Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары-техногенді экожүйелер
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары.техногенді экожүйелер.
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі мәселесі.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін факторлар
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
1.7 Мұнаймен ластанған топырақтарды тазарту үшін өсімдік.фитомелиораттарды қолданудың жетістіктері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары.техногенді экожүйелер.
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі мәселесі.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін факторлар
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
1.7 Мұнаймен ластанған топырақтарды тазарту үшін өсімдік.фитомелиораттарды қолданудың жетістіктері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының қарқынды дамып келе жатқан экономикасының басты факторларының бірі болып газ және мұнай өндіріс салалары саналады. Қазіргі кездегі мұнай өндіру және өңдеу технологиялары әлемдік стандарттарға бағыталғанымен, бұл үрдістерде қоршаған ортаны ластау деректері үнемі орын алатыны анық. Экологтардың пікірлері бойынша, қоршаған ортаны ластаушы заттардың ішінде мұнай мен оның өнімдері басты орындарды иемденеді. Мұнай өнімдері қоршаған ортаға өндіру, тасымалдау және өңдеу кездеріндегі технология тізбектерінде әртүрлі себептемен үнемі түсіп отырады. Сонымен қатар, бұл үрдістерде әртүрлі дәрежелердегі апаттарда жиі орын алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі ең өндіріс салалары дамыған аймақ. Облыс арқылы мың шақырымға жуық «КазМұнайгаз» компаниясының магистральді мұнай құбырлары өтеді, бұл аймақтарда шикі мұнай апатының болу мүмкіншіліктері өте жоғары. Шымкент қаласында «Петро Казахстан Ойл Прадактс» (ПКОП) ірі мұнай өңдеу мекемесі орналасқан. Өндіріс технологиясына сәйкес, бұл мекемеде әр кезеңдік тізбектерден кейін шлам мен қосалқы өнімдер бөлініп шығады. Сонымен қатар, осы технологиялық тізбектерде де мұнайдың әртүрлі өнімдерімен топырақты ластау қауіпіде жоғары. Қазіргі кезде, осы аталған себептемен ластанған жер көлемі жүз гектардан асады.
Қала территориясындағы мұнай өнімдерін мол пайдаланатын мекеменің бірі – Жылу энергия орталығы (ЖЭО). Қалық саны миллионға жуық, Шымкент қаласын жылумен қамтамасыз ету үшін қажетті отын ретінде қою мазут және салярка сияқты мұнай өнімдері пайдаланылады. Сонымен қатар, қала ішінде орналасқан жанар-жағармай сату бекеттеріде мұнай өнімдерінің жеңіл түрлерімен айналадағы топырақты ластаушы факторлардың бірі болып табылады.
Мұнай өнімдері өте қауіпті экотоксиканттар қатарына жатады.
Мұнай және оның өнімдері өсімдіктерге токсикологиялық әсер ететін, негізгі техногенді факторларға жатады. Қоршаған ортаға түскен мұнай өнімдері топырақта жинақталуға қабілетті, ол олардың баяу деструктурленуімен байланысты. Мұнайдың ыдырауы нәтижесінде, түрлі органикалық ұшқыш қосылыстар түзіледі, олар атмосфералық ауаны бүлдіреді, ал мұнай шламының қалдықтары топырақтың физико-химиялық қасиеттерін нашарлатады, осыдан топырақ өсімдіктердің қалыпты өсуімен дамуына жарамсыз болады. Ластаушы факторлардың тұрақты және ұзақ мерізімді әсер етуі, өсімдіктердің түрлік құрамының өзгеруімен көрінетін, фитоценоз құрылғысының (структурасының) бұзылуына әкеледі. Мұнай өнімдерімен жоғары дәрежеде ластанған территориялар егіншілікке жарамсыз болып, пайдалы жер айналымынан шығып қалады. Мұндай территориялардың беткі қабаттары су және жел эррозияларынан қорғалмаған, антропогенді деградирленген және құлазыған жер сипатында болады [8].
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының қарқынды дамып келе жатқан экономикасының басты факторларының бірі болып газ және мұнай өндіріс салалары саналады. Қазіргі кездегі мұнай өндіру және өңдеу технологиялары әлемдік стандарттарға бағыталғанымен, бұл үрдістерде қоршаған ортаны ластау деректері үнемі орын алатыны анық. Экологтардың пікірлері бойынша, қоршаған ортаны ластаушы заттардың ішінде мұнай мен оның өнімдері басты орындарды иемденеді. Мұнай өнімдері қоршаған ортаға өндіру, тасымалдау және өңдеу кездеріндегі технология тізбектерінде әртүрлі себептемен үнемі түсіп отырады. Сонымен қатар, бұл үрдістерде әртүрлі дәрежелердегі апаттарда жиі орын алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі ең өндіріс салалары дамыған аймақ. Облыс арқылы мың шақырымға жуық «КазМұнайгаз» компаниясының магистральді мұнай құбырлары өтеді, бұл аймақтарда шикі мұнай апатының болу мүмкіншіліктері өте жоғары. Шымкент қаласында «Петро Казахстан Ойл Прадактс» (ПКОП) ірі мұнай өңдеу мекемесі орналасқан. Өндіріс технологиясына сәйкес, бұл мекемеде әр кезеңдік тізбектерден кейін шлам мен қосалқы өнімдер бөлініп шығады. Сонымен қатар, осы технологиялық тізбектерде де мұнайдың әртүрлі өнімдерімен топырақты ластау қауіпіде жоғары. Қазіргі кезде, осы аталған себептемен ластанған жер көлемі жүз гектардан асады.
Қала территориясындағы мұнай өнімдерін мол пайдаланатын мекеменің бірі – Жылу энергия орталығы (ЖЭО). Қалық саны миллионға жуық, Шымкент қаласын жылумен қамтамасыз ету үшін қажетті отын ретінде қою мазут және салярка сияқты мұнай өнімдері пайдаланылады. Сонымен қатар, қала ішінде орналасқан жанар-жағармай сату бекеттеріде мұнай өнімдерінің жеңіл түрлерімен айналадағы топырақты ластаушы факторлардың бірі болып табылады.
Мұнай өнімдері өте қауіпті экотоксиканттар қатарына жатады.
Мұнай және оның өнімдері өсімдіктерге токсикологиялық әсер ететін, негізгі техногенді факторларға жатады. Қоршаған ортаға түскен мұнай өнімдері топырақта жинақталуға қабілетті, ол олардың баяу деструктурленуімен байланысты. Мұнайдың ыдырауы нәтижесінде, түрлі органикалық ұшқыш қосылыстар түзіледі, олар атмосфералық ауаны бүлдіреді, ал мұнай шламының қалдықтары топырақтың физико-химиялық қасиеттерін нашарлатады, осыдан топырақ өсімдіктердің қалыпты өсуімен дамуына жарамсыз болады. Ластаушы факторлардың тұрақты және ұзақ мерізімді әсер етуі, өсімдіктердің түрлік құрамының өзгеруімен көрінетін, фитоценоз құрылғысының (структурасының) бұзылуына әкеледі. Мұнай өнімдерімен жоғары дәрежеде ластанған территориялар егіншілікке жарамсыз болып, пайдалы жер айналымынан шығып қалады. Мұндай территориялардың беткі қабаттары су және жел эррозияларынан қорғалмаған, антропогенді деградирленген және құлазыған жер сипатында болады [8].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Минебаев В.Г. К вопросу охраны почвенного покрова в
нефтедобывающих районах. Казань, 1986, 412 с.
2.Исмаилов Н.М. Микробиологическая и ферментативная активность
нефтезагрязненных почв // Восстановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. М., 1988, 258 с.
3.Пиковский Ю.И., Солнцева Н.П. Геохимическая трансформация
дерново-подзолистых почв под влиянием потока нефти // Техногенный Солнцева Н.И. Общие закономерности трансформации почв в регионах добычи нефти.-Восстановление нефтезагрязненных почвенных систем. М. 1988. “Наука”, С.23-42.
4.Пиковский Ю.И. Трансформация техногенных потоков нефти в
почвенных экосистемах.-Восстановление нефтезагрязненных почвенных систем.М.1988. “Наука”, С. 7-22.
5.Киреева Н.А., Юмагузина Х.А., Кузяхметов Г.Г. Рост и развитие
растений овса на почвах, загрязненных нефтью // Сельск. Биология, 1996, № 5, С. 48-54.
6.Киреева Н. А, Мифтахова А. М. Кузяхметов Г. Г. Рост и развитие
сорных растений в условиях техногенного загрязнения.//«Вестник Башкирского университета», №1, 2001 , С. 32-34.
7.Глазовская М.А. Способность окружающей среды к самоочищению //
Природа. 1979., № 3, С.15-20.
8.King D.H., Perry J.J. The origin of fatty acids in hydro-cardon-utlizing
microorganisms Mycrobacterium vaccae. Canad. J.MicrobioL, 1975. V. 21.№1.
9.Кахаткина М.И. Состав гумуса пойменных почв, загрязненных нефтью // Рациональное использование почв и почвенного покрова Западной Сибири. Томск, 1986, 245 с.
10.Абзалов Р.3. Влияние минеральных удобрений на свойства
нефтезагрязненных серых лесных почв лесостепной зоны Башкирии // Восстановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. М., 1988, 364 с.
11.Ильинский В.В., Семяняко М.Н., Юферова С.Г., Трошина Н.Н.,
Коронелли Т.В. Азотно-фосфорные удобрения для стимуляции биодеградации нефтяных УВ в морской среде // Вестник МГУ. Сер. биол. 1991. № 2, С.54-61.
12.Исмаилов Н.М., Пиковский Ю.Ш. Биодинамика загрязненных нефтью почв // Миграция загрязняющих веществ в почвах и сопредельных средах. Л., 1985, С.211-216.
13.Тишкина Е.И., Киреева Н.А. Изменение биохимических и
микробиологических параметров нефтезагрязненных почв: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2., 69 с.
14.Калачников И.Г. Влияние нефтяного загрязнения на экологию почв и
почвенных микроорганизмов // Экология и популяционная генетика микроорганизмов. Свердловск, 1987, С. 88-95.
15.Тишкина Е.И., Киреева Н.А. Изменение биохимических и микробиологических параметров нефтезагрязненных почв: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2., С.129-144.
16.Никифорова Е.М. Полициклические ароматические УВ в выщелоченных черноземах и серых лесных почвах // Почвоведение.1989. № 2, С. 231-236.
17.Славнина Т.П. Влияние загрязнения нефтью и нефтепродуктами на
свойства почв // Мелиорация земель Сибири. Красноярск, 1984, С.312-340.
18.Dzienia Y.S., Westlake D.W.S. Crude oil utilization by fungi. Canad.
J.MicrobioL,1979.V.24.,р.561-564.
19.Голодяев Г.П. Биодеградация нефтепродуктов в почвах и почвогрунтах: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2, С. 142-145.
20.Лиштвин Л.М., Зименко Т.Г. Влияние высоких доз нефтяного
загрязнения на биологическую активность дерново-подзолистых почв // Изв. АН ВССР. 1987. № 2, С. 256-259.
21.Хазиев Ф.Х. и др. Влияние нефтепродуктов на биологическую
активность почвы: Научн. докл. высш. школы. Отд. биолог, наук. 1988. № 10, С. 225-228.
21.Бочарникова Е.Д. Влияние нефтяного загрязнения на свойства серо-
бурых почв Апшерона и серых лесных почв Башкирии: Автореф. дис. ... канд. биол. наук. М., 1990, С. 123-130.
22.Керимов Ф.И. Численность азотфиксирующих микроорганизмов и
азотфиксаторов-биодеструкторов нефти в восточной части среднего и южного Каспия // Изв. АН Азерб. ССР. Сер. биол. 1985. № 4, С. 213-217.
23.Сороматин А.В. Причины и технология нефитяного загрязнения земель в зоне средней тайги Западной Сидири // Мат-лы международ. Научно-практ. Конференции «Рельеф и природопользование предгорных и низкогорных территорий». Барнаул, 2005. С. 307-309.
24.Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности : Аналитически обзор. Алматы, 2002.120 с.
25. Мансуров З.А., Органбаев Е.К., Тулеутаев Б.К. Разработка способа утилизации нефтеотходов и жорожно-строительные материалы на их основе // Нефть и газ. 2000. №1. С.67-75.
26.Исмаилов Н.М. Влияние нефтяного загрязнения на круговорот азота в почве // Микробиология. 1983. Т. 52. № 6, С. 422-426.
27.Перебитюк А.Н. и др. Метаболизм ароматических соединений в
культурах различных штаммов Azotobacter // Бюл. ВНИИСХМ. 1983. № 39, С.332-339.
1.Минебаев В.Г. К вопросу охраны почвенного покрова в
нефтедобывающих районах. Казань, 1986, 412 с.
2.Исмаилов Н.М. Микробиологическая и ферментативная активность
нефтезагрязненных почв // Восстановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. М., 1988, 258 с.
3.Пиковский Ю.И., Солнцева Н.П. Геохимическая трансформация
дерново-подзолистых почв под влиянием потока нефти // Техногенный Солнцева Н.И. Общие закономерности трансформации почв в регионах добычи нефти.-Восстановление нефтезагрязненных почвенных систем. М. 1988. “Наука”, С.23-42.
4.Пиковский Ю.И. Трансформация техногенных потоков нефти в
почвенных экосистемах.-Восстановление нефтезагрязненных почвенных систем.М.1988. “Наука”, С. 7-22.
5.Киреева Н.А., Юмагузина Х.А., Кузяхметов Г.Г. Рост и развитие
растений овса на почвах, загрязненных нефтью // Сельск. Биология, 1996, № 5, С. 48-54.
6.Киреева Н. А, Мифтахова А. М. Кузяхметов Г. Г. Рост и развитие
сорных растений в условиях техногенного загрязнения.//«Вестник Башкирского университета», №1, 2001 , С. 32-34.
7.Глазовская М.А. Способность окружающей среды к самоочищению //
Природа. 1979., № 3, С.15-20.
8.King D.H., Perry J.J. The origin of fatty acids in hydro-cardon-utlizing
microorganisms Mycrobacterium vaccae. Canad. J.MicrobioL, 1975. V. 21.№1.
9.Кахаткина М.И. Состав гумуса пойменных почв, загрязненных нефтью // Рациональное использование почв и почвенного покрова Западной Сибири. Томск, 1986, 245 с.
10.Абзалов Р.3. Влияние минеральных удобрений на свойства
нефтезагрязненных серых лесных почв лесостепной зоны Башкирии // Восстановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. М., 1988, 364 с.
11.Ильинский В.В., Семяняко М.Н., Юферова С.Г., Трошина Н.Н.,
Коронелли Т.В. Азотно-фосфорные удобрения для стимуляции биодеградации нефтяных УВ в морской среде // Вестник МГУ. Сер. биол. 1991. № 2, С.54-61.
12.Исмаилов Н.М., Пиковский Ю.Ш. Биодинамика загрязненных нефтью почв // Миграция загрязняющих веществ в почвах и сопредельных средах. Л., 1985, С.211-216.
13.Тишкина Е.И., Киреева Н.А. Изменение биохимических и
микробиологических параметров нефтезагрязненных почв: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2., 69 с.
14.Калачников И.Г. Влияние нефтяного загрязнения на экологию почв и
почвенных микроорганизмов // Экология и популяционная генетика микроорганизмов. Свердловск, 1987, С. 88-95.
15.Тишкина Е.И., Киреева Н.А. Изменение биохимических и микробиологических параметров нефтезагрязненных почв: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2., С.129-144.
16.Никифорова Е.М. Полициклические ароматические УВ в выщелоченных черноземах и серых лесных почвах // Почвоведение.1989. № 2, С. 231-236.
17.Славнина Т.П. Влияние загрязнения нефтью и нефтепродуктами на
свойства почв // Мелиорация земель Сибири. Красноярск, 1984, С.312-340.
18.Dzienia Y.S., Westlake D.W.S. Crude oil utilization by fungi. Canad.
J.MicrobioL,1979.V.24.,р.561-564.
19.Голодяев Г.П. Биодеградация нефтепродуктов в почвах и почвогрунтах: Тезисы докладов 7 делегатского съезда ВО почвоведов. Ташкент, 1985. Ч. 2, С. 142-145.
20.Лиштвин Л.М., Зименко Т.Г. Влияние высоких доз нефтяного
загрязнения на биологическую активность дерново-подзолистых почв // Изв. АН ВССР. 1987. № 2, С. 256-259.
21.Хазиев Ф.Х. и др. Влияние нефтепродуктов на биологическую
активность почвы: Научн. докл. высш. школы. Отд. биолог, наук. 1988. № 10, С. 225-228.
21.Бочарникова Е.Д. Влияние нефтяного загрязнения на свойства серо-
бурых почв Апшерона и серых лесных почв Башкирии: Автореф. дис. ... канд. биол. наук. М., 1990, С. 123-130.
22.Керимов Ф.И. Численность азотфиксирующих микроорганизмов и
азотфиксаторов-биодеструкторов нефти в восточной части среднего и южного Каспия // Изв. АН Азерб. ССР. Сер. биол. 1985. № 4, С. 213-217.
23.Сороматин А.В. Причины и технология нефитяного загрязнения земель в зоне средней тайги Западной Сидири // Мат-лы международ. Научно-практ. Конференции «Рельеф и природопользование предгорных и низкогорных территорий». Барнаул, 2005. С. 307-309.
24.Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности : Аналитически обзор. Алматы, 2002.120 с.
25. Мансуров З.А., Органбаев Е.К., Тулеутаев Б.К. Разработка способа утилизации нефтеотходов и жорожно-строительные материалы на их основе // Нефть и газ. 2000. №1. С.67-75.
26.Исмаилов Н.М. Влияние нефтяного загрязнения на круговорот азота в почве // Микробиология. 1983. Т. 52. № 6, С. 422-426.
27.Перебитюк А.Н. и др. Метаболизм ароматических соединений в
культурах различных штаммов Azotobacter // Бюл. ВНИИСХМ. 1983. № 39, С.332-339.
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары-техногенді
экожүйелер.
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі
мәселесі.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін
факторлар
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
1.7 Мұнаймен ластанған топырақтарды тазарту үшін өсімдік-фитомелиораттарды
қолданудың жетістіктері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының қарқынды дамып келе
жатқан экономикасының басты факторларының бірі болып газ және мұнай өндіріс
салалары саналады. Қазіргі кездегі мұнай өндіру және өңдеу технологиялары
әлемдік стандарттарға бағыталғанымен, бұл үрдістерде қоршаған ортаны ластау
деректері үнемі орын алатыны анық. Экологтардың пікірлері бойынша, қоршаған
ортаны ластаушы заттардың ішінде мұнай мен оның өнімдері басты орындарды
иемденеді. Мұнай өнімдері қоршаған ортаға өндіру, тасымалдау және өңдеу
кездеріндегі технология тізбектерінде әртүрлі себептемен үнемі түсіп
отырады. Сонымен қатар, бұл үрдістерде әртүрлі дәрежелердегі апаттарда жиі
орын алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі ең өндіріс салалары дамыған
аймақ. Облыс арқылы мың шақырымға жуық КазМұнайгаз компаниясының
магистральді мұнай құбырлары өтеді, бұл аймақтарда шикі мұнай апатының болу
мүмкіншіліктері өте жоғары. Шымкент қаласында Петро Казахстан Ойл
Прадактс (ПКОП) ірі мұнай өңдеу мекемесі орналасқан. Өндіріс
технологиясына сәйкес, бұл мекемеде әр кезеңдік тізбектерден кейін шлам мен
қосалқы өнімдер бөлініп шығады. Сонымен қатар, осы технологиялық
тізбектерде де мұнайдың әртүрлі өнімдерімен топырақты ластау қауіпіде
жоғары. Қазіргі кезде, осы аталған себептемен ластанған жер көлемі жүз
гектардан асады.
Қала территориясындағы мұнай өнімдерін мол пайдаланатын мекеменің
бірі – Жылу энергия орталығы (ЖЭО). Қалық саны миллионға жуық, Шымкент
қаласын жылумен қамтамасыз ету үшін қажетті отын ретінде қою мазут және
салярка сияқты мұнай өнімдері пайдаланылады. Сонымен қатар, қала ішінде
орналасқан жанар-жағармай сату бекеттеріде мұнай өнімдерінің жеңіл
түрлерімен айналадағы топырақты ластаушы факторлардың бірі болып табылады.
Мұнай өнімдері өте қауіпті экотоксиканттар қатарына жатады.
Мұнай және оның өнімдері өсімдіктерге токсикологиялық әсер ететін,
негізгі техногенді факторларға жатады. Қоршаған ортаға түскен мұнай
өнімдері топырақта жинақталуға қабілетті, ол олардың баяу
деструктурленуімен байланысты. Мұнайдың ыдырауы нәтижесінде, түрлі
органикалық ұшқыш қосылыстар түзіледі, олар атмосфералық ауаны бүлдіреді,
ал мұнай шламының қалдықтары топырақтың физико-химиялық қасиеттерін
нашарлатады, осыдан топырақ өсімдіктердің қалыпты өсуімен дамуына жарамсыз
болады. Ластаушы факторлардың тұрақты және ұзақ мерізімді әсер етуі,
өсімдіктердің түрлік құрамының өзгеруімен көрінетін, фитоценоз құрылғысының
(структурасының) бұзылуына әкеледі. Мұнай өнімдерімен жоғары дәрежеде
ластанған территориялар егіншілікке жарамсыз болып, пайдалы жер айналымынан
шығып қалады. Мұндай территориялардың беткі қабаттары су және жел
эррозияларынан қорғалмаған, антропогенді деградирленген және құлазыған жер
сипатында болады [8].
Аридті климат жағдайында жерді тиімді (рациональды) пайдалану
мәселесі өте актуальды (өзекті) болып келеді. Бұл қатынаста, жер
ресурстарын ластаушының көзін анықтау және оларды тазарту әдісінің
жолдарын білумен байланысты сұрақтар негізгі маңызға ие болады.
Мұнайдың токсикологиялық әсеріне төзімді табиғи флора түрлері –
доминантты түрлер тобын құрайды, олар топырақтың рекультивациялану үрдісіне
активті түрде қатысады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің тамырлары
топырақтың үстінгі қабатын қопсыту арқылы оның су-ауа режимін жақсартады,
ол ризосфералы микрофлораның,көмірсутек қосылыстарының
деструктурлеушілерінің тіршілік әрекетінің активтелуіне елеулі дәрежеде
ықпал етеді [2]. Сонымен қатар, өсімдіктер топыраққа метаболизм өнімдерін
түрлі қосылыстар түрінде көмірқышқыл газы, органикалық қышқылдар және
көмірсулар түрінде бөлуі де мұнай және мұнай өнімдерін деструкциялау
үрдісінде белгілі роль атқарады [3]. Мұнаймен ластанған топырақтарды
толығымен қалпына келтіру үшін фитомелиорантты-өсімдіктердің
биорекультивациялық жұмыстардың жалпы циклінде маңызы зор [4].
Біздің зерттеулеріміздің мақсаты мұнаймен ластанған
территориялардың динамикалық өзгеріс ерекшеліктерін және фитоценоздардың
өздігінен қалпына келуін анықтау болды. Зерттеулер Оңтүстік Қазақстан
облысы территориясында мұнайды қайта өңдейтін кәсіпорын ПетроКазахстан
Ойл Продактс (ПКОП) ЖШС-тің өнеркәсіптік зонасында жүргізілді. Зерттеу
объектісі ретінде құмкөл мұнайының күңгірт және түссіз фракцияларымен
ластанған түрлі локальды (жергілікті) участкелер таңдап алынды. Мұнаймен
ластанған территорияларда фитоценоздың түрлік құрамы, доминантты түрлер,
жобалық өсімдік жабыны және оның мозаикалығы, сонымен қатар өсімдіктердің
фитомассасы анықталды. Фитоценоздың түрлік құрамын және доминантты
түрлердің мол кездесуін анықтау үшін Друде және Быков әдістері қолданылды.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлерін анықтау кезінде Иллюстрированный
определитель растений Казахстана, 1969; Флора Казахстана, 9 томды
пайдаланылды. Фитоценоздың түрлік құрамының өзгеріс динамикасын зерттеу
2002жылдан 2007жылға дейін жүргізілді.
ПКОПЖШС территориясының ішіндегі екі анализделуші және бақылаушы
участкелерде фитоценоздың қалпына келу ерекшелігін анықтауда 2002-2006
жылдар аралығында түрлер санының өзгеру динамикасы бағаланды. Анализделуші
ретінде мұнай өнімдерінің күңгірт және түссіз фракцияларымен ластанған, ал
бақылаушы ретінде заут басқармасы маңындағы территория алынды.
Біздің зерттеулеріміздің бақылаушы нұсқасында мұнаймен ластанбаған
территориялар фитоценозының өзгеру динамикасы анализделді, онда топырақтың
беткі қабаты сырттан әкелінген ластанбаған топырақпен алмастырылған.
Алынған анализ нәтижесінің көрсетуінше, мұнаймен ластанған жерді таза
топырақпен алмастырған соң, биотопқа біртіндеп өсімдіктер өсе бастайды.
Одан ары, территорияның ұзақ оқшаулануына байланысты, топырақтың тұрақтылық
(стабильді) жағдайында өсімдіктер арасында бәсекелестік артады және
даминантты түрлер басымдылық көрсете бастайды. Кейбір түрлер бәсекелестікке
шыдамай, шығып қалады. Бес жыл жүргізілген зерттеулерде жеке түрлердің
шығып қалуы 2005-2006 жылдары байқалды. Бақылаушы нұсқада түр мөлшерін
анықтау жылдарында 19-дан 21-ге дейін ауытқып тұрды (1сурет). Сонымен қатар
бәсекелестің мүмкіндік нұсқалары және даминанттардың – доминантты түрлер
саны сырттан әкелінген топырақтағы өсімдік тұқымының қорымен алдын-ала
анықталады. Бақылаушы участке фитоценозында қңтүстік Қазақстанға тән
рудеральды және эфемероидты флоралар басымдылық көрсетті.
36.Киреева Н.А, Тишкина Е.И. Ускорение биодеструкции нефтяных
загрязнений при рекультивации почв Актуальные вопросы биотехнологии
Межвуз.сб.научн.тр. – Уфа,1990. – С.36-44
37.Киреева Н.А. Почвенные микроорганизмы как индикаторы загрязнения
углводородами К реакции организмов в условиях антропогенного окружения
Межвуз. Сб.науч.тр.-Уфа, 1992.С.17-29.
38.Sextone A.J, Atlas R.M, Response of microbical populations in
Arctic tundra soils to crude oil Can.J.Microbiol. -1977. Vol. 23,N10-P.
1327-1333.
39.Киреева Н.А. Микробиологические процессы в нефтезагрязненных
почвах.- Уфа: БашГУ, 1994.-172 с.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2. Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары-техногенді
экожүйелер.
Өнеркәсіптің мұнай-газ саласы, әлемдік экономиканың интенсивті
дамуында негізгі факторлардың бірі ретінде негізгі энергия тасымалдау көзі
болып саналады. Алайда, осы көмірсутекті өнімді өндірумен, тасымалдаумен
және тұтынумен байланысты үрдістер өзімен қатар белгілі бір техногенді
жүктеме (жұмыстар( ала жүреді. Экологтар қазіргі кезде қоршаған ортаны
негізгі ластаушылардың бірі ретінде мұнай және оның өңделген өнімдері деп
есептейді. Қоршаған ортаға мұнай, оны өндіру кезінде, магистральді құбырлар
арқылы тасымалдау кезінде және түрлі маштабтағы апаттар нәтижесінде түседі
[1]. Қоршаған ортаға түскен мұнай өнімдері топырақта және микрорельефтің
түрлі тереңдіктерінде жинақталуға қабілетті, осыдан мұнайөнімдері баяу
деструктурленеді [2].
Қоршаған ортаның негізгі ластаушы көзінің бірі, мұнай және мұнай
өнімдерін өңдеу және сақтау үрдістері кезінде түзілетін, құрамында мұнайы
бар ағын сулар. АҚШ Мұнай институтының мәлімдеуінше (анықтама( мұндай
сулардың құрамында 23-130 мгл мұнай өнімдері ,7,6-61 мгл фенол болады.
Стандарт талабы бойынша, ағын сулардағы мұнайдың және мұнай өнімдеренің
шектік мүмкіндік концентратциясы (ШМК) 25 мгл құрайды. Су тазарту іс-
шаралары, судың кем дегенде ластаушының 85-90%-нан тазаруын қамтамасыз етуі
тиіс [3].
Бұрғылау кезінде қолданылатын сұйықтық құрамындағы бөлшектер
топырақтың тұздануына әкеледі. Жер бетінде төгілген өнделмеген мұнай
битумды қосылыстар түзеді, топырақтың нағыз өнімді алғашқы қабатын
тіршілікке жарамсыз етеді. Бір қарағанда мұнай өнімдерімен ластаған топырақ
аудандары көп емес (сақтайтын орындар, автожағармай бекеттері, автобаз,
дала қосы маңдары( , алайда жыл өткен сайын ластану ареалы арта түсуде.
Өңдеуден бұзылған жердің әр гектары, көрші территориядағы сондай ауданға
залал тигізеді [4].
Әлемдік тәжірибеде мұнай өндірумен және өңдеумен айналысатын
өнеркәсіптерде апаттар жиі болады. 1971 жылы Жапониядағы химиялық кәсіп
орында 173 апат тіркелсе, ал АҚШ-та 3600 апат болған [5]. 1988 жылы
Ұлыбританияда "Пайпер Альфада" мұнай өндіру кезінде апат болып, онда 167
адам қаза болған. Американың "Эксон Валдис" компаниясына 1989 жылы мұнай
төгілуінен келген шығын, 10 миллиард долларға бағаланды [6]. Рессейдің Қиыр
шығысында мұнаймен ластанған топырақ ауданы, тек ауыл шаруашылық жер–суымен
шектелгеннің өзінде 1,2 мың гектарды құрайды [7].
Қоршаған ортаны ластаудың бір жолы, өңдеу кезінде мұнай қалдықтарын
және оның құрамдас компоненттерін өртеу болып келеді. Бұл кезде полициклды
ароматты көмірсутектер (ПАК) және канцерогенді қосылыстар -3,4 -
бенз(а)пирен түзіледі [5].
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі
мәселесі.
Қазақстанның барлық территориясы бірнеше мұнай өндіруші региондарға
(аймақтарға( жіктелген, олар өзара ауа райы-климаттық және ланшафттық
белгілеріне қарай, сонымен қатар мұнайлы ластанудың сапалық-сандық
өлшемдерімен ажыратылады. Мұнайгаз комплексіті кәсіпорындарының қоршаған
ортаға әсері, топырақ және су ресурстарының шаруашылықта пайдалы жер
қойнауынан шығарылып тасталу дәрежесімен анықталады. Мысалы, Каспий аймағы
көп мөлшерде мұнай және газ кен орнымен сипатталады, сонымен қатар қазіргі
уақытта осы аймақта 4,3 млн. га-дан аса жер бұзылған, оның ішінде 1,5 млн.
га техногенді зона, 1,9 – азғындаған (жарамсыз( жайылым, 0,6 –
мұнайөнімдерімен ластанған, және 0,3 млн. га жер радиоактивті ластанған
[9]. 1979 жылы ашылған Тенгиз кен орны әлемдегі ең тереңдерінің бірі.
Тенгиз мұнайы өзінің агрессивтігімен белгілі. Оның құрамында меркаптандар
және күкірт бар [10]. Мұндай типті мұнай металлды жылдам каррозияға
ұшыратындықтан өте қауіпті. Мысал, 1986 жылы Қазақстанда "Тенгиз-37"
скважинасының бұрғылайу кезінде үлкен көлемде мұнай төгілген. Осы апат
зардабын жою 400-ден астам тәулікке созылды [11].
Биологиялық түрлерді пайдалануда оларды қорғау және тепе-теңдікте
сақтау жөніндегі Халықаралық есептің (1997ж.) анықтауынша, Оңтүстік-
Қазақстан облысы Қазақстандағы экологиялық қауіпті аймақтардың екінші
тобына кіреді. ҚР Ауылшаруашылық министрлігіннің жер ресурстары
басқармасының облыстық комитетінің мәлімдеуінше, 01.11.2003ж. жағдайына
қарай жер көлемі облыс бойынша былай бөлінген (мың. га.((
Оңтүстік-Қазақстан облысының жалпы жер көлемі 11724,9 мың.га, оның
ішінде:
– ауылшаруашылық мақсатына – 4543,6
– қосалқы – 3176,9
– орман фонды – 3036,3
– өнеркәсіптік, транспорт, қорғаныс, байланыс және басқа ауылшаруашылық
емес мақсатта – 56
– аса қорғалатын табиғи территориялар – 76,1
– су фонды – 134,1
елді мекенді жерлер – 656,5
облыстан тыс қолданылатын жерлер – 0,9
басқа облдыстардың, мемлекеттердің жер игерушілері пайдалынатын жерлер –
46,2
Мемлекеттік жер кадастыры бойынша, ОҚО-да жердің сапалық сипаты жалпы
өзгермеген (мың.га):
– жарамды (жарамсыз белгілері жоқ(– 1838,8
– тұзданған (сорланған(– 2200,6
– сортаң және сортаңдау комплекстері (жиынтықтары( – 1009,5
– қатты суланған, батпақты, шайылған – 942,0
– тасты (защебненные( – 1017,6
– дефлированные (дефлирленген( – 3108,7.
Облыс территориясының бір бөлігін құмайт топырақ және құмды жер алып
жатыр (864,5 және 3019,5 мың.га). Суармалы жер мөлшегі шамамен 500,4
мың.га. құрайды.
Шымкент қаласының территориясында республикадағы ең ірі мұнайды қайта
өңдейтін кәсіпорын ЖШС Петро Казахстан Ойл Продактс орналасқан, бірнеше
ондаған гектар жерді алып жатыр, онда өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу және
мұнаймен ластанған топырақты тазарту мәселелер бар.
Қазіргі кезде табиғатты қорғау іс-шараларына және экологиялық
зеттеулерге көп назар бөлінуде(аударылңуда(. Мұнай және мұнай өнімдерін
өндіру және қайта өңдеу үрдістерінің (процессов( технологтары әлемдік
стандартқа бағытталған. Алайда, Қазақстанның көптеген өнеркәсіптерінде
экологиялық мәселелер ескі әдістермен шешіледі. Мұнаймен ластанған топырақ,
жақсы жағдайда болса, шлакқа және асфальтқа қайта өңделеді, жаман жағдайда
болса - өртеледі. ҚР экология Министірлігінің статистикалық есебінің
мәліметі бойынша соңғы 7-10 жылда рекультивациялық іс-шаралар, финанстық
қаржыландыру болмғандықтан Қазақстан территориясында іс жүзінде
жүргізілмеген [12].
Топырақ қатты (минералды бөліктер), сұйық (топырақ суы) және газ
тәрізді фазалардан құралған, күрделі полидисперсті үшфазалы жүйе екені
белгілі. Осы үш құраушылардың (құрамдастың( қатнасы, тірі ағзалардың
тіршілік ортасы ретінде топырақтың негізгі физикалық қасиетін көрсетеді.
Химиялиқ қасиеті, топырақтың миниралды элементтерімен қатар, топырақтың
бөлінбейтін құрамдас бөлігі болатын, органикалық заттарға да тығыз
байланысты. Минералды бөлшектердің (қатты фаза) құрамы және көлемі
(мөлшері( топырақтың механикалық қасиетін көрсетеді [12]. Топырақтың
механикалық құрамы және құрылысы - тірі ағзалардың тіршілік ортасы
ретіндегі олардың басты қасиетін қалыптастыру факторлары: топырақтың
аэрациясы, олардың ылғалдылығы және ылғал сіңіргіштігі, жылу өткізгіштік
және термиялық режимі, сонымен қатар жануарлардың топырақта қозғалу
жағдайы, ағаш текті өсімдіктердің тамырының таралуы т.б. Қарап отырсақ, тек
топырақтың механикалық құрамығана оған мұнай өнімдерінің сіңу және оның
қанығу дәрежесін анықтайтын болады.
Микроағзалардың тіршілік әрекеті үшін топырақтың газ алмасу режимінің
маңызы зор. Топырақта оттегі тірі ағзалардың тыныс алуы кезінде және
органикалық қалдықтардың ыдырауы кезінде қарқынды сіңіріледі де, ал СО2
қарқынды бөлінеді.
Топырақтың міндетті компоненттерінің бірі органикалық заттар.
Негізінен органикалық заттар өлі ағзалардың ыдырауы нәтижесінде түзіледі,
экскреттер құрамына кіреді. Органиканың бір бөлігі топырақтың өзінде
түзілсе, көп мөлшері жербеті экожүйесінен түседі. Органикалық заттардың
құрамы әртүрлі, оны лигнин, клетчатка, терпендер (эфир майлары), шайырлар,
қосалқы заттар және т.б. құрайды. Органикалық заттардың (көбнесе ароматты
түзілістер) малекулаларының бір бөлігі полимерленеді де, олардың
бұзушы-микроағзалардың әсеріне төзімділігін арттырады. Осылайша гумус
түзіледі. Топырақтың өнімділігі оның құрамындағы гумуспен анықталады.
Гумус құрамы және басқа сипаттамалар бойынша топырақ қабаттары
біркелкі емес. Осыдан, топырақтанушылар мынадай топырақ горизонттарын
(жиектерін( ажыратады( А, В, С. А0 – жиегі орман жабынына немесе дала
жабынына (войлок( сейкес келеді, А1 – қарашірікті – аккумулятивті
(органикалық заттарға бай), А2 – элювиальды (органикалық заттар шайылған
жиек), В – иллювиальды жиек (көбнесе сазды немесе құмды), оттегімен
біріккен,және С – жиегі аналық жыныс [13].
Осылайша, топырақта биологиялық зат айналымымен қатысты, трофикалық
үрдістердің ұзына бойы (вертикальды) құрылымының орны бар. Жоғарыда
айтылғандай, тіршілік етуге қолайлы және мүмкіндігінше тығыз қоныстаған
(заселённый( жиек – А1 екені анықталды. Онда тірі ағзалардың бай жүйесі
құралған. Тап осы жиек мұнайдың беттік төгілуі кезінде максималды
ластанады.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
Мұнайлы ластану жаңа экологиялық жағдай туғызады, осыдан барлық табиғи
биоценоздар қатарларының (звеньев( терең өзгеруіне немесе олардың толық
трансформациялануына әкеледі. Барлық мұнаймен ластанған топырақтардың жалпы
ерекшелігі, педобионттардың (топырақ мезо - және микрофауналары және
микрофлоралары( сандық өзгерістері және әр түрлілердің шектелуімен
көрінеді. Педобионттардың түрлі топтарының ластануға жауап беру әрекетінің
типтері бірдей емес:
- топырақ мезофаунасы жаппай өлімге ұшырайды : аппаттан соң үш күннен кейін
топырақ жәндіктерінің көп түрлері толығымен жойылады немесе
бақылаушының 1%-тейін құрайды. Олар үшін күшті уландырушы мұнайдың жеңіл
фракциялары болып келеді;
- қысқа уақытты ингибриленгеннен кейін топырақ микроағзаларының жүйесі,
мұнайлы ластануға сан мөлшерінің артуымен және активтілігінің күшейуімен
жауап береді. Ең алдымен, бұл көмірсутек тотықтырғыш бактерияларға
қатысты, ластанбаған топырақтармен салыстырғанда олардың саны бірден
артады. Көмірсутектерді утилизатциялаудың түрлі этаптарына қатысатын
арнайы топтар жетіледі;
- микроарганизмдердің максималды саны ферментатция жиегіне сәйкес және оның
кемуі топырақтағы көмірсутек концентрациясының азаюымен байланысты.
Микробиологиялық активтіліктің негізгі жарылысы мұнайдың табиғи жолмен
деградациялануының екінші этапына түседі;
- топырақтағы мұнайдың ыдырау үрдісі кезінде, микроағзалардың жалпы саны
фондық мағынаға жуықтайды, бірақ мұнай тотықтырғыш бактериялар саны тағы
көп уақытқа шейін мұнайлы ластанған топырақтардағы (оңтүстік тайга 10-20
жыл) сондай топтардан артық болады;
- экологиялық жағдайдың өзгеруі өсімдік ағзаларының фотосинтездеуші
белсенділігін тежейді. Ең алдымен бұл топырақ балдырларының дамуында
көрінеді: олардың біртіндеп әлсіреуі және бір топты екінші топтың ығыстырып
алмастыруы немесе барлық альгофлораның жойылуы. Әсіресе балдырлардың дамуын
өңделмеген (сырая( мұнай және миниралды сулар ингибарленді (тежейді(;
- жоғарғы өсімдіктердің, көбнесе астық тұқымдастарының фотосинтездеуші
функциясы өзгереді. Эксперименттердің көрсетуінше, оңтүстік тайга
жағдайында жоғары дозалы ластану (20 лм2) кезінде өсімдіктер бір жылдан
соң да ластанған жерлерде қалыпты жетіле алмайды;
- зерттеулердің көрсетуінше, ластанған топырақтарда көптеген топырақ
ферменттерінің активтілігі төмендейді. Ластанудың барлық жағдайында
топырақтағы гудролазалар, протеазалар, нитроредуктазалар, дигодрогеназалар
ингибирленеді, топырақтың уреаздық және каталаздық активтілігі біршама
артады.
- топырақтың тыныс алуы да мұнайлы ластанудың алғашқы кезінде айқын жауап
береді, микрофлора көмірсутектің көп мөлшерімен басылған кезде, тынысалу
интенсивтігі төмендейді, микроағзалардың санының артуымен тыныс алу
итентенсивтігі артады [13,14].
Мұнайлы ластану ортаның физико – химиялық параметрлерін шартты түрде
өзгертеді, метоболиттік активтілігі жоғары азғана түрлерінің бөлініп
қалуына байланысты, микроағзалардың түрлік мөлшері кемиді [15,16].
Сондықтан мұнаймен ластанған топырақтың биогенділігінің артуы, катаболиттік
активтіліктің артуы микроағзалардың сан мөлшерінің артуынан, сонымен қатар
топырақ микроағзаларының комплекстік құрылымының өзгеруінен болуы мүмкін
[17,18].
Микроағзалар түрлерінің әртүрлілігінің қатаң шектелуі – мұнаймен
ластанған топырақтардың жалпы ерекшелігі. Ол көмірсутектердің және олардың
ыдырау өнімдерінің автотрофты ассимиляциямен қысымына, топырақтың ферментті
пуласының ингибирленуіне негізделген [19]. Әр түрлі топырақ типтерінде
микроағзалардың түрлік құрамының түрліше болуы, олардың көмірсутектерге өте
сезімталдығын анықтайды, сонымен қатар микроағзалар жүйесінің түрлік
құрамын және жеке түрлердің сандық қатынастарының өзгеруіне әкеледі.
Нәтижесінде, экологиялық көзқарас бойынша, тұрақсыз қауымдастық құралады
(түзіледі( [13]. Бұл тұрақсыздық, шамамен, табиғаты сукцессионды болуына
және микроағзалардың тіршілігінің негізгі энергия көзін – мұнай
көмірсуларының конвейерлі қайта өңдеуіне негізделуі мүмкін. Мұнайлы ластану
энергияның сыртқы көзі болып табылады, олар топырақтың микробиоценозының
жеткілікті тұрақсыз жағдайын қалыптастырады және сақтайды. Тұтас алғанда
сукцессияның сонғы этапы топырақ микроағзалары жүйесінің жалпы сан
мөлшерінің, суммарлы биомассасының және метоболиттік активтілігінің
төмендеуімен сипатталады [13].
Түрлі авторлар, мұнайлы ластану топырақ микробиотасының түрлік
құрамына елеулі әсер ететінін растайтын фактілер келтіреді.Топырақтың
мұнаймен ластануына көк – жасыл балдырлар біршама тұрақты болып келеді
екен, бірақ Chlorophyta, Xanthophyta, Bacillariaphyta бөлімінің балдырлары
үшін мұнайдың төмен концентрациясының өзі-ақ жойғыш болады (құртады(, ал
мұнайдың жоғары концентрациясы көпшілігіне 15 см дейінгі тереңдіктегі
барлық балдырлардың жойылуына әкелген. Көпжылдық зерттеулердің көрсетуінше
оңтүстік тайга зонасында ормандағы шымды – күлді (дерновоподозлистный(
топырақтардың микробиоценозына мұнайлы ластанудың әсерінен, топырақтың
мұнаймен 22 лм2 дозада ластануы ұзақ уақытты жағымсыз экологиялық эффект
туғызған – микробиоценоз құрылымының қайта қалыптасуы көрінген (байқалған(
[20,21]. Амилолиттік микробтар қауымдастығы мысалында микробиоценоздардың
ұйымдасуын анықтау, шымды – күлгін топыраққа енгізілген сапалық
ерекшкленетін төрт мұнай концентрацясы интервалын бөліп алуға мүмкіндік
береді. Бұл интервалдар топырақтың микробтық жүйелері реакциясының
типтеріне басқа токсиканттармен ластануына сәйкес келеді [22].
Осылайша, топырқтың мұнаймен ластану кезінде топырақ микроағзалары
жүйесінде маңызды, әйтсе де түрлі бағыттағы өзгерістер болады. Ластанған
территорияларда биогеоценоздардың табиғи жолмен ре генерациялануы процесі
(үрдісі( баяу жүреді, ескеретін жағдай экожүйенің түрлі ярустарының қалпына
келу жиілігі (темп( түрліше болады, микроағзаларға және өсімдік жабынына
қарағанды жәндіктердің сапрофиттік жүйесі өте баяу қалыптасады, бұзылған
топырақтың пионер өсімдіктері көбнесе балдырлар болып келеді.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін
факторлар
Топыраққа мұнай түскеннен соң, оның тікелей деграциялану үрдісі
(процесс( басталатыны белгілі, онда бастапқы кезде абиотикалық үрдістер
даминант (басым( болады [23].
Топырақтағы мұнай көмірсуларының деградациялануының физико-химиялық
механизмнің біршама маңыздысы булану болады. Алғашқы тәулікте мұнай дағының
үстінгі қабатынан жазғы уақытта 15% - ке дейін мұнай булануы мүмкін, оның
80% -ті техникалық бензин, 22%-ті керосинді, бірақ мазут компоненттерінің
тек 0,3%-тін құрайды [24], яғни, мұнай көмірсутегінің буланып ұшқыштығының
маңызы зор. Осы көрсеткіштері арқылы мұнайдың тез қайнайтын фракциялары
ерекшеленеді( н-алкандар және С10 – ға дейінгі изоалкандар және топырақтан
булану арқылы жеңіл элиминирленетін, моноциклді қосылыстар (бензол, толуол
және т.б.(. Керосинді (С11–С13), газойлды (С14–С17) және жеңіл майлардың
немесе солярлы (С18–С25) фракциялардың көмірсутектері аз буланып ұшады, ал
майлайтын немесе машина майлары (С26–С35) және гудронды (С36–С60
және оданда жоғары) фракциялар іс – жүзінде физико – химиялық желденіп
ұшпайды [25]. Осыған байланысты климаттық жағдайдың да маңызы зор, яғни
оңтүстік аудан топырақтарында мұнай компоненттерінің абиотикалық желденіп
ұшу үрдісі, солтүстікке қарағанда жылдам жүреді. Мұнай компоненттері,
топырақ бөлшектерімен түрліше әрекеттесі, топырақтың тік қапталынан
таралады. Топырақ профилі (қапталы( бойымен мұнайдың вертикальді (тік(
қозғалысы кезінде, гумусты жиекте (горизонтта( мұнайдың жоғары қосылысты
компоненттері жинақталады, төменгі жиекке (горизонтқа( негізінен төменгі
молекулярлы қосылыстар жинақталады: мұнайдың қарапайым құрылысты төменгі
молекулалы парафинді нафтенді және ароматты көмірсутектері. Топырақтың
үстінгі бетінде мұнай химиялық тотығады және ішін ара фотототығады. Алайда,
абиотикалық тотығудың баяу жүретінін ескеру керек, сондықтан мұнай
көмірсуларының көп мөлшерде бұзылуы олардың биохимиялық тотығу үрдісімен
байланысты, ал ол тек мұнай тотықтырғыш микроағзалардың қатысуымен жүзеге
асады.
Микроағзалар мұнай көмірсутектерінің залалсыз (зиянсыз( қосылыстарға
трансформациялау (айналдыру( реакциясындағы негізгі биокатализоторлар болып
табылады және сондықтан тотықтандырғыш микроағзаларының функциясына
(қызметіне( мүмкіндігінше қолайлы жағдай жасау мұнайдың биодеградациялау
эффектілігіне әсер ететін негізгі факторлар.
Микроағзалардың интенсивті жетілуі үшін қажетті факторлар, топырақтағы
минералды тұздардың концентрациясы, ылғалдылық, температура және ауаның
болуы, активті қышқылдылық болып табылады [26].
Психрофильді микроағзалар, өте баяу болса да, минус 1,1°C-ға дейінгі
температурада да мұнай өнімдерін тотықтыра алады деген мәләметтер бар [27].
Термофильді көмірсутектотықтырғыш бактериялардың ішінде қәзіргі кезде, 60°С-
ден жоғары температурада өсетін микроағзалар белгілі [28], дегенмен 45°С
кезіде микроағзалар әрекеті толығымен әлсірейді және мұнай ыдырауы болмайды
деп есептеледі [29]. Алайда, топырақта мұнай ыдыратушы микроағзалардың
дамуына оптималды деп мезофильді жағдайды– 20-30°С есептеу керек, басқа
мәліметтер бойынша оптимальды болып 30-40°С [30] табылады.
Көпшілік мұнай тотықтырғыш микроағзалар аэробты болғандықтан,
көмірсутектердің биодеградадциясында негізгі ролге – оттегі ие болады [31].
Анаэробты жағдайда биодеградадция жылдамдығы өте аз [32]. Сондықтан,
көбнесе оттегінің жеткілікті болуы, биодеградадция жылдамдығының лимиттелу
(шегіне жеткізу( факторы болып табылады[33]. Тап осыған байланысты
ылғалдылығы жоғары немесе ауыр механикалық құрамды структуралы
топырақтарда мұнайөнімдерінің биодеградадциясы іс жүзінде жүрмейді. Ауадағы
оттегінің диффузиялану жылдамдығы суға қарағанда үш ретке жоғары екені
белгілі, микробты биодеградация зонасына оттегінің жеткізілуіне мүмкіндік
жасайтын жерді қопсыту және тағы басқа іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы
зор.[34]
Мұнай тотықтырушы микроағзалар толығымен кепкен-құрғақ жерде дами
алмайтыны белгілі.Топырақтағы су мөлшері қанығу дәрежесі арқылы- соңғы
абсалютті құрғақ (0%)-тен толық су басумен (100%) анықталады. Топырақ
зонларының бірқатарының мысалында, ылғалдылық топырақтың микробиологиялық
активтілігіне әсер ететіні және топырақтың қасиетіне байланысты
микробиологиялық активтілік максимумы 7%-тен 30%- ке дейін топырақтың
абсалютті ылғалдылығынан ауытқуы мүмкіндігі анықталды [35], ол топырақтың
толық ылғалсиымдылығының немесе суармалы ылғалсиымдылығының 60% -на сәйкес
келеді. [36]. Ылғалдылық аз мөлшерде болған жағдайда, судың
жеткіліксіздігі, су артық болғанда, ауаның жеткіліксіздігі лимитирлейтін
фактор ретінде көрінеді [37].
Топырақ қышқылдылығы, микроағзалардың оптимальді (барынша( дамуы дамуы
үшін, әр түрінде түрліше болады. Әдетте бактериялар рН мәні нейтральді
жағдайға жақын болғанда - рН 6,0-7,5 [122], aл мицелиальды саңырауқұлақтар
және ашытқылар - әлсіз қышқылды ортада жақсы дамиды (рН 3,5-6,0). Блекброг
[38], рН көрсеткіші циклдыкөмірсутектердің деградадциясы кезінде лимиттеуші
болатынын, атап көрсетеді . Сонымен қатар, екі бірлікті диапазонды рН
өзгерісі мұнай биодеградадциясына елеулі ықпал етпейді деген көзқарас бар
[39].
Температураның және аэрацияның қолайлы жағдайлары болған кезде, табиғи
ортада мұнай өнімдерінің биодеградадциялануын лимиттеуші негізгі фактор
минералды қорек элементтерімен қамтамасыз етілуі болып келеді. Бұл
тәуелділік микроағзалардың көмірсутектерді көбірек интенсивті қабылдауының
активті өсу үрдісінде орны болуына негізделген [40]. Миниралды қорек
элементтері жетіспеген жағдайда микроағзалардың өсуі шектеледі, және
микроағзалардың көмірсутектерді пайдалануы тек тіршілік әрекетін сақтауға
- энергия шығынына негізделген. Мұнай тотықтырғыш микроағзалардың өсүін
қамтамасыз ететін қоректік элементтер ішінде негізгілері азот пен фосфор
түзушілер болады. Алайда М.В. Гусев және соавторлары [41] ең алғаш рет
толық факторлы эксперимент әдісімен, азоттың және фосфордың аз мөлшерде
болуы дизельді отынның ыдырауына әсер етпейтінін көрсетті және тек азоттың
424 мгл және фосфордың 178 мгл концентрациясында (10 және 28 С
температурада) Mycobasterium mucosumga оның ыдырау стимуляциясы байқалған.
Басқа мәліметтер бойынша, минералды тыңайтқыштарды қосу, дұрысында
биодеградациялану жылдамдығын 5-10 есе арттырады.
Аммонидің және фосфаттың, қоректік ортада микроағзалардың өсуіне
оптимальды концентрациялары өте төмен (500-1000мгл аммони және 50-100
мгл фосфат), ал топырақ жағдайына қарай авторлар азоттың түрлі дозаларын
(мөлшерін) ұсынады және бірдей пікір жоқ. Мысалы, Сандвик соавторларымен
бірге [39] 600кгга ұсынады, ал басқалары [40] гектарына 1,5 тоннадан
артық. Көптеген авторлар [42,43,44] оптималды қатынас ретінде С:N=9:1
келтіреді, диапозонында көмірсутек концентрациясы 0,1%-тен 10% -дейін.
Мұнайда ~ 75% көмірсутек және 1 га қалыңдығы 0-20 см жерде 3 млн.кг
топырақ бар екені белгілі. Осыдан, 0,1% концентрациялы мұнайда С:N=9:1
негізге алып қайта есеп жүргізгенде, азотты 225 кгга енгізу керек екні
белгілі, ал 10% мұнай дозасында 20 тоннага алынады. Екінші жағынан азотты
тыңайтқыштардың өзі 1000кгга концентрациядан жоғары болғанда фито- және
микробтоксикантты қасиет көрсететіні белгілі [44].
Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің ыдырауын стимульдеуші азоттың
оптимилды концентрациясы жөніндегі сұрақ қазіргі кезге дейін жауапсыз.
Көптеген авторлар азотты аммонилы формада енгізуді ұсынады. [45-
49,50,51], азот нитратты формада қолданылса рН – ты қышқылдыққа қарай
өзгертеді және ол мұнайдың ыдырау үрдісін ингибирлеуі мүмкін.
Фосфорлы қорек көзі ретінде ортофосфор қышқылының тұздарын қолдануға
болады (мысалы, моноаммонийфосфатта, монокалийфосфаттар, аммофос(. Мұнайдың
микроағзалармен активті деструкциялануы үшін қажетті фосфор мөлшері жөнінде
де бірдей көзқарас жоқ. Кейбір зерттеушілер фосфорды С(Р(10(1 [52]
қатнасында, басқалары мұнайлы ластанған топыраққа ластану дәрежесіне
тәуелсіз 50 мгкг қосуды ұсынады [53]. Өсімдік – микроағзалар консорциумын
қолдану бұл мәселені шешіп береді, биогенді элементтердің қажетті мөлшерін
өсімдіктер сіңірсе, қалдықтарын – ризосфералы микроағзалар сіңіреді.
Мұнай тотықтырушы микроағзалардың өсуіне қажетті микроэлементтер
концентрациясы (магниидің мырыштың, мыстың, марганецтің, кальцидің,
калидің(, әдетте өте аз болады және оларға сұраныс топырақтағы табиғи
мөлшерімен-ақ қанағаттандырылады. Осылайша, мұнайдың көмірсутектерінің
деградациялану үрдісі көптеген факторларға байланысты. Бұл үрдістің
интенсификациясы микроағзалардың өсуімен даму жағдайларын оптимизатциялау
кезінде мүмкін болады.
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
Мұнай өндірудің және қайта өңдеудің жиілігінің артуы, мұнаймен
ластанған топырақтарды рекультивациялау әдістерін жетілдірудің өзектілігін
арттырды. Рекультивациялаудың биологиялық әдістіктері жетістіктерінің
басымдылық көрсететіні даусыз, ол жоғары тиімділікке және экологиялық
қауіпсіздікке негізделген. Мұнаймен ластанған жүйелерді биорекультивациялау
әдістерін дайындау принциптерінің негізіне сол жердің экосистемасының
биопотенциялын пайдалану қажет. Бұл байланыста, топырақтың сопротрофты
микробиоталарын зерттеу және эффективті пайдалану мүмкіндігі аса табысты
болады [54]. Энергиялық субстратпен топырақтың ластануына топырақ
микробиотасының жауап беру реакциясы берілген мәліметтерге сәйкес
анықталады [55].
Көптеген оқымыстылар зеттеуінде субстрат құраушыларына микоағзалар
бірлестігінің спецификалық реакциясы көрсетілген. Глюкоза немесе сахароза
сияқты еритін көмірсулы компоненттері бар субстраттарда, микроағзалар
бірлестігі құрылады, олардың одан әрі дамуы осы көмірсулардың
концентрациясының мөлшеріне тәуелді. Сонымен қатар эксперимент кезінде
концентрация тиімділігін бақылау қиынға соғады, сондықтан ерімейтін өсімдік
текті полимирлерді пайдалану қолайлы. Целлюлоза топырақ микроағзаларымен
барынша тез орнығады және ыдырайды, оны бақылау оңай болады. Алайда,
целлюлозамен иницитрленген микробтар бірлестігінің биомассасы аз болады
және салыстырмалы түрде түрлік құрамы кедей, ол жұмыс дәрежесін едәуір
қиындатады. Крахмал активтендіретін ерекше қасиетке ие, олардың кей бірі
төменде келтірілді.
Топырақта басқа ешбір табиғи ортада кездеспейтін, тыныштық күйдегі
(споралар, цисталар) және аралас ортадағы микроағзалардың вегетативтік
клеткалары көп мөлшерде аккумурлингені белгілі: жоғарғы өсімдіктердің
сыртынан, аңдардың ішегінен және т.б. Бұл микроағзалардың, топырақта
активті іс әрекет етуге (функционирование( жағдайы болмаса да, бірақ олар
қоректік ортада кездесетін болғандықтан топырақ микробиотасының түрлі
факторларға реакциясын көлегейлейді. Осыған байланысты бұл әдісте
микроағзаларды зерттеуде негізгі роль тіке микроскопирлеуге тиеді [56].
Техногенді ластану әсерін анықтауда елеулі қиындықтар кең ауқымды
кеңістік– уақыт вариабельдікке топырақтағы микробиологиялық үрдістер
интенсивтілігіне негізделген [57].
Жаңадан таңдап алынған топырақ нұсқасында микробиологиялық үрдістің
табиғи (жаратылыс( данамикасы есебінде түрлі топтардағы микроағзалар
активтілігінде елеулі өзгерістер болуы мүмкін [58,59,60].
Микробтық бірлестікке сипаттама берілгенде, активті функционерленетін
топта көп кездесетін микроағзалар популяциясына ерекше көңіл бөлінеді.Үш
жеткіліктілік градациясы қолданылады доминантты, жиі және сирек кездесетін
ағзалар. Осы жеткіліктілік шкаласын пайдаланып, жақсы жаңғыртылған
нәтижелерде алуға болаты белгілі. Түрлі топырақтар бірлестігінде
доминирлеуші ағзалар салыстырмалы түрде көп емес, бірақ олардың құрамы
генетикалық жақын топырақтарда да әр түрлі болады.
Топырақ бетінде крахмалдың едәуір бөлігін колонизирлейтін
микроағзаларды, топырақ жәндіктеріне және тест-өсімдіктерге қатнасы бойынша
токсикалогиялық активтілігі анықталады. Топырақтағы микробты биомассаны
микроскопиялық немадотар мен кенелердің таңдап пайдалануын, сонымен қатар
тікелей биомасса қауымдастығына енгізілген тест өсімдік тұқымдары
өскіндерінің әлсіреуін тіркейді (фиксируют( [61]. Микроағзалардың
инцирленген бірлестігінде даминаттыларының фитотоксинді қасиеттері
жөніндегі мәліметтер, ластану әсерінен топырақ микроағзаларының сопротрофты
топтарында жүретін өзгерістердің сапасын бағалауда қолданады [62].
Техногенді ластану кезінде топырақ микроағзаларының сопротрофты
бірлестігінде байқалатын өзгерістер заңдылықтары, топырақ микрофлорасының
шынайы модельі ретінде амилолиттік микробты бірлестігін қолданып,
анықталады. Алғашында лабораториялық эксперименттерде, поллютанттарды
дозасын арттырып жасанды енгізудің әсеріндегі топырақ микробиотасы
жағдайының өзгеру тендентциясын анықтайды. Ластаушылардың концентрациясының
градиеті өте аз мөлшерден шексіз үлкенге дейін қолданады. Кез келген
поллютанттың минимальды концентрациясы үшін, бақылаушымен салыстырғанда
топырақтың микробты бірлестігінде ешқандай өзгерістің болмауы міндетті
жағдай болып табылады. Осы кезде биотикалық бірлестіктердің градиетті
анализдері бойынша жұмыстарды дамытуда [63], зерттеу нәтижелерін бейнелеу
(көрсету( әдісі ретінде синэкологиялық диограмма пайдаланылады, оның бір
осьінде ластанушы концентрациясы, ал екіншісінде – микробты бірлестіктің
сапалық және сандық сипаттары кескінделеді. Лабороториялық жағдайда
анықталған заңдылықтардың дұрыстығын далалық тәжірбиелерден және апаттық
жағдайлар нәтижесінде ластанған немесе толық тазаланбаған қалдықтарды
сақтайтын территориялардан алынған нұсқаларды зерттеп, тексереді.
Ластану дәрежесіне топырақ биотасының реакциясын анықтаумен
шұғылданатын авторлар, топырақ микробиотасы өзгеріс әсерінің табиғатына
тәуелсіз, техногенді жүктеменің артуына жауап ретінде төрт адаптивті
зоналар түзілетіні байқалатынын растайды [64]. Адаптивті зона ретінде,
микроб бірлестігінің топырақта активті функционерленген өзгекрістерінің
белгілі бір жиынтығымен көрінетін, зерттеліп жатқан агенттің концентрациясы
интервалымен шектелген, шартты кеңістік түсіндіріледі. Бөлінген әрбір зона
техногенді жүктеменің белгілі бір деңгейіне сәйкес келеді. Бұл зоналарда
микроағзалар бірлестігінде белгілі бір өзгерістер болады, ол ластаушы
концентрациясының әсер ету дәрежесін кескіндейді. Топырақтың микробты
жүйесінің төменгі деңгейін сипаттайтын гомеостаз зонасы, әрекеттегі агент
концентрациясының диапазонын қоршап алады (басып алады(, онда топырақтағы
микроағзалардың активті функционерлеуші бірлестігіндегі түрлердің құрамы
және сандық қатнасы өзгеріссіз болады. Есеңгіреу (стресс( зонасы,
концентрация диапазоны жүктеменің орташа деңгейіне сәйкес келеді, онда
бірлестік құрамы өзгермейді, ал түрлердің сандық қатынастары елеулі
өзгерістерге ұшырайды, ол даминирлену дәрежесі бойынша бірлестікте
покуляцияның қайта бөлінуінен көрінеді.
Резистенттік зона әрекеттегі агент концентрациясының диапазонымен
анықталады, онда түрдің әртүрлілігі бірден азаяды және топырақтағы активті
функционерлеуші микроағзалар құрамы алмасады. Берілген жүктеменің жоғары
дозасына шыдамды микроағзалар популяциясы жетіледі.Техногенді жүктеменің
аппатты деңгейімен сипатталатын топырақтың микробты жүйесінің қысымға
(репрессияға( ұшырайтын зонасы, топырақта микроағзалардың дамуы және өсуі
толықтай басылумен ерекшеленеді. Өзгерістің мұндай типі, әрекеттегі
жүктемеге топырақтың микробты жүйесі шыдамдылық қорын толығымен түгескеннің
(тауысқанның( және мұндай жағдайда микроағзалардың функционерленуінің
мүмкін еместігінің куәсі (белгісі(.
Техногенді жүктеменің орташа деңгейінің индикациясы үшін
микробиологиялық әдістің көрсеткіштері біншама сәйкес келеді (переемлемы(.
Бұндай жағдайларда микрофлораның доминантты түрлері топырақта қалады және
активті әрекет етеді. Бұл кезде негізгі міндет, зерттелетін фактор
әрекетімен берілген микробиота түрлерінің тікелей байланысын растау және
экспериментті анықтау, индентификациялау, ол гемеостоз зонасын анықтайтын
екі еселенген концентрацияға тең болатын дозада ластаушыны қосымша
енгізгенде, амилолиттік микробты бірлестіктің реакциясын анықтауға
негізделген. Ластаушының тап осындай дозасын енгізудің негізі, ол есеңгіреу
(стресс( зонасының дозасына қарағанда, гомеостаз зонасына тән концентрация
интервалы әрқашан елеулі аз болатындығында. Сондықтан берілген поллютантпен
ластанбаған топыраққа көрсетілген (аз мөлшерде( дозаны енгізу микроб
бірлестігін гомеостаз зонасынан (стресс( есеңгіреу зонасына ауыстыра алады.
Егер инициирленген бірлестікте, топырақты ластаушымен қосымша байытқанда
доминанттар алмаспаса, онда сәйкесінше олардың қайта бөлінуі одан ертеректе
өткен.
Техногенді жүктемелердің түрлі жағдайларында микроағзалар
бірлестігінің құрылу ерекшелігін анықтаудың және олардың сыртқы ортаның
белгілі факторларының әсерінен болатын топырақ өзгерістерімен топырақтық
үрдістерді зерттеудің индикациялық әдістерін дайындаудың маңызы зор.
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
Топырақтың өздігінен тазару үрдісі абиотикалық, сондай–ақ биотикалық
факторлар әсерінен жүреді. Алайда, бұл үрдіс өте баяу жүреді, сондықтан
жаңа ғылыми әдістерді анықтау және қолдану қажет. Бұл әдістердің негізгі
мақсаты – мұнай өнімдерін деструкциялау үрдісін интенсификациялау. Қәазіргі
кездегі бар әдістерді екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) топырақтың ластанған қабатын қырып алу және арнайы жабдықталған
орынға жеткізу, онда сәйкесінше мұнаймен ластануды тазарту үшін қайта өңдеу
жүзеге асырылады;
2) мұнаймен ластанған топырақты тікелей ластаған жерінде қалпына
келтіру.
1. Ластанған топырақтарды арнайы бөлінген орындарға алып кетіп өңдеу
әдістерінде, экскавациялауға және ластаған топырақтарды
транспортировкалауға көп шығын жұмсалынады, бірақ ластаған территорияны
тазарту салыстырмалы тез, ластаушының жер асты суларына және жақын
орналасқан территорияларға өтуін болдырмайды. Ластанған жерді арнайы
жабықталған орындарға апарғанда, онда оның ұзақ уақыт тазартылмай сақталуы
мүмкін, бірақ қоршаған ортаға қосымша шығын келтірмейді [62,65]. 1,6 га –
дан қалындығы 15 см қабатты қырып алу, шамамен 30 000 АҚШ доллары
тұратынын атап өту керек [66]. Бұл әдіс салыстырмалы арзандау, бірақ елеулі
кемшіліктері бар: ластаушы қырып алынған топырақта қалады және жер асты
суларының ластануына қауіп туғызады; свалка орналасқан участокты, болашақта
арнайы өңделмейінше пайдалануға болмайды; свалка ретінде пайдаланылатын
аудандар шектеулі( топырақтың ең өнімді бөлігі айналымнан шығарылып
тасталады.
Ластануды, биореакторларда ағынды биологиялық тазарту технологиясы
бағытына ұқсас, технология бойынша тазарту мүмкін [67,68]. Көмірсулармен,
майлармен, бензинмен және басқа мұнай өнімдерімен ластанған топырақ,
араластырғышта (смесительде( сумен жуылып, активті бактериялды культураны,
биологиялық ыдырайтын эмульгаторды, қажетті қоректік компонеттерді қосу
арқылы мәжбүрлік аэрациия қолдану жолымен тазартылады. Жуылған су,
тұндырғыштан, араластыратын буферлі ыдыстан, үзіліссіз істейтін
биореактордан және химиялық қауыз (жапалақ( түзетін – реактордан тұратын
құрылғыда тазартылады. 1 тонна жерді тазалау құны 175 неміс маркасын [69]
құрайды, соның ішінде 5 м2 аудандағы 15 сантиметр қабатты топырақ
тазартылады, бұл кезде экскавациялауға жұмсалған шығын есептелмейді.
Әдістің кемшілігі қаржының көп жұмсалуы және тазартып болған соң тұнбаны
кептірудің қажеттілігі.
Жер астына өткізбейтін пленка немесе құм төселген арнайы бөлінген
территория участкесінде ластанған топырақты өңдеуді залалсыздандыруға
болады. Ластанған топырақ осы участкеде жайылып және қалыпты егістік жер
(пашня( ретінде өңделеді. Бұл кезде, топыраққа тыңайтқыштар және өндіріс
жағдайында алдын ала дайындалған [70] мұнайтотықтырғыш микроағзалардың
концентрациялы дозасын, енгізу арқылы үрдісті интенсифтендіреді
(күшейтеді(. 1 га, қалыңдығы 15 см ластанған топырақты экскавациялау құны
10–15 мың АҚШ долларын құрайды, сонымен қатар бактериялық культураның және
агротехникалық іс шаралардың қаржысы бар.
Кейбір жағдайларда жерді компостирлеуді қолданады, бұл кезде жерді шым
сияқты түрлі толықтырмалармен, сабанмен немесе жаңқамен араластырады да,
биототығу зонасына (жиегіне( оттегінің жеткізілуін және сұйық сиымдылығын
арттыруды қамтамасыз етеді [71,72]. Бұл жағдайда атап көрсетілген 3 іс–
шаралар қолданылады, тыңайтқышқа қатысты, аллохтоннды микроағзаларды
енгізу, (орошения(. Көбнесе қосымша ауамен мәжбүрлі аэрациялау қолданылады,
ол сонымен қатар температураның реттелуін қамтамасыз етеді.
Кейбір жағдайларда биоқалпына келтірудің анаэробты жолы 3 және 4 р.с
бойынша қолданылады, ол мұнайдың ыдырауы қиын компоненттермен ластанған
топырақты қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл кезде сондай-ақ
метанотрофты жағдайда қоса тотығу әдісін пайдалану тиімді. Кейбір ластану
түрлері үшін қалпына келтірудің аэробты және анаэробты тәсілдердің
кезектесуі тиімді. Тұтас алғанда, ластанған топырақтарды экскаватциялаудан
тұратын және оларды арнайы бөлінген орындарда тазрту биоремедиация әдісінің
бірқатар елеулі артықшылығы бар (топырақты тазартуды интенсификатциялауға
(жиілетуге( мүмкіндік береді және оның біршама жоғары дәрежесін қамтамасыз
етеді, бақылау сапасын және басқаруды жақсартады(, бірақ қаржының көп
жұмсалуымен және шаруашылық айналымынан елеулі жер аудандарының
шығарылуымен қатысты болады.
2. Мұнаймен ластанған топырақты тікелей сол жерде немесе in situ
қалпына келтіру әдісі мұнайдың аппаттық төгілу салдарын жоюда актуальді,
сонымен қатар ластанған топырақты алып кету экономикалық жағынан тиімсіз,
мысалы, мұнаймен ластанған жерді, топырақтың қалың қабатында орналасқан
шлам жинақтаушыларда рекультивациялау кезінде ылғал өткізгіштігі төмен.
Ластанған жерді биологиялық қалпына келтіру технологиясын таңдау,
ыдыраудың аралық өнімдері және рекультивациялау іс-шаралары кезінде, сумен
қамту көзіне әсерін тигізбеу мақсатында гидрогиологиялық жағдайды және
обьект топографиясын білуге негізделуі тиіс [72]. Биоқалпына келу in siti
топырақтың өзінде жүретін, деградациялану үрдісінің табиғи стимуляциясына
негізделген.
Әдебиеттегі мәліметтерге сүйене отырып, табиғи жолмен биологиялық
қалпына келу үрдісінің интенсифтігін (жиілігін( екі негізгі әдіспен жүзеге
асыруға болады(
1) ластанған топырақ микрофлорасының табиғи (аборигенді) метоболиттік
активтілігін активтендіру;
2) ластанған топыраққа арнайы таңдап алынған активті көмірсутек
тотықтырғыш микроағзаларды енгізу.
Бірінші тәсіл бойынша ортанырң физико-химиялық жағдайына сәйкес
тиімді жолмен нәтижеге жетеді, яғни мұнайдың және мұнайөнімдерінің
биодеградациялану факторын арттырады. Осы мақсатта кең қолдалынатын
агротехникалық тәсілдермен қатар, мұнаймен ластанудың белгілі
ерекшеліктерін ескеретін өңдеулер қолданылады. Бұл әдіспен
интенсификациялануға мына тәсілдер кіреді:
1. Тоыраққа сирек қоректік элементтерді енгізу: азотты, фосфорлы және
калийлі [43,73]; азотты аммонийлі формада енгізу ұсынылады [45,46,74].
Қазіргі кезде тыңайтқыштар дайындалуда, мысалы, күкіртпен жабылған мочевина
[75], құрамында олеофильді амоний және фосфат бар [76] коммерциялық
препарат Inipol EAP 22, олар баяу босап шығатындықтан ерекше эффективті
(тиімді(. Мұндай препараттарды қолдану, Арктика жағдайында да биодеградация
жылдамдығын арттырады.
2. Қоректік элементтерден басқа топыраққа топырақ қышқылдығын
корректирлейтін реагенттер енгізіледі. Топырақ рН-ы лимиттирлеуші
(шектеулі( фактор болуы мүмкін, әсіресе қышқыл реакциялы топырақтарда
[50,77]. Сондықтан қышқыл топырақтар известелуге ұшырайды да, мұнайдың
токсикалогиялық заттарының қозғалысын тежейді [78]. Н.П. Солнцева [79],
мұнаймен ластанудың әсерінен техногенді ақ сортаң және сортаң топырақтарға
айналған, шымды-күлді топырақтарды активті қалпына келтіру үшін гипстеуді
ұсынады. Бұл кезде, су бар болғанда кальций натриді ығыстырып шығарады және
натрий сульфатын түзеді, ол сумен жуылады және осының нәтижесінде
топырақтың техногенді міндетті сілтілігі төмендейді.
3. Биототығу зонасында (жиегінде( оттегі жеткілікті болу үшін
топырақты жыртады, қопсытады және дискілейді [55,80]. Мұнаймен ластанған
территорияны жыртуды, ластанғаннан кейін біраз уақыт өткеннен соң жүргізуді
ұсынады, бұл уақыт аралығында мұнай біраз ыдырайды [81]. Сонымен қатар,
мұнаймен ластанған топырақтарды вентиляциялау (желдету( үшін арнайы
тәсілдер қолдану ұсынылады: ыстық ауа буын, ауа (О2) немесе басқа
электрондар акцепторларын үрлеу. Кейде ол үшін ластанған топырақтарды сутек
асқын тотығының ерітіндісімен суғарады [58,82].
4. Топырақтағы су режимі тиімділігін сақтау үшін, топырақ суға батып
кетпейтіндей жер асты сулары бөлініп алынады немесе керісінше суландыру
жүйелері қолданып оның құрғап кетуін болдырмау, сонымен қатар ылғалдылықтың
қажетті мөлшерін сақтау үшін полиэтилин пленкаларын пайдалану [83].
5. Кәріз және жер асты суларын бұру және оларды аэротеккаларда немесе
биотоғандарда тазарту. Бұл әдістің модификациясы мұнаймен ластанған
участкелерді десорбциялау және ластаушыны бөліу үрдісінің интенсификациясы
үшін суару және оның келесі биологиялық тазаруы кезінде ПАВ пайдалану болып
табылады [84].
6. Биологиялық қалпына келу сәтті болу үшін тиімді температура режимін
сақтау керек, сондықтан рекультивациялауды жылдың жылы мезгілінде жүргізу
ұсынылады.Климаттық жағдайлары суық болып келетін территорияларда ластанған
аймақты қара полиэтилин пленкамен [85] жауып қою немесе бу үрлейтін
құрылғылар пайдалану ұсынылады [86]. Мұндай топырақтарға сонымен қатар
көмірсутектотықтандырғыш микроағзалардың психрофильді штамдарын енгізу
керек [87]. Алайда, бірқалыпты және суық климатты жағдайда қажетті
температура режимін ұстап тұру өте қиын екені белгілі және көп қаржы
жұмсалады.
7. Топырақ микроағзалары бірлестігімен көмірсутектер метоболизмінің
біріккен интенсификациясы үшін, түрлі органикалық заттарды енгізу: тамақ,
өнеркәсіп және ауыл шаруашылық қалдықтары [88,89,90].
Зерттеулерден, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды биоактиваторлар
ретінде ластанған топырақ микрофлорасына пайдалану оң нәтиже беретінін
анықтады [90].
Топырақтағы мұнайды биодеструкциялауды интенсификациялау әдісінің
екінші тобына, өнеркәсіптік биопрепараттар түрінде мұнайтотықтырғыш
микроағзалардың концентрациялы дозасасын енгізу кіреді. Қазіргі кезде
жеткілікті мол препараттар жиынтығы пайдалануға ұсынылады. Ресейде олардың
ішінде көбінесе белгілісі "Путидойл" [90], "Деворойл" [91], 'Экойл" [92],
"Олеоворин" [93] және басқалары болып келеді. Сонымен қатар шетелдік
аналогтары да белгілі "Hydrobac" [94], "Noggies"[95], "Biocrack" [96] және
басқалары.
Биопрепараттар негізінен - көмірсутектотықтырғыш микроағзалар
культурасының таза немесе аралас жоғары активті штамдары, арнайы
техналогиялық аппараттарда, қоректік ортада өсірілген, одан соң оларды
концентрлейді және жұмсақ жағдайда кептіреді. Биопрепараттарда
мұнайтотықтырғыш микроағзалар мөлшері бактериялар үшін 1г препаратта
1011жасушаға және ашытқы үшін 1г-да 109 жасушаға жетеді. Кейде сұйық
биопрепараттар қолданылады, бірақ олардың жасушалар активтілігінің сақталу
мерзімі елеулі қысқа болады (1 айға дейін), құрғақ препараттарды 1 жылға
дейін сақтауға болады. Топырақтың мұнайлы ластануының ыдырауы үшін, ресей
оқымыстылары полифункционалды комплексті микробты препарат жасап шығарды.
Оның негізі жаңа микробты тыңайтқыш Бамил және топырақтан бөліп алынған
және теңестірілген микроағзалардың жаңа активті ассоцияциясы
-алканторофтар. Микроб ассоцияциясын сақтауға дайындалған әдіс препарат
активтілігін 1 жылға дейін сақтауға мүмкіндік береді. Алканотрофтар
ассоциясын органоминералды қоспа Бамил мен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары-техногенді
экожүйелер.
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі
мәселесі.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін
факторлар
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
1.7 Мұнаймен ластанған топырақтарды тазарту үшін өсімдік-фитомелиораттарды
қолданудың жетістіктері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының қарқынды дамып келе
жатқан экономикасының басты факторларының бірі болып газ және мұнай өндіріс
салалары саналады. Қазіргі кездегі мұнай өндіру және өңдеу технологиялары
әлемдік стандарттарға бағыталғанымен, бұл үрдістерде қоршаған ортаны ластау
деректері үнемі орын алатыны анық. Экологтардың пікірлері бойынша, қоршаған
ортаны ластаушы заттардың ішінде мұнай мен оның өнімдері басты орындарды
иемденеді. Мұнай өнімдері қоршаған ортаға өндіру, тасымалдау және өңдеу
кездеріндегі технология тізбектерінде әртүрлі себептемен үнемі түсіп
отырады. Сонымен қатар, бұл үрдістерде әртүрлі дәрежелердегі апаттарда жиі
орын алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі ең өндіріс салалары дамыған
аймақ. Облыс арқылы мың шақырымға жуық КазМұнайгаз компаниясының
магистральді мұнай құбырлары өтеді, бұл аймақтарда шикі мұнай апатының болу
мүмкіншіліктері өте жоғары. Шымкент қаласында Петро Казахстан Ойл
Прадактс (ПКОП) ірі мұнай өңдеу мекемесі орналасқан. Өндіріс
технологиясына сәйкес, бұл мекемеде әр кезеңдік тізбектерден кейін шлам мен
қосалқы өнімдер бөлініп шығады. Сонымен қатар, осы технологиялық
тізбектерде де мұнайдың әртүрлі өнімдерімен топырақты ластау қауіпіде
жоғары. Қазіргі кезде, осы аталған себептемен ластанған жер көлемі жүз
гектардан асады.
Қала территориясындағы мұнай өнімдерін мол пайдаланатын мекеменің
бірі – Жылу энергия орталығы (ЖЭО). Қалық саны миллионға жуық, Шымкент
қаласын жылумен қамтамасыз ету үшін қажетті отын ретінде қою мазут және
салярка сияқты мұнай өнімдері пайдаланылады. Сонымен қатар, қала ішінде
орналасқан жанар-жағармай сату бекеттеріде мұнай өнімдерінің жеңіл
түрлерімен айналадағы топырақты ластаушы факторлардың бірі болып табылады.
Мұнай өнімдері өте қауіпті экотоксиканттар қатарына жатады.
Мұнай және оның өнімдері өсімдіктерге токсикологиялық әсер ететін,
негізгі техногенді факторларға жатады. Қоршаған ортаға түскен мұнай
өнімдері топырақта жинақталуға қабілетті, ол олардың баяу
деструктурленуімен байланысты. Мұнайдың ыдырауы нәтижесінде, түрлі
органикалық ұшқыш қосылыстар түзіледі, олар атмосфералық ауаны бүлдіреді,
ал мұнай шламының қалдықтары топырақтың физико-химиялық қасиеттерін
нашарлатады, осыдан топырақ өсімдіктердің қалыпты өсуімен дамуына жарамсыз
болады. Ластаушы факторлардың тұрақты және ұзақ мерізімді әсер етуі,
өсімдіктердің түрлік құрамының өзгеруімен көрінетін, фитоценоз құрылғысының
(структурасының) бұзылуына әкеледі. Мұнай өнімдерімен жоғары дәрежеде
ластанған территориялар егіншілікке жарамсыз болып, пайдалы жер айналымынан
шығып қалады. Мұндай территориялардың беткі қабаттары су және жел
эррозияларынан қорғалмаған, антропогенді деградирленген және құлазыған жер
сипатында болады [8].
Аридті климат жағдайында жерді тиімді (рациональды) пайдалану
мәселесі өте актуальды (өзекті) болып келеді. Бұл қатынаста, жер
ресурстарын ластаушының көзін анықтау және оларды тазарту әдісінің
жолдарын білумен байланысты сұрақтар негізгі маңызға ие болады.
Мұнайдың токсикологиялық әсеріне төзімді табиғи флора түрлері –
доминантты түрлер тобын құрайды, олар топырақтың рекультивациялану үрдісіне
активті түрде қатысады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің тамырлары
топырақтың үстінгі қабатын қопсыту арқылы оның су-ауа режимін жақсартады,
ол ризосфералы микрофлораның,көмірсутек қосылыстарының
деструктурлеушілерінің тіршілік әрекетінің активтелуіне елеулі дәрежеде
ықпал етеді [2]. Сонымен қатар, өсімдіктер топыраққа метаболизм өнімдерін
түрлі қосылыстар түрінде көмірқышқыл газы, органикалық қышқылдар және
көмірсулар түрінде бөлуі де мұнай және мұнай өнімдерін деструкциялау
үрдісінде белгілі роль атқарады [3]. Мұнаймен ластанған топырақтарды
толығымен қалпына келтіру үшін фитомелиорантты-өсімдіктердің
биорекультивациялық жұмыстардың жалпы циклінде маңызы зор [4].
Біздің зерттеулеріміздің мақсаты мұнаймен ластанған
территориялардың динамикалық өзгеріс ерекшеліктерін және фитоценоздардың
өздігінен қалпына келуін анықтау болды. Зерттеулер Оңтүстік Қазақстан
облысы территориясында мұнайды қайта өңдейтін кәсіпорын ПетроКазахстан
Ойл Продактс (ПКОП) ЖШС-тің өнеркәсіптік зонасында жүргізілді. Зерттеу
объектісі ретінде құмкөл мұнайының күңгірт және түссіз фракцияларымен
ластанған түрлі локальды (жергілікті) участкелер таңдап алынды. Мұнаймен
ластанған территорияларда фитоценоздың түрлік құрамы, доминантты түрлер,
жобалық өсімдік жабыны және оның мозаикалығы, сонымен қатар өсімдіктердің
фитомассасы анықталды. Фитоценоздың түрлік құрамын және доминантты
түрлердің мол кездесуін анықтау үшін Друде және Быков әдістері қолданылды.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлерін анықтау кезінде Иллюстрированный
определитель растений Казахстана, 1969; Флора Казахстана, 9 томды
пайдаланылды. Фитоценоздың түрлік құрамының өзгеріс динамикасын зерттеу
2002жылдан 2007жылға дейін жүргізілді.
ПКОПЖШС территориясының ішіндегі екі анализделуші және бақылаушы
участкелерде фитоценоздың қалпына келу ерекшелігін анықтауда 2002-2006
жылдар аралығында түрлер санының өзгеру динамикасы бағаланды. Анализделуші
ретінде мұнай өнімдерінің күңгірт және түссіз фракцияларымен ластанған, ал
бақылаушы ретінде заут басқармасы маңындағы территория алынды.
Біздің зерттеулеріміздің бақылаушы нұсқасында мұнаймен ластанбаған
территориялар фитоценозының өзгеру динамикасы анализделді, онда топырақтың
беткі қабаты сырттан әкелінген ластанбаған топырақпен алмастырылған.
Алынған анализ нәтижесінің көрсетуінше, мұнаймен ластанған жерді таза
топырақпен алмастырған соң, биотопқа біртіндеп өсімдіктер өсе бастайды.
Одан ары, территорияның ұзақ оқшаулануына байланысты, топырақтың тұрақтылық
(стабильді) жағдайында өсімдіктер арасында бәсекелестік артады және
даминантты түрлер басымдылық көрсете бастайды. Кейбір түрлер бәсекелестікке
шыдамай, шығып қалады. Бес жыл жүргізілген зерттеулерде жеке түрлердің
шығып қалуы 2005-2006 жылдары байқалды. Бақылаушы нұсқада түр мөлшерін
анықтау жылдарында 19-дан 21-ге дейін ауытқып тұрды (1сурет). Сонымен қатар
бәсекелестің мүмкіндік нұсқалары және даминанттардың – доминантты түрлер
саны сырттан әкелінген топырақтағы өсімдік тұқымының қорымен алдын-ала
анықталады. Бақылаушы участке фитоценозында қңтүстік Қазақстанға тән
рудеральды және эфемероидты флоралар басымдылық көрсетті.
36.Киреева Н.А, Тишкина Е.И. Ускорение биодеструкции нефтяных
загрязнений при рекультивации почв Актуальные вопросы биотехнологии
Межвуз.сб.научн.тр. – Уфа,1990. – С.36-44
37.Киреева Н.А. Почвенные микроорганизмы как индикаторы загрязнения
углводородами К реакции организмов в условиях антропогенного окружения
Межвуз. Сб.науч.тр.-Уфа, 1992.С.17-29.
38.Sextone A.J, Atlas R.M, Response of microbical populations in
Arctic tundra soils to crude oil Can.J.Microbiol. -1977. Vol. 23,N10-P.
1327-1333.
39.Киреева Н.А. Микробиологические процессы в нефтезагрязненных
почвах.- Уфа: БашГУ, 1994.-172 с.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2. Мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өндіріс орындары-техногенді
экожүйелер.
Өнеркәсіптің мұнай-газ саласы, әлемдік экономиканың интенсивті
дамуында негізгі факторлардың бірі ретінде негізгі энергия тасымалдау көзі
болып саналады. Алайда, осы көмірсутекті өнімді өндірумен, тасымалдаумен
және тұтынумен байланысты үрдістер өзімен қатар белгілі бір техногенді
жүктеме (жұмыстар( ала жүреді. Экологтар қазіргі кезде қоршаған ортаны
негізгі ластаушылардың бірі ретінде мұнай және оның өңделген өнімдері деп
есептейді. Қоршаған ортаға мұнай, оны өндіру кезінде, магистральді құбырлар
арқылы тасымалдау кезінде және түрлі маштабтағы апаттар нәтижесінде түседі
[1]. Қоршаған ортаға түскен мұнай өнімдері топырақта және микрорельефтің
түрлі тереңдіктерінде жинақталуға қабілетті, осыдан мұнайөнімдері баяу
деструктурленеді [2].
Қоршаған ортаның негізгі ластаушы көзінің бірі, мұнай және мұнай
өнімдерін өңдеу және сақтау үрдістері кезінде түзілетін, құрамында мұнайы
бар ағын сулар. АҚШ Мұнай институтының мәлімдеуінше (анықтама( мұндай
сулардың құрамында 23-130 мгл мұнай өнімдері ,7,6-61 мгл фенол болады.
Стандарт талабы бойынша, ағын сулардағы мұнайдың және мұнай өнімдеренің
шектік мүмкіндік концентратциясы (ШМК) 25 мгл құрайды. Су тазарту іс-
шаралары, судың кем дегенде ластаушының 85-90%-нан тазаруын қамтамасыз етуі
тиіс [3].
Бұрғылау кезінде қолданылатын сұйықтық құрамындағы бөлшектер
топырақтың тұздануына әкеледі. Жер бетінде төгілген өнделмеген мұнай
битумды қосылыстар түзеді, топырақтың нағыз өнімді алғашқы қабатын
тіршілікке жарамсыз етеді. Бір қарағанда мұнай өнімдерімен ластаған топырақ
аудандары көп емес (сақтайтын орындар, автожағармай бекеттері, автобаз,
дала қосы маңдары( , алайда жыл өткен сайын ластану ареалы арта түсуде.
Өңдеуден бұзылған жердің әр гектары, көрші территориядағы сондай ауданға
залал тигізеді [4].
Әлемдік тәжірибеде мұнай өндірумен және өңдеумен айналысатын
өнеркәсіптерде апаттар жиі болады. 1971 жылы Жапониядағы химиялық кәсіп
орында 173 апат тіркелсе, ал АҚШ-та 3600 апат болған [5]. 1988 жылы
Ұлыбританияда "Пайпер Альфада" мұнай өндіру кезінде апат болып, онда 167
адам қаза болған. Американың "Эксон Валдис" компаниясына 1989 жылы мұнай
төгілуінен келген шығын, 10 миллиард долларға бағаланды [6]. Рессейдің Қиыр
шығысында мұнаймен ластанған топырақ ауданы, тек ауыл шаруашылық жер–суымен
шектелгеннің өзінде 1,2 мың гектарды құрайды [7].
Қоршаған ортаны ластаудың бір жолы, өңдеу кезінде мұнай қалдықтарын
және оның құрамдас компоненттерін өртеу болып келеді. Бұл кезде полициклды
ароматты көмірсутектер (ПАК) және канцерогенді қосылыстар -3,4 -
бенз(а)пирен түзіледі [5].
1.2 Қазақстан республикасында топырақтың мұнаймен ластануының негізгі
мәселесі.
Қазақстанның барлық территориясы бірнеше мұнай өндіруші региондарға
(аймақтарға( жіктелген, олар өзара ауа райы-климаттық және ланшафттық
белгілеріне қарай, сонымен қатар мұнайлы ластанудың сапалық-сандық
өлшемдерімен ажыратылады. Мұнайгаз комплексіті кәсіпорындарының қоршаған
ортаға әсері, топырақ және су ресурстарының шаруашылықта пайдалы жер
қойнауынан шығарылып тасталу дәрежесімен анықталады. Мысалы, Каспий аймағы
көп мөлшерде мұнай және газ кен орнымен сипатталады, сонымен қатар қазіргі
уақытта осы аймақта 4,3 млн. га-дан аса жер бұзылған, оның ішінде 1,5 млн.
га техногенді зона, 1,9 – азғындаған (жарамсыз( жайылым, 0,6 –
мұнайөнімдерімен ластанған, және 0,3 млн. га жер радиоактивті ластанған
[9]. 1979 жылы ашылған Тенгиз кен орны әлемдегі ең тереңдерінің бірі.
Тенгиз мұнайы өзінің агрессивтігімен белгілі. Оның құрамында меркаптандар
және күкірт бар [10]. Мұндай типті мұнай металлды жылдам каррозияға
ұшыратындықтан өте қауіпті. Мысал, 1986 жылы Қазақстанда "Тенгиз-37"
скважинасының бұрғылайу кезінде үлкен көлемде мұнай төгілген. Осы апат
зардабын жою 400-ден астам тәулікке созылды [11].
Биологиялық түрлерді пайдалануда оларды қорғау және тепе-теңдікте
сақтау жөніндегі Халықаралық есептің (1997ж.) анықтауынша, Оңтүстік-
Қазақстан облысы Қазақстандағы экологиялық қауіпті аймақтардың екінші
тобына кіреді. ҚР Ауылшаруашылық министрлігіннің жер ресурстары
басқармасының облыстық комитетінің мәлімдеуінше, 01.11.2003ж. жағдайына
қарай жер көлемі облыс бойынша былай бөлінген (мың. га.((
Оңтүстік-Қазақстан облысының жалпы жер көлемі 11724,9 мың.га, оның
ішінде:
– ауылшаруашылық мақсатына – 4543,6
– қосалқы – 3176,9
– орман фонды – 3036,3
– өнеркәсіптік, транспорт, қорғаныс, байланыс және басқа ауылшаруашылық
емес мақсатта – 56
– аса қорғалатын табиғи территориялар – 76,1
– су фонды – 134,1
елді мекенді жерлер – 656,5
облыстан тыс қолданылатын жерлер – 0,9
басқа облдыстардың, мемлекеттердің жер игерушілері пайдалынатын жерлер –
46,2
Мемлекеттік жер кадастыры бойынша, ОҚО-да жердің сапалық сипаты жалпы
өзгермеген (мың.га):
– жарамды (жарамсыз белгілері жоқ(– 1838,8
– тұзданған (сорланған(– 2200,6
– сортаң және сортаңдау комплекстері (жиынтықтары( – 1009,5
– қатты суланған, батпақты, шайылған – 942,0
– тасты (защебненные( – 1017,6
– дефлированные (дефлирленген( – 3108,7.
Облыс территориясының бір бөлігін құмайт топырақ және құмды жер алып
жатыр (864,5 және 3019,5 мың.га). Суармалы жер мөлшегі шамамен 500,4
мың.га. құрайды.
Шымкент қаласының территориясында республикадағы ең ірі мұнайды қайта
өңдейтін кәсіпорын ЖШС Петро Казахстан Ойл Продактс орналасқан, бірнеше
ондаған гектар жерді алып жатыр, онда өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу және
мұнаймен ластанған топырақты тазарту мәселелер бар.
Қазіргі кезде табиғатты қорғау іс-шараларына және экологиялық
зеттеулерге көп назар бөлінуде(аударылңуда(. Мұнай және мұнай өнімдерін
өндіру және қайта өңдеу үрдістерінің (процессов( технологтары әлемдік
стандартқа бағытталған. Алайда, Қазақстанның көптеген өнеркәсіптерінде
экологиялық мәселелер ескі әдістермен шешіледі. Мұнаймен ластанған топырақ,
жақсы жағдайда болса, шлакқа және асфальтқа қайта өңделеді, жаман жағдайда
болса - өртеледі. ҚР экология Министірлігінің статистикалық есебінің
мәліметі бойынша соңғы 7-10 жылда рекультивациялық іс-шаралар, финанстық
қаржыландыру болмғандықтан Қазақстан территориясында іс жүзінде
жүргізілмеген [12].
Топырақ қатты (минералды бөліктер), сұйық (топырақ суы) және газ
тәрізді фазалардан құралған, күрделі полидисперсті үшфазалы жүйе екені
белгілі. Осы үш құраушылардың (құрамдастың( қатнасы, тірі ағзалардың
тіршілік ортасы ретінде топырақтың негізгі физикалық қасиетін көрсетеді.
Химиялиқ қасиеті, топырақтың миниралды элементтерімен қатар, топырақтың
бөлінбейтін құрамдас бөлігі болатын, органикалық заттарға да тығыз
байланысты. Минералды бөлшектердің (қатты фаза) құрамы және көлемі
(мөлшері( топырақтың механикалық қасиетін көрсетеді [12]. Топырақтың
механикалық құрамы және құрылысы - тірі ағзалардың тіршілік ортасы
ретіндегі олардың басты қасиетін қалыптастыру факторлары: топырақтың
аэрациясы, олардың ылғалдылығы және ылғал сіңіргіштігі, жылу өткізгіштік
және термиялық режимі, сонымен қатар жануарлардың топырақта қозғалу
жағдайы, ағаш текті өсімдіктердің тамырының таралуы т.б. Қарап отырсақ, тек
топырақтың механикалық құрамығана оған мұнай өнімдерінің сіңу және оның
қанығу дәрежесін анықтайтын болады.
Микроағзалардың тіршілік әрекеті үшін топырақтың газ алмасу режимінің
маңызы зор. Топырақта оттегі тірі ағзалардың тыныс алуы кезінде және
органикалық қалдықтардың ыдырауы кезінде қарқынды сіңіріледі де, ал СО2
қарқынды бөлінеді.
Топырақтың міндетті компоненттерінің бірі органикалық заттар.
Негізінен органикалық заттар өлі ағзалардың ыдырауы нәтижесінде түзіледі,
экскреттер құрамына кіреді. Органиканың бір бөлігі топырақтың өзінде
түзілсе, көп мөлшері жербеті экожүйесінен түседі. Органикалық заттардың
құрамы әртүрлі, оны лигнин, клетчатка, терпендер (эфир майлары), шайырлар,
қосалқы заттар және т.б. құрайды. Органикалық заттардың (көбнесе ароматты
түзілістер) малекулаларының бір бөлігі полимерленеді де, олардың
бұзушы-микроағзалардың әсеріне төзімділігін арттырады. Осылайша гумус
түзіледі. Топырақтың өнімділігі оның құрамындағы гумуспен анықталады.
Гумус құрамы және басқа сипаттамалар бойынша топырақ қабаттары
біркелкі емес. Осыдан, топырақтанушылар мынадай топырақ горизонттарын
(жиектерін( ажыратады( А, В, С. А0 – жиегі орман жабынына немесе дала
жабынына (войлок( сейкес келеді, А1 – қарашірікті – аккумулятивті
(органикалық заттарға бай), А2 – элювиальды (органикалық заттар шайылған
жиек), В – иллювиальды жиек (көбнесе сазды немесе құмды), оттегімен
біріккен,және С – жиегі аналық жыныс [13].
Осылайша, топырақта биологиялық зат айналымымен қатысты, трофикалық
үрдістердің ұзына бойы (вертикальды) құрылымының орны бар. Жоғарыда
айтылғандай, тіршілік етуге қолайлы және мүмкіндігінше тығыз қоныстаған
(заселённый( жиек – А1 екені анықталды. Онда тірі ағзалардың бай жүйесі
құралған. Тап осы жиек мұнайдың беттік төгілуі кезінде максималды
ластанады.
1.3 Топырақ биотасына мұнайлы ластанудың әсері.
Мұнайлы ластану жаңа экологиялық жағдай туғызады, осыдан барлық табиғи
биоценоздар қатарларының (звеньев( терең өзгеруіне немесе олардың толық
трансформациялануына әкеледі. Барлық мұнаймен ластанған топырақтардың жалпы
ерекшелігі, педобионттардың (топырақ мезо - және микрофауналары және
микрофлоралары( сандық өзгерістері және әр түрлілердің шектелуімен
көрінеді. Педобионттардың түрлі топтарының ластануға жауап беру әрекетінің
типтері бірдей емес:
- топырақ мезофаунасы жаппай өлімге ұшырайды : аппаттан соң үш күннен кейін
топырақ жәндіктерінің көп түрлері толығымен жойылады немесе
бақылаушының 1%-тейін құрайды. Олар үшін күшті уландырушы мұнайдың жеңіл
фракциялары болып келеді;
- қысқа уақытты ингибриленгеннен кейін топырақ микроағзаларының жүйесі,
мұнайлы ластануға сан мөлшерінің артуымен және активтілігінің күшейуімен
жауап береді. Ең алдымен, бұл көмірсутек тотықтырғыш бактерияларға
қатысты, ластанбаған топырақтармен салыстырғанда олардың саны бірден
артады. Көмірсутектерді утилизатциялаудың түрлі этаптарына қатысатын
арнайы топтар жетіледі;
- микроарганизмдердің максималды саны ферментатция жиегіне сәйкес және оның
кемуі топырақтағы көмірсутек концентрациясының азаюымен байланысты.
Микробиологиялық активтіліктің негізгі жарылысы мұнайдың табиғи жолмен
деградациялануының екінші этапына түседі;
- топырақтағы мұнайдың ыдырау үрдісі кезінде, микроағзалардың жалпы саны
фондық мағынаға жуықтайды, бірақ мұнай тотықтырғыш бактериялар саны тағы
көп уақытқа шейін мұнайлы ластанған топырақтардағы (оңтүстік тайга 10-20
жыл) сондай топтардан артық болады;
- экологиялық жағдайдың өзгеруі өсімдік ағзаларының фотосинтездеуші
белсенділігін тежейді. Ең алдымен бұл топырақ балдырларының дамуында
көрінеді: олардың біртіндеп әлсіреуі және бір топты екінші топтың ығыстырып
алмастыруы немесе барлық альгофлораның жойылуы. Әсіресе балдырлардың дамуын
өңделмеген (сырая( мұнай және миниралды сулар ингибарленді (тежейді(;
- жоғарғы өсімдіктердің, көбнесе астық тұқымдастарының фотосинтездеуші
функциясы өзгереді. Эксперименттердің көрсетуінше, оңтүстік тайга
жағдайында жоғары дозалы ластану (20 лм2) кезінде өсімдіктер бір жылдан
соң да ластанған жерлерде қалыпты жетіле алмайды;
- зерттеулердің көрсетуінше, ластанған топырақтарда көптеген топырақ
ферменттерінің активтілігі төмендейді. Ластанудың барлық жағдайында
топырақтағы гудролазалар, протеазалар, нитроредуктазалар, дигодрогеназалар
ингибирленеді, топырақтың уреаздық және каталаздық активтілігі біршама
артады.
- топырақтың тыныс алуы да мұнайлы ластанудың алғашқы кезінде айқын жауап
береді, микрофлора көмірсутектің көп мөлшерімен басылған кезде, тынысалу
интенсивтігі төмендейді, микроағзалардың санының артуымен тыныс алу
итентенсивтігі артады [13,14].
Мұнайлы ластану ортаның физико – химиялық параметрлерін шартты түрде
өзгертеді, метоболиттік активтілігі жоғары азғана түрлерінің бөлініп
қалуына байланысты, микроағзалардың түрлік мөлшері кемиді [15,16].
Сондықтан мұнаймен ластанған топырақтың биогенділігінің артуы, катаболиттік
активтіліктің артуы микроағзалардың сан мөлшерінің артуынан, сонымен қатар
топырақ микроағзаларының комплекстік құрылымының өзгеруінен болуы мүмкін
[17,18].
Микроағзалар түрлерінің әртүрлілігінің қатаң шектелуі – мұнаймен
ластанған топырақтардың жалпы ерекшелігі. Ол көмірсутектердің және олардың
ыдырау өнімдерінің автотрофты ассимиляциямен қысымына, топырақтың ферментті
пуласының ингибирленуіне негізделген [19]. Әр түрлі топырақ типтерінде
микроағзалардың түрлік құрамының түрліше болуы, олардың көмірсутектерге өте
сезімталдығын анықтайды, сонымен қатар микроағзалар жүйесінің түрлік
құрамын және жеке түрлердің сандық қатынастарының өзгеруіне әкеледі.
Нәтижесінде, экологиялық көзқарас бойынша, тұрақсыз қауымдастық құралады
(түзіледі( [13]. Бұл тұрақсыздық, шамамен, табиғаты сукцессионды болуына
және микроағзалардың тіршілігінің негізгі энергия көзін – мұнай
көмірсуларының конвейерлі қайта өңдеуіне негізделуі мүмкін. Мұнайлы ластану
энергияның сыртқы көзі болып табылады, олар топырақтың микробиоценозының
жеткілікті тұрақсыз жағдайын қалыптастырады және сақтайды. Тұтас алғанда
сукцессияның сонғы этапы топырақ микроағзалары жүйесінің жалпы сан
мөлшерінің, суммарлы биомассасының және метоболиттік активтілігінің
төмендеуімен сипатталады [13].
Түрлі авторлар, мұнайлы ластану топырақ микробиотасының түрлік
құрамына елеулі әсер ететінін растайтын фактілер келтіреді.Топырақтың
мұнаймен ластануына көк – жасыл балдырлар біршама тұрақты болып келеді
екен, бірақ Chlorophyta, Xanthophyta, Bacillariaphyta бөлімінің балдырлары
үшін мұнайдың төмен концентрациясының өзі-ақ жойғыш болады (құртады(, ал
мұнайдың жоғары концентрациясы көпшілігіне 15 см дейінгі тереңдіктегі
барлық балдырлардың жойылуына әкелген. Көпжылдық зерттеулердің көрсетуінше
оңтүстік тайга зонасында ормандағы шымды – күлді (дерновоподозлистный(
топырақтардың микробиоценозына мұнайлы ластанудың әсерінен, топырақтың
мұнаймен 22 лм2 дозада ластануы ұзақ уақытты жағымсыз экологиялық эффект
туғызған – микробиоценоз құрылымының қайта қалыптасуы көрінген (байқалған(
[20,21]. Амилолиттік микробтар қауымдастығы мысалында микробиоценоздардың
ұйымдасуын анықтау, шымды – күлгін топыраққа енгізілген сапалық
ерекшкленетін төрт мұнай концентрацясы интервалын бөліп алуға мүмкіндік
береді. Бұл интервалдар топырақтың микробтық жүйелері реакциясының
типтеріне басқа токсиканттармен ластануына сәйкес келеді [22].
Осылайша, топырқтың мұнаймен ластану кезінде топырақ микроағзалары
жүйесінде маңызды, әйтсе де түрлі бағыттағы өзгерістер болады. Ластанған
территорияларда биогеоценоздардың табиғи жолмен ре генерациялануы процесі
(үрдісі( баяу жүреді, ескеретін жағдай экожүйенің түрлі ярустарының қалпына
келу жиілігі (темп( түрліше болады, микроағзаларға және өсімдік жабынына
қарағанды жәндіктердің сапрофиттік жүйесі өте баяу қалыптасады, бұзылған
топырақтың пионер өсімдіктері көбнесе балдырлар болып келеді.
1.4 Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің биодеграциясына әсер ететін
факторлар
Топыраққа мұнай түскеннен соң, оның тікелей деграциялану үрдісі
(процесс( басталатыны белгілі, онда бастапқы кезде абиотикалық үрдістер
даминант (басым( болады [23].
Топырақтағы мұнай көмірсуларының деградациялануының физико-химиялық
механизмнің біршама маңыздысы булану болады. Алғашқы тәулікте мұнай дағының
үстінгі қабатынан жазғы уақытта 15% - ке дейін мұнай булануы мүмкін, оның
80% -ті техникалық бензин, 22%-ті керосинді, бірақ мазут компоненттерінің
тек 0,3%-тін құрайды [24], яғни, мұнай көмірсутегінің буланып ұшқыштығының
маңызы зор. Осы көрсеткіштері арқылы мұнайдың тез қайнайтын фракциялары
ерекшеленеді( н-алкандар және С10 – ға дейінгі изоалкандар және топырақтан
булану арқылы жеңіл элиминирленетін, моноциклді қосылыстар (бензол, толуол
және т.б.(. Керосинді (С11–С13), газойлды (С14–С17) және жеңіл майлардың
немесе солярлы (С18–С25) фракциялардың көмірсутектері аз буланып ұшады, ал
майлайтын немесе машина майлары (С26–С35) және гудронды (С36–С60
және оданда жоғары) фракциялар іс – жүзінде физико – химиялық желденіп
ұшпайды [25]. Осыған байланысты климаттық жағдайдың да маңызы зор, яғни
оңтүстік аудан топырақтарында мұнай компоненттерінің абиотикалық желденіп
ұшу үрдісі, солтүстікке қарағанда жылдам жүреді. Мұнай компоненттері,
топырақ бөлшектерімен түрліше әрекеттесі, топырақтың тік қапталынан
таралады. Топырақ профилі (қапталы( бойымен мұнайдың вертикальді (тік(
қозғалысы кезінде, гумусты жиекте (горизонтта( мұнайдың жоғары қосылысты
компоненттері жинақталады, төменгі жиекке (горизонтқа( негізінен төменгі
молекулярлы қосылыстар жинақталады: мұнайдың қарапайым құрылысты төменгі
молекулалы парафинді нафтенді және ароматты көмірсутектері. Топырақтың
үстінгі бетінде мұнай химиялық тотығады және ішін ара фотототығады. Алайда,
абиотикалық тотығудың баяу жүретінін ескеру керек, сондықтан мұнай
көмірсуларының көп мөлшерде бұзылуы олардың биохимиялық тотығу үрдісімен
байланысты, ал ол тек мұнай тотықтырғыш микроағзалардың қатысуымен жүзеге
асады.
Микроағзалар мұнай көмірсутектерінің залалсыз (зиянсыз( қосылыстарға
трансформациялау (айналдыру( реакциясындағы негізгі биокатализоторлар болып
табылады және сондықтан тотықтандырғыш микроағзаларының функциясына
(қызметіне( мүмкіндігінше қолайлы жағдай жасау мұнайдың биодеградациялау
эффектілігіне әсер ететін негізгі факторлар.
Микроағзалардың интенсивті жетілуі үшін қажетті факторлар, топырақтағы
минералды тұздардың концентрациясы, ылғалдылық, температура және ауаның
болуы, активті қышқылдылық болып табылады [26].
Психрофильді микроағзалар, өте баяу болса да, минус 1,1°C-ға дейінгі
температурада да мұнай өнімдерін тотықтыра алады деген мәләметтер бар [27].
Термофильді көмірсутектотықтырғыш бактериялардың ішінде қәзіргі кезде, 60°С-
ден жоғары температурада өсетін микроағзалар белгілі [28], дегенмен 45°С
кезіде микроағзалар әрекеті толығымен әлсірейді және мұнай ыдырауы болмайды
деп есептеледі [29]. Алайда, топырақта мұнай ыдыратушы микроағзалардың
дамуына оптималды деп мезофильді жағдайды– 20-30°С есептеу керек, басқа
мәліметтер бойынша оптимальды болып 30-40°С [30] табылады.
Көпшілік мұнай тотықтырғыш микроағзалар аэробты болғандықтан,
көмірсутектердің биодеградадциясында негізгі ролге – оттегі ие болады [31].
Анаэробты жағдайда биодеградадция жылдамдығы өте аз [32]. Сондықтан,
көбнесе оттегінің жеткілікті болуы, биодеградадция жылдамдығының лимиттелу
(шегіне жеткізу( факторы болып табылады[33]. Тап осыған байланысты
ылғалдылығы жоғары немесе ауыр механикалық құрамды структуралы
топырақтарда мұнайөнімдерінің биодеградадциясы іс жүзінде жүрмейді. Ауадағы
оттегінің диффузиялану жылдамдығы суға қарағанда үш ретке жоғары екені
белгілі, микробты биодеградация зонасына оттегінің жеткізілуіне мүмкіндік
жасайтын жерді қопсыту және тағы басқа іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы
зор.[34]
Мұнай тотықтырушы микроағзалар толығымен кепкен-құрғақ жерде дами
алмайтыны белгілі.Топырақтағы су мөлшері қанығу дәрежесі арқылы- соңғы
абсалютті құрғақ (0%)-тен толық су басумен (100%) анықталады. Топырақ
зонларының бірқатарының мысалында, ылғалдылық топырақтың микробиологиялық
активтілігіне әсер ететіні және топырақтың қасиетіне байланысты
микробиологиялық активтілік максимумы 7%-тен 30%- ке дейін топырақтың
абсалютті ылғалдылығынан ауытқуы мүмкіндігі анықталды [35], ол топырақтың
толық ылғалсиымдылығының немесе суармалы ылғалсиымдылығының 60% -на сәйкес
келеді. [36]. Ылғалдылық аз мөлшерде болған жағдайда, судың
жеткіліксіздігі, су артық болғанда, ауаның жеткіліксіздігі лимитирлейтін
фактор ретінде көрінеді [37].
Топырақ қышқылдылығы, микроағзалардың оптимальді (барынша( дамуы дамуы
үшін, әр түрінде түрліше болады. Әдетте бактериялар рН мәні нейтральді
жағдайға жақын болғанда - рН 6,0-7,5 [122], aл мицелиальды саңырауқұлақтар
және ашытқылар - әлсіз қышқылды ортада жақсы дамиды (рН 3,5-6,0). Блекброг
[38], рН көрсеткіші циклдыкөмірсутектердің деградадциясы кезінде лимиттеуші
болатынын, атап көрсетеді . Сонымен қатар, екі бірлікті диапазонды рН
өзгерісі мұнай биодеградадциясына елеулі ықпал етпейді деген көзқарас бар
[39].
Температураның және аэрацияның қолайлы жағдайлары болған кезде, табиғи
ортада мұнай өнімдерінің биодеградадциялануын лимиттеуші негізгі фактор
минералды қорек элементтерімен қамтамасыз етілуі болып келеді. Бұл
тәуелділік микроағзалардың көмірсутектерді көбірек интенсивті қабылдауының
активті өсу үрдісінде орны болуына негізделген [40]. Миниралды қорек
элементтері жетіспеген жағдайда микроағзалардың өсуі шектеледі, және
микроағзалардың көмірсутектерді пайдалануы тек тіршілік әрекетін сақтауға
- энергия шығынына негізделген. Мұнай тотықтырғыш микроағзалардың өсүін
қамтамасыз ететін қоректік элементтер ішінде негізгілері азот пен фосфор
түзушілер болады. Алайда М.В. Гусев және соавторлары [41] ең алғаш рет
толық факторлы эксперимент әдісімен, азоттың және фосфордың аз мөлшерде
болуы дизельді отынның ыдырауына әсер етпейтінін көрсетті және тек азоттың
424 мгл және фосфордың 178 мгл концентрациясында (10 және 28 С
температурада) Mycobasterium mucosumga оның ыдырау стимуляциясы байқалған.
Басқа мәліметтер бойынша, минералды тыңайтқыштарды қосу, дұрысында
биодеградациялану жылдамдығын 5-10 есе арттырады.
Аммонидің және фосфаттың, қоректік ортада микроағзалардың өсуіне
оптимальды концентрациялары өте төмен (500-1000мгл аммони және 50-100
мгл фосфат), ал топырақ жағдайына қарай авторлар азоттың түрлі дозаларын
(мөлшерін) ұсынады және бірдей пікір жоқ. Мысалы, Сандвик соавторларымен
бірге [39] 600кгга ұсынады, ал басқалары [40] гектарына 1,5 тоннадан
артық. Көптеген авторлар [42,43,44] оптималды қатынас ретінде С:N=9:1
келтіреді, диапозонында көмірсутек концентрациясы 0,1%-тен 10% -дейін.
Мұнайда ~ 75% көмірсутек және 1 га қалыңдығы 0-20 см жерде 3 млн.кг
топырақ бар екені белгілі. Осыдан, 0,1% концентрациялы мұнайда С:N=9:1
негізге алып қайта есеп жүргізгенде, азотты 225 кгга енгізу керек екні
белгілі, ал 10% мұнай дозасында 20 тоннага алынады. Екінші жағынан азотты
тыңайтқыштардың өзі 1000кгга концентрациядан жоғары болғанда фито- және
микробтоксикантты қасиет көрсететіні белгілі [44].
Топырақтағы мұнай көмірсутектерінің ыдырауын стимульдеуші азоттың
оптимилды концентрациясы жөніндегі сұрақ қазіргі кезге дейін жауапсыз.
Көптеген авторлар азотты аммонилы формада енгізуді ұсынады. [45-
49,50,51], азот нитратты формада қолданылса рН – ты қышқылдыққа қарай
өзгертеді және ол мұнайдың ыдырау үрдісін ингибирлеуі мүмкін.
Фосфорлы қорек көзі ретінде ортофосфор қышқылының тұздарын қолдануға
болады (мысалы, моноаммонийфосфатта, монокалийфосфаттар, аммофос(. Мұнайдың
микроағзалармен активті деструкциялануы үшін қажетті фосфор мөлшері жөнінде
де бірдей көзқарас жоқ. Кейбір зерттеушілер фосфорды С(Р(10(1 [52]
қатнасында, басқалары мұнайлы ластанған топыраққа ластану дәрежесіне
тәуелсіз 50 мгкг қосуды ұсынады [53]. Өсімдік – микроағзалар консорциумын
қолдану бұл мәселені шешіп береді, биогенді элементтердің қажетті мөлшерін
өсімдіктер сіңірсе, қалдықтарын – ризосфералы микроағзалар сіңіреді.
Мұнай тотықтырушы микроағзалардың өсуіне қажетті микроэлементтер
концентрациясы (магниидің мырыштың, мыстың, марганецтің, кальцидің,
калидің(, әдетте өте аз болады және оларға сұраныс топырақтағы табиғи
мөлшерімен-ақ қанағаттандырылады. Осылайша, мұнайдың көмірсутектерінің
деградациялану үрдісі көптеген факторларға байланысты. Бұл үрдістің
интенсификациясы микроағзалардың өсуімен даму жағдайларын оптимизатциялау
кезінде мүмкін болады.
1.5 Топырақтың микробиологиялық қасиеттеріне мұнаймен ластанудың әсері
Мұнай өндірудің және қайта өңдеудің жиілігінің артуы, мұнаймен
ластанған топырақтарды рекультивациялау әдістерін жетілдірудің өзектілігін
арттырды. Рекультивациялаудың биологиялық әдістіктері жетістіктерінің
басымдылық көрсететіні даусыз, ол жоғары тиімділікке және экологиялық
қауіпсіздікке негізделген. Мұнаймен ластанған жүйелерді биорекультивациялау
әдістерін дайындау принциптерінің негізіне сол жердің экосистемасының
биопотенциялын пайдалану қажет. Бұл байланыста, топырақтың сопротрофты
микробиоталарын зерттеу және эффективті пайдалану мүмкіндігі аса табысты
болады [54]. Энергиялық субстратпен топырақтың ластануына топырақ
микробиотасының жауап беру реакциясы берілген мәліметтерге сәйкес
анықталады [55].
Көптеген оқымыстылар зеттеуінде субстрат құраушыларына микоағзалар
бірлестігінің спецификалық реакциясы көрсетілген. Глюкоза немесе сахароза
сияқты еритін көмірсулы компоненттері бар субстраттарда, микроағзалар
бірлестігі құрылады, олардың одан әрі дамуы осы көмірсулардың
концентрациясының мөлшеріне тәуелді. Сонымен қатар эксперимент кезінде
концентрация тиімділігін бақылау қиынға соғады, сондықтан ерімейтін өсімдік
текті полимирлерді пайдалану қолайлы. Целлюлоза топырақ микроағзаларымен
барынша тез орнығады және ыдырайды, оны бақылау оңай болады. Алайда,
целлюлозамен иницитрленген микробтар бірлестігінің биомассасы аз болады
және салыстырмалы түрде түрлік құрамы кедей, ол жұмыс дәрежесін едәуір
қиындатады. Крахмал активтендіретін ерекше қасиетке ие, олардың кей бірі
төменде келтірілді.
Топырақта басқа ешбір табиғи ортада кездеспейтін, тыныштық күйдегі
(споралар, цисталар) және аралас ортадағы микроағзалардың вегетативтік
клеткалары көп мөлшерде аккумурлингені белгілі: жоғарғы өсімдіктердің
сыртынан, аңдардың ішегінен және т.б. Бұл микроағзалардың, топырақта
активті іс әрекет етуге (функционирование( жағдайы болмаса да, бірақ олар
қоректік ортада кездесетін болғандықтан топырақ микробиотасының түрлі
факторларға реакциясын көлегейлейді. Осыған байланысты бұл әдісте
микроағзаларды зерттеуде негізгі роль тіке микроскопирлеуге тиеді [56].
Техногенді ластану әсерін анықтауда елеулі қиындықтар кең ауқымды
кеңістік– уақыт вариабельдікке топырақтағы микробиологиялық үрдістер
интенсивтілігіне негізделген [57].
Жаңадан таңдап алынған топырақ нұсқасында микробиологиялық үрдістің
табиғи (жаратылыс( данамикасы есебінде түрлі топтардағы микроағзалар
активтілігінде елеулі өзгерістер болуы мүмкін [58,59,60].
Микробтық бірлестікке сипаттама берілгенде, активті функционерленетін
топта көп кездесетін микроағзалар популяциясына ерекше көңіл бөлінеді.Үш
жеткіліктілік градациясы қолданылады доминантты, жиі және сирек кездесетін
ағзалар. Осы жеткіліктілік шкаласын пайдаланып, жақсы жаңғыртылған
нәтижелерде алуға болаты белгілі. Түрлі топырақтар бірлестігінде
доминирлеуші ағзалар салыстырмалы түрде көп емес, бірақ олардың құрамы
генетикалық жақын топырақтарда да әр түрлі болады.
Топырақ бетінде крахмалдың едәуір бөлігін колонизирлейтін
микроағзаларды, топырақ жәндіктеріне және тест-өсімдіктерге қатнасы бойынша
токсикалогиялық активтілігі анықталады. Топырақтағы микробты биомассаны
микроскопиялық немадотар мен кенелердің таңдап пайдалануын, сонымен қатар
тікелей биомасса қауымдастығына енгізілген тест өсімдік тұқымдары
өскіндерінің әлсіреуін тіркейді (фиксируют( [61]. Микроағзалардың
инцирленген бірлестігінде даминаттыларының фитотоксинді қасиеттері
жөніндегі мәліметтер, ластану әсерінен топырақ микроағзаларының сопротрофты
топтарында жүретін өзгерістердің сапасын бағалауда қолданады [62].
Техногенді ластану кезінде топырақ микроағзаларының сопротрофты
бірлестігінде байқалатын өзгерістер заңдылықтары, топырақ микрофлорасының
шынайы модельі ретінде амилолиттік микробты бірлестігін қолданып,
анықталады. Алғашында лабораториялық эксперименттерде, поллютанттарды
дозасын арттырып жасанды енгізудің әсеріндегі топырақ микробиотасы
жағдайының өзгеру тендентциясын анықтайды. Ластаушылардың концентрациясының
градиеті өте аз мөлшерден шексіз үлкенге дейін қолданады. Кез келген
поллютанттың минимальды концентрациясы үшін, бақылаушымен салыстырғанда
топырақтың микробты бірлестігінде ешқандай өзгерістің болмауы міндетті
жағдай болып табылады. Осы кезде биотикалық бірлестіктердің градиетті
анализдері бойынша жұмыстарды дамытуда [63], зерттеу нәтижелерін бейнелеу
(көрсету( әдісі ретінде синэкологиялық диограмма пайдаланылады, оның бір
осьінде ластанушы концентрациясы, ал екіншісінде – микробты бірлестіктің
сапалық және сандық сипаттары кескінделеді. Лабороториялық жағдайда
анықталған заңдылықтардың дұрыстығын далалық тәжірбиелерден және апаттық
жағдайлар нәтижесінде ластанған немесе толық тазаланбаған қалдықтарды
сақтайтын территориялардан алынған нұсқаларды зерттеп, тексереді.
Ластану дәрежесіне топырақ биотасының реакциясын анықтаумен
шұғылданатын авторлар, топырақ микробиотасы өзгеріс әсерінің табиғатына
тәуелсіз, техногенді жүктеменің артуына жауап ретінде төрт адаптивті
зоналар түзілетіні байқалатынын растайды [64]. Адаптивті зона ретінде,
микроб бірлестігінің топырақта активті функционерленген өзгекрістерінің
белгілі бір жиынтығымен көрінетін, зерттеліп жатқан агенттің концентрациясы
интервалымен шектелген, шартты кеңістік түсіндіріледі. Бөлінген әрбір зона
техногенді жүктеменің белгілі бір деңгейіне сәйкес келеді. Бұл зоналарда
микроағзалар бірлестігінде белгілі бір өзгерістер болады, ол ластаушы
концентрациясының әсер ету дәрежесін кескіндейді. Топырақтың микробты
жүйесінің төменгі деңгейін сипаттайтын гомеостаз зонасы, әрекеттегі агент
концентрациясының диапазонын қоршап алады (басып алады(, онда топырақтағы
микроағзалардың активті функционерлеуші бірлестігіндегі түрлердің құрамы
және сандық қатнасы өзгеріссіз болады. Есеңгіреу (стресс( зонасы,
концентрация диапазоны жүктеменің орташа деңгейіне сәйкес келеді, онда
бірлестік құрамы өзгермейді, ал түрлердің сандық қатынастары елеулі
өзгерістерге ұшырайды, ол даминирлену дәрежесі бойынша бірлестікте
покуляцияның қайта бөлінуінен көрінеді.
Резистенттік зона әрекеттегі агент концентрациясының диапазонымен
анықталады, онда түрдің әртүрлілігі бірден азаяды және топырақтағы активті
функционерлеуші микроағзалар құрамы алмасады. Берілген жүктеменің жоғары
дозасына шыдамды микроағзалар популяциясы жетіледі.Техногенді жүктеменің
аппатты деңгейімен сипатталатын топырақтың микробты жүйесінің қысымға
(репрессияға( ұшырайтын зонасы, топырақта микроағзалардың дамуы және өсуі
толықтай басылумен ерекшеленеді. Өзгерістің мұндай типі, әрекеттегі
жүктемеге топырақтың микробты жүйесі шыдамдылық қорын толығымен түгескеннің
(тауысқанның( және мұндай жағдайда микроағзалардың функционерленуінің
мүмкін еместігінің куәсі (белгісі(.
Техногенді жүктеменің орташа деңгейінің индикациясы үшін
микробиологиялық әдістің көрсеткіштері біншама сәйкес келеді (переемлемы(.
Бұндай жағдайларда микрофлораның доминантты түрлері топырақта қалады және
активті әрекет етеді. Бұл кезде негізгі міндет, зерттелетін фактор
әрекетімен берілген микробиота түрлерінің тікелей байланысын растау және
экспериментті анықтау, индентификациялау, ол гемеостоз зонасын анықтайтын
екі еселенген концентрацияға тең болатын дозада ластаушыны қосымша
енгізгенде, амилолиттік микробты бірлестіктің реакциясын анықтауға
негізделген. Ластаушының тап осындай дозасын енгізудің негізі, ол есеңгіреу
(стресс( зонасының дозасына қарағанда, гомеостаз зонасына тән концентрация
интервалы әрқашан елеулі аз болатындығында. Сондықтан берілген поллютантпен
ластанбаған топыраққа көрсетілген (аз мөлшерде( дозаны енгізу микроб
бірлестігін гомеостаз зонасынан (стресс( есеңгіреу зонасына ауыстыра алады.
Егер инициирленген бірлестікте, топырақты ластаушымен қосымша байытқанда
доминанттар алмаспаса, онда сәйкесінше олардың қайта бөлінуі одан ертеректе
өткен.
Техногенді жүктемелердің түрлі жағдайларында микроағзалар
бірлестігінің құрылу ерекшелігін анықтаудың және олардың сыртқы ортаның
белгілі факторларының әсерінен болатын топырақ өзгерістерімен топырақтық
үрдістерді зерттеудің индикациялық әдістерін дайындаудың маңызы зор.
1.6 М ұнаймен ластанған топырақтарды тазартудың қазіргі кездегі жағдайы.
Топырақтың өздігінен тазару үрдісі абиотикалық, сондай–ақ биотикалық
факторлар әсерінен жүреді. Алайда, бұл үрдіс өте баяу жүреді, сондықтан
жаңа ғылыми әдістерді анықтау және қолдану қажет. Бұл әдістердің негізгі
мақсаты – мұнай өнімдерін деструкциялау үрдісін интенсификациялау. Қәазіргі
кездегі бар әдістерді екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) топырақтың ластанған қабатын қырып алу және арнайы жабдықталған
орынға жеткізу, онда сәйкесінше мұнаймен ластануды тазарту үшін қайта өңдеу
жүзеге асырылады;
2) мұнаймен ластанған топырақты тікелей ластаған жерінде қалпына
келтіру.
1. Ластанған топырақтарды арнайы бөлінген орындарға алып кетіп өңдеу
әдістерінде, экскавациялауға және ластаған топырақтарды
транспортировкалауға көп шығын жұмсалынады, бірақ ластаған территорияны
тазарту салыстырмалы тез, ластаушының жер асты суларына және жақын
орналасқан территорияларға өтуін болдырмайды. Ластанған жерді арнайы
жабықталған орындарға апарғанда, онда оның ұзақ уақыт тазартылмай сақталуы
мүмкін, бірақ қоршаған ортаға қосымша шығын келтірмейді [62,65]. 1,6 га –
дан қалындығы 15 см қабатты қырып алу, шамамен 30 000 АҚШ доллары
тұратынын атап өту керек [66]. Бұл әдіс салыстырмалы арзандау, бірақ елеулі
кемшіліктері бар: ластаушы қырып алынған топырақта қалады және жер асты
суларының ластануына қауіп туғызады; свалка орналасқан участокты, болашақта
арнайы өңделмейінше пайдалануға болмайды; свалка ретінде пайдаланылатын
аудандар шектеулі( топырақтың ең өнімді бөлігі айналымнан шығарылып
тасталады.
Ластануды, биореакторларда ағынды биологиялық тазарту технологиясы
бағытына ұқсас, технология бойынша тазарту мүмкін [67,68]. Көмірсулармен,
майлармен, бензинмен және басқа мұнай өнімдерімен ластанған топырақ,
араластырғышта (смесительде( сумен жуылып, активті бактериялды культураны,
биологиялық ыдырайтын эмульгаторды, қажетті қоректік компонеттерді қосу
арқылы мәжбүрлік аэрациия қолдану жолымен тазартылады. Жуылған су,
тұндырғыштан, араластыратын буферлі ыдыстан, үзіліссіз істейтін
биореактордан және химиялық қауыз (жапалақ( түзетін – реактордан тұратын
құрылғыда тазартылады. 1 тонна жерді тазалау құны 175 неміс маркасын [69]
құрайды, соның ішінде 5 м2 аудандағы 15 сантиметр қабатты топырақ
тазартылады, бұл кезде экскавациялауға жұмсалған шығын есептелмейді.
Әдістің кемшілігі қаржының көп жұмсалуы және тазартып болған соң тұнбаны
кептірудің қажеттілігі.
Жер астына өткізбейтін пленка немесе құм төселген арнайы бөлінген
территория участкесінде ластанған топырақты өңдеуді залалсыздандыруға
болады. Ластанған топырақ осы участкеде жайылып және қалыпты егістік жер
(пашня( ретінде өңделеді. Бұл кезде, топыраққа тыңайтқыштар және өндіріс
жағдайында алдын ала дайындалған [70] мұнайтотықтырғыш микроағзалардың
концентрациялы дозасын, енгізу арқылы үрдісті интенсифтендіреді
(күшейтеді(. 1 га, қалыңдығы 15 см ластанған топырақты экскавациялау құны
10–15 мың АҚШ долларын құрайды, сонымен қатар бактериялық культураның және
агротехникалық іс шаралардың қаржысы бар.
Кейбір жағдайларда жерді компостирлеуді қолданады, бұл кезде жерді шым
сияқты түрлі толықтырмалармен, сабанмен немесе жаңқамен араластырады да,
биототығу зонасына (жиегіне( оттегінің жеткізілуін және сұйық сиымдылығын
арттыруды қамтамасыз етеді [71,72]. Бұл жағдайда атап көрсетілген 3 іс–
шаралар қолданылады, тыңайтқышқа қатысты, аллохтоннды микроағзаларды
енгізу, (орошения(. Көбнесе қосымша ауамен мәжбүрлі аэрациялау қолданылады,
ол сонымен қатар температураның реттелуін қамтамасыз етеді.
Кейбір жағдайларда биоқалпына келтірудің анаэробты жолы 3 және 4 р.с
бойынша қолданылады, ол мұнайдың ыдырауы қиын компоненттермен ластанған
топырақты қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл кезде сондай-ақ
метанотрофты жағдайда қоса тотығу әдісін пайдалану тиімді. Кейбір ластану
түрлері үшін қалпына келтірудің аэробты және анаэробты тәсілдердің
кезектесуі тиімді. Тұтас алғанда, ластанған топырақтарды экскаватциялаудан
тұратын және оларды арнайы бөлінген орындарда тазрту биоремедиация әдісінің
бірқатар елеулі артықшылығы бар (топырақты тазартуды интенсификатциялауға
(жиілетуге( мүмкіндік береді және оның біршама жоғары дәрежесін қамтамасыз
етеді, бақылау сапасын және басқаруды жақсартады(, бірақ қаржының көп
жұмсалуымен және шаруашылық айналымынан елеулі жер аудандарының
шығарылуымен қатысты болады.
2. Мұнаймен ластанған топырақты тікелей сол жерде немесе in situ
қалпына келтіру әдісі мұнайдың аппаттық төгілу салдарын жоюда актуальді,
сонымен қатар ластанған топырақты алып кету экономикалық жағынан тиімсіз,
мысалы, мұнаймен ластанған жерді, топырақтың қалың қабатында орналасқан
шлам жинақтаушыларда рекультивациялау кезінде ылғал өткізгіштігі төмен.
Ластанған жерді биологиялық қалпына келтіру технологиясын таңдау,
ыдыраудың аралық өнімдері және рекультивациялау іс-шаралары кезінде, сумен
қамту көзіне әсерін тигізбеу мақсатында гидрогиологиялық жағдайды және
обьект топографиясын білуге негізделуі тиіс [72]. Биоқалпына келу in siti
топырақтың өзінде жүретін, деградациялану үрдісінің табиғи стимуляциясына
негізделген.
Әдебиеттегі мәліметтерге сүйене отырып, табиғи жолмен биологиялық
қалпына келу үрдісінің интенсифтігін (жиілігін( екі негізгі әдіспен жүзеге
асыруға болады(
1) ластанған топырақ микрофлорасының табиғи (аборигенді) метоболиттік
активтілігін активтендіру;
2) ластанған топыраққа арнайы таңдап алынған активті көмірсутек
тотықтырғыш микроағзаларды енгізу.
Бірінші тәсіл бойынша ортанырң физико-химиялық жағдайына сәйкес
тиімді жолмен нәтижеге жетеді, яғни мұнайдың және мұнайөнімдерінің
биодеградациялану факторын арттырады. Осы мақсатта кең қолдалынатын
агротехникалық тәсілдермен қатар, мұнаймен ластанудың белгілі
ерекшеліктерін ескеретін өңдеулер қолданылады. Бұл әдіспен
интенсификациялануға мына тәсілдер кіреді:
1. Тоыраққа сирек қоректік элементтерді енгізу: азотты, фосфорлы және
калийлі [43,73]; азотты аммонийлі формада енгізу ұсынылады [45,46,74].
Қазіргі кезде тыңайтқыштар дайындалуда, мысалы, күкіртпен жабылған мочевина
[75], құрамында олеофильді амоний және фосфат бар [76] коммерциялық
препарат Inipol EAP 22, олар баяу босап шығатындықтан ерекше эффективті
(тиімді(. Мұндай препараттарды қолдану, Арктика жағдайында да биодеградация
жылдамдығын арттырады.
2. Қоректік элементтерден басқа топыраққа топырақ қышқылдығын
корректирлейтін реагенттер енгізіледі. Топырақ рН-ы лимиттирлеуші
(шектеулі( фактор болуы мүмкін, әсіресе қышқыл реакциялы топырақтарда
[50,77]. Сондықтан қышқыл топырақтар известелуге ұшырайды да, мұнайдың
токсикалогиялық заттарының қозғалысын тежейді [78]. Н.П. Солнцева [79],
мұнаймен ластанудың әсерінен техногенді ақ сортаң және сортаң топырақтарға
айналған, шымды-күлді топырақтарды активті қалпына келтіру үшін гипстеуді
ұсынады. Бұл кезде, су бар болғанда кальций натриді ығыстырып шығарады және
натрий сульфатын түзеді, ол сумен жуылады және осының нәтижесінде
топырақтың техногенді міндетті сілтілігі төмендейді.
3. Биототығу зонасында (жиегінде( оттегі жеткілікті болу үшін
топырақты жыртады, қопсытады және дискілейді [55,80]. Мұнаймен ластанған
территорияны жыртуды, ластанғаннан кейін біраз уақыт өткеннен соң жүргізуді
ұсынады, бұл уақыт аралығында мұнай біраз ыдырайды [81]. Сонымен қатар,
мұнаймен ластанған топырақтарды вентиляциялау (желдету( үшін арнайы
тәсілдер қолдану ұсынылады: ыстық ауа буын, ауа (О2) немесе басқа
электрондар акцепторларын үрлеу. Кейде ол үшін ластанған топырақтарды сутек
асқын тотығының ерітіндісімен суғарады [58,82].
4. Топырақтағы су режимі тиімділігін сақтау үшін, топырақ суға батып
кетпейтіндей жер асты сулары бөлініп алынады немесе керісінше суландыру
жүйелері қолданып оның құрғап кетуін болдырмау, сонымен қатар ылғалдылықтың
қажетті мөлшерін сақтау үшін полиэтилин пленкаларын пайдалану [83].
5. Кәріз және жер асты суларын бұру және оларды аэротеккаларда немесе
биотоғандарда тазарту. Бұл әдістің модификациясы мұнаймен ластанған
участкелерді десорбциялау және ластаушыны бөліу үрдісінің интенсификациясы
үшін суару және оның келесі биологиялық тазаруы кезінде ПАВ пайдалану болып
табылады [84].
6. Биологиялық қалпына келу сәтті болу үшін тиімді температура режимін
сақтау керек, сондықтан рекультивациялауды жылдың жылы мезгілінде жүргізу
ұсынылады.Климаттық жағдайлары суық болып келетін территорияларда ластанған
аймақты қара полиэтилин пленкамен [85] жауып қою немесе бу үрлейтін
құрылғылар пайдалану ұсынылады [86]. Мұндай топырақтарға сонымен қатар
көмірсутектотықтандырғыш микроағзалардың психрофильді штамдарын енгізу
керек [87]. Алайда, бірқалыпты және суық климатты жағдайда қажетті
температура режимін ұстап тұру өте қиын екені белгілі және көп қаржы
жұмсалады.
7. Топырақ микроағзалары бірлестігімен көмірсутектер метоболизмінің
біріккен интенсификациясы үшін, түрлі органикалық заттарды енгізу: тамақ,
өнеркәсіп және ауыл шаруашылық қалдықтары [88,89,90].
Зерттеулерден, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды биоактиваторлар
ретінде ластанған топырақ микрофлорасына пайдалану оң нәтиже беретінін
анықтады [90].
Топырақтағы мұнайды биодеструкциялауды интенсификациялау әдісінің
екінші тобына, өнеркәсіптік биопрепараттар түрінде мұнайтотықтырғыш
микроағзалардың концентрациялы дозасасын енгізу кіреді. Қазіргі кезде
жеткілікті мол препараттар жиынтығы пайдалануға ұсынылады. Ресейде олардың
ішінде көбінесе белгілісі "Путидойл" [90], "Деворойл" [91], 'Экойл" [92],
"Олеоворин" [93] және басқалары болып келеді. Сонымен қатар шетелдік
аналогтары да белгілі "Hydrobac" [94], "Noggies"[95], "Biocrack" [96] және
басқалары.
Биопрепараттар негізінен - көмірсутектотықтырғыш микроағзалар
культурасының таза немесе аралас жоғары активті штамдары, арнайы
техналогиялық аппараттарда, қоректік ортада өсірілген, одан соң оларды
концентрлейді және жұмсақ жағдайда кептіреді. Биопрепараттарда
мұнайтотықтырғыш микроағзалар мөлшері бактериялар үшін 1г препаратта
1011жасушаға және ашытқы үшін 1г-да 109 жасушаға жетеді. Кейде сұйық
биопрепараттар қолданылады, бірақ олардың жасушалар активтілігінің сақталу
мерзімі елеулі қысқа болады (1 айға дейін), құрғақ препараттарды 1 жылға
дейін сақтауға болады. Топырақтың мұнайлы ластануының ыдырауы үшін, ресей
оқымыстылары полифункционалды комплексті микробты препарат жасап шығарды.
Оның негізі жаңа микробты тыңайтқыш Бамил және топырақтан бөліп алынған
және теңестірілген микроағзалардың жаңа активті ассоцияциясы
-алканторофтар. Микроб ассоцияциясын сақтауға дайындалған әдіс препарат
активтілігін 1 жылға дейін сақтауға мүмкіндік береді. Алканотрофтар
ассоциясын органоминералды қоспа Бамил мен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz