Мемлекеттің құрылымдық нысаны
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
І МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8-14
1.2 Мемлекеттің басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15-18
1.2.1 Монархиялық басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19-24
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны –
Республика ... ... ... ... ... ... . ..25-28
1.3 Мемлекеттің саяси режимі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 29-33
ІІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ НЫСАНЫ
2.1 Мемлекетің құрылым
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34-35
2.2 Мемлекеттің әкімшілік - құрылым нысаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .36-37
2.2.1 Унитарлық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .38-39
2.2.2 Конфедерациялық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.40-42
2.2.3 Федерациялық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-47
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ ... ... ... ... 48-51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-54
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55-56
КІРІСПЕ
Осы тақырыпты таңдағаным мемлекеттің түгелдей дерлік басқару нысанын,
құрылымын біліп, зертеп, осы бастаумен кіші болсын еңбегімді білдірткім
келді.
Тақырыптың өзектілігі: Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Мемлекет және
құқық теориясының пәні болып мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен
қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі
түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ол қоғамдық ғылым болған соң, оны
қоғамдық құбылыстар мемлекет пен құқық құрайды. Мемлекет бұл арнайы басқару
және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және
оның дамуын қамтамасыз ететін бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және
арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған
нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні
үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны —
шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет
нысанының үлкен маңызы бар.
Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,
Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,
Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл
бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен
тығыз байланыста дамиды.
Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 жылдық
уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық
принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының
диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-
экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді
Мемлекет және құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары
туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған
білімдер теориясы.
Мемлекеттің белгілері болып табылады:
1.Бұқаралық биліктің болуы
2.Егемендік
3.Аумақтық бөлініс
4.Құқықтың болуы
5.Салықтар жүйесі
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,
мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси
құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың
көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік
институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына – оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар, сонымен
бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,
қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):
-Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен ұйымдарының
тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары сипаттады.
Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты монархиялық және
республикалық болып бөлінеді.
-Мемлекеттік құрылым нысаны – мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен
оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.
Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, федеративтік,
конфедеративтік мемлекеттер жатады.
-Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдарымем
әдістерінің жүйесін көрсетеді және қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдер
жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық
дәрежесін айтады.
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және
арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған
нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні
үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны —
шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет
нысанының үлкен маңызы бар.
Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,
Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,
Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл
бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен
тығыз байланыста дамиды.
Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 - жыл
уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық
принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының
диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-
экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: мемлекеттің құрылым нысанын жан-жақты ашып
көрсетіу.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- мемлекет нысаны, түсінігі және белгілерін зерттеу;
- мемлекеттің құрылымы нысанына тоқталу;
- мемлекеттің саяси режимі мен белгілерін қарастыру;
- мемлекеттердің унитарлық, конфедерациялық, федерациялық түсінігін
анықтау;
-Қазақстан Республиасын унитарлық мемлекет ретінде қарастыру.
Зерттеу нысаны. Мемлекеттің құрылымы нысаны
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үщ бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы
және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес
келеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. ҚР Конституциясы басқа да
заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқа
байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.
Жалпы осы жұмысымда әсіресе Қазақстан Республикасындағы басқару нысанына
және құрылымын жан-жақты ашып көрсетіп ,толығырақ тоқталатын боламын.
І. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық
мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаны
үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың
демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік
процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Европа континентіне, Жапоня және
Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгі
ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
тоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.
Сонымен бірге мемлекеттің дамуына діни факторлар да әсерін тигізеді.
Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән
нышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп
фактілерді терең зерттеу керек.
Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым және саяси
режим нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. Басқару нысаны -
бұл мемлекеттік биліктің жоғары органдарыны өкілеттіктерінІң өзара
қатынасы, олардың құрамы мен кұрылу тәртібі. Басқару нысаны жоғары билікті
жалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруына
байланысты ерекшеленеді. Мемлекеттің нысаны негізінде үш сыңардан тұрады;
1.Мемлекеттік басқару нысаны.
2.Мемлекеттік құрылымы.
3.Саяси режим [1.15б.].
Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің
ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір
нысанының көп варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш
элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің
екінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін
Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны белгілі, бұл Ресей
федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін
істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр.
АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде
федерацияны сақтау мақсаты мемлекетгің негізгі нысаны болды. Фашистік режим
құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады.
Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде
басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың карым-қатынастары қандай приициппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады
Мемлекеттік басқару нысаны деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқару
нысаны монорхия және республика болып екіге белінеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары:
Басқару нысаны – жоғарғы мемлкеттік органдардың құрылуы мен ұйымдасуының
тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары
сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты
монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
Мелекеттік құрылым нысанында – мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекет пен
оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.
Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, (Біртұтастық),
федеративтік және конфедеративтік (достастық) мемлекеттер жатады [2.63б.].
Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен
әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, және саяси (мемлекеттік) режимдерге бөлінеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары – мемлекеттік нысанының құрамы, ол жоғары
мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәптіпті
және олардың тұрғындарымен қарым-қатынас сипаттайды.
Жоғары мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент),
заң шығару органы, үкімет.
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің ішкі
құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлық
органдарының белгілі қарым-қатынастыраның, оның құрайтын органдарының
бөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі нысанында мазмұны диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты [3.95б.].
Демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика
немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттері көбіне
монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ
мемлекеттерінің философтары Аристотель, Мнтеске, Локк, Вашингтон, Де-Голль
мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген, Мемлекеттің тарихи дамуы процесінде
оның нысанына бірнеше жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар
жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге,
мұхитқа шықса бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады.
Аралда орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизация-лардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайды – Хуанхэ, Египетте, Ніл, Вавилонда – Тигр және Евфрат, Үндістанда
Ганг. Шығыс мемлекеттерде – монархия, Еуропада – шектелген монархия немесе
республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңіздің
жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанның
географиялық жағдайы екі- Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен
көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттің
дамуына едәуір нұсқан келтіріп отыр.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізді,
Ежелгі –Феодалдық немесе Шығыс мемлекеттерде рулы қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейін қамтылып келеді. (Ману заңдарында, солистік жинағында –
салическая правда Орыс мемлекетінің жинағында – Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылыс туралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы жеке меншікті бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мәндетті
болған. Бұл туралы Ману заңдарында Айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерді көпке дейін
сақталып келеді. Саяси жағдай топтардың арасындағы қарым-қатынас
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельд, Гитлер. Пиончет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатына мәлім (Греция,
Рим, Швецария, Белгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесе
ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізді. Ресей, Үндістан Америка,
Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады. Сондықтан оларды
мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша бір ұлттық
мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия
федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік процесін және
тарихын жақсы білу ерек. 19 ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшін
күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германия
капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ.
Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерден тұрады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы – түріктер, бергі атасы
– қыпшақтар өмір сүрген 15 ғасырда қазақ хандығы құрылып, өзінің тәуелсіз
мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы 20 ғасырда
болды. Сондықтан Қазақстан Республикамыздың қазіргі Конституциясы біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет болып жарияланады.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық
мемлекеттердің басқару нысанына бұранғы метрополия мемлекеттердің нысаны
үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың
демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік
процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония және
Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген кнституциялық монархиясын үлгі
ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді
[4.62б.].
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі және
жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай,
Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Лениннің
саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болады.
Тек қана Еуразия емес, Куба, Въетнам, Корея, Африканың мемлекеттерінің
тарихына ықпал жсағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман, католик
христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар. Сонымен,
мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең зерттеу
керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді - басқару нысаны,
мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде, мемлекеттің
нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшелік-терімен байланысты
екені мәлім.
Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп нұсқалары бар. Мемлекеттің
дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады.
Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі – Ресей федерациясының негізгі
принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны
белгілі. Бұл Ресей федерациясының мыктылығын көрсету, негізгі принциптерін
сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші
орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы
соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі нысаны
болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі
бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары
демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын
белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика болып екі
түрге бөлінеді.
Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаны
жатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік – жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір
– бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағы
байланыстар. Мемлекеттің құрылым – ұлттық мемлекеттік қатынастарды,
әкімшілік территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Жоғарыда
айтып кеткендей мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық, федеративтік
және конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны
Мемлекеттік басқарудың нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика деп екі
түрге бөлінеді.
Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтан
оның билігі- мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір
Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Европа
мемлекеттерінде еркек адамдарға да әйел адамдарға да беріле береді (Ресей,
Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндай
жағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Наполеон,
Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англияда
мемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаның
қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнеше
ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия).
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия
–монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған
биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше түрлері
бар. Ең бірінші шексіз монархия –Шығыс деспотия (Египет, Вавилон, Қытай,
Жапония) монархтың қолында өте күшті экономикалық функциялары жиналған, ал
бұл қызметі осы айтқан мемлекеттердің географиялық және ерекше экономикалық
жағдайларымен байланысты.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталды. Оның
екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархияларда
мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революциялар
өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерінің
жартысынан айырылады, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілі
мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару формасын республика
деп атайды. Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып
құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет
қолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар
мен органдарды халық белгілі бір кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер
мен органдар республика болмайды. Республиканың ең бірінші түрі-Греция,
Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың
басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын, ал
азаматтары болып 20 жасқа толған ерекек адамдар, ата-анасы Афинаның
азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын
пайдалана алатын адамдар саналатын.
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пер премьер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Федерация. Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама
мемлекет- күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.
Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және
әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерін
өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқы
билік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бір
мемлекет болуға тиіс.
Мемлекеттің басқару нысаны
Монархия
Республика
Көне шығыс мемлекеттері: Көне Афин мемлекеті
Вавилон, Египет, Үндістан
Көне Рим мемлекеті Рим
аристократиялық
Республикасы
Алғашқы феодалдық Спарта
аристократиялық
мемлекеттер республикасы
Шектеулі монархия Орта ғасырда Қала
республикалар
Шексіз монархия Парламенттік республика
(Австрия, Италия)
Конституциялық монархия Президенттік республика (АҚШ)
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердің
одағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация- белгілі
мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы.
Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын,
заңдарын, мемлекеттік аппараты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын.
Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдау
керек[5.215б.].
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны.
Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бүкіл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі. Сондықтан
оның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және
кейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік
Европа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді
(Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі мүмкін:
Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Вильгельм Оранский. Англияда даңқты
революция арқылы монархия түпкілі патшаның орнағаны белгілі. Монархияның
көшуінің үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан
сайланды (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару
формасында кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистік
партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды.
Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің
қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің
басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару
функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атымен шарт
құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау
мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдік
қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретін болды. Королдердің
сарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің міндетінде болды. Королді асырау
мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер королден және монархиядан
басын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизавета II мұра
жалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады, екі баласы және қызы
некесін бұзып, ажырасып кетті. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан
"Король Англияға керек пе?" деп сұрастырғанда, 66 проценті монархия да,
король де сақталсын деп жауап берді
Сонымен Монархияда мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Абсолютгік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оның
қолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекет
аумағында онын билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,
барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзінің
еркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінін әрекеттері үшін
ешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құл
иеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңінен
пайдаланылады, казіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,
Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей І917
жылға дейін абсолюттік монархия болған.
Конституциялық, (шектелген) монархияда мемлекеттік билік жүргізетін
монархтын билігі мемлекеттік органмен, негізінде парламентпен шектеледі.
Мысалы, Непал, Марокко, Ұлыбритания, Нидерланды, Жапония, Бельгия т.б. Осы
мемлекеттердің конституциялары бойынша император, король мемлекет басшысы
болғанмен, олардың биліктері заң шығару саласында билік жүргізу құқықтары
шектелген. Бельгияда король мемлекет басшысы, министрлерді өзі
тағайындайды, ал заң шығару қос палаталы парламент құзырында. Шектелген
монархияда атқарушы билік премьер-министрдін қолында.
Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады. Дуалистік (дуализм —
лат. диаііз — екі жақты) монархияда (Кувейт, Непал) монархтың билігі заң
шығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето қою кұқы сақталады, ал
басқа атқарушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік білдіреді, министрлерді
өзі тағайындайды, үкімет монарх алдында есеп береді[6.38б.].
Билік - монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монархия
негізінде абсолютгік монархиядан парламенттік монархияға өтудін негізгі
сатысы.
Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді,
жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да
бірнеше түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия -Шығыс деспотия (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерін
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бүл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик XIV, Петр I, Екатерина II, Елизавета
I, Фридрих II, Үдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекетті
55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген мен" — сөзі бүкіл
Европаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады, заңды
өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзі
басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық
өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істеген
жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өте
сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заң
шығару және ажарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкімет
басшысы және министрлерді тағайындайды, бірақ олар парламенттің алдында
жауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейін
ғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкімет
қызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадан
сайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкімет
өзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Казақ хандығында
парламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.
Сол заманның Билер кеңесі өзінін, мемлекеттік мәртебесі бойынша ханның
билігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-тіршілігіне
сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең жоғарғы сот
органы ханнын ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім кабылдауы
Билер кенесінін құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазақ
қоғамында атқарушы билік ханның кольшда шоғырланған. Билер кеңесі
шығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік
жүргізуді мұрагерлік жолмен кабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер
бойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз
мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан
батыл қимыл әрекеттер жасауға құкылы.
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл
монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі.
Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан.
Үндістанның патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардың
айтқан ақылдарын және олар құрған Кеңесін сый-лауға тиісті. Патша
брахмандардың жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе
алмайды, заң шығару немесе сот функция-ларын олардың Кеңесі қатыспаса
атқара алмайды.
Орта ғасырларда Европа мемлекеттерінде сословиелік —өкілдік
монархиялар пайда болды. Европа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:
шіркеу кызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды кұрайтын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметін күшейтіп заң шығару ұсынысын қолына алды, кейін заң шығару билігін
өзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген эскери
қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма сегунат деп аталды.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп
аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында калған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорқады, ал король феодалдардың.
Бірақ, тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құкық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Европа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх - мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейіи оппозицияға кетті. Парламент королдің мұқтажына керек
ақшаны береді, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер мо-
нархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақ-тылығы, сәні,
ертеден келс жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары,
тірі халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партияларда бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтіп әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мем-лекетке
келген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атымен мерекелерімен құттықтау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[7.215б.].
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны – Республика
Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен
белгілі мерзімге құрылатын болса, осында мемлекеттік басқару формасы
-республика деп аталады.
Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет
қолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар мен
органдарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен
органдар республикада болмайды. Республикаиың ең бірінші түрі - Греция,
Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың
басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын. Ал
азаматтары болып 20 жасқа толған еркек адамдар, ата-анасы Афинаның
азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын
пайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, әйел адамдар, метистер, шет
елдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ. Грецияның
негізгі органы - халық жиналысы, ол барлық кызметкерлерді сайлаған, олардан
есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін, заң шығарды. Басқа
органдар 500 жүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер, белгілі
уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта республикасы
жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға азаматтардың бәрі емес,
тек қана ақсүйектері жіберіледі.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика —
қала (Псков, Новгород, Бремен, Любск, Венеция, Фло-ренция).
Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргесін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді. Деспотиялық
режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді. Сонымен,
мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды. Президенттік республикада
билік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару билік-
президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот органдарында.
Президентті халық сайлайды. АҚШ-та 4 жылда бір рет президенттік сайлауы
өтеді. Президент- мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті өзі басқарады,
Сенаттың келісімімеп министрлерді тағайындайды, әскер оған бағынады.
Президент-республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір президенттік
республикаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті басқарады.
Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің алдында
жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір мсмлекеттерде
президент премьер-министрден басқа бірнешс министрлерді өзі тағайындайды,
ал қалған министрлерді премьер-министрдің өзі парламенттің келісімімен
тағайындайды. Мемлексттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, және
парламент белгілі қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағанда
келісімін береді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сот
қызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмір
бойлы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдарды әрбір мемлекеттерде
ерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те қатысады. Үш билік
бір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуінің
ара-қатысын реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне
жартылай президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы
бойынша Франция, Турция).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер-министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінетін. Президенттік
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Сонымен, өкімет парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін істей
алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикаларда
президент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттік
республикаларға Италия жатады.
Сонымен Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы
бір мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканың
мынандай сипаттары бар:
Мемлекет басшысы сайлау арқылы өкілеттілікке ие болды.
Мемлекет басшысы өзінін, функцияларын арнайы белгіленген мерзімде атқарады.
Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларын
атқарады.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент
сайлаған үкіметке тиесілі болады:
2) президенттік. бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де басшысы
болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және оларды
қызметінен босатады:
3) аралас. бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып
құрайды.
Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет басшысы,
үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттін жоғарғы
лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады
(мысалы, Казақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы қарулы күштердің бас
қолбасшысы, парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялык мағанада
президент парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірак, практикада көптеген
елдерде бар (Қазақстан).
Парламенттік республикада заң шығарушы орган — парламент ең жоғары орган
болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие. Олар
билікті іске асыруда парламенттін алдында жауапты. Егер парламент үкіметке
сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары тиіс. Мұндай жағдайда
президент парламентті таратуға құқы бар. Парламентгік басқару жұйесі
Италияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда калыптасқан.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтык ой-пікір
негізінде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XX
ғасырдың басында ірі қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы
Қазақ елінің уставы деген еңбегінде (қазақ халкының тұңғыш
конституциясынын жобасы) парламенттік республика құру идеясын жақтайды'.
Аралас басқару формасында президенттік және парламентгік басқару жүйесінін
мемлекетке кажетті деген талаптар мен институттар енгізіледі. Мысалы,
Франция .
Кеңестер республикасы 1917 жылы Кеңес өкіметі орнағаннан кейін пайда болған
мемлекеттік форма. Мәні жағынан саяси билікті алған большевиктердін
диктатурасын бекітті. Кенестер республикасында билікті болу мулдем
жойылады, бір партияның билігі, идеологиясы үстемдік етеді. Кеңестер-
өкілетгі орган ретінде формальды түрде сайлау аркылы болғанымен коммунистік
партияға тәуелді. Мемлекетте тоталитарлык режим үстемдік етеді,
демократиялық институттар тұншықтырылады. Кеңестер республикасында
парламентін функциялары коммунистік партиясының диктатурасымен жоққа
шығарылады. [8.125б.].
1.3 Мемлекеттің саяси режимі және белгілері
Мемлекеттік нысанның соңғы элементі -саяси режим. Бұл режим деген сөзді екі
мағынада қолданады. Біріншші -саяси режимді мемлекеттің бүкіл саяси
жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси режимді мемлекеттің
қолданатын әдістері деп түсінуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
І МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8-14
1.2 Мемлекеттің басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15-18
1.2.1 Монархиялық басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19-24
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны –
Республика ... ... ... ... ... ... . ..25-28
1.3 Мемлекеттің саяси режимі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 29-33
ІІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ НЫСАНЫ
2.1 Мемлекетің құрылым
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34-35
2.2 Мемлекеттің әкімшілік - құрылым нысаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .36-37
2.2.1 Унитарлық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .38-39
2.2.2 Конфедерациялық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.40-42
2.2.3 Федерациялық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-47
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ ... ... ... ... 48-51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-54
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55-56
КІРІСПЕ
Осы тақырыпты таңдағаным мемлекеттің түгелдей дерлік басқару нысанын,
құрылымын біліп, зертеп, осы бастаумен кіші болсын еңбегімді білдірткім
келді.
Тақырыптың өзектілігі: Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Мемлекет және
құқық теориясының пәні болып мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен
қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі
түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ол қоғамдық ғылым болған соң, оны
қоғамдық құбылыстар мемлекет пен құқық құрайды. Мемлекет бұл арнайы басқару
және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және
оның дамуын қамтамасыз ететін бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және
арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған
нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні
үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны —
шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет
нысанының үлкен маңызы бар.
Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,
Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,
Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл
бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен
тығыз байланыста дамиды.
Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 жылдық
уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық
принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының
диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-
экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді
Мемлекет және құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары
туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған
білімдер теориясы.
Мемлекеттің белгілері болып табылады:
1.Бұқаралық биліктің болуы
2.Егемендік
3.Аумақтық бөлініс
4.Құқықтың болуы
5.Салықтар жүйесі
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,
мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси
құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың
көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік
институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына – оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар, сонымен
бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,
қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):
-Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен ұйымдарының
тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары сипаттады.
Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты монархиялық және
республикалық болып бөлінеді.
-Мемлекеттік құрылым нысаны – мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен
оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.
Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, федеративтік,
конфедеративтік мемлекеттер жатады.
-Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдарымем
әдістерінің жүйесін көрсетеді және қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдер
жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық
дәрежесін айтады.
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және
арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған
нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні
үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны —
шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет
нысанының үлкен маңызы бар.
Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,
Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,
Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл
бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен
тығыз байланыста дамиды.
Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 - жыл
уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық
принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының
диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-
экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: мемлекеттің құрылым нысанын жан-жақты ашып
көрсетіу.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- мемлекет нысаны, түсінігі және белгілерін зерттеу;
- мемлекеттің құрылымы нысанына тоқталу;
- мемлекеттің саяси режимі мен белгілерін қарастыру;
- мемлекеттердің унитарлық, конфедерациялық, федерациялық түсінігін
анықтау;
-Қазақстан Республиасын унитарлық мемлекет ретінде қарастыру.
Зерттеу нысаны. Мемлекеттің құрылымы нысаны
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үщ бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы
және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес
келеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. ҚР Конституциясы басқа да
заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқа
байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.
Жалпы осы жұмысымда әсіресе Қазақстан Республикасындағы басқару нысанына
және құрылымын жан-жақты ашып көрсетіп ,толығырақ тоқталатын боламын.
І. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық
мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаны
үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың
демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік
процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Европа континентіне, Жапоня және
Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгі
ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
тоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.
Сонымен бірге мемлекеттің дамуына діни факторлар да әсерін тигізеді.
Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән
нышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп
фактілерді терең зерттеу керек.
Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым және саяси
режим нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. Басқару нысаны -
бұл мемлекеттік биліктің жоғары органдарыны өкілеттіктерінІң өзара
қатынасы, олардың құрамы мен кұрылу тәртібі. Басқару нысаны жоғары билікті
жалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруына
байланысты ерекшеленеді. Мемлекеттің нысаны негізінде үш сыңардан тұрады;
1.Мемлекеттік басқару нысаны.
2.Мемлекеттік құрылымы.
3.Саяси режим [1.15б.].
Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің
ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір
нысанының көп варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш
элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің
екінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін
Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны белгілі, бұл Ресей
федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін
істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр.
АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде
федерацияны сақтау мақсаты мемлекетгің негізгі нысаны болды. Фашистік режим
құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады.
Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде
басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың карым-қатынастары қандай приициппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады
Мемлекеттік басқару нысаны деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқару
нысаны монорхия және республика болып екіге белінеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары:
Басқару нысаны – жоғарғы мемлкеттік органдардың құрылуы мен ұйымдасуының
тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары
сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты
монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
Мелекеттік құрылым нысанында – мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекет пен
оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.
Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, (Біртұтастық),
федеративтік және конфедеративтік (достастық) мемлекеттер жатады [2.63б.].
Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен
әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, және саяси (мемлекеттік) режимдерге бөлінеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары – мемлекеттік нысанының құрамы, ол жоғары
мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәптіпті
және олардың тұрғындарымен қарым-қатынас сипаттайды.
Жоғары мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент),
заң шығару органы, үкімет.
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің ішкі
құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлық
органдарының белгілі қарым-қатынастыраның, оның құрайтын органдарының
бөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі нысанында мазмұны диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты [3.95б.].
Демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика
немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттері көбіне
монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ
мемлекеттерінің философтары Аристотель, Мнтеске, Локк, Вашингтон, Де-Голль
мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген, Мемлекеттің тарихи дамуы процесінде
оның нысанына бірнеше жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар
жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге,
мұхитқа шықса бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады.
Аралда орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизация-лардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайды – Хуанхэ, Египетте, Ніл, Вавилонда – Тигр және Евфрат, Үндістанда
Ганг. Шығыс мемлекеттерде – монархия, Еуропада – шектелген монархия немесе
республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңіздің
жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанның
географиялық жағдайы екі- Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен
көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттің
дамуына едәуір нұсқан келтіріп отыр.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізді,
Ежелгі –Феодалдық немесе Шығыс мемлекеттерде рулы қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейін қамтылып келеді. (Ману заңдарында, солистік жинағында –
салическая правда Орыс мемлекетінің жинағында – Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылыс туралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы жеке меншікті бұзбайтын,
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мәндетті
болған. Бұл туралы Ману заңдарында Айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерді көпке дейін
сақталып келеді. Саяси жағдай топтардың арасындағы қарым-қатынас
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельд, Гитлер. Пиончет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатына мәлім (Греция,
Рим, Швецария, Белгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесе
ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізді. Ресей, Үндістан Америка,
Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады. Сондықтан оларды
мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша бір ұлттық
мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия
федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік процесін және
тарихын жақсы білу ерек. 19 ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшін
күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германия
капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ.
Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерден тұрады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы – түріктер, бергі атасы
– қыпшақтар өмір сүрген 15 ғасырда қазақ хандығы құрылып, өзінің тәуелсіз
мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы 20 ғасырда
болды. Сондықтан Қазақстан Республикамыздың қазіргі Конституциясы біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет болып жарияланады.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық
мемлекеттердің басқару нысанына бұранғы метрополия мемлекеттердің нысаны
үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың
демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік
процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония және
Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген кнституциялық монархиясын үлгі
ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді
[4.62б.].
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі және
жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай,
Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Лениннің
саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болады.
Тек қана Еуразия емес, Куба, Въетнам, Корея, Африканың мемлекеттерінің
тарихына ықпал жсағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман, католик
христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар. Сонымен,
мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең зерттеу
керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді - басқару нысаны,
мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде, мемлекеттің
нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшелік-терімен байланысты
екені мәлім.
Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп нұсқалары бар. Мемлекеттің
дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады.
Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі – Ресей федерациясының негізгі
принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны
белгілі. Бұл Ресей федерациясының мыктылығын көрсету, негізгі принциптерін
сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші
орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы
соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі нысаны
болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі
бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары
демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын
белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика болып екі
түрге бөлінеді.
Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаны
жатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік – жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір
– бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағы
байланыстар. Мемлекеттің құрылым – ұлттық мемлекеттік қатынастарды,
әкімшілік территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Жоғарыда
айтып кеткендей мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық, федеративтік
және конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны
Мемлекеттік басқарудың нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика деп екі
түрге бөлінеді.
Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтан
оның билігі- мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір
Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Европа
мемлекеттерінде еркек адамдарға да әйел адамдарға да беріле береді (Ресей,
Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндай
жағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Наполеон,
Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англияда
мемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаның
қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнеше
ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия).
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия
–монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған
биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше түрлері
бар. Ең бірінші шексіз монархия –Шығыс деспотия (Египет, Вавилон, Қытай,
Жапония) монархтың қолында өте күшті экономикалық функциялары жиналған, ал
бұл қызметі осы айтқан мемлекеттердің географиялық және ерекше экономикалық
жағдайларымен байланысты.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталды. Оның
екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархияларда
мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революциялар
өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерінің
жартысынан айырылады, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілі
мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару формасын республика
деп атайды. Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып
құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет
қолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар
мен органдарды халық белгілі бір кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер
мен органдар республика болмайды. Республиканың ең бірінші түрі-Греция,
Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың
басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын, ал
азаматтары болып 20 жасқа толған ерекек адамдар, ата-анасы Афинаның
азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын
пайдалана алатын адамдар саналатын.
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пер премьер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Федерация. Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама
мемлекет- күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.
Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және
әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерін
өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқы
билік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бір
мемлекет болуға тиіс.
Мемлекеттің басқару нысаны
Монархия
Республика
Көне шығыс мемлекеттері: Көне Афин мемлекеті
Вавилон, Египет, Үндістан
Көне Рим мемлекеті Рим
аристократиялық
Республикасы
Алғашқы феодалдық Спарта
аристократиялық
мемлекеттер республикасы
Шектеулі монархия Орта ғасырда Қала
республикалар
Шексіз монархия Парламенттік республика
(Австрия, Италия)
Конституциялық монархия Президенттік республика (АҚШ)
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердің
одағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация- белгілі
мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы.
Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын,
заңдарын, мемлекеттік аппараты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын.
Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдау
керек[5.215б.].
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны.
Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бүкіл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі. Сондықтан
оның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және
кейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік
Европа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді
(Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі мүмкін:
Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Вильгельм Оранский. Англияда даңқты
революция арқылы монархия түпкілі патшаның орнағаны белгілі. Монархияның
көшуінің үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан
сайланды (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару
формасында кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистік
партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды.
Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің
қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің
басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару
функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атымен шарт
құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау
мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдік
қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретін болды. Королдердің
сарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің міндетінде болды. Королді асырау
мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер королден және монархиядан
басын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизавета II мұра
жалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады, екі баласы және қызы
некесін бұзып, ажырасып кетті. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан
"Король Англияға керек пе?" деп сұрастырғанда, 66 проценті монархия да,
король де сақталсын деп жауап берді
Сонымен Монархияда мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Абсолютгік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оның
қолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекет
аумағында онын билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,
барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзінің
еркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінін әрекеттері үшін
ешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құл
иеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңінен
пайдаланылады, казіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,
Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей І917
жылға дейін абсолюттік монархия болған.
Конституциялық, (шектелген) монархияда мемлекеттік билік жүргізетін
монархтын билігі мемлекеттік органмен, негізінде парламентпен шектеледі.
Мысалы, Непал, Марокко, Ұлыбритания, Нидерланды, Жапония, Бельгия т.б. Осы
мемлекеттердің конституциялары бойынша император, король мемлекет басшысы
болғанмен, олардың биліктері заң шығару саласында билік жүргізу құқықтары
шектелген. Бельгияда король мемлекет басшысы, министрлерді өзі
тағайындайды, ал заң шығару қос палаталы парламент құзырында. Шектелген
монархияда атқарушы билік премьер-министрдін қолында.
Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады. Дуалистік (дуализм —
лат. диаііз — екі жақты) монархияда (Кувейт, Непал) монархтың билігі заң
шығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето қою кұқы сақталады, ал
басқа атқарушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік білдіреді, министрлерді
өзі тағайындайды, үкімет монарх алдында есеп береді[6.38б.].
Билік - монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монархия
негізінде абсолютгік монархиядан парламенттік монархияға өтудін негізгі
сатысы.
Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді,
жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да
бірнеше түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия -Шығыс деспотия (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерін
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бүл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик XIV, Петр I, Екатерина II, Елизавета
I, Фридрих II, Үдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекетті
55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген мен" — сөзі бүкіл
Европаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады, заңды
өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзі
басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық
өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істеген
жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өте
сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заң
шығару және ажарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкімет
басшысы және министрлерді тағайындайды, бірақ олар парламенттің алдында
жауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейін
ғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкімет
қызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадан
сайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкімет
өзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Казақ хандығында
парламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.
Сол заманның Билер кеңесі өзінін, мемлекеттік мәртебесі бойынша ханның
билігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-тіршілігіне
сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең жоғарғы сот
органы ханнын ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім кабылдауы
Билер кенесінін құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазақ
қоғамында атқарушы билік ханның кольшда шоғырланған. Билер кеңесі
шығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік
жүргізуді мұрагерлік жолмен кабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер
бойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз
мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан
батыл қимыл әрекеттер жасауға құкылы.
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл
монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі.
Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан.
Үндістанның патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардың
айтқан ақылдарын және олар құрған Кеңесін сый-лауға тиісті. Патша
брахмандардың жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе
алмайды, заң шығару немесе сот функция-ларын олардың Кеңесі қатыспаса
атқара алмайды.
Орта ғасырларда Европа мемлекеттерінде сословиелік —өкілдік
монархиялар пайда болды. Европа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:
шіркеу кызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды кұрайтын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметін күшейтіп заң шығару ұсынысын қолына алды, кейін заң шығару билігін
өзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген эскери
қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма сегунат деп аталды.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп
аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында калған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорқады, ал король феодалдардың.
Бірақ, тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құкық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Европа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх - мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейіи оппозицияға кетті. Парламент королдің мұқтажына керек
ақшаны береді, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер мо-
нархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақ-тылығы, сәні,
ертеден келс жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары,
тірі халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партияларда бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтіп әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мем-лекетке
келген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атымен мерекелерімен құттықтау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[7.215б.].
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны – Республика
Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен
белгілі мерзімге құрылатын болса, осында мемлекеттік басқару формасы
-республика деп аталады.
Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет
қолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар мен
органдарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен
органдар республикада болмайды. Республикаиың ең бірінші түрі - Греция,
Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың
басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын. Ал
азаматтары болып 20 жасқа толған еркек адамдар, ата-анасы Афинаның
азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын
пайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, әйел адамдар, метистер, шет
елдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ. Грецияның
негізгі органы - халық жиналысы, ол барлық кызметкерлерді сайлаған, олардан
есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін, заң шығарды. Басқа
органдар 500 жүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер, белгілі
уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта республикасы
жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға азаматтардың бәрі емес,
тек қана ақсүйектері жіберіледі.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика —
қала (Псков, Новгород, Бремен, Любск, Венеция, Фло-ренция).
Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргесін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді. Деспотиялық
режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді. Сонымен,
мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды. Президенттік республикада
билік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару билік-
президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот органдарында.
Президентті халық сайлайды. АҚШ-та 4 жылда бір рет президенттік сайлауы
өтеді. Президент- мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті өзі басқарады,
Сенаттың келісімімеп министрлерді тағайындайды, әскер оған бағынады.
Президент-республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір президенттік
республикаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті басқарады.
Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің алдында
жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір мсмлекеттерде
президент премьер-министрден басқа бірнешс министрлерді өзі тағайындайды,
ал қалған министрлерді премьер-министрдің өзі парламенттің келісімімен
тағайындайды. Мемлексттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, және
парламент белгілі қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағанда
келісімін береді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сот
қызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмір
бойлы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдарды әрбір мемлекеттерде
ерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те қатысады. Үш билік
бір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуінің
ара-қатысын реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне
жартылай президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы
бойынша Франция, Турция).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер-министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінетін. Президенттік
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Сонымен, өкімет парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін істей
алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикаларда
президент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттік
республикаларға Италия жатады.
Сонымен Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы
бір мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканың
мынандай сипаттары бар:
Мемлекет басшысы сайлау арқылы өкілеттілікке ие болды.
Мемлекет басшысы өзінін, функцияларын арнайы белгіленген мерзімде атқарады.
Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларын
атқарады.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент
сайлаған үкіметке тиесілі болады:
2) президенттік. бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де басшысы
болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және оларды
қызметінен босатады:
3) аралас. бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып
құрайды.
Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет басшысы,
үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттін жоғарғы
лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады
(мысалы, Казақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы қарулы күштердің бас
қолбасшысы, парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялык мағанада
президент парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірак, практикада көптеген
елдерде бар (Қазақстан).
Парламенттік республикада заң шығарушы орган — парламент ең жоғары орган
болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие. Олар
билікті іске асыруда парламенттін алдында жауапты. Егер парламент үкіметке
сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары тиіс. Мұндай жағдайда
президент парламентті таратуға құқы бар. Парламентгік басқару жұйесі
Италияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда калыптасқан.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтык ой-пікір
негізінде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XX
ғасырдың басында ірі қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы
Қазақ елінің уставы деген еңбегінде (қазақ халкының тұңғыш
конституциясынын жобасы) парламенттік республика құру идеясын жақтайды'.
Аралас басқару формасында президенттік және парламентгік басқару жүйесінін
мемлекетке кажетті деген талаптар мен институттар енгізіледі. Мысалы,
Франция .
Кеңестер республикасы 1917 жылы Кеңес өкіметі орнағаннан кейін пайда болған
мемлекеттік форма. Мәні жағынан саяси билікті алған большевиктердін
диктатурасын бекітті. Кенестер республикасында билікті болу мулдем
жойылады, бір партияның билігі, идеологиясы үстемдік етеді. Кеңестер-
өкілетгі орган ретінде формальды түрде сайлау аркылы болғанымен коммунистік
партияға тәуелді. Мемлекетте тоталитарлык режим үстемдік етеді,
демократиялық институттар тұншықтырылады. Кеңестер республикасында
парламентін функциялары коммунистік партиясының диктатурасымен жоққа
шығарылады. [8.125б.].
1.3 Мемлекеттің саяси режимі және белгілері
Мемлекеттік нысанның соңғы элементі -саяси режим. Бұл режим деген сөзді екі
мағынада қолданады. Біріншші -саяси режимді мемлекеттің бүкіл саяси
жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси режимді мемлекеттің
қолданатын әдістері деп түсінуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz