыналарына қарап топтастырмайды. Мысалы, А.Ысқақов сөздерді лексика-
грамматикалық мағыналарына қарай топтастырады. Тіпті сөз мағынасын екінші
орынға қойып, сөздердің сөйлемдегі қызметтерін басты назарға алатын
классификация да бар (9,с. 108).
Тілдің коммуникативті рөлі дегенде, тек сөйлемдердің қызметін ғана
назарға алу аздық етеді. Өйткені тілдегі әрбәр сөздің мәтіннің мазмұнын
берудегі қызметі, яғни функционалдылығы да тілдік коммуниккативтік
қызметіне жатады. Бұл мәселені арнайы сөз етуіміздің мәні бар. Қазақ
тіліндегі демеулік шылаулар дәстүрлі грамматикадағы синтаксистік қызметі
жоқ, сөйлем мүшесінің қызметін атқара аламйтындығы белгілі. Бірақ бұған
қарап, олардың тілдің коммуникативтік сипатында да қызметі жоқ деген
қорытынды шықпайды. Демеуліктер қарым-қатынас жасау барысында өте күшті
функционалдылық қызметке ие деп санау керек. Мәселен, демеуліктердің
қолданыстағы көп қызметін Ауыл адамдары жас жігіттің мысық мұртына сол күні-
ақ күлген (Б.М.) деген сөйлемді талдау негізінде төмендегідей жіктеуді
ұсынуға болады:
1. демеуліктер грамматикалық категориялардың аналитикалық
формаларын жасау үшін жұмсалады. Әдетте, аналитикалық формант
деп көмекші етістік пен оын негізгі етістікпен байланыстыратын
дәнекер қосымшаны атайды. Ал аталған сөйлемде сол күні-ақ
күлген тіркесінің құрамындағы ...-ақ күл компонентін де
аналитикалық формант деп есептеуге болады. Өйткені мұнда –ақ
демеулігі екі сөзді байланыстырып, сол арқылы оларға қосымша
мән үстеп тұр.
2. демеуліктер қазақ тіліндегі түрлі семантикалық мәндерді
білдіретін бай лексикалық құрал болып саналады. Дәл осы екі
дыбыстың бірігуі сөйлемге мерзімдік шектеу мән үстеп тұр. Басқа
кез келген екі дыбыстың бірігуі сөйлемге -ақ сияқты мән үстей
алмайды. Екіншіден, ол мәнді төмендегідей семаларға жіктей
аламыз: 1. Белгілі бір күнді басқа күндерден бөліп алу мәні; 2.
Ауыл адамдарының күлкіге құмарлығы мәні; 3. Белгілі бір іс-
әрекеттің (күлудің) кейінге қалдырылмауы мәні; 4. Белгілі бір
күнді нақтылау, тиянақтау еске салу мәні. 5. Іс-оқиғаның
басталу шегін білдіреді.
3. демеуліктер белгілі бір синтаксистік қоршаудың әсерінен
функционалды қызмет атқарады. Демеулік шылауларды түрлі функционалдық
қызмет атқаруы олардың сөйлем немесе мәтін құрамындағы басқа сөздердің
лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктеріне
байланысты болады. Сөйлемнің немесе мәтіннің құрамындағы сөздер
экспрессивтік-эмоциялық мәнде, ғылыми сипатта, ауызекілік түрде т.б болуына
орай, демеулік шылаулардың да қызметтері түрлене береді. Бір-бірімен
қатынасқа түсе отырып белгілі бір бүтінді құрайтын жүйенің ішінде демеулік
шылаулардың да өзіндік функционалдық қызметі болады.
4. демеулік шылаулар мәтін мазмұнын толықтыруда ерекше қызмет
атқарады Кез келген сөйлем немесе мәтін белгілі бір мазмұнды
жеткізу үшін жұмсалса, демеуліктер де сол мазмұнды толықтыра
елеулі үлес қосады.
Сондықтан демеуліктерді қарастыру сөз теориясы, көмекші сөздердің шығу
төркіні, сөз таптары проблемасы, тілдің аналитикалық құрылымының дамуы,
сөзжасам мәселелері, сөйлеудің экспрессиясы мен эмоционалдылығы,
модальділік т.б маңызды сұрақтарды да қамтиды.
Мәселені айқындау үшін алынып отырған –ақ демеулігінің осы талдауда
берілген қызметтерін оның қолданыстағы қызметі деп тануға болады.
Тіліміздегі басқа демеуліктердің де қолданыстағы қызметі ерекше.
2 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты
2.1 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты мен мәтіндік сипаты
Тілдік граммема мен оның сөйлеу функциясының мағыналық арақатысы
проблемасының қойылуы Ю.С.Маслов және А.В.Бондарконың есімдерімен
байланысты. А.В.Бондарконың бірнеше монографиялық еңбектерінде функционалды
грамматиканың толық теориясын жасауға күш жұмсалды (10,с.119-125).
Демеуліктердің қолданыстағы қызметін концептуалдылық ұғымы мен
байланыстырып қарауға болады. Функционалды грамматиканың концептуалдық
жүйесі туралы сөз қозғаған ғалымдар А.В.Бондарконың еңбегіне сүйенеді.
Функционалды грамматиканың концептуалдық жүйесі, ең алдымен, төмендегідей
үш ұғымнан құралады: семантикалық категория, функционалдық-семантикалық
өріс (функционально-семантическое поле)және категориялдық жағдай (11).
Семантикалық категория, мәтіндік талдау байланысады. Мәтіндік талдау
сөздердің мәтін мазмұнына қосатын үлесі тұрғысынан талдауға тіреледі. Бұған
сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы тілдік қатынас пен тілдік қатынастың
барлық құралдары жатады. Сөйлеушінің білімі , тәрбиесі, мәдениеті,
көргенділігі, жасы, ортасы, тілдік қатынас мезгілі – түгел назарға алынады.
Тілдің жеткізу өрісіндегідей оның мазмұн өрісінде де оны құраушы
формасының арқасында тілдің мазмұндық бірліктері, атап айтқанда, мағыналар
келіп шығады. Олар өзара ажыратылады, жане әрқайсысы тілдік жүйедегі орны
жағынан сипатталады. Олардың әрқайсысында тілдік жүйенің сыртында қалып
кететін өмірлік тәжірибенің, ұғымдардың, түсініктердің (концептілердің)
көптеген элементтері бой көрсетеді. Сондай мазмұндық бірліктерді демеулік
шылаулар да береді. әр түрлі тілдердің мазмұндық кеңістіктері белгілі бір
дәрежеде (этно-әлеуметтік ұжымдардың мәдениетінде әр түрлі
айырмашылықтардың болуына байланысты) бірдей бола бермейді. Мысалы, қазақ
этнографиясында қайтыс болған кісіге жоқтау айтылғанда бауырым-ай, әжем-
ай, атам-ай сөздері қолданылады. Осы қолданыстардағы –ай демеулігінің
мәні терең екендігін жоққа шығара алмаймыз. Мысалы, бір кісінің өз
туысқанын жоғалтқандағы бүкіл қайғы-шерін осы демеулік арқылы береді.
Атақты Елім-ай әнінің мазмұнында да қасырет –мұң болғандықтан, әннің әр
қайырмасында елім-ай сөзі қолданылған. Дене мүшелеріміздің бірі ауырғанда
да, көзім-ай, басым-ай, белім-ай сияқты сөздерде де –ай демеулігі
қолданылған.
И.В.Недялков осы ұғымдарды өзара тығыз байланысты үш деңгейге бөліп
қарастырады: 1.семантикалық-категориялдық; 2. фунционалдық-өрістік (даралық-
тілдік); 3.категориялдық-ситуациалық (мәтіндік) (12). Осылардың ішінде,
бірінші және екінші деңгейлерді зерттеу жұмыстары контрастивтік (қарма-
қарсылық) лингвистиканың аударма жасау, өзгертіп қайта айту сияқты
мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Ал екінші деңгейдің айналасында
жасалып жатқан зерттеулер, біріншіден, жеклеген тілдердің грамматикалық
формалаының мазмұндық ерекшеліктерін, екіншіден, сол формалардың жүйелік
байланыстарын айқындауға көмектеседі. Нақты сөйлеу кездерінде
категориялықжағдайларды білдірудің құралдарын талдауды қамтитын соңғы,
үшінші деңгей, мәтіндегі граммемалар мен лексемалардың өзара қатысын,
грамматикалық және лексикалық мағыналарды таңдау және қайтару шарттары,
яғни мағыналас омонимдес және сөйлеу кезінде семантикалық жағынан белгісіз
формалардың мағыналарын мәтіндік жүзеге асыру типтері проблемаларын
қарастырып шығуға мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда, семантиканың тек бірінші деңгеймен ғана байланысты
мәселелер орыс тілінің де, ағылшын тілінің де мамандарының міндетіне
кірмейді. Олар үшін грамматикалық зерттеудің негізгі міндеті семантиканы
және нақты грамматикалық формалардың қызметтерін сипаттау, яғни
категориялды семантиканың екінші деңгейіндегі жұмыс болып саналады да тіл
зерттеушісінің жұмысы, көбінесе, үшінші сатыдан-сөйлеудегі белгілі бір
материалды талдаудан басталатаыны байқалады.
Көптеген грамматикалық жұмыстар сөйлеудегі қарастырылып жатқан
формаларды қолданудағы дағдылы жағдайларды айқындаумен, яғни олардың
белгіле бір грамматикалық және лексикалық мәтіндердегі қызметтерін
(функцияларын) сипаттаумен аяқталып жатады.
Қазіргі кезде көптеген ғалымдар, әсіресе, Ресейлік ғалымдар тілдің екі
жақты сипатын мойындайды. В.Фон Гумбольдтың кезінде тілдің ой мен дыбысты
біріктіріп тұратындығы туралы айтылған болатын. Сонда тіл ой дүниесі мен
дыбыс дүниесінен тұрады. Қазіргі ғалымдар ойлар дүниесін, адамның
жинақтаған өмірлік тәжірибесі мен білімін тілдің мазмұн өрісі деп, ал
оларды жеткізетін көптеген дыбыстық құралдарды оның жеткізу өрісі деп атап
жүр. Аталған екі жақты ғалымдар әр түрлі түсініп, әр түрлі қорытынды
шығарады. Бірақ біз қарастырып отырған концепция жағынан тілдің екі жағы
деп дыбыстар әлемі мен ой әлемін назарға алынады. Бұл ең жалпы түрде
алынған жіктеу. Енді бұл жіктеу әрі қарай тағыда бөліне түседі. Алдымен,
ойлар әлемі дегенді тілдің мазмұн өрісі деп қабылдауға болады. Ал дыбыстар
әлемі дегенді тілдің сол мазмұнды жеткізу өрісі деп түсінген абзал.
Мысалы,..Аты аузыма түспей тұрғанын қарашы!..Осы үйге құдамын деп келе
беруші еді ғой..Е, е, Байман , Байман! (Ж.А) деген мәтінді алайық. Мұнда,
біріншіден, сөйлеушінің белгілі кісінің есімін бір сәтке ұмытып қалып, тек
шырамытып қана тұрғандығы туралы мазмұн бар. Екіншіден, сөйлеуші өз
санасында іздестірулер жүргізіп барып, нәтижеде есімін тауып алғандығы
туралы мазмұн бар. Дәл сол сәтте Е, е, Байман, Байман! деген сөз тілінен
еріксіз-ерікті түрде шығып кетеді. Бұл тіл жүйедегі, мазмұн өрісіне бір
мысал. Енді осы бір мазмұнды білдіру, жеткізу жағына тоқталып көрейік. Кез
келген сөйлеушінің санасында алдымен ой пайда болады. Содан соң сол ойды
сыртқа шығару, тыңдаушыға жеткізу туралы екінші қадам жасалады. Осы тұста
А. Байтұрсынұлының шығарма сөзге қатысты айтқанын тілдік мазмұнға қатысты
келтіруге болады. Сөз шығарудан бұрын шығарушы айтатын пікірін қай ретпен
жазатынын мерзімдеп, жоспарлап алады: онысы неден бастап, неден соң нені
айтып, немен аяқталатынын белгілеп алу болады дейді (13, 171 б.). Бұл
процесс түрлі қалыпта, және түрлі пішінде әрбір автордың басынан өтетін
процесс. Ол ойды белгілі бір дыбыстардың тізбегінен жасалған сөздер арқылы
жеткізу – ең оңай жол. Бірақ қай сөз сол мазмұнды толыққанды аша
алатындығын ойластыру қерек. Жоғарыдағы мысалымызда естен шыққан есімді
ұмытқандығы туралы хабар ...аты аузыма түспей тұрғанын қарашы!... деген
құоылым арқылы беріліп тұр.
Енді тыңдаушыдан да есімді еске түсіруге көмек болады ма деген ниетпен
осы үйге құдамын деп келе беруші еді ғой деген сөйлем қолданылады. Осы
сөйлемде біз қарасытырып отырған демеулік шылау қолданылып отыр. ғой
демеулігін дәстүрлі грамматикада нақтылау мәнді демеулік деп қараймыз.
Бірақ, мұның мазмұнды жеткізудегі функционалдық қызметі өте маңызды екенін
ұмытпау керек. Бұл сөйлемде ғой демеулігі арқылы сөйлеуші, 1) ден
тыңдауышының есіне түсірну мәнін; 2) ден оны өз ойынан да іздестіру мәнін;
3) ден есімнің табылуға жақын қалғандығы туралы мәнді білдіріп отыр.
Сонда тіл мазмұн мен мазмұнды жеткізуден құралады. Қазақ тіліндегі
демеулік шылауларды қолданыстағы мағынасы мен қызметі тұрғысан
қарастырағанда, тілдің осы екі өрісі ең басты рөл ойнайды. Ф.де Соссюр мен
Л.Ельмслевтердің тұжырымдарына қарағанда, мазмұн өрісі де, оны жеткізу
өрісі де құрам (субстанция) мен формадан (немесе құрылым) тұрады. Соған
сәйкес мазмұнның субстанциясы мен мазмұнның формасы және жеткізудің
субстанциясы мен жеткізудің формасы туралы айтады. Демеулік шылаулардың
грамматикалық формалары, оным мағыналық топтарытілдің мазмұнды жеткізу
өрісіне жатады. Сол жеткізу өрісінің субстанциясы мен формасы грамматикалық
форма және грамматикалық мағына түрінде қарастырылып жүр. Демеулік шылаулар
тілді жеткізу өрісінің формасы жағынан сөз болғанда, оның сыртқы дыбыстық
жамылғышын түсінеміз. Мысалы, ғой демеулігі ғ+о+й дыбыстарының қосындысы.
Ал ол форманың жасалу материалын білдірудің субстанциясына жатқызуымыз
керек. Мысалы, ғой демеулігін айтуға қажетті материалдарды жатқызамыз.
Тілді жеткізу өрісінің әлдеқайда тереңде тілдің мазмұн өрісі жатады. Ол
мазмұн алуан түрлі сөздер белгілі бір логикалық-грамматикалық заңдылықтар
бойынша бір-бірімен тіркесіп, мәтін құрағанда пайда болады. Демеулік
шылауларды бұл тұрғыда қарауымыз олардың осы мәтіннің жалпы мазмұнына
қосатын үлесін айқындайды. Тілдің бұл екі өрісінің астарында ойлау мен ойды
сыртқа шығару жатады.
Сөйлеу мазмұнын (жеке сөйлеу мағынасы мен бүтіндей бір мәтін мағынасы)
тілдік құралдар арқылы берілген мазмұн негізінде мәтінмен және дәл осы
сөйлеу шарттарындағы сөйлеуші мен тыңдаушының тәжірибесі мен білімінің
элементтеріне тән сөйлеу жағдайымен дискурс ұғымына кіретіндердің
барлығымен өзара байланысатын сөйлеуші (жазушы) тарапынан беріліп, тыңдаушы
(оқушы) тарапынан қабылданатын ақпарат деп түсіндіріледі. Осылайша, сөйлеу
мазмұны мына қайнар көздерден тұрады:
1. мәтіннің тілдік мазмұны
2. мәтіндік ақпарат
3. ситуациялық ақпатар
4. энциклопедиялық ақпарат
5. берілетін және қабылданатын мағына мазмұнына қатысты барлық
прагматикалық (қатып, тұрақтап қалған) элементтері. Мәтіннің мазмұн
өрісінің семантикалық құрылымы сөйлеу әрекетіндегі нақты тілдік
мағыналардың құрама бөлшекерімен (конфигурация) анықталады.
Бұл қайнар көздердің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Мәтіннің тілдік мазмұны дегенде мәтін құрамындағы барлық мағыналардың
жиынтығын түсінеміз. Мысалы, тірі жанның қай-қайсысы болса да азапты
өлімнің аузына апарып беру оңай дейсің бе? (Б.М) деген сөйлемдегі барлық
сөздердің мағыналарының жалпы жиынтығын осы мәтіндегі тілдік мазмұн деп
қабылдаймыз.
Мазмұнды жеткізу формасы арқылы тілдің дыбыстық бірліктерінің
қалыптасуы жасалады. Демеулік шылауларды кез-келген кездейсоқ дыбыстық
комбинация еместігін, тыңдаушыға нақты бір мазмұнды жеткізу үшін септігін
тигізе алатын дыбыстық комбинациялар деп қабылдаған дұрыс. демеуліктерді
дыбыс, фонема, буын, қосымша деп атамай, жеке сөз деп атауымыз, ең алдымен,
осымен себептеседі.
Бұл тұрғыда, қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынлвтың мына
пікіріне тоқталмай өтуге болмайды: Айтушы ойын өзі үшін айтпайды. Өзге
үшін айтады. Сондықтан ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керек.
Оның үшін айтушы сөйлейтін тілін жақсы қолдана білуі тиіс. Яғни әр сөздің
мағынасын жақсы біліп, дұрыс сөйлемді тізе білуі тиіс дейді. (13,178) Яғни
автордың жеке ойлары және оны жүзеге асыру тікелей тілдің функционалдық
қызметіне байланысты мәтіннің құрылымына оның мағынасына әсерін тигізеді.
Ғалымның пікіріне қарағанда, тілдің мазмұнды жеткізу өрісі дегенде, тек
дыбыстық жамылғыш қана емес, сонымен бірге әрбір сөздің мағынасы да
салмақты қызмет атқарады. мұнда атаушы сөздердің лексика-грамматикалық
мағынасы, ал демеулік шылаулардың лексика-семантика мағыналары маңызды рөл
ойнайды.
Тілдің функционалдық сипаты туралы А.Байтұрсынов өте жақсы айтқан.
Бірақ оны қазақы терминдермен атаған. Ғалым: тіл қисыны дегеніміз – асыл
сөздің асыл болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым (13,176б) деп
функционалды грамматиканың негізгі міндетін нақтылап алады да лебіз
ғылымының мақсаты асыл сөздердің асыл болатын заңдарын білдіріп, түрлерін
танытып, әдебиет жүзіндеге өнерпаздардың шығарған сөздерінің үлгі-
өнерлерімен таныстырып, сөзден шеберлер не жасағандығын, не жасауға
болатынын көрсету деп, поэтиканың негізгі міндеттерін де айтып өтеді.
(13,176б) Біздің пікірімізше, бұл жерде А.Байтұрсынұлы поэтиканың бірден-
бір тірегі деп ең алдымен тіл заңдылықтарын айтып отыр. Автордың асыл
сөздің асыл болатын заңдарын, шарттары дегенді тілдің мазмұнды жеткізу
өрісі дегенге келіп саяды.
Бұған қарағанда, стилистиканың міндеттерін А.Байтұрсынұлы әдеби
туындының стилистикалық заңдылықтары мен бірлікте зерделгені байқалады.
Ғалымның мына бір пікірі функционалдық грамматиканың анықтамасы сияқты:
Топырақтан иленіп кірпіш жасалған сияқты, дыбыстан құралып сөз жасалған.
Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен, әсіресе, қалауынан болатыны
сияқты әңгіменің түрлі болып шығатындығы тілдің дыбысынан, сөзінен,
әсіресе, сөздің түзілуінен (13,177)
Функционалдық грамматика әр тілдің әр түрлі деңгейлеріне қатысты,
лексикамен, контекстпен өзара байланысты, бірақ бәрі де семантикалық
қызметінің ортақтығы нәтижесінде біріктіріліп, тіл құралдарының біртұтас
жүйесінда қарастырылады. Грамматикалық тіл бірліктерінің принциптері
құрылымдық және функционалдық жақтары функционалды грамматиканың жалпы
грамматика жүйесінде алатын орнын анықтайды. Функционалды грамматика тілдің
жалпы функциялық моделін жасауға қатысы бар. Функция дегеніміз – функциялық
қызметтің, соның атқарылу нәтижесі. Функция әр түрлі тілдік құралдар арқылы
жүзеге асуы және бір тілдік құралдың өзі түрліше қызмет атқаруы мүмкін.
Бұдан шығатын қорытынды тілдің мазмұнды жеткізу өрісі, біріншіден,
дыбыстарға, екіншіден, сөздерге, үшіншіден, сөз тіркестеріне яғни тілдің әр
түрлі деңгейлеріне байланысты болады.
Тілдің жеткізу өрісіндегідей оның мазмұн өрісінде де оны құраушы
формасының арқасында тілдің мазмұндық бірліктері, атап айтқанда, мағыналар
келіп шығады. Мәтіннің мазмұн өрісі – бұл тілдік құралдар арқылы
білдірілген тілдік мағыналардың өзара байланысты сөйлеу әрекеттерімен
құралатын бір семантикалық бүтін. Тілдік мазмұны және тілдік сөйлеу
тұрғысынан қарастырылатын мәтін билатералды жүйе ретінде көрініс табады.
Сөйлеу мазмұны (жеке сөйлеу мағынасы мен бүтіндей бір мәтін мағынасын)
тілдің құралдар арқылы берілген мазмұн негізінде мәтінмен және дәл осы
сөйлеу шарттарындағы сөйлеуші мен тыңдаушының тәжірибесі мен бірінің
элементтеріне тән сөйлеу жағдайы мен, дискурс ұғымына кіретіндердің
барлығымен өзара байланысын сөйлеуші тарапынан беріліп, тыңдаушы тарапынан
қабылданатын ақпарат деп түсіндіріледі.
Демеулік шылаулардың қалыптасу жолдары жалпы шылаулардың даму
жолдарымен байланысты екендігінде дау жоқ. Ал шылауларды ғалымдар басқа сөз
таптарынан ерекшеленіп тұратын сөз табы деп қарастырады. Екінші бір топ
ғалымдар шылауларды сөз табы деп қабылдауға келіспейді. Бұл топтағы
ғалымдар көмекші сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі
демеулік шылауларды белгілі сөйлемнің немесе бүтіндей бір мәтіннің
құрамында келіп, тілдің мазмұндық жағын толықтыруы сөз болады. Тілідің,
мәтіннің мазмұн өрісі және мазмұнды жеткізу өрісіне демеулік шылаулардың
қатысы нақты мысалдармен дәлелденеді. Соның нәтижесінде әрбір демеуліктің
белгілі бір синтаксистік қоршауда келіп, сан алуан мағыналық реңктерге
бөлінетіні арнайы зерттеледі. Демеуліктер функционалды грамматика мәтін
лингвистикасы тұрғысына жан-жақты қарастырылады. Сондай-ақ олардың
фонологиялық, лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік сипаттамасы
сөз болды. Демеулік шылаулардың мәтіннің жалпы мазмұнын толықтырудағы
қызметі ашылды. Демеуліктердің функционалдық қызметін тану демеуліктердің
даму, қалыптасу жолдарымен байланысты болғандықтан кейбір демеуліктердің
шығу тарихына қатысты да зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының
арасында ең аз қарастырылғаны шылаулар, соның ішінде – демеуліктер. Олардың
өздері жалғанаған сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық
топтарының аты аталып, санын айтумен шектеліп, функционалыдық,
концептуалдылық сипаттарына жете назар аударылмады. Демеулік шылаулардың
атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері
жалғанаған сөздердің мағынасына орайласып өзгеріп отыруы олардың сөйлем
құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі
т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппаған. Сондықтан демеулік
шылауларды мәтін лингвистикасы тұрғысынан зерттеу өзекті мәселелердің бірі.
Мәтін лингвистикасының нормативті лингвистикадан түбегейлі
өзгешеліктері бар. Ең әуелі, нормативті лингвистикада тілдік бірліктердің
(дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) өзіндік ерекшеліктері ашылып, олардың
сөйлем құраудағы рөлі айқындалса, мәтін лингвистикасында тілдік бірліктер
мәтіннің мазмұн өрісін құраудағы рөлі жағынан зерттеледі. Нормативтік
грамматиканың құрамында демеулік шылаулар лексикалық мағынасының
солғындылығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші
сөздердің құрамында ғана сөз болады. Ал мәтін лингвистикасында демеулік
шылаулар мәтіннің мазмұн өрісін құрайтын басты лингвистикалық бірліктердің
қатарында қарастырылады.
Мәтін лингвистикасына тән заңдылықтарды функционалды грамматика ғылымы
зерттейді. Функционалды грамматика саласы соңғы жылдарда зерттеушілердің
ғылыми зерттеу жұмыстарының өзегіне айналып жүр. Орыс тіл білімінде бұл
туралы тіл ғалымдарының еңбектері жүйеленген, ал қазақ филологиясында
мәселе енді ғана қолға алынып жүр. Бұл – мәселенің өзектілігін арттыра
түседі.
Демеуліктер тілдегі белгілі бір грамматикалық категориялардың
жасалуында маңызды рөл ойнаса, екінші жағынан модальдық мән беруге қажетті
элемент болып саналады. Сондықтан демеуліктер лексикалық жағынан да,
грамматикалық жағынан да концептуалды зерттеуді қажет етеді.
Демеулік шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер
бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі, яғни танымдық жағынан
өзгешеліктерін де арнайы қарастыруы қажет. Әсіресе, соңғы кездерде жалпы
тілі білімінде қолға алынып жүрген функционалды грамматика тұрғысынан
қарастыру мақсатымызды айшықтай түседі. Демек, қазіргі қазақ тіліндегі
демеулік шылаулар туралы шешімін тапқан мәселелерге қарағанда, өз шешімін
таппаған мәселелер көп болып отыр. Жоғарыдағы сұрақтардың барлығын
функционалды грамматиканың аясында қарастырудың маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу
жолдары, мәтін ішіндегі әр жақты қызметі мен танымдық сипаты - зерттеудің
басты нысаны.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қазақ
тіліндегі демеулік шылаулардың мәтін мазмұнын құраудағы рөлін, оның
қолданыстағы мағынасы мен қызметін, танымдық сипатын айқындау болып
табылады.
Зерттеу мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттердің шешімін табу
көзделеді:
• шылау сөздердің, соның ішіндегі демеулік шылаулардың қолданыстағы
мағынасы мен қызметінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау және осы
мақсатта олардың даму, қалыптасу тарихына тоқталу;
• демеулік шылауларды топтарға бөлудің негізгі принциптерін
айқындап функционалдық-семантикалық топтарға бөлу;
• мәтін лингвистикасы тұрғысынан жүйе мен ортаның арақатысын
анықтау;
• мағыналық бөлшектеу негізінде демеулік шылаулардың бүтіндей бір
мәтіннің жалпы мазмұн өрісіне қосатын үлесін анақтау;
• көмекші сөздердің кейбір негізгі белгілерін атаушы сөзге
қойылатын белгілермен салыстыру;
• демеулік шылаулардың айтылым деңгейіндегі және бүтіндей мәтін
деңгейіндегі қызметтерін басқа сөз формаларының қызметтерімен
салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
• қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу жолдарымен
байланысты көп қырлы зерттеу мүмкіндіктері анықталды:
• қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік, функционалдық ерекшеліктеріне орай
олардың қолданыстағы мағынасы мен қызметі айқындалды;
• демеулік шылаулар көп функционалдық сипатына қарай топтарға
бөлініп, сөйлеу мазмұнының қайнар көздері белгіленеді;
• мәтін лингвистикасындағы жүйе мен ортаның демеулік шылаулармен
байланысы айқындалды;
• демеулік шылауларды топтарға бөлу принциптері анықталып,
функционалдылық қабілет, функционалдылық атқару, функционалдылық
талдау ұғымдарының мәні нақты мысалдармен ашылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысымыздың барысында сипаттау,
салыстыру, жинақтау, талдау, жүйелеу, тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ең алдымен, таңдап алынған тақырыптың
өзектілігін айтуға болады. Өзектілігі – шылаудың танымдық қырынан
қарастырылуы. Осының негізінде қол жеткізген ғылыми жаңалықтар қатарына
мыналарды жатқыздық:
5
▪ шылаулардың тіркес жасау қызметін анықтауда жаңа мағыналық қатынасты
тіркестерді енгіздік, яғни көлемдік, мекендік, мезгілдік мағыналық
қатынастарымен қатар салыстыру, қатыстық, дүркінділік, шектеулік сынды жаңа
мағыналық қатынастары айқындалды. Түйдекті тіркес жасаудағы шылаудың
бірнеше түрін көрсеттік;
▪ шылау түрлерін жүйелі тәртіпке келтіру ұсынылып, ара жігі анықталды;
▪ ауызекі сөйлеу тілі нәтижесінде пайда болған шылаулардың стильдік
қызметтері мен жай, құрмалас сөйлемдерді жасаудағы шылаудың түрлі
қызметтері сараланды;
▪ мәтінде қолданудың ерекшеліктері талданды. Шылаудың мәтіндегі
байланыстырушылық, түйіндеушілік, сөйлемаралық қызметтері ашылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Тілдегі шылауларды морфосинтаксистік
тұрғыдан қарастыру бұл мәселеге жаңаша теориялық көзқараспен қарауға
септігін тигізеді. Осы күнге дейін морфология деңгейінде ғана қарастырылып
келген шылауды синтаксис саласында да қарастыру функционалды грамматиканың
қарқынды дамуына игілікті әсер тигізеді. Шылаудың мәтін құрылымындағы
қызметін белгілеу мәтін лингвистикасын жеке ілім ретінде дамуына, толығуына
көмегін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған нәтижелер мен қол
жеткізген теориялық тұжырымдар тіл біліміне кіріспе, қазақ тілі
грамматикасы пәндерін жаңа деректермен толықтырары сөзсіз. Жоғарғы оқу
орындарында, колледж қабырғаларында морфология, синтаксис салаларын
тереңдей қарастыруда қосымша ақпарат ретінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
▪ шылау сөздердің тілдегі грамматикалық ұғымдар ішіндегі ең күрделі
категория екендігі. Күрделілігі демеулік шылау түрлерінің түрлі қызмет
атқаруы;
▪ ауызекі сөйлеу тілі салдарынан кейбір сөздердің шылаудың қатарын
толықтыруы, олардың түрлі стильдік қызметтері шылау сөздердің ауқымын
кеңейте түседі;
▪ тіркес жасаудағы шылаудың түрлі мағыналық қатынас түзуі, түйдекті
тіркес құрудағы белсенділігі;
▪ сөйлем құруда да шылаудың түрлі қызмет пен мағына тудыруы;
▪ мәтін түзудегі шылаудың байланыстырушылық қызметі;
▪ демеулік шылаулардың мәтіндегі сөйлемаралық қызметі.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1. Демеулік шылаулардың зерттелуі мен қалыптасу жолдары
Қазақ тіл білімінде қарастырылатын күрделі мәселелердің бірі шылауларға
байланысты екендігі дау туғызбайды. Қазақ тілінің зерттелу тарихында
шылаулар туралы айтылған пікірлер соңғы уақыттарға дейін тек оларға
сипаттама беру немесе топтарға бөліп, санамалап шығумен ғана шектеліп,
демеуліктер шылау сөздердің бір тобы болып қарастырылып жүр. Сондықтан
демеуліктер туралы сөзді шылаулар туралы зерттеулерден бастаған жөн.
Өйткені шылау сөздердің толық жіктелуі оның құрамындағы әрбір сөздер
тобының заңдылықтарын ашудың негізінде жасалады.Оның үстіне, қазақ тіліне
қатысты алғашқы оқулықтарда шылаулар казіргі кездегідей, жалғаулық,
септеулік, демеулік болып топтастырылмаған. Алғашқы оқулықтарда шылаудың
құрамында демеуліктің де, септеуліктің де, жалғаулықтардың да аралас келуі
байқалады. Айталық, 1950 жылы жарық көрген Қазақ тілі грамматикасында
шылаулар демеулік, жалғаулық үстеулік болып бөлінеді. Демеуліктердің
қатарына қазіргі кезде септеулік деп аталып жүрген дейін, шейін, соң, кейін
т.б сөздер жатқызылған. Тіпті қазіргі кезде көмекші есім деп аталатын іші,
асты, үсті т.б сөздер де демеулік шылау деп берілген.(1,193 б)
Қазақ тілінің морфологиясын қарастырған ғалымдар шылау сөздерге
міндетті түрде тоқталғанмен, олардың түрлі қырын жете ашуға көңіл бөлмеген.
Әсіресе, шылау сөздердің қолданыстағы мағынасы мен қызметі туралы толық
мағлұмат беретін еңбектер жоқ деуге болады. Сондықтан сөз таптарының
ішіндегі көбірек сөз болғаны және пікір алшақтығы орын алған
категориялардың қатарына шылаулар жатады. Тек соңғы жылдарда ғана жалпы
шылаулардың тарихына, олардың кейбір функциялық ерекшеліктеріне тоқталған
бірді-екілі еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қ.К Молғаждаров шылау сөздердің
зерттелу тарихына кеңірек тоқталған. Бірақ онда жалпы шылаулардың тарихы
мақсат етілген.
Шылауларды қазіргі тіл зерттеулерінде жаңа қырынан қарастыра бастады.
Шылаулардың жеке сөз, сөйлемдегі емес, мәтіндегі қызметі ғалымдар назарын
аудара бастады. Сондай жаңа зерттеулердің бірі – ғалым Ж.Жақып еңбектері.
Ж.Жақыптың Сөйлеу синтаксисінің сипаттары атты еңбегінде мәтіндегі қызмет
мәселесі сөз болады. Мәселен, осы күнге дейін
шылауларды морфология объектісі ретінде қарап, синтаксистік қызметі тек
жүрдім-бардым сөз етіліп жүрді. Ғалым бұл еңбегінде басқа сөз таптарымен
қатар, шылаулардың да сөйлем синсемантикасын жасау қызметін көрсетеді.
Синсемантика дегеніміз – белгілі бір мағынаның өзі сияқты басқа бір
мағынамен ұштасуы, ықпалдасуы, өзара тәуелді болатынын білдіретін аталым
[14, 48]. Еңбектегі негізгі нысана – контекст (мәнмәтін) ықпалында
қарастыру. Яғни бір сөйлемнің мағына–мазмұнының келесі бір сөйлемнің мағына-
мазмұнына әсерін қарастыру міндеті шығады. Еңбекте негізгі сөз таптарымен
қатар шылаулардың да сөйлемнің синсемантикасының тәуелді екенін көрсетудегі
қызметін ашады. Шылаулардың ішінде жалғаулықтар мен демеуліктердің
мәтіндегі қызметін көрсетеді. Мәселен, жалғаулықтар сөйлемді байланыстыру
қызметімен бірге, өздері құрамында тұрған сөйлемді контекстке тәуелді етіп
тұрады. Ал демеуліктер жайлы грамматикалық еңбектерде өзі тіркескен
сөздерге қосымша мән үстейтіні ғана сөз болып, олардың синтаксистік
қызметіне мән берілмей келді. Ғалым Ж.Жақып демеуліктердің синсемантикалық
сипатын оның мағыналық түрлерінен де көруге болатынын көрсетті. Мысалға,
сұраулық демеуліктер қатысқан сөйлемдер жауапты талап етеді, шектік, тежеу
мағынасындағылар зат, құбылыс, оқиғаның толық аяқталған күйін айтуды да
қажет етсе, сол сияқты күдік-күмән мәнді демеуліктер тиянақталу үшін
шындықты іздеуді керексінеді, даралау, күшейту мәнділері ненің ішінен
дараланып тұрғанын айтуды қажет ететінін көруге болады [14, 52]. Яғни
демеуліктер контекстегі екі сөйлемді бір-бірімен байланыстырып тұрады.
Жалпы қазақ лингвистикасында бұл функционалды грамматика төңірегінде,
яғни мәтіндегі қызмет туралы жұмыстар Ж.Жакупов, Т. Жөкеев және Г.Сәрсеке
жұмыстарында жалғасын табуда.
Көмекші сөздердің сөйлем мүшесі қызметін атқара алу қабілеті
Қ.Қадашеваның мақаласында сөз болады. Сөйлем мүшесі қызметін атқару атауыш
сөздерге ғана тән емес екен. Алғаш Т.Сауранбаев өзінің Сөйлемнің тұрлаулы
мүшелері деген еңбегінде сөз таптарымен бірге фразеологиялық топтар, жеке
дыбыстар, қысқарған сөздер, зат есім мен есімдікті тіркестер, сан, сын,
есімшелі тіркес, негіз сөз бен көмекші сөзді тіркестер де бастауыш қызметін
атқаратынын көрсетеді. Ғалым бастауыштарды құрамы жағынан сөз еткен, яғни
күрделі бастауыштар дербес мағынасы бар сөздер арқылы, дербес мағыналы сөз
бен көмекші сөздер арқылы, тұрақты тіркес арқылы жасалатынын көрсетеді. Осы
бағытты негізге ала отырып Қ.Қадашева шылаулы сөзбен келген бастауыштардың
жасалуы туралы сөз қозғайды. Шылаулы бастауыш – барыс жалғаулы сөзге
шылаудың түйдектесуі арқылы
жасалады [15, 28], - деп, шылаулы бастауыштың төрт түрлі жасалу жолын
көрсетіп, мысалдармен дәлелдейді. Олар:
• Барыс жалғаулы зат есім + дейін, шейін. Жұрттың пейілі тарылған,
өмірге келген жас сәбиіне дейін жұдырығын түйіп емес, алақанын
аша туады ғой.
• Күрделі бастауыштың негізгі сыңары қосарлы зат есімнен келеді.
Коммунизм орнаған кезде қант дегеніңізді мынадай құмшекер емес,
кесек-кесек шақпақ қантты бала-шағаға дейін қалтасына салып
жүріп жейді.
• Сирек болса да жалғаулы есімше тұлғалы де көмекші етістігіне
дейін шылауы түйдектеледі. Тіпті ырсиып піскен бас тісі қағылмай
қонақ алдына келмесін дегенге дейін сөз болды.
• Қосымшасы арқылы қайталанған барыс жалғаулы есімге тіркеседі.
Ара екеш араға дейін жау.
А.Бексейітованың А.Байтұрсыновтың шылау сөздері жайлы ілімі атты
мақаласында қазіргі тіл біліміндегі шылаулардың әр кездегі ғалымдар
еңбегіндегі зерттелмей, зерттеулердің бір арнаға түсу тарихы баяндалады.
Қазақ ғалымдарының көш басшысы А.Байтұрсынов еңбегінен бастап қарала
бастаған шылаулардың бұл күнге дейінгі тарихы сөз болады. А.Байтұрсынов
шылауларды үстеумен қатар қарастырған, оларды демеу шылаулар деп
көрсеткен. Үстеу құрамындағы септеуліктерді Қ.Жұбанов алғаш үстеуден бөліп,
шылауға қосқан. Және осы мақалада А.Байтұрсыновтың демеу деп көрсеткен
шылаулары қазіргі тілде қосымша реңк үстейтін (немесе, әйтсе де, үйткені,
сүйтсе де) шылаулар емес, олардың қазір жалғаулықтар құрамына енгенін
көрсетеді. Мұнда шылаулардың сонау А.Байтұрсыновтан бастап бүгінгі күнге
шейін зерттеліп, тарихи жолмен дамыған кезеңдеріне шолу жасап өтеді [16,
54].
Көмекші сөздердің тіркес жасаудағы қызметі, көмекші сөздердің
қосарлана жұмсалуы туралы Қ.Қадашеваның Көмекші сөзді сөйлем мүшелері
атты кандидаттық диссертациясында сөз болады. Мұнда бір немесе екі кейде үш
көмекші сөз басқа сөздермен түйдектеліп келіп, көмекшілік қызметте жұмсалу
арқылы барлық сөйлем мүшесін жасауға қатыса алатынын, әрі олардың өзара
бірлікте жұмсалу деңгейі бір қалыпты емес екенін айтады [17, 53]. Мұндағы
көмекші сөздер құрамына көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль
сөздерді жатқызады. Мысалға мынадай сөйлемдерді келтіреді: Ол ауылдан ұзап,
бұлақтың бас жағына қарай аяңдады. Үлкен кісі сияқты боп отырған шәкіртті,
мына бала бір сәтте кішкене балаша алыстырып, арпалыстырып жіберді. Роман
жарық көріп, пьесасы сахынаға, киносы экранға шыққанға дейін Тоқаш есімі
ешкімге танымал емес еді.
Шылаулардың түйдекті тіркес құрау қызметі Ж.Жампейісова жұмыстарында
да сөз болады. Ж.Жампейісова өз мақаласында өзіне дейінгі зерттеген
ғалымдардың шылау туралы еңбектерінен сөз қозғайды. Бұл салада
А.Әбілқаевтың Үшін, қарай, дейін, шейін септеулік шылауларының семантико-
грамматикалық ерекшеліктері (1989), С.Исаевтың Үшін септеулігі қазақтың
мерзімді баспасөзінде атты еңбектерінде септеуліктердің толық мағыналы
сөздермен тіркесуінің алуан түрлі тұлғалық түрін көрсететінін, бірақ бұл
еңбектерде шылаудың қандай сөз таптарымен түйдекті тіркес құрайтыны сөз
болмайтынын айта келіп, Ж.Жампейісова
14
үшін шылауының сөз таптарымен тіркесу қабілетін көрсетеді. Оларды мынадай
топтарға: а) зат есім +үшін, ә) сын есім + үшін, б) сан есім + үшін,
в) есімдік + үшін, г) етістік +үшін, ғ) тұйық етістік + үшін бөледі. Бұл
зерттеушінің еңбектерінде септеулік шылаулар түйдекті тіркес жасаудың
бірден-бір материалы ретінде қаралады. Септеуліктердің ішінде үшін
шылауының түйдек жасау қызметін қарастыра келіп, үшін шылауы сөз таптарының
ішінде көбіне етістіктермен түйдекке түсетінін айтады [18, 176].
Ж.Жампейісованың Көмекші сөздердің морфологиялық өзгеруі атты
мақаласында көмекші сөздердің морфологиялық тұрғыдан өзгеріске ұшырайтыны
айтылады. Көмекші сөздердің бірі түрленсе, енді бірі түрленбейді екен. Осы
тұрғыда ғалымдардың пікірлері де екі жақты. Мысалы, Ф.Зейналов, Н.Дыренков
т.б ғалымдар көмекші сөздер өзгермейді десе, Н.Дмитриев, М.Балақаев,
А.Ысқақов, М.Оразов т.б ғалымдар көмекші сөздердің кейбіреулері сөз
түрлендіруші қосымша қабылдайтынын көрсетеді. Ж.Жампейісова көмекші есім,
көмекші етістік, модаль сөздер, септеулік шылаулар морфологиялық қосымшалар
қабылдайтынын мысалдармен дәлелдейді. Кеңістік мен мезгілді білдіретін
септеуліктер –ғы, -гі, -рақ, -рек, -лау, -леу қосымшаларын қабылдап,
тұлғалық өзгеріске түсе алады дейді. Септеулік шылау ішінде өзгеріске
ұшырайтындар: соң, кейін, дейін, шейін, бұрын, таман, жуық, басқа болса;
қосымша қабылдамайтын септеуліктер – үшін, гөрі, арқылы, туралы, тарта,
бірге.
Дейінгі, шейінгі септеуліктері барыс жалғаулы сөзді есім сөздермен
байланысқа түсіреді. Мұндай сөз тіркесі мезгілдің, кеңістіктегі заттың
шегін білдіреді. Өйткені бұған дейінгі ойхой дәурені енді оралмастай боп
өкіндіреді.
Кейінгі, соңғы, бергі тұлғасындағы септеулік шылаулар шығыс жалғаулы
сөзді есімдермен байланыстыру үстінде белгілі бір мезгілден кейінгі заттық
сапаны, субъектінің уақиғаны хабарлап тұрған кезіне дейінгі затты, нәрсені
білдіреді. Абайдың әжесіндегі тартымды салқындық шешесінде де көптен бергі
мінезі болған. Қажы содан кейінгі сөздерін жүре айтты. Содан соңғы алысқан
алғашқы хаттары осы еді [19, 90].
Бұл көмекші сөздер морфологиялық тұлғаларды қабылдағанына қарамастан,
дербес мағыналы сөздер сияқты толық грамматикалық қасиетке ие бола
алмайды. Көмекші сөздер түрлі тұлғалық өзгеріске түскенде көмекшілік
қызметін жоғалтпайтынын осы мақаладан көруге болады.
А.Ноғаевтың Демеуліктердің грамматикалануы атты мақаласында
демеуліктерді мынадай принциптерге сүйене қарастырады:
1) семантикалық; 2) морфологиялық; 3) синтаксистік-функциялық [20,
174]. Демеуліктерді белгілі топтарға бөлуде осындай семантикалық реңктердің
негізге алатыны демеуліктердің практикалық маңызымен байланыстылығы. Қазақ
тіліндегі демеулік шылаулар - өте жиі қолданылатын сөздер, олар сөздерді,
сөйлемдерді мағынасы жағынан толықтыру үшін қолданылады және бұл шылау
түрі түркі тілдер тарихының бір кезеңдерінде жеке дербес сөз болып
қолданылғанын тілге тиек етеді.
Бұл жоғарыда көрсетілген зерттеулер, еңбектер, оқулықтар негізінен
шылаулардың осы күнге дейінгі даму, өсу жолы немесе қазақ тіл біліміндегі
шылаулардың бір арнаға түскен тілдік бірлік екенін көрсететін тарихи
зеттелу жолы.
Демеулік шылаулардың ұзақ жылдар бойы дамып, қалыптасқандығы анық.
Тіпті алтай дәуірлерінен бастау алып, монғол, тұғыс-манчжур тілдерімен де
астасып кететіндігін дәлелдейтін пікірлер бар. Мысалы, Н.Е Петров бұған
байланысты мынадай пікір білдірген: Якут тілі грамматикалық құрылымының
дәлдігі мен қисындылығы жағынан жалғамалы түркі, моғол және тұнғұс-манчжур
тілдерінен қалған бай тілдік материалдың ұзақ өзіндік дамуының нәтижесінде
пайда болған, қол тимеген кемелділіктің үлгісі сияқты болып
көрінеді.Сондықтан оның грамматикалық категорияларын сиппатау тілдің
күрделі және қайшылықты құбылыстарын ажыратып алуда және олардың шешімі
арқылы өзге жүйедегі тілдердің қатты әсеріне ұшыраған басқа түркі
тілдеріндегі бастапқы позициясын табуда бағдар бола алады. Қазіргі қазақ
тіліндегі демеулік шылаулардың әу бастағы атаушы сөз кезіндегі нақты
формасының табылмауы олардың осы өте ұзақ жылдық тарихымен астасып жатады.
Мысалы, қазақ тіліндегі да, де, та, те демеуліктері бір кездерде дағы,
таки, тағы сынды көмекші сөздерден келгендігін білдіретін материалдар бар.
Ал одан арғы дәуірлерде бұл көмекші сөздердің қандай атаушы сөздерден
қалыптасқандығын тап басып айту қиын. Қазақ тіл білімі тарихында шылаулар
туралы Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, М. Балақаев, А.
Хасенова, А. Ибатов, М. Оразов, Р.Әміров, Ы. Шақаманова т.б ғалымдардың
еңбектері ерекше ескерілуі қажет.Бұл ғалымдардың еңбектерінде шылау туралы
грамматиканың басқа салаларын зерттеу барысында жолай пікір айтылғандары
да, арнайы монографиялық зерттеудің нысаны етіп алғандар да бар. Қазақ тіл
білімінде шылаулар мәселесі қаншалықты көп зерттелсе де, оның табиғаты
толық айқындалған, бір жүйеге түскен деген пікір тумауға тиіс.Өйткені шылау
сөздердің табиғаты басқа сөз таптарына қарағанда, басқаша принціптегі
зерттеуді қажет етеді. Жоғарыда аты аталған ғалымдардың пікірлерінде
бірізділіктің, жүйеліліктің жоқтығын айту жөн. Әрине, өзара ұқсас
пікірлердің бар екндігін тағы да жоққа шығаруға болмайды. Мысалы шылау
сөздердің анықтамасын бергенде, ғалымдардың көпшілігі олардың өз лексикалық
дербестігінен айырылуы, сөз бен сөзді немесе сөйлем мен сөйлемді
байланыстыруы және өздері жалғанған сөзге әр қилы қосымша реңктер
үстейтіндігін негізге алады (3,4).
Демеуліктер қазақ тіл білімінің тарихына орыс миссионерлерінің
еңбектерінде азды-көпті сөз болып, ал алғаш рет қазақ тілінде түсіндірілуі
Ахмет Байтұрсынов еңбегінен бастау алды, кейін Қ. Жұбанов, С. Аманжолов
еңбектерінде жалғасын тапты.
Демеуліктердің семантикалық абстрактілігін, қолдануда дербестігі
жоқтығы олародың қолданыстағы мағынасымен, қызметімен астасып жатыр.
Дегенмен қолданыстағы қызметі туралы түркітаным мен қазақ тіл біліміне
мүлдем сөз болмады деп айту дұрыс емес. Айталық, Қ. Амиралиев қарақалпақ
тіліне қатысты болса да, олардың толық семантикалық құрылымы өзара
синонимдесуі, олардың сөйлеу кезінде қолданылу жиілігі, лародың сөйлемнің
модалдік-экпрессивтік бояуын құраудағы рөлі т.б өзекті мәселелердің шешімін
табуға күш жұмсаған (5,с.5).
Автор функция дегенде, модальділік мағынасын толықтырудағы қызметін
есепке алады. Еңбектің жазылу мерзімін есепке алғанда, сол кез үшін үлкен
жетістік болып саналады.
Ал қазіргі функционалдылық грамматика әлем лингвистикасында елеулі орын
ала бастаған кезде біршама шешілмей қалған мәселелердің бары байқала түсті.
Мысалы, демеуліктердің функционалды әлеуеттілігі, функционалды жүзеге асуы,
функционалды талдануы т.б. туралы сөз болмаған.
Түркі тілдерінде демеулік шылауларға берілген ангықтамалар бір-біріне
ұқсас болып келеді. Мысалы, татар әдеби тілінде демеуліктерге: жеке
сөздерге немесе бүтіндей сөйлемге әр алуан модальдық , модальдық-еріктілік
немесе эмоционалды-экспрессивтік реңктер беретін көмекші сөздер деген
анықтама берілген (6,339 б.). Бұл анықтамада орыс тілі грамматикасының
әсері байқалады. Әзербайжан тілінің грамматикасында: Частицы употребляются
для выражения дополнительных оттенков слов и предложений деген қысқа
анықтама берілген (7, с.181).
Қазақ тілінде демеуліктер деп өздері тіркесетін сөздерге әр қилы
қосымша реңктер (мағыналар) жамайтын сөздерді айтатынымыз белгілі. Олар,
әсіресе, түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде аса маңызды рөл
ойнайды. Демеуліктер сөйлеуші мен тыңдаушы үшін аса зор маңызға ие кейбір
нәзік семантикалық реңктерді білдіру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мысалы,
Етімді жегенінен жерімді жегені батты-ау, мыналардың! (М.Әуезов); Есікті
ақырын ғана ашып, Батыраш кірді. (Ғ.Мүсірепов); Россия олар үшін осы-ақ! –
деген сөйлемдерді алайық. Алғашқы сөйлемде –ау демеулігісөйлемнің эмоциялық
мәнінен айырылып, тек белгілі бір фактіні көрсету (констатациялау) ғана
болып қалмауын, соған орай оның тыңдаушыға әсер ету дәрежесінің де төмен
болмауы үшін жұмсалып тұр. Екінші, үшінші мысалдардағы демеуліктердің
қолданылу маңызы туралы да осына айтуға болады. Демек, демеулік шылаулардың
практикалық маңызын осы мысалдардағыдай эмоциялық, сұраулық, күшейту,
нақтылық, шектік, болжалдық, қомсыну сияқты қосымша реңктермен
байланыстарған жөн. Оларды белгілі бір топтарға бөлгенде, осындай
семантикалық реңктер негізге алынады. Екінші жағынан алғанда,
демеуліктердің басқа көмекші сөздерге қарағанда, қосымша аффикстерге ең
жақын сөздер деп танылуы да олардың сөйлеу кезінде жиі қолданылуымен
байланысты. Бұл туралы ғалымдар өз пікірлерін білдірген: Кейбір шылау
сөздердің, әсіресе демеуліктердің жетекші сөздермен бірге айтылып, жазылуда
сызықша арқылы жазылатындығын да олардың сөз белгісінен ажырай
бастағанымен, қосымшаларға жақындай бастағанымен байланыстырған дұрыс. Тіл
тарихында оның бір тілдік ярустан екінші бір тілдік ярусқа ауысып отыруы
көп кездеседі. Оның үстіне, түркологияда қазіргі тілдегі қосымшалар мен
шылаулардың арғы түбі – дербес сөздер дейтін пікір көптен айтылып келеді.
(8,102 б.).
Демеулік шылауларды тереңірек қарастыру олардың өздеріне тән лексика-
семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері болатынын көрсетіп
берді. Осылардан келіп демеуліктердің қолданыстағы мағыналары мен
қызметтері келіп шығады.
Жалпы сөздердің лексикалық мағынасын анықтауда белгілі бір нақты өлшем
жоқ. Атауыш сөздердің өздерін де мағынасына қарап талдау жасағанда бір
өлшемге сүйенбейміз. Сөздің лексикалық мағынасы туралы айтқанда, мына бір
жайтқа баса назар аудару қажет сияқты. Сөздің лексикалық мағынасы
болғандықтан, ол сөз бола алады. Бірақ атаушы сөздердің лексикалық мағынасы
мен көмекші сөздердің лексикалық мағынасының сипаты бір болмайды.
Сондықтан, көмекші сөздердің лексикалық мағынасы жоқ деп анықтама
берілмейді. Лексикалық мағынасы толық емес немесе лексикалық мағынасы
әлсіреген деп анықталады. Бұл жерде лексикалық мағына деп сөздік мағынаны (
lecsicos -сөз) айтып отырмыз. Мысалы, ғой демеулігін айтқанда, қандай да
болмасын бір мағына оралады. ол нақты бір денототтық мағына болмаса да,
әйтеуір бір абстрактылы мағына болуы да мүмкін. Мұны әбв деген кездейсоқ
дыбыстық тіркес пен ғой демеулігін салыстыру арқылы көз жеткізуге болады.
Алғашқысы бұрын мүлдем естілмеген, айтылмаған, ешқандай мән бермейді, қай
жерде қолдануға болатыны белгісіз. Онымен салыстырған, ғой демеулігінің
белгілері әлдеқайда көп. Сондай белгілерінің бірі – мағына. Егер аталған
демеулікте мағына атаулы мүлдем болмағанда, оны сөз деп есептей алмас едік.
Атаушы сөздің мағынасы мен көмекші сөздің мағынасы туралы Н.Е.Петров
мынадай пікір білдірген: Тілде әрбір сөздің бар болуы оның сол тілде
сөйлеушілерге түсінікті тарихи бекітіліп қойған белгілі бір сөздік мағынасы
болуымен байланысты. Көмекші сөздің мұндай тарихи бекітілген мағынасы атушы
сөздің лексикалық мағынасынан түбегейлі өзгеше болады. Біріншіден, онда
атаушылық қасиет жоқ, сөздерден сөйлеу туындыларын құрау үшін және қарым-
қатынас жасау сұраныстарына қарай қолдану үшін әр т үрлі абстрактілі
қатынастарды білдіреді; екіншіден, сөйлем құрамында атаушы сөздер тіркесіп
тұрған кезінде ғана грамматикалық мағыналарды білдіру құралы ретінде
көрінеді (2,с. 47)
Демек, кез келген сөздің мейлі көмекші болсын, мейлі атаушы болсын бар
болуының өзі оның бойында тарихи қалыптасқан белгілі бір сөздік мағынаның
бар болуымен байланысты. Бұл тұста қазақ тілінде демеулік шылаулардың
мағынасын лексикалық мағынаға жатқызамыз ба, әлде грамматикалық мағынаға
жатқызамыз ба деген мәселе шығады. Н.Е.Петров демеулік шылауларда
лексикалық мағынаның болуын жоққа шығармайды, көмекші сөздердің лексикалық
мағынасы мен атаушы сөздердің лексикалық мағынасы бір емес екенін әуел
бастан ашып айтқан. Тек демеулік шылаулардың грамматикалық мағынасы бар,
оларды лексикалық, грамматикалық мағына деп түрлерге бөлудің қажеті жоқ
деген пікірді білдіреді. (2)
Қазақ тіліндегі демеуліктердің бойындағы категориялды мағына туралы да
зерттеушілер анық пікір айтпаған. Категориялды мағына туралы сөз қозғағанда
А.А.Бондарконың пікіріне сүйенбеуге болмайды. Оның пікірінше, атаушы сөздер
көмекші сөздер қатарына өткенде, олардың лексикалық мағынасы жоғалмайды,
басқа бір мағына беріп қайта құрылады да, көмекші лексикалық мағына пайда
болады.
Көмекші сөздердің бірнеше топтарға бөлінуі де осы көмекші лексикалық
мағынаға байланысты. Орыс ғалымдары (Виноградов, Мещанинов) демеуліктердің
лексикалық мағыналары олардың грамматикалық, логикалық және экспрессивтік-
стилистикалық функцияларымен сәйкес келеді деген. Олар демеуліктердің
бойында лексикалық мағынаның болуын жоққа шығармайды. Әйтсе де
демеуліктердің таза грамматикалық мағынада жұмсалатындары да бар. Мысалы,
сұрау демеуліктері беретін сұраулық мағынаны грамматикалық мағынаға
жатқызған дұрыс сияқты. Мысалы, Туысқаныңның бұл сырын ұқтың ба? (М.Ә)
сөйлеміндегі ба демеулігінің беретін сұраулық мағынысыамматикалық мағынағ
жатады. Өйткені бұл мағына – демеуліктерді басқа сөз таптарынан ажыратуға
негіз болған мағына. Алайда барлық ғалымдар сөздерді тек грамматикалық
мағыналарына қарап топтастырмайды. Мысалы, А.Ысқақов сөздерді лексика-
грамматикалық мағыналарына қарай топтастырады. Тіпті сөз мағынасын екінші
орынға қойып, сөздердің сөйлемдегі қызметтерін басты назарға алатын
классификация да бар (9,с. 108).
Тілдің коммуникативті рөлі дегенде, тек сөйлемдердің қызметін ғана
назарға алу аздық етеді. Өйткені тілдегі әрбәр сөздің мәтіннің мазмұнын
берудегі қызметі, яғни функционалдылығы да тілдік коммуниккативтік
қызметіне жатады. Бұл мәселені арнайы сөз етуіміздің мәні бар. Қазақ
тіліндегі демеулік шылаулар дәстүрлі грамматикадағы синтаксистік қызметі
жоқ, сөйлем мүшесінің қызметін атқара аламйтындығы белгілі. Бірақ бұған
қарап, олардың тілдің коммуникативтік сипатында да қызметі жоқ деген
қорытынды шықпайды. Демеуліктер қарым-қатынас жасау барысында өте күшті
функционалдылық қызметке ие деп санау керек. Мәселен, демеуліктердің
қолданыстағы көп қызметін Ауыл адамдары жас жігіттің мысық мұртына сол күні-
ақ күлген (Б.М.) деген сөйлемді талдау негізінде төмендегідей жіктеуді
ұсынуға болады:
1. демеуліктер грамматикалық категориялардың аналитикалық
формаларын жасау үшін жұмсалады. Әдетте, аналитикалық формант
деп көмекші етістік пен оын негізгі етістікпен байланыстыратын
дәнекер қосымшаны атайды. Ал аталған сөйлемде сол күні-ақ
күлген тіркесінің құрамындағы ...-ақ күл компонентін де
аналитикалық формант деп есептеуге болады. Өйткені мұнда –ақ
демеулігі екі сөзді байланыстырып, сол арқылы оларға қосымша
мән үстеп тұр.
2. демеуліктер қазақ тіліндегі түрлі семантикалық мәндерді
білдіретін бай лексикалық құрал болып саналады. Дәл осы екі
дыбыстың бірігуі сөйлемге мерзімдік шектеу мән үстеп тұр. Басқа
кез келген екі дыбыстың бірігуі сөйлемге -ақ сияқты мән үстей
алмайды. Екіншіден, ол мәнді төмендегідей семаларға жіктей
аламыз: 1. Белгілі бір күнді басқа күндерден бөліп алу мәні; 2.
Ауыл адамдарының күлкіге құмарлығы мәні; 3. Белгілі бір іс-
әрекеттің (күлудің) кейінге қалдырылмауы мәні; 4. Белгілі бір
күнді нақтылау, тиянақтау еске салу мәні. 5. Іс-оқиғаның
басталу шегін білдіреді.
3. демеуліктер белгілі бір синтаксистік қоршаудың әсерінен
функционалды қызмет атқарады. Демеулік шылауларды түрлі функционалдық
қызмет атқаруы олардың сөйлем немесе мәтін құрамындағы басқа сөздердің
лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктеріне
байланысты болады. Сөйлемнің немесе мәтіннің құрамындағы сөздер
экспрессивтік-эмоциялық мәнде, ғылыми сипатта, ауызекілік түрде т.б болуына
орай, демеулік шылаулардың да қызметтері түрлене береді. Бір-бірімен
қатынасқа түсе отырып белгілі бір бүтінді құрайтын жүйенің ішінде демеулік
шылаулардың да өзіндік функционалдық қызметі болады.
4. демеулік шылаулар мәтін мазмұнын толықтыруда ерекше қызмет
атқарады Кез келген сөйлем немесе мәтін белгілі бір мазмұнды
жеткізу үшін жұмсалса, демеуліктер де сол мазмұнды толықтыра
елеулі үлес қосады.
Сондықтан демеуліктерді қарастыру сөз теориясы, көмекші сөздердің шығу
төркіні, сөз таптары проблемасы, тілдің аналитикалық құрылымының дамуы,
сөзжасам мәселелері, сөйлеудің экспрессиясы мен эмоционалдылығы,
модальділік т.б маңызды сұрақтарды да қамтиды.
Мәселені айқындау үшін алынып отырған –ақ демеулігінің осы талдауда
берілген қызметтерін оның қолданыстағы қызметі деп тануға болады.
Тіліміздегі басқа демеуліктердің де қолданыстағы қызметі ерекше.
2 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты
2.1 Демеуліктердің қолданыстағы сипаты мен мәтіндік сипаты
Тілдік граммема мен оның сөйлеу функциясының мағыналық арақатысы
проблемасының қойылуы Ю.С.Маслов және А.В.Бондарконың есімдерімен
байланысты. А.В.Бондарконың бірнеше монографиялық еңбектерінде функционалды
грамматиканың толық теориясын жасауға күш жұмсалды (10,с.119-125).
Демеуліктердің қолданыстағы қызметін концептуалдылық ұғымы мен
байланыстырып қарауға болады. Функционалды грамматиканың концептуалдық
жүйесі туралы сөз қозғаған ғалымдар А.В.Бондарконың еңбегіне сүйенеді.
Функционалды грамматиканың концептуалдық жүйесі, ең алдымен, төмендегідей
үш ұғымнан құралады: семантикалық категория, функционалдық-семантикалық
өріс (функционально-семантическое поле)және категориялдық жағдай (11).
Семантикалық категория, мәтіндік талдау байланысады. Мәтіндік талдау
сөздердің мәтін мазмұнына қосатын үлесі тұрғысынан талдауға тіреледі. Бұған
сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы тілдік қатынас пен тілдік қатынастың
барлық құралдары жатады. Сөйлеушінің білімі , тәрбиесі, мәдениеті,
көргенділігі, жасы, ортасы, тілдік қатынас мезгілі – түгел назарға алынады.
Тілдің жеткізу өрісіндегідей оның мазмұн өрісінде де оны құраушы
формасының арқасында тілдің мазмұндық бірліктері, атап айтқанда, мағыналар
келіп шығады. Олар өзара ажыратылады, жане әрқайсысы тілдік жүйедегі орны
жағынан сипатталады. Олардың әрқайсысында тілдік жүйенің сыртында қалып
кететін өмірлік тәжірибенің, ұғымдардың, түсініктердің (концептілердің)
көптеген элементтері бой көрсетеді. Сондай мазмұндық бірліктерді демеулік
шылаулар да береді. әр түрлі тілдердің мазмұндық кеңістіктері белгілі бір
дәрежеде (этно-әлеуметтік ұжымдардың мәдениетінде әр түрлі
айырмашылықтардың болуына байланысты) бірдей бола бермейді. Мысалы, қазақ
этнографиясында қайтыс болған кісіге жоқтау айтылғанда бауырым-ай, әжем-
ай, атам-ай сөздері қолданылады. Осы қолданыстардағы –ай демеулігінің
мәні терең екендігін жоққа шығара алмаймыз. Мысалы, бір кісінің өз
туысқанын жоғалтқандағы бүкіл қайғы-шерін осы демеулік арқылы береді.
Атақты Елім-ай әнінің мазмұнында да қасырет –мұң болғандықтан, әннің әр
қайырмасында елім-ай сөзі қолданылған. Дене мүшелеріміздің бірі ауырғанда
да, көзім-ай, басым-ай, белім-ай сияқты сөздерде де –ай демеулігі
қолданылған.
И.В.Недялков осы ұғымдарды өзара тығыз байланысты үш деңгейге бөліп
қарастырады: 1.семантикалық-категориялдық; 2. фунционалдық-өрістік (даралық-
тілдік); 3.категориялдық-ситуациалық (мәтіндік) (12). Осылардың ішінде,
бірінші және екінші деңгейлерді зерттеу жұмыстары контрастивтік (қарма-
қарсылық) лингвистиканың аударма жасау, өзгертіп қайта айту сияқты
мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Ал екінші деңгейдің айналасында
жасалып жатқан зерттеулер, біріншіден, жеклеген тілдердің грамматикалық
формалаының мазмұндық ерекшеліктерін, екіншіден, сол формалардың жүйелік
байланыстарын айқындауға көмектеседі. Нақты сөйлеу кездерінде
категориялықжағдайларды білдірудің құралдарын талдауды қамтитын соңғы,
үшінші деңгей, мәтіндегі граммемалар мен лексемалардың өзара қатысын,
грамматикалық және лексикалық мағыналарды таңдау және қайтару шарттары,
яғни мағыналас омонимдес және сөйлеу кезінде семантикалық жағынан белгісіз
формалардың мағыналарын мәтіндік жүзеге асыру типтері проблемаларын
қарастырып шығуға мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда, семантиканың тек бірінші деңгеймен ғана байланысты
мәселелер орыс тілінің де, ағылшын тілінің де мамандарының міндетіне
кірмейді. Олар үшін грамматикалық зерттеудің негізгі міндеті семантиканы
және нақты грамматикалық формалардың қызметтерін сипаттау, яғни
категориялды семантиканың екінші деңгейіндегі жұмыс болып саналады да тіл
зерттеушісінің жұмысы, көбінесе, үшінші сатыдан-сөйлеудегі белгілі бір
материалды талдаудан басталатаыны байқалады.
Көптеген грамматикалық жұмыстар сөйлеудегі қарастырылып жатқан
формаларды қолданудағы дағдылы жағдайларды айқындаумен, яғни олардың
белгіле бір грамматикалық және лексикалық мәтіндердегі қызметтерін
(функцияларын) сипаттаумен аяқталып жатады.
Қазіргі кезде көптеген ғалымдар, әсіресе, Ресейлік ғалымдар тілдің екі
жақты сипатын мойындайды. В.Фон Гумбольдтың кезінде тілдің ой мен дыбысты
біріктіріп тұратындығы туралы айтылған болатын. Сонда тіл ой дүниесі мен
дыбыс дүниесінен тұрады. Қазіргі ғалымдар ойлар дүниесін, адамның
жинақтаған өмірлік тәжірибесі мен білімін тілдің мазмұн өрісі деп, ал
оларды жеткізетін көптеген дыбыстық құралдарды оның жеткізу өрісі деп атап
жүр. Аталған екі жақты ғалымдар әр түрлі түсініп, әр түрлі қорытынды
шығарады. Бірақ біз қарастырып отырған концепция жағынан тілдің екі жағы
деп дыбыстар әлемі мен ой әлемін назарға алынады. Бұл ең жалпы түрде
алынған жіктеу. Енді бұл жіктеу әрі қарай тағыда бөліне түседі. Алдымен,
ойлар әлемі дегенді тілдің мазмұн өрісі деп қабылдауға болады. Ал дыбыстар
әлемі дегенді тілдің сол мазмұнды жеткізу өрісі деп түсінген абзал.
Мысалы,..Аты аузыма түспей тұрғанын қарашы!..Осы үйге құдамын деп келе
беруші еді ғой..Е, е, Байман , Байман! (Ж.А) деген мәтінді алайық. Мұнда,
біріншіден, сөйлеушінің белгілі кісінің есімін бір сәтке ұмытып қалып, тек
шырамытып қана тұрғандығы туралы мазмұн бар. Екіншіден, сөйлеуші өз
санасында іздестірулер жүргізіп барып, нәтижеде есімін тауып алғандығы
туралы мазмұн бар. Дәл сол сәтте Е, е, Байман, Байман! деген сөз тілінен
еріксіз-ерікті түрде шығып кетеді. Бұл тіл жүйедегі, мазмұн өрісіне бір
мысал. Енді осы бір мазмұнды білдіру, жеткізу жағына тоқталып көрейік. Кез
келген сөйлеушінің санасында алдымен ой пайда болады. Содан соң сол ойды
сыртқа шығару, тыңдаушыға жеткізу туралы екінші қадам жасалады. Осы тұста
А. Байтұрсынұлының шығарма сөзге қатысты айтқанын тілдік мазмұнға қатысты
келтіруге болады. Сөз шығарудан бұрын шығарушы айтатын пікірін қай ретпен
жазатынын мерзімдеп, жоспарлап алады: онысы неден бастап, неден соң нені
айтып, немен аяқталатынын белгілеп алу болады дейді (13, 171 б.). Бұл
процесс түрлі қалыпта, және түрлі пішінде әрбір автордың басынан өтетін
процесс. Ол ойды белгілі бір дыбыстардың тізбегінен жасалған сөздер арқылы
жеткізу – ең оңай жол. Бірақ қай сөз сол мазмұнды толыққанды аша
алатындығын ойластыру қерек. Жоғарыдағы мысалымызда естен шыққан есімді
ұмытқандығы туралы хабар ...аты аузыма түспей тұрғанын қарашы!... деген
құоылым арқылы беріліп тұр.
Енді тыңдаушыдан да есімді еске түсіруге көмек болады ма деген ниетпен
осы үйге құдамын деп келе беруші еді ғой деген сөйлем қолданылады. Осы
сөйлемде біз қарасытырып отырған демеулік шылау қолданылып отыр. ғой
демеулігін дәстүрлі грамматикада нақтылау мәнді демеулік деп қараймыз.
Бірақ, мұның мазмұнды жеткізудегі функционалдық қызметі өте маңызды екенін
ұмытпау керек. Бұл сөйлемде ғой демеулігі арқылы сөйлеуші, 1) ден
тыңдауышының есіне түсірну мәнін; 2) ден оны өз ойынан да іздестіру мәнін;
3) ден есімнің табылуға жақын қалғандығы туралы мәнді білдіріп отыр.
Сонда тіл мазмұн мен мазмұнды жеткізуден құралады. Қазақ тіліндегі
демеулік шылауларды қолданыстағы мағынасы мен қызметі тұрғысан
қарастырағанда, тілдің осы екі өрісі ең басты рөл ойнайды. Ф.де Соссюр мен
Л.Ельмслевтердің тұжырымдарына қарағанда, мазмұн өрісі де, оны жеткізу
өрісі де құрам (субстанция) мен формадан (немесе құрылым) тұрады. Соған
сәйкес мазмұнның субстанциясы мен мазмұнның формасы және жеткізудің
субстанциясы мен жеткізудің формасы туралы айтады. Демеулік шылаулардың
грамматикалық формалары, оным мағыналық топтарытілдің мазмұнды жеткізу
өрісіне жатады. Сол жеткізу өрісінің субстанциясы мен формасы грамматикалық
форма және грамматикалық мағына түрінде қарастырылып жүр. Демеулік шылаулар
тілді жеткізу өрісінің формасы жағынан сөз болғанда, оның сыртқы дыбыстық
жамылғышын түсінеміз. Мысалы, ғой демеулігі ғ+о+й дыбыстарының қосындысы.
Ал ол форманың жасалу материалын білдірудің субстанциясына жатқызуымыз
керек. Мысалы, ғой демеулігін айтуға қажетті материалдарды жатқызамыз.
Тілді жеткізу өрісінің әлдеқайда тереңде тілдің мазмұн өрісі жатады. Ол
мазмұн алуан түрлі сөздер белгілі бір логикалық-грамматикалық заңдылықтар
бойынша бір-бірімен тіркесіп, мәтін құрағанда пайда болады. Демеулік
шылауларды бұл тұрғыда қарауымыз олардың осы мәтіннің жалпы мазмұнына
қосатын үлесін айқындайды. Тілдің бұл екі өрісінің астарында ойлау мен ойды
сыртқа шығару жатады.
Сөйлеу мазмұнын (жеке сөйлеу мағынасы мен бүтіндей бір мәтін мағынасы)
тілдік құралдар арқылы берілген мазмұн негізінде мәтінмен және дәл осы
сөйлеу шарттарындағы сөйлеуші мен тыңдаушының тәжірибесі мен білімінің
элементтеріне тән сөйлеу жағдайымен дискурс ұғымына кіретіндердің
барлығымен өзара байланысатын сөйлеуші (жазушы) тарапынан беріліп, тыңдаушы
(оқушы) тарапынан қабылданатын ақпарат деп түсіндіріледі. Осылайша, сөйлеу
мазмұны мына қайнар көздерден тұрады:
1. мәтіннің тілдік мазмұны
2. мәтіндік ақпарат
3. ситуациялық ақпатар
4. энциклопедиялық ақпарат
5. берілетін және қабылданатын мағына мазмұнына қатысты барлық
прагматикалық (қатып, тұрақтап қалған) элементтері. Мәтіннің мазмұн
өрісінің семантикалық құрылымы сөйлеу әрекетіндегі нақты тілдік
мағыналардың құрама бөлшекерімен (конфигурация) анықталады.
Бұл қайнар көздердің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Мәтіннің тілдік мазмұны дегенде мәтін құрамындағы барлық мағыналардың
жиынтығын түсінеміз. Мысалы, тірі жанның қай-қайсысы болса да азапты
өлімнің аузына апарып беру оңай дейсің бе? (Б.М) деген сөйлемдегі барлық
сөздердің мағыналарының жалпы жиынтығын осы мәтіндегі тілдік мазмұн деп
қабылдаймыз.
Мазмұнды жеткізу формасы арқылы тілдің дыбыстық бірліктерінің
қалыптасуы жасалады. Демеулік шылауларды кез-келген кездейсоқ дыбыстық
комбинация еместігін, тыңдаушыға нақты бір мазмұнды жеткізу үшін септігін
тигізе алатын дыбыстық комбинациялар деп қабылдаған дұрыс. демеуліктерді
дыбыс, фонема, буын, қосымша деп атамай, жеке сөз деп атауымыз, ең алдымен,
осымен себептеседі.
Бұл тұрғыда, қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынлвтың мына
пікіріне тоқталмай өтуге болмайды: Айтушы ойын өзі үшін айтпайды. Өзге
үшін айтады. Сондықтан ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керек.
Оның үшін айтушы сөйлейтін тілін жақсы қолдана білуі тиіс. Яғни әр сөздің
мағынасын жақсы біліп, дұрыс сөйлемді тізе білуі тиіс дейді. (13,178) Яғни
автордың жеке ойлары және оны жүзеге асыру тікелей тілдің функционалдық
қызметіне байланысты мәтіннің құрылымына оның мағынасына әсерін тигізеді.
Ғалымның пікіріне қарағанда, тілдің мазмұнды жеткізу өрісі дегенде, тек
дыбыстық жамылғыш қана емес, сонымен бірге әрбір сөздің мағынасы да
салмақты қызмет атқарады. мұнда атаушы сөздердің лексика-грамматикалық
мағынасы, ал демеулік шылаулардың лексика-семантика мағыналары маңызды рөл
ойнайды.
Тілдің функционалдық сипаты туралы А.Байтұрсынов өте жақсы айтқан.
Бірақ оны қазақы терминдермен атаған. Ғалым: тіл қисыны дегеніміз – асыл
сөздің асыл болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым (13,176б) деп
функционалды грамматиканың негізгі міндетін нақтылап алады да лебіз
ғылымының мақсаты асыл сөздердің асыл болатын заңдарын білдіріп, түрлерін
танытып, әдебиет жүзіндеге өнерпаздардың шығарған сөздерінің үлгі-
өнерлерімен таныстырып, сөзден шеберлер не жасағандығын, не жасауға
болатынын көрсету деп, поэтиканың негізгі міндеттерін де айтып өтеді.
(13,176б) Біздің пікірімізше, бұл жерде А.Байтұрсынұлы поэтиканың бірден-
бір тірегі деп ең алдымен тіл заңдылықтарын айтып отыр. Автордың асыл
сөздің асыл болатын заңдарын, шарттары дегенді тілдің мазмұнды жеткізу
өрісі дегенге келіп саяды.
Бұған қарағанда, стилистиканың міндеттерін А.Байтұрсынұлы әдеби
туындының стилистикалық заңдылықтары мен бірлікте зерделгені байқалады.
Ғалымның мына бір пікірі функционалдық грамматиканың анықтамасы сияқты:
Топырақтан иленіп кірпіш жасалған сияқты, дыбыстан құралып сөз жасалған.
Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен, әсіресе, қалауынан болатыны
сияқты әңгіменің түрлі болып шығатындығы тілдің дыбысынан, сөзінен,
әсіресе, сөздің түзілуінен (13,177)
Функционалдық грамматика әр тілдің әр түрлі деңгейлеріне қатысты,
лексикамен, контекстпен өзара байланысты, бірақ бәрі де семантикалық
қызметінің ортақтығы нәтижесінде біріктіріліп, тіл құралдарының біртұтас
жүйесінда қарастырылады. Грамматикалық тіл бірліктерінің принциптері
құрылымдық және функционалдық жақтары функционалды грамматиканың жалпы
грамматика жүйесінде алатын орнын анықтайды. Функционалды грамматика тілдің
жалпы функциялық моделін жасауға қатысы бар. Функция дегеніміз – функциялық
қызметтің, соның атқарылу нәтижесі. Функция әр түрлі тілдік құралдар арқылы
жүзеге асуы және бір тілдік құралдың өзі түрліше қызмет атқаруы мүмкін.
Бұдан шығатын қорытынды тілдің мазмұнды жеткізу өрісі, біріншіден,
дыбыстарға, екіншіден, сөздерге, үшіншіден, сөз тіркестеріне яғни тілдің әр
түрлі деңгейлеріне байланысты болады.
Тілдің жеткізу өрісіндегідей оның мазмұн өрісінде де оны құраушы
формасының арқасында тілдің мазмұндық бірліктері, атап айтқанда, мағыналар
келіп шығады. Мәтіннің мазмұн өрісі – бұл тілдік құралдар арқылы
білдірілген тілдік мағыналардың өзара байланысты сөйлеу әрекеттерімен
құралатын бір семантикалық бүтін. Тілдік мазмұны және тілдік сөйлеу
тұрғысынан қарастырылатын мәтін билатералды жүйе ретінде көрініс табады.
Сөйлеу мазмұны (жеке сөйлеу мағынасы мен бүтіндей бір мәтін мағынасын)
тілдің құралдар арқылы берілген мазмұн негізінде мәтінмен және дәл осы
сөйлеу шарттарындағы сөйлеуші мен тыңдаушының тәжірибесі мен бірінің
элементтеріне тән сөйлеу жағдайы мен, дискурс ұғымына кіретіндердің
барлығымен өзара байланысын сөйлеуші тарапынан беріліп, тыңдаушы тарапынан
қабылданатын ақпарат деп түсіндіріледі.
Демеулік шылаулардың қалыптасу жолдары жалпы шылаулардың даму
жолдарымен байланысты екендігінде дау жоқ. Ал шылауларды ғалымдар басқа сөз
таптарынан ерекшеленіп тұратын сөз табы деп қарастырады. Екінші бір топ
ғалымдар шылауларды сөз табы деп қабылдауға келіспейді. Бұл топтағы
ғалымдар көмекші сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz