Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани адамгершілікке үйрету
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Бөлім
1.1.Балабақша балаларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Балабақша балаларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1. Балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3. Оқу.тәрбие процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ..24
2.4. Халықтық педагогика арқылы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.5. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу . басты мақсат ... ... ... ... ... ... ...33
III. ІС ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиет көздерінің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Бөлім
1.1.Балабақша балаларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Балабақша балаларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1. Балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3. Оқу.тәрбие процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ..24
2.4. Халықтық педагогика арқылы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.5. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу . басты мақсат ... ... ... ... ... ... ...33
III. ІС ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиет көздерінің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кездегі қоғам талабына сай өзекті мәселелердің бірі білімді де парсатты, рухани құндылықтарды биік мақсат тұтатын азаматты тәрбиелеу болып табылады. Елбасының әр жылдардағы жарық көрген жолдауында ұлттық тәрбие басты нысанаға алынып ерекше болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік дағдыларының жоғары денгейде болып, елін-жерін сүйе білетін, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілік дағдыларын қалыптастыру жағдайлары біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын дәлелдеп , тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәнділігі, біріншіден, барша саланың ғаламдануы, екіншіден телекоммуникация, ақпараттық байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару, тазару, сондай-ақ азғындаудың қатарласа дамуы мүмкін. Әсіресе, қазіргі жастарды теріс жолға түсіретін, санасын бұзатын жәйттердің бірі-дүниеқұмарлық.
Жас ұрпақ-мектеп балалары болашағымыз жеткіншектерде, шәкірттерде адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру барлық кезеңдерде алда тұрған мәселе.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Қазіргі заманда елдің бәсекеке қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс.
2011-2020 жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік халықаралық стандарттар бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 11 наурыздағы № 306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді) Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Тәрбие -үздіксіз процесс. Мектептің алғашқы сатысынан бастап білім беру мен тәрбие процесі жас ұрпақты әлеуметтендірудің балама негізін қалайды. Жеке тұлғаның жалпы даму проблемалары туралы ағартушылар: Ш. Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтурсынов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М.Жумабаевтар өз еңбектерінде құнды ой-пікірлер мен педагогикалық тұжырымдарын көрсетіп кеткен. Оқу-тәрбие жүйесі арқылы балалардың бойына моральдық және адамгершілік қасиеттерді қалыптастру негізінде оларды өмірге даярлау, болашаққа бағыт-бағдар беру мәселелері А.А.Бодалев, Н.И. Болдырев, В.И. Гинецинский, И.П.Подласый, Ю.М.Резник т.б еңбектерінде талданған.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Адамгершілік педагогикалық ұғым ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Руханилық ұғымының мәні әртүрлі сапаларды қамтитыны белгілі. Қазіргі кезеңде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие жұмысынң рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастрып, оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу қажеттіліктерін айқындап отыр.Атап айтқанда рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Ө.Тлеуқабылұлы, Қожа Ахмет Яссауй, Х. Досмұхамедов, Н. Құлжанова т.б., қарастырса, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К.Нұрғалиева, Г.Байделдинова, Б.Айтмамбетова т.б. зерттеген,-ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу А.Бейсенбаева, Ж.Р.Бәшірова. А.Н.Көшербаева, Қ.ҚШалғынбаева, Қ.Әтемова, Н.Әлқожаева, АЕлемесова, Б.И.Иманбекова т.б еңбектері арқау болған. Философилық тұрғыдан С.Нұрмұратова, Ж.Молдабеков, Е.Әлсатов, Б.Ерасов т.б. рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға Р.Төлеубекованың еңбегі арналса, Ш.Майгаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары балабақша балаларын пәндерді өту барысында рухани-адмгершілік құндылықтарын дамыту көздеді, А.Қаплиева, Р. Тұрсжанова, Д.Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-адамгершілік құндылықтар арқлы салауатты өмір салтн қалыптастыруға арналды. Оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г.Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К.Жампейісова, М.С.Молдабекова, М.А.Құдайқұлов, А.Б.Нұрлыбекова т.б., ал, адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай С.А.Назарбаева, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, Э.А.Орынбасарова сынды ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Мектеп балаларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі барлық уақытта да өзектілігін жоймай келеді және педагогика ғылымының зерттеу нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең ұрпақтың тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен педагогикалық-теорилық негіздерін Аристотель, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шет ел педагогтары Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, т.б. жалғастырып; психологтар В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, Ж.Ы.Намазбаева, Қ.Б.Жарықбаев т.б. ғалымдар ғылыми-теорилық тұрғыдан тереңдетті.
Балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелерінің теориялық негізінің айқындалмауы; оған қажетті әдістемелік кешендердің жеткіліксіздігі, қазіргі мектеп тәжірибесінде балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өз дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды «Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі» деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру;
Зерттеудің мақсаты: Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер,балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі айқындалса және оны іске асырудың әдістемесі жасалса онда, балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру тиімді болады, өйткені оқу-тәрбие іс-әрекетіндегі тапсырмалар балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының нәтижелі болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Жетекші идеясы: Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру ұлттық және адамзаттық құндылықтарға негізделген рухани-адамгершілік мінез-құлықты, рухани-адамгершілік сана-сезімді, рухани-адамгершілік қажеттілігін, рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары, ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу проблемаларына байланысты бастауыш мектеп балаларын рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға байланысты озық тәжірибелер, кешенді бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік, философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге, зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жүйесінің ғылыми теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталды.
Зерттеудің базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер, анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кездегі қоғам талабына сай өзекті мәселелердің бірі білімді де парсатты, рухани құндылықтарды биік мақсат тұтатын азаматты тәрбиелеу болып табылады. Елбасының әр жылдардағы жарық көрген жолдауында ұлттық тәрбие басты нысанаға алынып ерекше болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік дағдыларының жоғары денгейде болып, елін-жерін сүйе білетін, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілік дағдыларын қалыптастыру жағдайлары біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын дәлелдеп , тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәнділігі, біріншіден, барша саланың ғаламдануы, екіншіден телекоммуникация, ақпараттық байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару, тазару, сондай-ақ азғындаудың қатарласа дамуы мүмкін. Әсіресе, қазіргі жастарды теріс жолға түсіретін, санасын бұзатын жәйттердің бірі-дүниеқұмарлық.
Жас ұрпақ-мектеп балалары болашағымыз жеткіншектерде, шәкірттерде адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру барлық кезеңдерде алда тұрған мәселе.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Қазіргі заманда елдің бәсекеке қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс.
2011-2020 жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік халықаралық стандарттар бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 11 наурыздағы № 306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді) Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Тәрбие -үздіксіз процесс. Мектептің алғашқы сатысынан бастап білім беру мен тәрбие процесі жас ұрпақты әлеуметтендірудің балама негізін қалайды. Жеке тұлғаның жалпы даму проблемалары туралы ағартушылар: Ш. Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтурсынов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М.Жумабаевтар өз еңбектерінде құнды ой-пікірлер мен педагогикалық тұжырымдарын көрсетіп кеткен. Оқу-тәрбие жүйесі арқылы балалардың бойына моральдық және адамгершілік қасиеттерді қалыптастру негізінде оларды өмірге даярлау, болашаққа бағыт-бағдар беру мәселелері А.А.Бодалев, Н.И. Болдырев, В.И. Гинецинский, И.П.Подласый, Ю.М.Резник т.б еңбектерінде талданған.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Адамгершілік педагогикалық ұғым ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Руханилық ұғымының мәні әртүрлі сапаларды қамтитыны белгілі. Қазіргі кезеңде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие жұмысынң рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастрып, оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу қажеттіліктерін айқындап отыр.Атап айтқанда рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Ө.Тлеуқабылұлы, Қожа Ахмет Яссауй, Х. Досмұхамедов, Н. Құлжанова т.б., қарастырса, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К.Нұрғалиева, Г.Байделдинова, Б.Айтмамбетова т.б. зерттеген,-ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу А.Бейсенбаева, Ж.Р.Бәшірова. А.Н.Көшербаева, Қ.ҚШалғынбаева, Қ.Әтемова, Н.Әлқожаева, АЕлемесова, Б.И.Иманбекова т.б еңбектері арқау болған. Философилық тұрғыдан С.Нұрмұратова, Ж.Молдабеков, Е.Әлсатов, Б.Ерасов т.б. рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға Р.Төлеубекованың еңбегі арналса, Ш.Майгаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары балабақша балаларын пәндерді өту барысында рухани-адмгершілік құндылықтарын дамыту көздеді, А.Қаплиева, Р. Тұрсжанова, Д.Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-адамгершілік құндылықтар арқлы салауатты өмір салтн қалыптастыруға арналды. Оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г.Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К.Жампейісова, М.С.Молдабекова, М.А.Құдайқұлов, А.Б.Нұрлыбекова т.б., ал, адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай С.А.Назарбаева, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, Э.А.Орынбасарова сынды ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Мектеп балаларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі барлық уақытта да өзектілігін жоймай келеді және педагогика ғылымының зерттеу нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең ұрпақтың тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен педагогикалық-теорилық негіздерін Аристотель, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шет ел педагогтары Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, т.б. жалғастырып; психологтар В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, Ж.Ы.Намазбаева, Қ.Б.Жарықбаев т.б. ғалымдар ғылыми-теорилық тұрғыдан тереңдетті.
Балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелерінің теориялық негізінің айқындалмауы; оған қажетті әдістемелік кешендердің жеткіліксіздігі, қазіргі мектеп тәжірибесінде балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өз дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды «Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі» деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру;
Зерттеудің мақсаты: Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер,балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі айқындалса және оны іске асырудың әдістемесі жасалса онда, балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру тиімді болады, өйткені оқу-тәрбие іс-әрекетіндегі тапсырмалар балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының нәтижелі болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Жетекші идеясы: Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру ұлттық және адамзаттық құндылықтарға негізделген рухани-адамгершілік мінез-құлықты, рухани-адамгершілік сана-сезімді, рухани-адамгершілік қажеттілігін, рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары, ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу проблемаларына байланысты бастауыш мектеп балаларын рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға байланысты озық тәжірибелер, кешенді бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік, философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге, зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жүйесінің ғылыми теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталды.
Зерттеудің базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер, анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ:
1. ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы (өзгертулер мен толықтырулармен 2008 ж 10.03.)//-Алматы,2008-17 б
2. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Білім туралы ҚР Заңы.
4. Аристотель. Этика. Политика. Поэтика// собр. Соч. 4-х т. М,1984 -34б
5. Ал-Фараби. Әлеуметтік трактаттар.-Алматы,1973-320 б
6. Д.Локк Мысли о воспитании/ Избр.Пед.соч.-М ,1939-216
7. Баласағұни Ж. Құтты білік /Көне түркі тілінен аударылған және алғы сөзі мен түсінігін жазған А.Егеубаев/ Алматы, Мұратас,1993-315 б
8. Коменский Я.А. Избр. Пед.соч. М,1982- 570 б
9. Руссо Ж.Ж. Эмиль или о воспитании 1915-157
10. Пестолоцци И.Г. Как Гертруда учит своих детей /Избр. Пед. Произв. М ,1963-т2,212с
11. Пискунов А.И. Хрестоматия по истории зарубежной пед. М, 1981, 306с
12. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр. Соч. М «Педагогика» т2-331с
13. Уалиханов Ш. Таңдамалы, 2 басылым. Алматы, 1985-348б
14. Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. Орынбор,1897
15. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 1998- 378 б
16. Төлеубекова Р.К. Балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: пед. Канд. Диссер. Алматы, 1994- 162 б
17. Ким В.А. Актуальные проблемы подготовки специалистов в Вузе сб. Научно-пр. Конф. Алматы, 1999 -35-39 с
18. Мұхтар Арын. Бес анық (тәрбие туралы толғаулар) Алматы, 1996-180 б
19. Калюжный А.А Теория и практика профессиональной подготовки учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном педагогическом процессе: дисс. Док.пед. наукАлматы,1995-295
20. Байсерке Л.А. Актуальные проблемы обучения студентов в Вузе Вестник АГУ Алматы,1998-4с
21. Орынбасарова Э.А. Становления и развития теории нравственного воспитания школьников Казахстана (60-е г.г ХІХ в 90 е г.г в ХХ) Алматы, 1999- 270 с
22. Даналардан шыққан сөз // Құраст. Ү.Асылов Алматы, 1987-230 б
23. Тұрсынов Б.Ж и др Нравственно-духовное просвещение. Алматы, 1995-139 б
24. Қазақ совет Энциклопедиясы. Бас. Р. Қаратаев М. Алматы,1976 -500 б
1. ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы (өзгертулер мен толықтырулармен 2008 ж 10.03.)//-Алматы,2008-17 б
2. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Білім туралы ҚР Заңы.
4. Аристотель. Этика. Политика. Поэтика// собр. Соч. 4-х т. М,1984 -34б
5. Ал-Фараби. Әлеуметтік трактаттар.-Алматы,1973-320 б
6. Д.Локк Мысли о воспитании/ Избр.Пед.соч.-М ,1939-216
7. Баласағұни Ж. Құтты білік /Көне түркі тілінен аударылған және алғы сөзі мен түсінігін жазған А.Егеубаев/ Алматы, Мұратас,1993-315 б
8. Коменский Я.А. Избр. Пед.соч. М,1982- 570 б
9. Руссо Ж.Ж. Эмиль или о воспитании 1915-157
10. Пестолоцци И.Г. Как Гертруда учит своих детей /Избр. Пед. Произв. М ,1963-т2,212с
11. Пискунов А.И. Хрестоматия по истории зарубежной пед. М, 1981, 306с
12. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр. Соч. М «Педагогика» т2-331с
13. Уалиханов Ш. Таңдамалы, 2 басылым. Алматы, 1985-348б
14. Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. Орынбор,1897
15. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 1998- 378 б
16. Төлеубекова Р.К. Балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: пед. Канд. Диссер. Алматы, 1994- 162 б
17. Ким В.А. Актуальные проблемы подготовки специалистов в Вузе сб. Научно-пр. Конф. Алматы, 1999 -35-39 с
18. Мұхтар Арын. Бес анық (тәрбие туралы толғаулар) Алматы, 1996-180 б
19. Калюжный А.А Теория и практика профессиональной подготовки учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном педагогическом процессе: дисс. Док.пед. наукАлматы,1995-295
20. Байсерке Л.А. Актуальные проблемы обучения студентов в Вузе Вестник АГУ Алматы,1998-4с
21. Орынбасарова Э.А. Становления и развития теории нравственного воспитания школьников Казахстана (60-е г.г ХІХ в 90 е г.г в ХХ) Алматы, 1999- 270 с
22. Даналардан шыққан сөз // Құраст. Ү.Асылов Алматы, 1987-230 б
23. Тұрсынов Б.Ж и др Нравственно-духовное просвещение. Алматы, 1995-139 б
24. Қазақ совет Энциклопедиясы. Бас. Р. Қаратаев М. Алматы,1976 -500 б
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1Бөлім
1.1.Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық негізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
II. НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..20
1. Балабақша балаларын адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .20
2. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .22
3. Оқу-тәрбие процесінде адамгершілікке тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ..24
4. Халықтық педагогика арқылы
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
5. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты
мақсат ... ... ... ... ... ... ...33
III. ІС
ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиет көздерінің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кездегі қоғам талабына сай
өзекті мәселелердің бірі білімді де парсатты, рухани құндылықтарды биік
мақсат тұтатын азаматты тәрбиелеу болып табылады. Елбасының әр жылдардағы
жарық көрген жолдауында ұлттық тәрбие басты нысанаға алынып ерекше
болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік дағдыларының жоғары денгейде болып,
елін-жерін сүйе білетін, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына
ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының жалпы білім беру
тұжырымдамасында жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу,
рухани-адамгершілік дағдыларын қалыптастыру жағдайлары біз көтерген
мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын дәлелдеп , тақырыбымыздың
өзектілігін айқындайды.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәнділігі,
біріншіден, барша саланың ғаламдануы, екіншіден телекоммуникация,
ақпараттық байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару, тазару, сондай-
ақ азғындаудың қатарласа дамуы мүмкін. Әсіресе, қазіргі жастарды теріс
жолға түсіретін, санасын бұзатын жәйттердің бірі-дүниеқұмарлық.
Жас ұрпақ-мектеп балалары болашағымыз жеткіншектерде, шәкірттерде
адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру барлық кезеңдерде алда тұрған
мәселе.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға
дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Қазіргі заманда елдің бәсекеке
қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан
білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс.
2011-2020 жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік
халықаралық стандарттар бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы (ҚР Үкіметінің 2012
жылғы 11 наурыздағы № 306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына
енгізілді) Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты,
азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның
еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы
ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар:
бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға
мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін
адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы
принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты
ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының
өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Тәрбие -үздіксіз процесс. Мектептің алғашқы сатысынан бастап білім
беру мен тәрбие процесі жас ұрпақты әлеуметтендірудің балама негізін
қалайды. Жеке тұлғаның жалпы даму проблемалары туралы ағартушылар: Ш.
Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтурсынов,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М.Жумабаевтар өз еңбектерінде құнды ой-пікірлер
мен педагогикалық тұжырымдарын көрсетіп кеткен. Оқу-тәрбие жүйесі арқылы
балалардың бойына моральдық және адамгершілік қасиеттерді қалыптастру
негізінде оларды өмірге даярлау, болашаққа бағыт-бағдар беру мәселелері
А.А.Бодалев, Н.И. Болдырев, В.И. Гинецинский, И.П.Подласый, Ю.М.Резник
т.б еңбектерінде талданған.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Адамгершілік
педагогикалық ұғым ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы
бар. Руханилық ұғымының мәні әртүрлі сапаларды қамтитыны белгілі. Қазіргі
кезеңде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие жұмысынң
рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастрып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттіліктерін айқындап отыр.Атап айтқанда
рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл
ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби,
Ж.Баласағұн, Ө.Тлеуқабылұлы, Қожа Ахмет Яссауй, Х. Досмұхамедов, Н.
Құлжанова т.б., қарастырса, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы
тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К.Нұрғалиева, Г.Байделдинова,
Б.Айтмамбетова т.б. зерттеген,-ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге
баулу А.Бейсенбаева, Ж.Р.Бәшірова. А.Н.Көшербаева, Қ.ҚШалғынбаева,
Қ.Әтемова, Н.Әлқожаева, АЕлемесова, Б.И.Иманбекова т.б еңбектері арқау
болған. Философилық тұрғыдан С.Нұрмұратова, Ж.Молдабеков, Е.Әлсатов,
Б.Ерасов т.б. рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика
арқылы қалыптастыруға Р.Төлеубекованың еңбегі арналса, Ш.Майгаранова, Б.
Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары балабақша балаларын пәндерді
өту барысында рухани-адмгершілік құндылықтарын дамыту көздеді,
А.Қаплиева, Р. Тұрсжанова, Д.Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-
адамгершілік құндылықтар арқлы салауатты өмір салтн қалыптастыруға
арналды. Оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г.Лемберг, Т.С. Сабыров,
К.К.Жампейісова, М.С.Молдабекова, М.А.Құдайқұлов, А.Б.Нұрлыбекова т.б.,
ал, адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай
С.А.Назарбаева, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, Э.А.Орынбасарова сынды
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Мектеп балаларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі
барлық уақытта да өзектілігін жоймай келеді және педагогика ғылымының
зерттеу нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең
ұрпақтың тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен педагогикалық-теорилық
негіздерін Аристотель, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шет ел
педагогтары Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский,
А.С.Макаренко, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, т.б. жалғастырып; психологтар
В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, Ж.Ы.Намазбаева,
Қ.Б.Жарықбаев т.б. ғалымдар ғылыми-теорилық тұрғыдан тереңдетті.
Балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
мәселелерінің теориялық негізінің айқындалмауы; оған қажетті
әдістемелік кешендердің жеткіліксіздігі, қазіргі мектеп тәжірибесінде
балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өз
дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды
Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негізі деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде рухани-
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру;
Зерттеудің мақсаты: Балабақша балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін
ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер,балабақша балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі айқындалса және оны іске
асырудың әдістемесі жасалса онда, балалардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру тиімді болады, өйткені оқу-тәрбие іс-
әрекетіндегі тапсырмалар балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының
нәтижелі болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруды теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Жетекші идеясы: Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру ұлттық және адамзаттық құндылықтарға
негізделген рухани-адамгершілік мінез-құлықты, рухани-адамгершілік сана-
сезімді, рухани-адамгершілік қажеттілігін, рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары,
ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық,
әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы
әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу
проблемаларына байланысты бастауыш мектеп балаларын рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруға байланысты озық тәжірибелер, кешенді
бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог
ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік,
философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге,
зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық
талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жүйесінің ғылыми теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
педагогикалық шарттары анықталды.
Зерттеудің базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер,
анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
1Бөлім
1. Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық негізі
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға
дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады [1]. Қазіргі заманда елдің бәсекеке
қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан
білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс. 2011-2020
жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік халықаралық стандарттар
бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін кеңейтеді [2]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 11 наурыздағы №
306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді) Заңында
білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім
берудің ізгіліктікжәне дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам
өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын
белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-
адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара
ықпалдастық және төзімділік бекітілген [3]. Оқушы тұлға мен қоғамды
қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен
құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті
жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты
ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының
өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты- оның көзқарас негіздеріне
бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Педагогика мен практиканың
адамға, оны дамытуға, ізгіліктік дәстүрді қайта жаңғыртуға бағытталуы-
өмірлік мақсатретінде танылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін
педагогиканың әдіснамасы болып табылатын білім берудіңізгіліктік
философиясы қайта жандандырылуда. Осы талапқа сәйкес, педагогиканың
әдіснамасы- бұл білім беру философиясының ізгіліктік мәнін белгілейтін
педагогикалық таңым мен ақиқат шындықты өзгерту жайындағы теориялық
қағидалардың жиынтығы.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру-қазіргі
мектептердің ең маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің
қоғам өмірінде рухани-адамгершілік құндылықтардың ролі барған сайын
артып, морольдық фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді. Ұлттық мәдениет
тарихының қайта жаңғырып өркендеуі, халықтың рухани мұрасы мен
дәстүрлерін қастерлеу-оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік
дербестігінің көрсеткіші. Осы өркениетті өзгертіп, оны дәріптеп,
дамытатын адам болып табылады.
И.Гербарттың ойынша адамның ең алдымен мінез-құлқын тәрбиелеп,
қалыптастыру керек деген.
ХІХ ғасырдың басында педагогикалық еңбектерде адамгершілік
тәрбиесіне үлкен мән беріліп, бұл саладағы тұжврвмдамалардың әрі қарай
дамуына В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов
сияқты орыс демократ- жазушылары және Ресей педагогтары К.Д.Ушинскийдің,
А.С. Макоренконың, В.А.Сухомлинскийдің қосқанүлестері мол болды.
К.Д.Ушинскийдің Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік элементі туралы
еңбегінде адамгершілікті, саналы тәртіпті, мұғалім мен оқушы арасындағы
түсінісу мен сыйласу қарым-қатынасын дәріптейтін құнды пікірлерді
адамгершілік тәрбие теориясының дамуында маңызды роль атқарды.
Адамгершілікке тәрбиелеу теориясы мәселелерінде оның бастапқы негізін
құрайтын адамгершілік ұғымы бірінші дәрежеде. Сондықтан жүйе ретінде
адамгершіліктің мәнін, құрылымын білудің өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
маңызы зор,-дейді [12].
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік
тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары мен ғұлама ғалымдары
еңбектеріне арқау еткен. Соной Орхон жазба ескерткіштерімен Қорқыт ата
кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың
дана жырауларының поэзиясына, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаныз, кез-келгенінде адам
бойындағы адамгершілік қасиет,олардың қалыптасуы туралыкеңінен сөз
болады. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіружолында тынбай
ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-
инабатүрдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Міржақып Дулатұлы,
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы, Ш.Құдайбергенұлы, С.Торайғыров т.б. ой
тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамдағы құрайтын адамдардың
дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-
сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруды мұрат тұтқан [60].
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уалиханов, өзінің зерттеу
еңбектерінде жастар тәрбиесіне баса назар аудара отырып, рухани-
адамгершілік тәрбиесінің маңызын тереңірек ашып берген. Бүкіл қоғамдық-
саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық
фанотизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған Ш.Уалихановтың рухани-
адамгершілік идеяларының негізі-қазақ қауымындағы зұлымдыққа қарсы
күресте,патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі
жабайы мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын рухани-
адамгершілік құндылықтарына намыс, әділдік, парыз адамның басты
рухани-адамгершілік құндылығына жатқызып оны қарапайым халықтың санасына
сіңіруге ат салысты [13].
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы-демократы, ақыны Ы.Алтынсариннің
ұлттық мәдениеттің тарихында алатын орны ерекше. Ы.Алтынсарин қазақ
мектептерінде білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту
ісінің рухани-имандылық негіздерін қалап, өз еңбектерінде рухани-
адамгершілік тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ол өз ақыл-
насихатында рухани-адамгершіліктің негізі игіліктеріне: бауырмалдылық,
әдеп пен әділдік, қанағатшылық, жомарттық, тазалық, сабырлылық,
зейінділік пен білімді еркін игеру мәселесіне зор мән берді [15].
Ы.Алтынсарин қазақ жастарын оқуға үндеумен қатар, адамгершілікке,
махаббат, достыққа, еңбекке, жігерлілікке, тапқырлыққа, халқын
сүюшілікке, адам деген ардақты есімді ақтай білетін кісі болып шығуға
үндедіжәне жастарға бала кезінен бастап дұрыс тәрбие бергенде ғана бұл
міндеттерді іске асыруға болатындығын ол жақсы ұғынып, бар өмірінұлттық
мектеп ашуға, қазақ балаларына басқа ұлттармен терезесі тең болатындай
білім беруге арнаған. Сондықтан Ы.Алтынсаринөзінің оқытушылық, жазушылық,
аудармашылық жұмыстарын осы бағытқа бағындырды. Оның Қазақ
хрестоматиясы және Мактубат атты еңбектеріне деген қысқа әңгімелері
мен өлең-жырларықазақ жастарының рухани байлығы мен мәдениетін,
адамгершілік санасы мен адамгершілік сезімін, адамгершілік ойлауы мен
адамгершілік еркін тәрбиелеу құралы екені сөзсіз.
Ұлы Абай жастардың еңбексіз жүріп, жаманшылыққа бой ұратынына қарсы
болды. 1886 жылғы бір өлеңінде ол былай деген:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,-деп, жастардың осындай
жағымсыз мінездерін қатты сынаған. Абай уақытын текке бос өткізгендерді,
еріншектерді, өсекшілерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды
мейлінше жек көрді:
Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап.
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,-дейді Абай
Абай түсінігінде, адамның ең жақсы қасиеттері-ерлік, табандылық,
тұрақтылық, әділеттілік және шыншылдық, сыпайыгершілік, еңбек сүйгіштік,
білімге құмарлық және ақылдылық.
Абайдың айтуынша, адамгершілігі мол адам, батыл, ер жүрек болуға,
қорқыныш дегенді білмеуге тиіс, қайткен күнде алдына қойған мақсатқа жете
білуге тиіс. Ол халықты, әсіресе жастарды үнемі достық, татулық,
әділеттілік, адалдық сияқты адамгершілікқасиеттерге тәрбиелеуге шақырды
және кейбір жастардың арасында татулықтың болмаушылығына қатты
қынжылды.Осындай жастарға Абай былй деген:
Қосылмас ешбір бастары
Біріне-бірі қастыққа,
Қойнына тыққан тастары
Саудасы-ар мен иманы,
Қайрат жоқ бойын тыйғалы
Еңбекпен етті ауыртпай
Құр тілменен жинағы-деп жазды.
Осындай жаман мінездер мен әрекеттерді әшкерелей отырып, Абай
жастарға :
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге,-деп,
арманы жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу болған.
Адамгершілік тәрбиесінің негізі ұлы Абайдың даналық ойларымен
астасып, бастау алатыны даусыз.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Адам болам десеңіз
Тілеуің, өмірің алдыңда
Оған қайғы жесеңз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ
Бес дұшпанын білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз,-деп насихат етеді.
Бұндағы қашық болатын бес нәрсе, асық болатын бес нәрсе-үлкен
ұғымдағы Адам бейнесі, оның кісілік болмысын айқындайтын парасаттылық
көрсеткіштер [15].
Қазақ халқының Ұлы ойшылы адамгершілікті адам болу деп
түсіндіреді. Адам болу дегені, адамдар пендешілік жолына түсіп кетіп,
адамдық қасиеттерді ұмытып кететіндігін айтқаны еді. Адам деген ұлы
атқа ие болу үшін пендешіліктен бас тартып періштедей таза болу
керектігіне шақырады. Абай түсінігінде періште -ең адал, білімді,
еңбекқор,әділ, мейірімді,рақымды адамның қиялдағы мифтік бейнесі, образы.
Сонымен қатар Ұлы Абай ар, ұят, намысты да адамның ең бір биік
қасиеттерінің бірі деген.
Сонымен бірге ұлы ойшыл, классик Абайдың кейбір ой-тұжырымдары
Шығыстың ғұлама ғалымы, философ әл-Фарабидің: Жүрек- басты мүше, оны
тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді, бұдан кейін ми келеді, бұл да
басты мүше бірақ мұның үстемдігі бірінші емес-деген көзқарасымен сәйкес
келеді. Абайдың он жетінші қара сөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы
пікірін: Осы үшеудің басын қоспақ менің ісім, бірақ сонда билеуші жүрек
болса жарайды,-деп білдіреді. Абай мен әл-Фарабидің Жүрек туралы
танымдарының негізі бір екенін көреміз.
Абайдың осы танымын мына бір нақыл сөзі де растай түседі: Ақыл,
қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек-немесе Үш-
ақ нәрсе адамның қасиеті, Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,
дегендегі тұжырымдар ойы да адамгершілік қасиет еді.
Яғни, рухани-адамгершілік тәрбиесі-ол жүрек тәрбиесі. Рухтың ұясы
да жүрек. Ақыл жүрекпен нұрланса, рахымды болса, ізгіленеді. Жүректің
терең жылуынсыз тек ақылмен қабылданған білім адамның өзіне де, қоғамға
да , болашаққа да теріс ықпал етеді. Тәрбие баланың даму кезеңдерінде
адамдардың рухани өзегін қоректенуші болып, біліменен бұрын жүргіхілуі
тиіс, яғни білімге адами және рахымдылық сипат беріліп, ақылды жүрек
жырумен нұрландыру қажет. Жоғарыда талданған адамгершілік ұғымының
сапалық мәнін айқындай түсетін жалпы ғылыми-педагогикалық ұғымдардың бірі-
адамгершілік тәрбиесі ұғымы. Бұл ұғымға берілген педагогикалық
зерттеулер мен әдебиеттегі анықтамаларды былайша жүйелеуге болады: қазақ
тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде адамгершілік
тәрбиесі-тұлғаның адамгершілік сана-сезімін, іс-әрекеттің қалыптастырып,
құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие-деп көрсетеді.
Сондай-ақ бірқатар ғалымдар да ғылыми еңбектерінде адамгершілік
тәрбиесін қарастырып, анықтама берген. Мысалы, ғалым Ә.С.Әмірова:
Адамгершілікке тән рухани тазалыққа тәрбиелеу-баланың нәрестелік шағынан
отбасы, балабақша тәрбиесі, үлкендердің олармен қарым-қатынасы, өнегелі
еңбек әрекеттері байыпты, жүйелі жүргізілген тәрбие тәсілдері арқылы
біртіндеп сәби бойына дарып, орнығатын ұзақ үрдіс,-деген [18].
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев адамгершілік тәрбиесін құлық тәрбиесі деп
атап: Құлық тәрбиесі-шәкірттердің саналы тәртібі, байымды мінезі
түсінігін қалыптастыру, оған сәкес сезімі мен менімін тәрбиелеу үшін
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекеті. Мораль барлық қоғамдық
өмірдің саласында-еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, үйелменде және
халықаралық қатынаста адамның мінезін және санасын реттейді,-деп
қарастырады.
Р.К.Төлеубекова: Жаңа әлеуметтік мәдени ортада адамның ұстанар
мұраты-адамдармен қарым-қатынасында, іс-әрекетінде адамгершілік сана-
сезім дағдысымен, өзіндік Мен бейнесі арқылы ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылық қасет-сапаларымен ықпалдасып субьект ретінде танылуын
тәрбиелеу,-деген анықтама береді [16]. Психологиялық-педагогикалық
тұрғыдан жеке адамның құндылығын зерттеуші Р.К. Төлеубекова
адамгершілікке жоғары сынып балаларын тәрбиелеу тұжырымдамасын жасады оны
біз ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізуде негізге алдық және оны дамытуға
ұмтылдық. Айтылған жүйелер ұқсас болғанымен олардай құндылықтарда ортақ
көзқарасты көреміз, оларды біріктіріп тұрған ізгіліктік бағыт: үш жүйеде
де Адам ең негізгі құндылық. Әлеуметтанушылар құндылықтарды зерттеу
нысандарына алған. Көпшілікке белгілі Әлеуметтанушының жұмысшы кітабы
деген шығармада келтірілген: Кез-келген нысан (материалдық немесе
идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның мақсат-ниеті, тілек-ықыласының
негізін құрап, өмір сүруінің маңызды шарты болып табылса, онда ол
әлеуметтік құндылық бола алады [16].
2. Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар
адамгершілік тәрбиесін-адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің,
адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік
сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады [30.31.32.33.34.35].
Адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі жайлы ғалымдардың көзқарасы:
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбие оқушыларда адамгершілік әдеттерді
қалыптастырады. А.Г. Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында
жастайынан адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы
уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни
адамгершілік сезімнің жағымсыз жақтары еркін сезімге, нақты да қатал
ережелерді орындауға бағытталады-бұл адамгершілік тәрбиесінің
ерекшелігі. И.М. Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты-
адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, мейірімді және қайырымды
жігерді қалыптастыру болып табылады. П.Н.Енгалычев: Адамгершілік
тәрбиесінің барлық амалдары арқылы баланы адамгершілік қайырымдылыққа
баулу қажет. А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы
түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе
отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары адамгершілік тәрбиесі теориясында
Л.С.Выготскийдің, Н.К.Крупскаяның, А.П.Пинкевичтің, А.СМакаренконың
еңбектері жетекші роль атқарды. Тәрбиенің кемшін қалған тұстары
гуманистік бағытты қайта қалыптастыра бастаған алғашқы педагогтардың бірі
В.А.Сухомлинский болды. В.А.Сухомлинскийдің тұжырымдамасында
жалпыадамзаттық құндылықтарды-мейірімділікті биік тұт, ол адамзаттың
барлық қызметіне жоғары мағына береді, адамдарға және табиғатқа деген
махаббатты оятады, адамгершілік қарым-қатынаста үйлесімділікті
қалыптастырады деп алғашқы орынға қояды. В.А.Сухомлинскийдің
жалпыадамзаттық құндылықтар мен гуманизмге негізделген
педагогикалықжүйесі адамды жаңаша ойлауға тәрбиелеуде белсенді құрал
болып есептеледі [36].
Адамгершілік тәрбиесіндегі білімділік бағытты Л.М.Архангельский
(1979) мен Н.И.Болдырев төмендегідей қарастырады:
1.Адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін өз еркіндікжәне
табандылық сияқты адамгершілік нормаларының қалыптасу процесі.
2.Адам мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру прцесі.
Олардың адамгершілікке тәрбиелеу тұжырымдауларының негізгі
жүйелілік компоненті адамгершілік сана мен ойлауды дамытатын адамгершілік
ағарту болып табылады [37.38].
Ресейлік зерттеуші Н.Ф: Харламов: Адамгершілік тәрбиесі әрбір
қоғамда адамның барлық өмірі мен іс- әрекетінде, еңбекте, тұрмыста,
отбасында, барлық адамдармен қарым-қатынасында, саясатта және ғылымда,
ойында, спортта т.б. өзінің мінез-құлқын реттеуде азаматтықты көрсетумен
анықталады,-деген [39].
Т.А.Ильина: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз-балалардың бойында
мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-
біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын
анықтайтынмінез нормалар мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешінің
арнаулы мақсат көздеген қызметі,-деп қарастырады [40].
Ғалым И.П.Подласый қаралып отырған мәселеге байланысты: Қоғам
талаптарына сай, тәрбиеленушілердің адамгершілік сапасын
қалыптастыруүшін, олардың санасына, сезіміне, мінез-құлқына жүйелі және
мақсатты әсер ету,-деп түсініктеме берген [41].
Н.В.Савин бұл ұғымды былай деп түсіндіреді: Адамгершілікке
тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның
ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады. 1997 жылы
В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, А.И.Мищенко, Е.Н.Шиянов Педагогика оқу
құралында, ұлттық құндылықтарды негізге ала отырып, адамгершілік
тәрбиесіне: Адамгершілік тәрбиесі-жалпы адамзаттық құндылықтарды
енгізетін арнайы ұйымдастырылған процесс-деп, өз анықтамаларын береді
[42].
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың көпшілігінің ойы бір жерден шығып
тұрғандай. Барлығының айтқан ойы адамдарда адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыру үшін ең алдымен мінез-құлықты тәрбиелеу керектігіне
тоқталған.
Ойшылдар мен философтар, ағартушылар мен тарихшылар, психологтар
мен педагогтар еңбектеріне тиянақты талдау жасау арқылы мәселенің ғылыми-
теориялық негізін дәлелдеу мақсатымен құндылық, жалпы адамзаттық
құндылық, рухани-адамгершілік құндылық, ұғымдарына объективті
анықтамалар беру үшін, олардың байланыстарын анықтау қажеттігі туындап
отыр. Адамның қоршаған ортаға (қоғамға, табиғатқа, өзіне) көзқарасы екі
жақты белгіленеді: практикалық және теориялық.
Практикалық және теориялық көзқарастың байланысын аксиологиялық
(грек. Ахіа-құндылық және logos-ғылым), немесе құндылықты тұрғы жүзеге
асырады. Аксиология адам құндылығының өзегін құрайды. Аксиология
философиялық зерттеу,талдау бойынша болмыс ұғымының екі элементке
ыдырауынан туындап: құндылық және нақтылық, талап пен ұмтылыс нысаны
ретінде қарастырылады. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатын, орны
мен мәнін, олардың байланыстары жайлы мәселелерге жауап береді.
Аксиология ғылымынң мақсаты-болмыстың, жалпы құрылымындағы құндылық
мүмкіндігін және оның нақтылық ойының айғақтарына деген түсінігін,
қатынасын, байланыстарын көрсету болып есептеледі [43].
Антика дәуірінде және орта ғасырда тіршілік еткен философ-ойшылдар
құндылық түсініктерін этикалық, эстетикалық, діни ұғымдармен
байланыстыра, шынайы болмыс ұғымымен бірге қарастырады. Сократ үшін
құндылық адамның өмірді бағалауы екен. Ал Аристотель жақсылық,
игілік ұғымдарын жағымды мінез-құлықты, рухани құндылықты бейнелеуде
қолданылады. Рухани-адамгершілікке тәрбиелейтін ғылым ретінде этиканы
белгілеген. Аристотельдің пайымдауында этиканың мақсаты-таным емес,
ізгілікке үйрету. Этикалық зерттеулер рухани-адамгершілік дегеннің не
екендігін білу үшін емес, осы рухани-адамгершілікке жетудің жолдарын
үйрету үшін қажет, олай болмағанда бұл ғылымның пайдасы болмас еді-дейді
[4,44].
Құндылық объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-әлеуметтік ұғым-деп құндылыққа Қазақ Кеңес
энциклопедиясында анықтама берілген. Нысанның адам үшін маңыздылық
шамасын білдіретін көрсеткіш-құндылық [47].
Құндылық екі құрамдастан тұрады, біріншісі-заттық құндылық, екіншісі
субъективті құндылық. Заттық құндылық-оның табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени
мұралар, ғылыми ақиқаттық, теориялық маңызы, іс-тәжірибелік пайдасы,
адамдардың тіршілігіндегі жақсылық пен жамандықтар, табиғи және қоғамдық
нысандардың тамаша көрініс беретін түсі, симметриясы сияқты қасиеттерін
айтамыз.
Санадағы құндылық алға қойылған мақсат және оған жетудің
жолдары,қоғамда кездесетін түрлі қалыптар. Заттық құндылық баға берудің
объектісі және адамның дүниеге қатысын білдіреді, ал субъективтік-
санадағы құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады [48].
Философия, әлеуметтану, психология, педагогика салаларына қатысты
күрделі мәселелердің бірі, әрине құндылықтар категориясы. Зерттеу
жұмысына байланысты құндылық ұғымы философиялық және әлеуметтік ұғым.
Философ В.А.Василенко және оның пікірін қиялдаушылар құндылықтарды рухани
және материалдық қажеттіліктерді қанағаттандырудағы пайдалылық,
мағынашылық, әдіс-тәсіл деп қарастырады. Философ У.Хатгер және
И.С.Нарский ойларын жалғастырушы зерттеушілер ойынша құндылықтарды
идеал деп түсініп, амал-тәсіл емес, мақсат қажеттілік, тиістілік
көзқарасында кеңінен қарастырады [49].
В.Супредин Құндылықтар және әлеуметтік динамика атты еңбегінде:
Құндылықтар дегеніміз-мінез-құлықтар әрекеттердің бір түрі, ол
мәдениеттің белгілі бір түрінде ерекше орын алады деген ойды білдіреді.
Құндылықтар әлеуметтік санада өмір сүреді және жеке адам арқылы іске
асырылады,-дейді [50].
Құндылықтар- адамдардың өз мінез құлқының мақсаты мен қалпы туралы
талдап, қортындылаған түсініктері, онда адамзаттық тарихи тәжірибесі
жинақталып, белгілі бір этностың немесе адамзат мәдениетінің мәні жатыр
деген ойды Н.Лапин да айтқан. Құндылық сөзі заттарға, сонымен қатар
пікірлерге де қатысты айтылған [51].
Құндылықтар теориясы алуан түрлі түсінік, ой, көріністер арқылы
құрылым туындап, философиялық келбет, көрініс қалыптасады.
Қазақстандық ғалымдар (Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева,
С.А.Ұзақбаева, Қ.Қ.Жампеисова, С.Қ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова, Г.А.Уманов,
Н.Д.Хмель, Ж.Наурызбай, Т.Сламбекова.) білім мен тәрбие беруді дамытуда
жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын ғылыми-теориялық,
әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеп келеді. Осы Қазақстандық ғалымдар:
адамның кісілік келбеті, соған лайықты бола білу, адамның табиғатпен,
әлеммен үйлесуі, халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде болашақ
ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін жаңа сатыға көтеруді негіздеу.
Педагог-ғалымдар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгеріс жас ұрпақты
өмірге белсенді араластырып қана қоймай, сонымен бірге олардың әлемдік
өркениеттен сусындауын да көздейді деп зерделейді деген ортақ ойға
келгендіктерін көреміз [52.53.16.20].
Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің табиғи
жаратылысы мен арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу жүйесі негізінде дамыған,
тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің
сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе [54].
Б.Г.Ананьев: Рухани даму дегеніміз- өзінің өмірдегі орнын,
атқаратын міндетін, қазіргі және болшақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін,
дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз, бірқалыпты
жетілдіру-дейді [55].
Г.А.Ерғалиева: Рухани-адамгершілік құндылық дегеніміз- адамның
өзінің табиғи жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы
сарапқа түсіп дамыған, сыртқы ортаның ықпалы нәтижесінде қалыптасып,
тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің
сипатын анықтайтын ішкі құрылымдық элемент,-деп көрсетеді. Сонымен бірге
Құндылықтар-тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар.
Оларға шындық, қайырымдылық, тұлға, пайда, бостандық, махаббат,
шығармашылық т.б. Құндылықтар-идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау
сезімі арқылы айқындалып, ақыл-ой сана арқылы қабылданады. Құндылықтар-
құрметтеу, қощеметтеу, қабылдау тәрізді бағдарды білдіреді. Құндылықтар-
сезіммен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекет бағдарын
белгілейді,-деп ой түйген [56].
Осы құндылықтарға берілген анықтамаларды талдай келе мынандай
топтарға бөлуге болады деп шештік:
- қоғамның ең жоғарғы құндылықтары: Адам
- өмір құндылықтары: еңбек, материалды қажеттіліктер, табиғат
- әлеуметтік өмір құндылықтары: отбасы, мемлекет, ғылым
-рухани өмір мен мәдениет құндылықтары: білім, көзқарас, дүниетаным,
ғылыми ой
- адамгершілік құндылықтары: адамгершілік, достық, жолдастық,
махаббат, шындық.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда қарым-
қатынастың рөлі өте зор. Рухани-адамгершілікке негізделген тәрбие қарым-
қатынастың қарапайым түрі-ұжымдық өмірдің талаптарымен, ерекшеліктерімен
танысу арқылы жүзеге асырылады. Олардың қарым-қатынастарында бірте-бірте
өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған жұмыстың орындалуына бірдей
жауапкершілік сезімі, бүкіл топтың жұмысына жетекшілік ете білу, бірін-
бірі тыңдай білу, жалпыға тән ережелер мен қағидаларды қабылдай білу,
жеке, жұптық, топтық жұмыстар жасай білуге үйренеді. Бірлескен іс-
әрекеттің барысында балалар бірін-бірі жақынырақ, тереңірек таниды.
С.А.Назарбаева: Өзін-өзі тану атты әдістемелік оқу құралында :
Рухани-адамгершілік-адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты
гуманизм принциптерін бейнелейтін морольдық қасиет. Адамдарға деген ізгі
ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім, кеңпейілдік, басқалардың мүддесі
үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, кішіпейілдік,
адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады.
Адамгершіліктің ең жоғарғы рухани қажеттілігінің бастау көзі-өзін-
өзі көрсету, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, қарым-қатынаста,
дүниетанымда өзінің шығармашылық қабілетін таныту болып табылады.
Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттарының бірі-мектеп
жасындағы жеке тұлғаның өздігінен даму заңдылықтарын білу болып табылады.
Баланың жеке басы сана-сезімінң қалыптасуына оның құрдасиарымен
үнемі араласуы және бірлескен өмірі шешуші рөль атқарады. Оқушы өзіндік
сана-сезімнің жаңа сатысына көтеріледі. Оқушылар бір-біріне қырағылықпен
қарап, қалай сөйлеседі, қалай ұраққа жауап береді, бірімен-бірі қалай
сөйлеседі және оларға құрдастары мен ересектер, үлкендер мен кішілер
қалай тіл қатады. Өзінің табыстарын, жетістіктерін, сәтсіздіктерін өзге
балалардың да осындай істерімен салыстыру- оқушыға өзіне өзі баға беруге
мүмкіндік береді.
Адамның рухани-адамгершілік құндылықтарының орнындағы кемшіліктерді
ешқандай да академиялық білімдердің толықтыра алмайтындығын өмірдің өзі
көрсетті. Оқушыларға тек қана ғылыми бідім ғана емес, бәрінен бұрын
адамгершілік сана, адамгершілік сезім, адамгершілік мінез-құлық,
адамгершілік даму, сонымен бірге қайырымдылық, мейірбандылық және
сүйіспеншілік туралы білімдер керекекен деген тұжырым жасауға болады.
Рухани тұрғыдан мейлінше терең берілген тәрбие, дұрыс жолға қойылған және
талапқа сай ұйымдастырылғанжұмыс түрлері ғана адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына елеулі ықпал жасай алады. Бүгінгі заманның өзі бала туралы,
оның ата-аналары мен ұстаздары туралы және олардың қарым-қатынасы
жайындағы ескірген түсініктерді қайта қарауды қажетсінеді.Сонымен тәрбие
берудің басты міндеті- адамның тұлға ретінде адамгершілік-рухани
қалыптасуы екендігі айқындалып отыр. Осы сияқты міндеттерді шешу басқа да
мемлекеттердің көкейкесті мәселелерінің бірі.
Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың мақсаты жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыту, яғни
адамның рухани-адамгершіліктәрбиелілігі деңгейінде көрініс табатын рухани
әлемін жетілдіру болып табылады.
Балабақша балаларының рухани-адамгершілікқұндылықтарын
қалыптастырудың міндеттер:
1.Оқушының санасына мінезіндегі кемшіліктерін көре отырып, өзін рухани-
адамгершілік үлгісі ретінде салыстыру жағдайын қалыптастыру. Бұл кезде
сәйкестік кездеспеген жайтта баланы толғандыратындай себептер туғызу
керек.
2.Баланың рухани-адамгершілік мінез құлқындағы болмашы жетістіктерінің
өзін оң бағамен бағалай отырып, балаға қажетті рухани-адамгершілік
моральдық ережелерді орындайтын мінез дағдыларын қалыптастыру.
3. Еңбексүйгіштігін, еңбек процесімен айналысуға деген және оның
нәтижелеріне деген қызығушылығын дамыту. Ол үшін мұғалім балабақша оқушы
еңбегінң нәтижесін ғана емес, оған жұмсалған күшті де дұрыс бағалауы
тиіс.
4.Балалардың ұжымшылдық өмірінің ұйымдастырылуына, оларда рухани-
адамгершілік қарым-қатынастың қалыптасуына баса назар аудару керек.
5.Балаларды істің тек нәтижесіне қарап емес, оның себептеріне де қарап
бағалау керектігіне үйрету.
6.Балалардың бойында басқалардың да қиыншылығына назар аударып, сол
қиыншылықтарына жанашырлық сезімін білдіруін дамыту.
7.Баларда жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру.
Балабақша балаларының рухани-адмгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың мазмұнын, яғни рухани-адамгершілік қасиеттері рухани-
адамгершілік санасын, рухани-адамгершілік сезімдерін, рухани-адамгершілік
мінез-құлқын, рухани-адамгершілік дамуын қазіргі қоғам талабына сай ашу
зерттеуші- педагогтар мен практик педагогтар үшін ең маңызды көкейкесті
мәселе болып отыр.
Ата-аналар мен мұғалімдер балаларда, бір жағынан, қоғам талабына
сай жағдайларда жетістіктерге жете алатындай өмір сүретін, екіншіден-
қоғамды рухани-адамгершілік шегіністен құтқарып, рухани-адамгершіліктің
құлдырауынан сақтауға септігін тигізу үшін өз бойындағы адами сапасы мен
адамгершілік құндылықтарын сақтайтын қандай қасиеттерді тәрбиелеу керек
деген сияқты қиыншылықтарға ұшырасып отырды. Сондықтан да, қазіргі кезде,
бастауыш мектепке балалардың әрбір жас дамуының сатысында адамгершілік
тәрбиесінің мазмұнын ашатын нақты жүйе қажет.
Мотивациялық-мақсаттылық шарттар-мұғалім әрекеттерінің алғашқы
рухани-адамгершілік тәрбиеге әсер ететін жағдайларды, жағдаяттарды және
өзара қатынас жолдарын алдын-ала білуі мен оқушылар бойына қалыптастыру
сапаны, таңдауы және нәтижесін көрсетуінде. Сонымен қатар балабақша
балаларының бойында азаматтық, борыштылық, толеранттылық, құқықтық,
өзіндік сана қалыптастыру әлеуметтілік бейімділікке жағдай туғызады.
Рухани-адамгершілік тәрбие мақсатына жету үшін: рухани-адамгершілік
тәрбиенің жеткіншек тұлғасына бағытталуы, балабақша балаларының жас
ерекшелігіне сәйкестендіруі және мақсаттың айқындылығы мен нақтылығын,
дәлдігін ұстану қажеттігін сезінуі. Кез-келген оқушы тәрбиені оған
қатысты сәкес мотивациясы болса ғана қабылдайды ғни, рухани-адамгершілік
тәрбиенің негізі-оған қажет мотиацияны қалыптастыру. Мотивация болу үшін
әрекетті ынталандыратын мотивтер жиынтығы қажет, мотивсіз әрекет
болмайды. Себебі, мотиваци оқушы бойында әрекет түрін (қабілеттерін өз
бетімен дамыту, өзінің жағымды қасиеттерін мінез-құлқының жағымды
қылықтарынөзі тәрбиелеу бойынша әрекеттерін анықтау) тиімді орындайтынын
анықтауға мүмкіндік береді. Олар орындалу үшін балалардың қызығушылығын
арттыру, ол оқушыларды бар қажеттіліктерге сүйене отырып, оқушыларды
қанағаттандыратын, қуаныш туғызатындай етіп іс-шаралар ұйымдастырып,
жағымды жағдайлар туғызу.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік шарты-бұл
мұғалімнің рухани-адамгершілік тәрбиесіне арналған жоспарын құруда, оқушы
дамуы мен тәрбие үрдісінің мәні, қозғаушы күші заңдылықтары туралы,
ғылыми білімге, тәрбие туралы қазіргі педагогикалық тұжырымдарға, отандық
және шет елдік ғалымдардың технологилық жасалымдарына сүйенуі. Соңғы
шыққан педагоги калық технологияларды меңгеріп, пайдалану жолдарын білуі.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің интелектуалды-эмоциялық шарты-
мұғалім балабақша балаларының өзара қатынасын біліп, бірлесіп орындалатын
іс-әрекет нормаларына сай, олардың мінез-құлықтарындағы кемшіліктерді
жоюға бағыттау. Мұнда оқушылар өздерінің құрбы құрдастарымен қарым-
қатынасында бірін-бірі қорғау, бірінің-бірі көңіл-күйін түсіне білу,
әрбір іс-әрекетіне шыдамдылық көрсету, өзара ынтымақтастықпен келісімге
келу ерекшеліктерімен сипатталады. Сонымен қатар, эмоцилық сезімдер,
уайым, шындық, адамгершілік қатынастыр мен олардың бір-бірімен байланысы
болып табылатын, адамгершілік езімдердің тұтастығымен және рухани-
адамгершілік нормалары, жеткіншектің сезімдік қабылдауының субьектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Балалардың өзін-өзі ұстауына қатысты
педагогикалық үрдістегі рухани-адамгершілік тәрбиесі, олардың қоғамдық
ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігін үйретеді. Ұжымдық қарым-қатынас
дағдылары: ұстамдылық, бақылау, талаптылық, осы шарттың ішінде
қарастырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тұлғалық шарты-тәрбиенің балабақша
тұлғасына бағыттылығы мен жас ерекшелігін ескеріп, оның дамуы мен
әлеуметтік қалыптасуына жағдай туғызуға бағытталған педагогикалық
әрекеттің басшылыққа алынуы. Бұл жағдайда жеткіншектердің тәрбиелілігі
педагогикалық көмек өлшемімен, қамқорлылығымен, көңіл бөлуімен, оның
дамуына оңтайлы жағдай туғызуды қамтамасыз ету үшін жасалатын жағдаймен
ерекшеленеді. Тәрбиенің нәтижелі болуында әр оқушыны қайталанбас тұлға
ретінде қабылдап, оның өзгеше қасиеттерін дамытудың мәні зор. Олар:
мұғалім мен балалардың біріккен қызметінің сыйласымдылығы мен
мейірімділігі; олар қоғамның рухани құндылықтарын өркендетуші, балалардың
зердесі мен эмоционалды іс-әрекетінің өзекті әрі мазмұнды болуы. Тұлғаның
қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Рухани-адамгершілік тәрбие барысында тұлғаның ішкі жан-
дүниесінің байлығы мен өзін-өзі ұстау дағдылары мен нормалары, ұйымдағы
қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын орнықтырады.
Танымдық - шығармашылық шарты - рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде
балалардың ерік-жігерінің, өзін-өзі бақылау дағдысының болуында. Ол оның
белсенділігінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуында көрініс табады. Шығармашылығы қалыптасу
барысында қатаң қадағалау мен бақылау емес, еркіндікке жол ашылып, жарыс,
шығармашылық бәсекелестік рухы өрістетіледі. Мұнда, қазіргі ғылым,
техника, өнер, және т.б. мәселелер туралы материалдарды қолдануға
мүмкіндік туындайды. Оларды пікірталас жүргізе білуге, дәлелдеуге,
көзқарастарын дәлелдеугне төселдіруге болады. Рухани-адамгершілік
тәрбиесінің нәтижесіжеткіншектің өзін-өзі танып тәрбиелеуі мен өзіндік іс-
әрекеті, мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы қарым-қатынаста көрініс береді
де, Отанға деген махаббатын, еңбекке қызығушылығын, білімнің
тиянақтылығын жауапкершілігін қалыптастырады. Рухани-адамгершілік тәрбие
оқушының дүниетанымымен, мінез-құлығының бағалы негіздерімен, оқуға
еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа адамдарға деген сезімі мен ішкі жан-
дүниесіне байланысты жүргізіледі.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің ақпараттық шарты -ақпараттық
хабарлардың көбеюі және балалардың әр түрлі қарым-қатынаста болуына
мүмкіндіктер туындауы. Бұл шарт балабақша балаларының дүниетанымын, өзі
өмір сүріп отырған қоғамға, табиғатқа, көзқарасының қалыптасуына ықпал
етеді. Ақпаратты қолданудың бағыт-бағдарын көрсетуге педагогикалық талап
дұрыс қойылуы қажет.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің әлеуметтік шарты -әлеуметтік
бірлікті қалыптастыру, жеке тұлғалардың арасындағы қарым-қатынасты,
қауымдастықты сақтауға, біріктіруге ынталандыру. Қазақтың дәстүрлі
тәрбиелік мүмкіндігі балалардың көңіл-күйіне, рухани-адамгершілік
тұрғыдан өздері-өздерін танып білуге, әлеуметтік ортада өзара қарым-
қатынастарына әсер етіп, балабақша балаларының рухани-адамгершілік
деңгейіне көтерілуіне ықпалын тигізетінін есте ұстау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен балабақша балаларын тек
жақсылыққа- қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат
тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Қазіргі қоғамдық жағдайда адамның рухани-адамгершілік тәрбиелілігін
қалыптастыруды міндет етіп қоюда. Бұл міндетті шешудегі маңызды істің
бірі рухани-адамгершілік тәрбиелілікті, адамгершілік сана, адамгершілік
сезім, адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік дамуды қалыптастырудың орны
ерекше.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық шолу жасай келе адами
қасиеттерді белгілейтін, адамгершілікке бағытталған құндылықтарды жалпы
талдау жасай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарға анықтама беруге
талпындық.
Сонымен, рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің
табиғи жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы сарапқа
түсіп дамыған, ішкі мотивтердің әсері мен сыртқы ортаның ықпалы
нәтижесінде қалыптасқан, тұлғаның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін,
қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі
құрылымдық жүйе.
Тұлғаға сырттан әсер ету арқылы рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
үнемі жетістікке қол жеткізе бермейді. Өйткені ол кейде жағымды, кейде
кереғар әсер етуі, кей жағдайда тұлғаны ешқандай әсерсіз қалдыруы да
мүмкін.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Балабақшадағы балаларын адамгершілікке тәрбиелеу
Балабақшадағы балаларын тәртіптілікке, шыншылдыққа, адалдыққа,
ұстамдылыққа, еңбекті сүюшілікке тәрбиелеуді мақсат еткенде олардың бойына
қалыптасқан қасиеттерді – сынып оқушыларының ұйымшылдығы, белсенділігі
ескеріледі. Өз тәжірибемде Оқушыларға арналған ережелермен жете
таныстырып, шәкірттерімді мынадай талаптармен таныстырар едім:
1. Киімдерді өздері күтіп, ұқыпты киіне білу;
2. Әрдайым кішіпейіл, ілтипатты болу;
3. Бірін-бірі сыйлау, құрметтей білу;
4. Қыз балалармен достық қарым-қатынаста болу.
Осы талаптарды оқушы бойына қалыптастыруда оқушылармен әңгіме
жүргізіп, төмендегідей талаптарды ескеруге тырысамын:
1. Адамды жақсы көру;
2. Адамға деген қайырымдылық, ақ жүректілік;
3. Адамды құрметтей білу;
4. Әдептілік;
5. Жақсылықты бағалай да, қайыра да білушілік;
6. Өзара сынды қабылдау;
7. Кемшілікті түзете білу.
Осындай сезімдерді қалыптастыру үшін балаларың өздеріне тапсырмалар
беремін:
1. Оқыған әңгімелерің мен кітаптарыңдағы, көрген киноларыңдағы
кейіпкерлердің жағымды қасиеттері туралы айтып бер;
2. Өзің білетін жақсы адамдар: туысың, жолдасың, досың т.б. туралы
айт.
Осындай сыныптан тыс жүргізілген жұмыстың барысында балаларың ішкі
жан дүниесін білген соң, оқушыларда адамгершілік дағдыларын қалыптастырудың
бірыңғай жолын белгілей бастаймын.
1. Бірыңғай ұжым болып жеке балаға ықпал ете білу;
2. Сендірудің жеке әдістері: әңгіме, әңгімелесу, өзара пікір, кеңес т.б.;
3. Моральдық тақырыптарға тәрбие сағатын өткізу;
4. Оқушылар үшін міндетті адамгершіліктің нормасын орындауды үнемі талап
ету, есіне салу, оған жаттықтыру.
Мектепте оқушыларда адамгершілік дағдыларды қалыптастыруда сендіру
немесе олардың санасына әсер ету әдістерінің алатын оры орасан зор.
Балалардың көзін жеткізіп сендіру – оларды қандай іс адамгершілікке
жататындығын, ал қандай іс адамгершілікке жатпайтындығын бағдарлай білуге
және өздерінің іс-әрекеттерін дұрыс бағалай білуге себі тиетін негізгі әдіс
болып саналады. Балаға адамгершілік тәрбие берудің алғашқы қадамы
күнделікті тұрмыстағы ұсақ нәрселерден басталады. Отбасы педагогикасын
жоғары сатыға көтерген А.С.Макаренко ата-аналарға арналған лекцияларының
бірінде: Тәрбиені баламен сөйлесу немесе ақыл айту, я болмаса оған әмір
ету деп қарауға болмайды. Өз өміріңіздің әр кезеңінде, тіпті үйіңізде жоқ
уақытыңызда да балаңызды тәрбиелеп жүресіз. Сіздің қалай киінетіндігіңіз,
сіздің басқа адамдармен қалай сөйлесетіндігіңіз, сіздің қуануыңыз немесе
қайғыруыңыз, сіздің күйінгеніңіз, газет оқитындығыңыз, міне, осының барлығы
да балаңыз үшін толып жатқан үлгі, өнеге,- деген. Мектеп жас ұрпаққа білім
беретін, үлгі-өнеге үйрететін, адамгершілікке баулитын, өмірге алғашқы
жолдама беретін алтын ұя. Сондықтан да сол ұядағы ұжымға жүктелер міндеттің
абзалдығына орай, ауырлығы да, қиындығы да бар. Оның қиындығы сол,
шәкірттерді жан-жақты адамгершілік рухта тәрбиелеу – күрделі де үздіксіз
еңбек етуді керек ететін жұмыс. Балада адамгершілік бейнесін жақсы
қалыптастыруда педагогтар ұжымының ізгілікті, ынтымақты болуының, сонымен
қоса, сыпайылылығы, көрегенділігі жеткілікті болуларының маңызы өте зор.
Өсіп келе жатқан жас буындарды адамгершілік рухта тәрбиелеу ісінде
үлгі, өнеге көрсету әдістерінің аса зор тәрбиелік мәні бар. Балалар өте
сезімтал келеді. Әсіресе, жас балалар көбінесе, ненің жақсы, ненің жаман
екендігін айырмастан көргенінің бәріне еліктей береді. Сондықтан,
балалардың тым еліктегіштігін ескере отырып, мұғалім-тәрбиешілер ұжымы
оқушыларға өз мінездеріндегі жақсы сапаларды ғана дамытатын үлгі-өнеге
көрсетуі керек. Бұл үшін мұғалімдердің өзі адамгершілік рухта тәрбиеленген
болып, барлық жағынан да оқушыларға үлгі болуға тиіс. Ол үлкендердің
шәкірттер алдында беделді болудың негізгі шарты болып табылады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Бүгінгі
таңдағы мектептер балаларға жекелеген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса
да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық деген не
екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Жағымсыз қылықтар, зиянды әдеттер –
балабақшадағы оқушысының мінез-құлқына, оның дене және психикалық дамуына
кері әсерін тигізеді. Ересектер үшін баланың зиянды әрекеттерінің ең қауіп
төндірерлігі – темекі тарту, қазіргі таңда мектеп оқушылары арасында етек
жайған әрекеттерінің бірі. Мектеп жасындағы баланың темекі тартуға
құмарлығының астарында, оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісіндегі үлкен
бір кемшіліктің болуы. Сол себептен де, темекі тартудың өзіне емес, басты
назар аударатын жайт – бала психологиясының ауытқуы, оны ойландыратын
мәселелер. Тек ата-ана арасындағы жылы қарым-қатынас бір-біріне деген сенім
ғана, зиянды әдетті қалыптастырмаудың бірден-бір себебі. Бүгінгі балалар –
темекі тартудың потенциалды құрбандары. БҰҰ-ның баяндамасына сүйенсек,
қазіргі балалардың 250 миллионы болашақта өз өлімін темекіге әуестіктің
бірден-бір себебі – жарнама болып табылады.
Еліміздің болашақ азаматы – қазіргі балалар. Яғни, егеменді елімізді
дамытып, гүлдендіре түсетін санасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1Бөлім
1.1.Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық негізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
II. НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..20
1. Балабақша балаларын адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .20
2. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .22
3. Оқу-тәрбие процесінде адамгершілікке тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ..24
4. Халықтық педагогика арқылы
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
5. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты
мақсат ... ... ... ... ... ... ...33
III. ІС
ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиет көздерінің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кездегі қоғам талабына сай
өзекті мәселелердің бірі білімді де парсатты, рухани құндылықтарды биік
мақсат тұтатын азаматты тәрбиелеу болып табылады. Елбасының әр жылдардағы
жарық көрген жолдауында ұлттық тәрбие басты нысанаға алынып ерекше
болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік дағдыларының жоғары денгейде болып,
елін-жерін сүйе білетін, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына
ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының жалпы білім беру
тұжырымдамасында жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу,
рухани-адамгершілік дағдыларын қалыптастыру жағдайлары біз көтерген
мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын дәлелдеп , тақырыбымыздың
өзектілігін айқындайды.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәнділігі,
біріншіден, барша саланың ғаламдануы, екіншіден телекоммуникация,
ақпараттық байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару, тазару, сондай-
ақ азғындаудың қатарласа дамуы мүмкін. Әсіресе, қазіргі жастарды теріс
жолға түсіретін, санасын бұзатын жәйттердің бірі-дүниеқұмарлық.
Жас ұрпақ-мектеп балалары болашағымыз жеткіншектерде, шәкірттерде
адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру барлық кезеңдерде алда тұрған
мәселе.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға
дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Қазіргі заманда елдің бәсекеке
қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан
білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс.
2011-2020 жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік
халықаралық стандарттар бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы (ҚР Үкіметінің 2012
жылғы 11 наурыздағы № 306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына
енгізілді) Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты,
азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның
еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы
ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар:
бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға
мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін
адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы
принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты
ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының
өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Тәрбие -үздіксіз процесс. Мектептің алғашқы сатысынан бастап білім
беру мен тәрбие процесі жас ұрпақты әлеуметтендірудің балама негізін
қалайды. Жеке тұлғаның жалпы даму проблемалары туралы ағартушылар: Ш.
Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтурсынов,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М.Жумабаевтар өз еңбектерінде құнды ой-пікірлер
мен педагогикалық тұжырымдарын көрсетіп кеткен. Оқу-тәрбие жүйесі арқылы
балалардың бойына моральдық және адамгершілік қасиеттерді қалыптастру
негізінде оларды өмірге даярлау, болашаққа бағыт-бағдар беру мәселелері
А.А.Бодалев, Н.И. Болдырев, В.И. Гинецинский, И.П.Подласый, Ю.М.Резник
т.б еңбектерінде талданған.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Адамгершілік
педагогикалық ұғым ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы
бар. Руханилық ұғымының мәні әртүрлі сапаларды қамтитыны белгілі. Қазіргі
кезеңде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие жұмысынң
рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастрып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттіліктерін айқындап отыр.Атап айтқанда
рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл
ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби,
Ж.Баласағұн, Ө.Тлеуқабылұлы, Қожа Ахмет Яссауй, Х. Досмұхамедов, Н.
Құлжанова т.б., қарастырса, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы
тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К.Нұрғалиева, Г.Байделдинова,
Б.Айтмамбетова т.б. зерттеген,-ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге
баулу А.Бейсенбаева, Ж.Р.Бәшірова. А.Н.Көшербаева, Қ.ҚШалғынбаева,
Қ.Әтемова, Н.Әлқожаева, АЕлемесова, Б.И.Иманбекова т.б еңбектері арқау
болған. Философилық тұрғыдан С.Нұрмұратова, Ж.Молдабеков, Е.Әлсатов,
Б.Ерасов т.б. рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика
арқылы қалыптастыруға Р.Төлеубекованың еңбегі арналса, Ш.Майгаранова, Б.
Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары балабақша балаларын пәндерді
өту барысында рухани-адмгершілік құндылықтарын дамыту көздеді,
А.Қаплиева, Р. Тұрсжанова, Д.Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-
адамгершілік құндылықтар арқлы салауатты өмір салтн қалыптастыруға
арналды. Оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г.Лемберг, Т.С. Сабыров,
К.К.Жампейісова, М.С.Молдабекова, М.А.Құдайқұлов, А.Б.Нұрлыбекова т.б.,
ал, адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай
С.А.Назарбаева, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, Э.А.Орынбасарова сынды
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Мектеп балаларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі
барлық уақытта да өзектілігін жоймай келеді және педагогика ғылымының
зерттеу нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең
ұрпақтың тәрбиесінде пайдалану қажеттілігі мен педагогикалық-теорилық
негіздерін Аристотель, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шет ел
педагогтары Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский,
А.С.Макаренко, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, т.б. жалғастырып; психологтар
В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, Ж.Ы.Намазбаева,
Қ.Б.Жарықбаев т.б. ғалымдар ғылыми-теорилық тұрғыдан тереңдетті.
Балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
мәселелерінің теориялық негізінің айқындалмауы; оған қажетті
әдістемелік кешендердің жеткіліксіздігі, қазіргі мектеп тәжірибесінде
балабақша балаларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өз
дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды
Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негізі деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде рухани-
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру;
Зерттеудің мақсаты: Балабақша балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін
ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер,балабақша балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізі айқындалса және оны іске
асырудың әдістемесі жасалса онда, балалардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру тиімді болады, өйткені оқу-тәрбие іс-
әрекетіндегі тапсырмалар балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының
нәтижелі болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруды теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Жетекші идеясы: Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру ұлттық және адамзаттық құндылықтарға
негізделген рухани-адамгершілік мінез-құлықты, рухани-адамгершілік сана-
сезімді, рухани-адамгершілік қажеттілігін, рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары,
ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық,
әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы
әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу
проблемаларына байланысты бастауыш мектеп балаларын рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруға байланысты озық тәжірибелер, кешенді
бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог
ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік,
философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге,
зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық
талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жүйесінің ғылыми теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
педагогикалық шарттары анықталды.
Зерттеудің базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер,
анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
1Бөлім
1. Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық негізі
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылға
дейінгі бағдарламасының міндеттері адамның құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады [1]. Қазіргі заманда елдің бәсекеке
қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан
білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс. 2011-2020
жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік халықаралық стандарттар
бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін кеңейтеді [2]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 11 наурыздағы №
306 Қаулысымен ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді) Заңында
білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім
берудің ізгіліктікжәне дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам
өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын
белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-
адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара
ықпалдастық және төзімділік бекітілген [3]. Оқушы тұлға мен қоғамды
қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен
құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті
жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты
ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының
өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді.
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты- оның көзқарас негіздеріне
бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Педагогика мен практиканың
адамға, оны дамытуға, ізгіліктік дәстүрді қайта жаңғыртуға бағытталуы-
өмірлік мақсатретінде танылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін
педагогиканың әдіснамасы болып табылатын білім берудіңізгіліктік
философиясы қайта жандандырылуда. Осы талапқа сәйкес, педагогиканың
әдіснамасы- бұл білім беру философиясының ізгіліктік мәнін белгілейтін
педагогикалық таңым мен ақиқат шындықты өзгерту жайындағы теориялық
қағидалардың жиынтығы.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру-қазіргі
мектептердің ең маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің
қоғам өмірінде рухани-адамгершілік құндылықтардың ролі барған сайын
артып, морольдық фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді. Ұлттық мәдениет
тарихының қайта жаңғырып өркендеуі, халықтың рухани мұрасы мен
дәстүрлерін қастерлеу-оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік
дербестігінің көрсеткіші. Осы өркениетті өзгертіп, оны дәріптеп,
дамытатын адам болып табылады.
И.Гербарттың ойынша адамның ең алдымен мінез-құлқын тәрбиелеп,
қалыптастыру керек деген.
ХІХ ғасырдың басында педагогикалық еңбектерде адамгершілік
тәрбиесіне үлкен мән беріліп, бұл саладағы тұжврвмдамалардың әрі қарай
дамуына В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов
сияқты орыс демократ- жазушылары және Ресей педагогтары К.Д.Ушинскийдің,
А.С. Макоренконың, В.А.Сухомлинскийдің қосқанүлестері мол болды.
К.Д.Ушинскийдің Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік элементі туралы
еңбегінде адамгершілікті, саналы тәртіпті, мұғалім мен оқушы арасындағы
түсінісу мен сыйласу қарым-қатынасын дәріптейтін құнды пікірлерді
адамгершілік тәрбие теориясының дамуында маңызды роль атқарды.
Адамгершілікке тәрбиелеу теориясы мәселелерінде оның бастапқы негізін
құрайтын адамгершілік ұғымы бірінші дәрежеде. Сондықтан жүйе ретінде
адамгершіліктің мәнін, құрылымын білудің өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
маңызы зор,-дейді [12].
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік
тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары мен ғұлама ғалымдары
еңбектеріне арқау еткен. Соной Орхон жазба ескерткіштерімен Қорқыт ата
кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың
дана жырауларының поэзиясына, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаныз, кез-келгенінде адам
бойындағы адамгершілік қасиет,олардың қалыптасуы туралыкеңінен сөз
болады. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіружолында тынбай
ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-
инабатүрдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Міржақып Дулатұлы,
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы, Ш.Құдайбергенұлы, С.Торайғыров т.б. ой
тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамдағы құрайтын адамдардың
дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-
сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруды мұрат тұтқан [60].
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уалиханов, өзінің зерттеу
еңбектерінде жастар тәрбиесіне баса назар аудара отырып, рухани-
адамгершілік тәрбиесінің маңызын тереңірек ашып берген. Бүкіл қоғамдық-
саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық
фанотизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған Ш.Уалихановтың рухани-
адамгершілік идеяларының негізі-қазақ қауымындағы зұлымдыққа қарсы
күресте,патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі
жабайы мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын рухани-
адамгершілік құндылықтарына намыс, әділдік, парыз адамның басты
рухани-адамгершілік құндылығына жатқызып оны қарапайым халықтың санасына
сіңіруге ат салысты [13].
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы-демократы, ақыны Ы.Алтынсариннің
ұлттық мәдениеттің тарихында алатын орны ерекше. Ы.Алтынсарин қазақ
мектептерінде білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту
ісінің рухани-имандылық негіздерін қалап, өз еңбектерінде рухани-
адамгершілік тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ол өз ақыл-
насихатында рухани-адамгершіліктің негізі игіліктеріне: бауырмалдылық,
әдеп пен әділдік, қанағатшылық, жомарттық, тазалық, сабырлылық,
зейінділік пен білімді еркін игеру мәселесіне зор мән берді [15].
Ы.Алтынсарин қазақ жастарын оқуға үндеумен қатар, адамгершілікке,
махаббат, достыққа, еңбекке, жігерлілікке, тапқырлыққа, халқын
сүюшілікке, адам деген ардақты есімді ақтай білетін кісі болып шығуға
үндедіжәне жастарға бала кезінен бастап дұрыс тәрбие бергенде ғана бұл
міндеттерді іске асыруға болатындығын ол жақсы ұғынып, бар өмірінұлттық
мектеп ашуға, қазақ балаларына басқа ұлттармен терезесі тең болатындай
білім беруге арнаған. Сондықтан Ы.Алтынсаринөзінің оқытушылық, жазушылық,
аудармашылық жұмыстарын осы бағытқа бағындырды. Оның Қазақ
хрестоматиясы және Мактубат атты еңбектеріне деген қысқа әңгімелері
мен өлең-жырларықазақ жастарының рухани байлығы мен мәдениетін,
адамгершілік санасы мен адамгершілік сезімін, адамгершілік ойлауы мен
адамгершілік еркін тәрбиелеу құралы екені сөзсіз.
Ұлы Абай жастардың еңбексіз жүріп, жаманшылыққа бой ұратынына қарсы
болды. 1886 жылғы бір өлеңінде ол былай деген:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,-деп, жастардың осындай
жағымсыз мінездерін қатты сынаған. Абай уақытын текке бос өткізгендерді,
еріншектерді, өсекшілерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды
мейлінше жек көрді:
Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап.
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,-дейді Абай
Абай түсінігінде, адамның ең жақсы қасиеттері-ерлік, табандылық,
тұрақтылық, әділеттілік және шыншылдық, сыпайыгершілік, еңбек сүйгіштік,
білімге құмарлық және ақылдылық.
Абайдың айтуынша, адамгершілігі мол адам, батыл, ер жүрек болуға,
қорқыныш дегенді білмеуге тиіс, қайткен күнде алдына қойған мақсатқа жете
білуге тиіс. Ол халықты, әсіресе жастарды үнемі достық, татулық,
әділеттілік, адалдық сияқты адамгершілікқасиеттерге тәрбиелеуге шақырды
және кейбір жастардың арасында татулықтың болмаушылығына қатты
қынжылды.Осындай жастарға Абай былй деген:
Қосылмас ешбір бастары
Біріне-бірі қастыққа,
Қойнына тыққан тастары
Саудасы-ар мен иманы,
Қайрат жоқ бойын тыйғалы
Еңбекпен етті ауыртпай
Құр тілменен жинағы-деп жазды.
Осындай жаман мінездер мен әрекеттерді әшкерелей отырып, Абай
жастарға :
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге,-деп,
арманы жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу болған.
Адамгершілік тәрбиесінің негізі ұлы Абайдың даналық ойларымен
астасып, бастау алатыны даусыз.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Адам болам десеңіз
Тілеуің, өмірің алдыңда
Оған қайғы жесеңз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ
Бес дұшпанын білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз,-деп насихат етеді.
Бұндағы қашық болатын бес нәрсе, асық болатын бес нәрсе-үлкен
ұғымдағы Адам бейнесі, оның кісілік болмысын айқындайтын парасаттылық
көрсеткіштер [15].
Қазақ халқының Ұлы ойшылы адамгершілікті адам болу деп
түсіндіреді. Адам болу дегені, адамдар пендешілік жолына түсіп кетіп,
адамдық қасиеттерді ұмытып кететіндігін айтқаны еді. Адам деген ұлы
атқа ие болу үшін пендешіліктен бас тартып періштедей таза болу
керектігіне шақырады. Абай түсінігінде періште -ең адал, білімді,
еңбекқор,әділ, мейірімді,рақымды адамның қиялдағы мифтік бейнесі, образы.
Сонымен қатар Ұлы Абай ар, ұят, намысты да адамның ең бір биік
қасиеттерінің бірі деген.
Сонымен бірге ұлы ойшыл, классик Абайдың кейбір ой-тұжырымдары
Шығыстың ғұлама ғалымы, философ әл-Фарабидің: Жүрек- басты мүше, оны
тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді, бұдан кейін ми келеді, бұл да
басты мүше бірақ мұның үстемдігі бірінші емес-деген көзқарасымен сәйкес
келеді. Абайдың он жетінші қара сөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы
пікірін: Осы үшеудің басын қоспақ менің ісім, бірақ сонда билеуші жүрек
болса жарайды,-деп білдіреді. Абай мен әл-Фарабидің Жүрек туралы
танымдарының негізі бір екенін көреміз.
Абайдың осы танымын мына бір нақыл сөзі де растай түседі: Ақыл,
қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек-немесе Үш-
ақ нәрсе адамның қасиеті, Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,
дегендегі тұжырымдар ойы да адамгершілік қасиет еді.
Яғни, рухани-адамгершілік тәрбиесі-ол жүрек тәрбиесі. Рухтың ұясы
да жүрек. Ақыл жүрекпен нұрланса, рахымды болса, ізгіленеді. Жүректің
терең жылуынсыз тек ақылмен қабылданған білім адамның өзіне де, қоғамға
да , болашаққа да теріс ықпал етеді. Тәрбие баланың даму кезеңдерінде
адамдардың рухани өзегін қоректенуші болып, біліменен бұрын жүргіхілуі
тиіс, яғни білімге адами және рахымдылық сипат беріліп, ақылды жүрек
жырумен нұрландыру қажет. Жоғарыда талданған адамгершілік ұғымының
сапалық мәнін айқындай түсетін жалпы ғылыми-педагогикалық ұғымдардың бірі-
адамгершілік тәрбиесі ұғымы. Бұл ұғымға берілген педагогикалық
зерттеулер мен әдебиеттегі анықтамаларды былайша жүйелеуге болады: қазақ
тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде адамгершілік
тәрбиесі-тұлғаның адамгершілік сана-сезімін, іс-әрекеттің қалыптастырып,
құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие-деп көрсетеді.
Сондай-ақ бірқатар ғалымдар да ғылыми еңбектерінде адамгершілік
тәрбиесін қарастырып, анықтама берген. Мысалы, ғалым Ә.С.Әмірова:
Адамгершілікке тән рухани тазалыққа тәрбиелеу-баланың нәрестелік шағынан
отбасы, балабақша тәрбиесі, үлкендердің олармен қарым-қатынасы, өнегелі
еңбек әрекеттері байыпты, жүйелі жүргізілген тәрбие тәсілдері арқылы
біртіндеп сәби бойына дарып, орнығатын ұзақ үрдіс,-деген [18].
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев адамгершілік тәрбиесін құлық тәрбиесі деп
атап: Құлық тәрбиесі-шәкірттердің саналы тәртібі, байымды мінезі
түсінігін қалыптастыру, оған сәкес сезімі мен менімін тәрбиелеу үшін
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекеті. Мораль барлық қоғамдық
өмірдің саласында-еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, үйелменде және
халықаралық қатынаста адамның мінезін және санасын реттейді,-деп
қарастырады.
Р.К.Төлеубекова: Жаңа әлеуметтік мәдени ортада адамның ұстанар
мұраты-адамдармен қарым-қатынасында, іс-әрекетінде адамгершілік сана-
сезім дағдысымен, өзіндік Мен бейнесі арқылы ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылық қасет-сапаларымен ықпалдасып субьект ретінде танылуын
тәрбиелеу,-деген анықтама береді [16]. Психологиялық-педагогикалық
тұрғыдан жеке адамның құндылығын зерттеуші Р.К. Төлеубекова
адамгершілікке жоғары сынып балаларын тәрбиелеу тұжырымдамасын жасады оны
біз ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізуде негізге алдық және оны дамытуға
ұмтылдық. Айтылған жүйелер ұқсас болғанымен олардай құндылықтарда ортақ
көзқарасты көреміз, оларды біріктіріп тұрған ізгіліктік бағыт: үш жүйеде
де Адам ең негізгі құндылық. Әлеуметтанушылар құндылықтарды зерттеу
нысандарына алған. Көпшілікке белгілі Әлеуметтанушының жұмысшы кітабы
деген шығармада келтірілген: Кез-келген нысан (материалдық немесе
идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның мақсат-ниеті, тілек-ықыласының
негізін құрап, өмір сүруінің маңызды шарты болып табылса, онда ол
әлеуметтік құндылық бола алады [16].
2. Балабақша балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар
адамгершілік тәрбиесін-адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің,
адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік
сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады [30.31.32.33.34.35].
Адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі жайлы ғалымдардың көзқарасы:
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбие оқушыларда адамгершілік әдеттерді
қалыптастырады. А.Г. Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында
жастайынан адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы
уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни
адамгершілік сезімнің жағымсыз жақтары еркін сезімге, нақты да қатал
ережелерді орындауға бағытталады-бұл адамгершілік тәрбиесінің
ерекшелігі. И.М. Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты-
адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, мейірімді және қайырымды
жігерді қалыптастыру болып табылады. П.Н.Енгалычев: Адамгершілік
тәрбиесінің барлық амалдары арқылы баланы адамгершілік қайырымдылыққа
баулу қажет. А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы
түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе
отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары адамгершілік тәрбиесі теориясында
Л.С.Выготскийдің, Н.К.Крупскаяның, А.П.Пинкевичтің, А.СМакаренконың
еңбектері жетекші роль атқарды. Тәрбиенің кемшін қалған тұстары
гуманистік бағытты қайта қалыптастыра бастаған алғашқы педагогтардың бірі
В.А.Сухомлинский болды. В.А.Сухомлинскийдің тұжырымдамасында
жалпыадамзаттық құндылықтарды-мейірімділікті биік тұт, ол адамзаттың
барлық қызметіне жоғары мағына береді, адамдарға және табиғатқа деген
махаббатты оятады, адамгершілік қарым-қатынаста үйлесімділікті
қалыптастырады деп алғашқы орынға қояды. В.А.Сухомлинскийдің
жалпыадамзаттық құндылықтар мен гуманизмге негізделген
педагогикалықжүйесі адамды жаңаша ойлауға тәрбиелеуде белсенді құрал
болып есептеледі [36].
Адамгершілік тәрбиесіндегі білімділік бағытты Л.М.Архангельский
(1979) мен Н.И.Болдырев төмендегідей қарастырады:
1.Адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін өз еркіндікжәне
табандылық сияқты адамгершілік нормаларының қалыптасу процесі.
2.Адам мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру прцесі.
Олардың адамгершілікке тәрбиелеу тұжырымдауларының негізгі
жүйелілік компоненті адамгершілік сана мен ойлауды дамытатын адамгершілік
ағарту болып табылады [37.38].
Ресейлік зерттеуші Н.Ф: Харламов: Адамгершілік тәрбиесі әрбір
қоғамда адамның барлық өмірі мен іс- әрекетінде, еңбекте, тұрмыста,
отбасында, барлық адамдармен қарым-қатынасында, саясатта және ғылымда,
ойында, спортта т.б. өзінің мінез-құлқын реттеуде азаматтықты көрсетумен
анықталады,-деген [39].
Т.А.Ильина: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз-балалардың бойында
мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-
біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын
анықтайтынмінез нормалар мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешінің
арнаулы мақсат көздеген қызметі,-деп қарастырады [40].
Ғалым И.П.Подласый қаралып отырған мәселеге байланысты: Қоғам
талаптарына сай, тәрбиеленушілердің адамгершілік сапасын
қалыптастыруүшін, олардың санасына, сезіміне, мінез-құлқына жүйелі және
мақсатты әсер ету,-деп түсініктеме берген [41].
Н.В.Савин бұл ұғымды былай деп түсіндіреді: Адамгершілікке
тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның
ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады. 1997 жылы
В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, А.И.Мищенко, Е.Н.Шиянов Педагогика оқу
құралында, ұлттық құндылықтарды негізге ала отырып, адамгершілік
тәрбиесіне: Адамгершілік тәрбиесі-жалпы адамзаттық құндылықтарды
енгізетін арнайы ұйымдастырылған процесс-деп, өз анықтамаларын береді
[42].
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың көпшілігінің ойы бір жерден шығып
тұрғандай. Барлығының айтқан ойы адамдарда адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыру үшін ең алдымен мінез-құлықты тәрбиелеу керектігіне
тоқталған.
Ойшылдар мен философтар, ағартушылар мен тарихшылар, психологтар
мен педагогтар еңбектеріне тиянақты талдау жасау арқылы мәселенің ғылыми-
теориялық негізін дәлелдеу мақсатымен құндылық, жалпы адамзаттық
құндылық, рухани-адамгершілік құндылық, ұғымдарына объективті
анықтамалар беру үшін, олардың байланыстарын анықтау қажеттігі туындап
отыр. Адамның қоршаған ортаға (қоғамға, табиғатқа, өзіне) көзқарасы екі
жақты белгіленеді: практикалық және теориялық.
Практикалық және теориялық көзқарастың байланысын аксиологиялық
(грек. Ахіа-құндылық және logos-ғылым), немесе құндылықты тұрғы жүзеге
асырады. Аксиология адам құндылығының өзегін құрайды. Аксиология
философиялық зерттеу,талдау бойынша болмыс ұғымының екі элементке
ыдырауынан туындап: құндылық және нақтылық, талап пен ұмтылыс нысаны
ретінде қарастырылады. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатын, орны
мен мәнін, олардың байланыстары жайлы мәселелерге жауап береді.
Аксиология ғылымынң мақсаты-болмыстың, жалпы құрылымындағы құндылық
мүмкіндігін және оның нақтылық ойының айғақтарына деген түсінігін,
қатынасын, байланыстарын көрсету болып есептеледі [43].
Антика дәуірінде және орта ғасырда тіршілік еткен философ-ойшылдар
құндылық түсініктерін этикалық, эстетикалық, діни ұғымдармен
байланыстыра, шынайы болмыс ұғымымен бірге қарастырады. Сократ үшін
құндылық адамның өмірді бағалауы екен. Ал Аристотель жақсылық,
игілік ұғымдарын жағымды мінез-құлықты, рухани құндылықты бейнелеуде
қолданылады. Рухани-адамгершілікке тәрбиелейтін ғылым ретінде этиканы
белгілеген. Аристотельдің пайымдауында этиканың мақсаты-таным емес,
ізгілікке үйрету. Этикалық зерттеулер рухани-адамгершілік дегеннің не
екендігін білу үшін емес, осы рухани-адамгершілікке жетудің жолдарын
үйрету үшін қажет, олай болмағанда бұл ғылымның пайдасы болмас еді-дейді
[4,44].
Құндылық объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-әлеуметтік ұғым-деп құндылыққа Қазақ Кеңес
энциклопедиясында анықтама берілген. Нысанның адам үшін маңыздылық
шамасын білдіретін көрсеткіш-құндылық [47].
Құндылық екі құрамдастан тұрады, біріншісі-заттық құндылық, екіншісі
субъективті құндылық. Заттық құндылық-оның табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени
мұралар, ғылыми ақиқаттық, теориялық маңызы, іс-тәжірибелік пайдасы,
адамдардың тіршілігіндегі жақсылық пен жамандықтар, табиғи және қоғамдық
нысандардың тамаша көрініс беретін түсі, симметриясы сияқты қасиеттерін
айтамыз.
Санадағы құндылық алға қойылған мақсат және оған жетудің
жолдары,қоғамда кездесетін түрлі қалыптар. Заттық құндылық баға берудің
объектісі және адамның дүниеге қатысын білдіреді, ал субъективтік-
санадағы құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады [48].
Философия, әлеуметтану, психология, педагогика салаларына қатысты
күрделі мәселелердің бірі, әрине құндылықтар категориясы. Зерттеу
жұмысына байланысты құндылық ұғымы философиялық және әлеуметтік ұғым.
Философ В.А.Василенко және оның пікірін қиялдаушылар құндылықтарды рухани
және материалдық қажеттіліктерді қанағаттандырудағы пайдалылық,
мағынашылық, әдіс-тәсіл деп қарастырады. Философ У.Хатгер және
И.С.Нарский ойларын жалғастырушы зерттеушілер ойынша құндылықтарды
идеал деп түсініп, амал-тәсіл емес, мақсат қажеттілік, тиістілік
көзқарасында кеңінен қарастырады [49].
В.Супредин Құндылықтар және әлеуметтік динамика атты еңбегінде:
Құндылықтар дегеніміз-мінез-құлықтар әрекеттердің бір түрі, ол
мәдениеттің белгілі бір түрінде ерекше орын алады деген ойды білдіреді.
Құндылықтар әлеуметтік санада өмір сүреді және жеке адам арқылы іске
асырылады,-дейді [50].
Құндылықтар- адамдардың өз мінез құлқының мақсаты мен қалпы туралы
талдап, қортындылаған түсініктері, онда адамзаттық тарихи тәжірибесі
жинақталып, белгілі бір этностың немесе адамзат мәдениетінің мәні жатыр
деген ойды Н.Лапин да айтқан. Құндылық сөзі заттарға, сонымен қатар
пікірлерге де қатысты айтылған [51].
Құндылықтар теориясы алуан түрлі түсінік, ой, көріністер арқылы
құрылым туындап, философиялық келбет, көрініс қалыптасады.
Қазақстандық ғалымдар (Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева,
С.А.Ұзақбаева, Қ.Қ.Жампеисова, С.Қ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова, Г.А.Уманов,
Н.Д.Хмель, Ж.Наурызбай, Т.Сламбекова.) білім мен тәрбие беруді дамытуда
жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын ғылыми-теориялық,
әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеп келеді. Осы Қазақстандық ғалымдар:
адамның кісілік келбеті, соған лайықты бола білу, адамның табиғатпен,
әлеммен үйлесуі, халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде болашақ
ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін жаңа сатыға көтеруді негіздеу.
Педагог-ғалымдар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгеріс жас ұрпақты
өмірге белсенді араластырып қана қоймай, сонымен бірге олардың әлемдік
өркениеттен сусындауын да көздейді деп зерделейді деген ортақ ойға
келгендіктерін көреміз [52.53.16.20].
Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің табиғи
жаратылысы мен арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу жүйесі негізінде дамыған,
тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің
сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе [54].
Б.Г.Ананьев: Рухани даму дегеніміз- өзінің өмірдегі орнын,
атқаратын міндетін, қазіргі және болшақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін,
дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз, бірқалыпты
жетілдіру-дейді [55].
Г.А.Ерғалиева: Рухани-адамгершілік құндылық дегеніміз- адамның
өзінің табиғи жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы
сарапқа түсіп дамыған, сыртқы ортаның ықпалы нәтижесінде қалыптасып,
тұлғаның тұрақтылығы деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің
сипатын анықтайтын ішкі құрылымдық элемент,-деп көрсетеді. Сонымен бірге
Құндылықтар-тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар.
Оларға шындық, қайырымдылық, тұлға, пайда, бостандық, махаббат,
шығармашылық т.б. Құндылықтар-идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау
сезімі арқылы айқындалып, ақыл-ой сана арқылы қабылданады. Құндылықтар-
құрметтеу, қощеметтеу, қабылдау тәрізді бағдарды білдіреді. Құндылықтар-
сезіммен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекет бағдарын
белгілейді,-деп ой түйген [56].
Осы құндылықтарға берілген анықтамаларды талдай келе мынандай
топтарға бөлуге болады деп шештік:
- қоғамның ең жоғарғы құндылықтары: Адам
- өмір құндылықтары: еңбек, материалды қажеттіліктер, табиғат
- әлеуметтік өмір құндылықтары: отбасы, мемлекет, ғылым
-рухани өмір мен мәдениет құндылықтары: білім, көзқарас, дүниетаным,
ғылыми ой
- адамгершілік құндылықтары: адамгершілік, достық, жолдастық,
махаббат, шындық.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда қарым-
қатынастың рөлі өте зор. Рухани-адамгершілікке негізделген тәрбие қарым-
қатынастың қарапайым түрі-ұжымдық өмірдің талаптарымен, ерекшеліктерімен
танысу арқылы жүзеге асырылады. Олардың қарым-қатынастарында бірте-бірте
өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған жұмыстың орындалуына бірдей
жауапкершілік сезімі, бүкіл топтың жұмысына жетекшілік ете білу, бірін-
бірі тыңдай білу, жалпыға тән ережелер мен қағидаларды қабылдай білу,
жеке, жұптық, топтық жұмыстар жасай білуге үйренеді. Бірлескен іс-
әрекеттің барысында балалар бірін-бірі жақынырақ, тереңірек таниды.
С.А.Назарбаева: Өзін-өзі тану атты әдістемелік оқу құралында :
Рухани-адамгершілік-адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты
гуманизм принциптерін бейнелейтін морольдық қасиет. Адамдарға деген ізгі
ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім, кеңпейілдік, басқалардың мүддесі
үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, кішіпейілдік,
адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады.
Адамгершіліктің ең жоғарғы рухани қажеттілігінің бастау көзі-өзін-
өзі көрсету, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, қарым-қатынаста,
дүниетанымда өзінің шығармашылық қабілетін таныту болып табылады.
Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттарының бірі-мектеп
жасындағы жеке тұлғаның өздігінен даму заңдылықтарын білу болып табылады.
Баланың жеке басы сана-сезімінң қалыптасуына оның құрдасиарымен
үнемі араласуы және бірлескен өмірі шешуші рөль атқарады. Оқушы өзіндік
сана-сезімнің жаңа сатысына көтеріледі. Оқушылар бір-біріне қырағылықпен
қарап, қалай сөйлеседі, қалай ұраққа жауап береді, бірімен-бірі қалай
сөйлеседі және оларға құрдастары мен ересектер, үлкендер мен кішілер
қалай тіл қатады. Өзінің табыстарын, жетістіктерін, сәтсіздіктерін өзге
балалардың да осындай істерімен салыстыру- оқушыға өзіне өзі баға беруге
мүмкіндік береді.
Адамның рухани-адамгершілік құндылықтарының орнындағы кемшіліктерді
ешқандай да академиялық білімдердің толықтыра алмайтындығын өмірдің өзі
көрсетті. Оқушыларға тек қана ғылыми бідім ғана емес, бәрінен бұрын
адамгершілік сана, адамгершілік сезім, адамгершілік мінез-құлық,
адамгершілік даму, сонымен бірге қайырымдылық, мейірбандылық және
сүйіспеншілік туралы білімдер керекекен деген тұжырым жасауға болады.
Рухани тұрғыдан мейлінше терең берілген тәрбие, дұрыс жолға қойылған және
талапқа сай ұйымдастырылғанжұмыс түрлері ғана адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына елеулі ықпал жасай алады. Бүгінгі заманның өзі бала туралы,
оның ата-аналары мен ұстаздары туралы және олардың қарым-қатынасы
жайындағы ескірген түсініктерді қайта қарауды қажетсінеді.Сонымен тәрбие
берудің басты міндеті- адамның тұлға ретінде адамгершілік-рухани
қалыптасуы екендігі айқындалып отыр. Осы сияқты міндеттерді шешу басқа да
мемлекеттердің көкейкесті мәселелерінің бірі.
Бастауыш мектеп балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың мақсаты жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыту, яғни
адамның рухани-адамгершіліктәрбиелілігі деңгейінде көрініс табатын рухани
әлемін жетілдіру болып табылады.
Балабақша балаларының рухани-адамгершілікқұндылықтарын
қалыптастырудың міндеттер:
1.Оқушының санасына мінезіндегі кемшіліктерін көре отырып, өзін рухани-
адамгершілік үлгісі ретінде салыстыру жағдайын қалыптастыру. Бұл кезде
сәйкестік кездеспеген жайтта баланы толғандыратындай себептер туғызу
керек.
2.Баланың рухани-адамгершілік мінез құлқындағы болмашы жетістіктерінің
өзін оң бағамен бағалай отырып, балаға қажетті рухани-адамгершілік
моральдық ережелерді орындайтын мінез дағдыларын қалыптастыру.
3. Еңбексүйгіштігін, еңбек процесімен айналысуға деген және оның
нәтижелеріне деген қызығушылығын дамыту. Ол үшін мұғалім балабақша оқушы
еңбегінң нәтижесін ғана емес, оған жұмсалған күшті де дұрыс бағалауы
тиіс.
4.Балалардың ұжымшылдық өмірінің ұйымдастырылуына, оларда рухани-
адамгершілік қарым-қатынастың қалыптасуына баса назар аудару керек.
5.Балаларды істің тек нәтижесіне қарап емес, оның себептеріне де қарап
бағалау керектігіне үйрету.
6.Балалардың бойында басқалардың да қиыншылығына назар аударып, сол
қиыншылықтарына жанашырлық сезімін білдіруін дамыту.
7.Баларда жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру.
Балабақша балаларының рухани-адмгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың мазмұнын, яғни рухани-адамгершілік қасиеттері рухани-
адамгершілік санасын, рухани-адамгершілік сезімдерін, рухани-адамгершілік
мінез-құлқын, рухани-адамгершілік дамуын қазіргі қоғам талабына сай ашу
зерттеуші- педагогтар мен практик педагогтар үшін ең маңызды көкейкесті
мәселе болып отыр.
Ата-аналар мен мұғалімдер балаларда, бір жағынан, қоғам талабына
сай жағдайларда жетістіктерге жете алатындай өмір сүретін, екіншіден-
қоғамды рухани-адамгершілік шегіністен құтқарып, рухани-адамгершіліктің
құлдырауынан сақтауға септігін тигізу үшін өз бойындағы адами сапасы мен
адамгершілік құндылықтарын сақтайтын қандай қасиеттерді тәрбиелеу керек
деген сияқты қиыншылықтарға ұшырасып отырды. Сондықтан да, қазіргі кезде,
бастауыш мектепке балалардың әрбір жас дамуының сатысында адамгершілік
тәрбиесінің мазмұнын ашатын нақты жүйе қажет.
Мотивациялық-мақсаттылық шарттар-мұғалім әрекеттерінің алғашқы
рухани-адамгершілік тәрбиеге әсер ететін жағдайларды, жағдаяттарды және
өзара қатынас жолдарын алдын-ала білуі мен оқушылар бойына қалыптастыру
сапаны, таңдауы және нәтижесін көрсетуінде. Сонымен қатар балабақша
балаларының бойында азаматтық, борыштылық, толеранттылық, құқықтық,
өзіндік сана қалыптастыру әлеуметтілік бейімділікке жағдай туғызады.
Рухани-адамгершілік тәрбие мақсатына жету үшін: рухани-адамгершілік
тәрбиенің жеткіншек тұлғасына бағытталуы, балабақша балаларының жас
ерекшелігіне сәйкестендіруі және мақсаттың айқындылығы мен нақтылығын,
дәлдігін ұстану қажеттігін сезінуі. Кез-келген оқушы тәрбиені оған
қатысты сәкес мотивациясы болса ғана қабылдайды ғни, рухани-адамгершілік
тәрбиенің негізі-оған қажет мотиацияны қалыптастыру. Мотивация болу үшін
әрекетті ынталандыратын мотивтер жиынтығы қажет, мотивсіз әрекет
болмайды. Себебі, мотиваци оқушы бойында әрекет түрін (қабілеттерін өз
бетімен дамыту, өзінің жағымды қасиеттерін мінез-құлқының жағымды
қылықтарынөзі тәрбиелеу бойынша әрекеттерін анықтау) тиімді орындайтынын
анықтауға мүмкіндік береді. Олар орындалу үшін балалардың қызығушылығын
арттыру, ол оқушыларды бар қажеттіліктерге сүйене отырып, оқушыларды
қанағаттандыратын, қуаныш туғызатындай етіп іс-шаралар ұйымдастырып,
жағымды жағдайлар туғызу.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік шарты-бұл
мұғалімнің рухани-адамгершілік тәрбиесіне арналған жоспарын құруда, оқушы
дамуы мен тәрбие үрдісінің мәні, қозғаушы күші заңдылықтары туралы,
ғылыми білімге, тәрбие туралы қазіргі педагогикалық тұжырымдарға, отандық
және шет елдік ғалымдардың технологилық жасалымдарына сүйенуі. Соңғы
шыққан педагоги калық технологияларды меңгеріп, пайдалану жолдарын білуі.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің интелектуалды-эмоциялық шарты-
мұғалім балабақша балаларының өзара қатынасын біліп, бірлесіп орындалатын
іс-әрекет нормаларына сай, олардың мінез-құлықтарындағы кемшіліктерді
жоюға бағыттау. Мұнда оқушылар өздерінің құрбы құрдастарымен қарым-
қатынасында бірін-бірі қорғау, бірінің-бірі көңіл-күйін түсіне білу,
әрбір іс-әрекетіне шыдамдылық көрсету, өзара ынтымақтастықпен келісімге
келу ерекшеліктерімен сипатталады. Сонымен қатар, эмоцилық сезімдер,
уайым, шындық, адамгершілік қатынастыр мен олардың бір-бірімен байланысы
болып табылатын, адамгершілік езімдердің тұтастығымен және рухани-
адамгершілік нормалары, жеткіншектің сезімдік қабылдауының субьектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Балалардың өзін-өзі ұстауына қатысты
педагогикалық үрдістегі рухани-адамгершілік тәрбиесі, олардың қоғамдық
ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігін үйретеді. Ұжымдық қарым-қатынас
дағдылары: ұстамдылық, бақылау, талаптылық, осы шарттың ішінде
қарастырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тұлғалық шарты-тәрбиенің балабақша
тұлғасына бағыттылығы мен жас ерекшелігін ескеріп, оның дамуы мен
әлеуметтік қалыптасуына жағдай туғызуға бағытталған педагогикалық
әрекеттің басшылыққа алынуы. Бұл жағдайда жеткіншектердің тәрбиелілігі
педагогикалық көмек өлшемімен, қамқорлылығымен, көңіл бөлуімен, оның
дамуына оңтайлы жағдай туғызуды қамтамасыз ету үшін жасалатын жағдаймен
ерекшеленеді. Тәрбиенің нәтижелі болуында әр оқушыны қайталанбас тұлға
ретінде қабылдап, оның өзгеше қасиеттерін дамытудың мәні зор. Олар:
мұғалім мен балалардың біріккен қызметінің сыйласымдылығы мен
мейірімділігі; олар қоғамның рухани құндылықтарын өркендетуші, балалардың
зердесі мен эмоционалды іс-әрекетінің өзекті әрі мазмұнды болуы. Тұлғаның
қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Рухани-адамгершілік тәрбие барысында тұлғаның ішкі жан-
дүниесінің байлығы мен өзін-өзі ұстау дағдылары мен нормалары, ұйымдағы
қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын орнықтырады.
Танымдық - шығармашылық шарты - рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде
балалардың ерік-жігерінің, өзін-өзі бақылау дағдысының болуында. Ол оның
белсенділігінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуында көрініс табады. Шығармашылығы қалыптасу
барысында қатаң қадағалау мен бақылау емес, еркіндікке жол ашылып, жарыс,
шығармашылық бәсекелестік рухы өрістетіледі. Мұнда, қазіргі ғылым,
техника, өнер, және т.б. мәселелер туралы материалдарды қолдануға
мүмкіндік туындайды. Оларды пікірталас жүргізе білуге, дәлелдеуге,
көзқарастарын дәлелдеугне төселдіруге болады. Рухани-адамгершілік
тәрбиесінің нәтижесіжеткіншектің өзін-өзі танып тәрбиелеуі мен өзіндік іс-
әрекеті, мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы қарым-қатынаста көрініс береді
де, Отанға деген махаббатын, еңбекке қызығушылығын, білімнің
тиянақтылығын жауапкершілігін қалыптастырады. Рухани-адамгершілік тәрбие
оқушының дүниетанымымен, мінез-құлығының бағалы негіздерімен, оқуға
еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа адамдарға деген сезімі мен ішкі жан-
дүниесіне байланысты жүргізіледі.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің ақпараттық шарты -ақпараттық
хабарлардың көбеюі және балалардың әр түрлі қарым-қатынаста болуына
мүмкіндіктер туындауы. Бұл шарт балабақша балаларының дүниетанымын, өзі
өмір сүріп отырған қоғамға, табиғатқа, көзқарасының қалыптасуына ықпал
етеді. Ақпаратты қолданудың бағыт-бағдарын көрсетуге педагогикалық талап
дұрыс қойылуы қажет.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің әлеуметтік шарты -әлеуметтік
бірлікті қалыптастыру, жеке тұлғалардың арасындағы қарым-қатынасты,
қауымдастықты сақтауға, біріктіруге ынталандыру. Қазақтың дәстүрлі
тәрбиелік мүмкіндігі балалардың көңіл-күйіне, рухани-адамгершілік
тұрғыдан өздері-өздерін танып білуге, әлеуметтік ортада өзара қарым-
қатынастарына әсер етіп, балабақша балаларының рухани-адамгершілік
деңгейіне көтерілуіне ықпалын тигізетінін есте ұстау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен балабақша балаларын тек
жақсылыққа- қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат
тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Қазіргі қоғамдық жағдайда адамның рухани-адамгершілік тәрбиелілігін
қалыптастыруды міндет етіп қоюда. Бұл міндетті шешудегі маңызды істің
бірі рухани-адамгершілік тәрбиелілікті, адамгершілік сана, адамгершілік
сезім, адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік дамуды қалыптастырудың орны
ерекше.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық шолу жасай келе адами
қасиеттерді белгілейтін, адамгершілікке бағытталған құндылықтарды жалпы
талдау жасай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарға анықтама беруге
талпындық.
Сонымен, рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің
табиғи жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы сарапқа
түсіп дамыған, ішкі мотивтердің әсері мен сыртқы ортаның ықпалы
нәтижесінде қалыптасқан, тұлғаның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін,
қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі
құрылымдық жүйе.
Тұлғаға сырттан әсер ету арқылы рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
үнемі жетістікке қол жеткізе бермейді. Өйткені ол кейде жағымды, кейде
кереғар әсер етуі, кей жағдайда тұлғаны ешқандай әсерсіз қалдыруы да
мүмкін.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Балабақшадағы балаларын адамгершілікке тәрбиелеу
Балабақшадағы балаларын тәртіптілікке, шыншылдыққа, адалдыққа,
ұстамдылыққа, еңбекті сүюшілікке тәрбиелеуді мақсат еткенде олардың бойына
қалыптасқан қасиеттерді – сынып оқушыларының ұйымшылдығы, белсенділігі
ескеріледі. Өз тәжірибемде Оқушыларға арналған ережелермен жете
таныстырып, шәкірттерімді мынадай талаптармен таныстырар едім:
1. Киімдерді өздері күтіп, ұқыпты киіне білу;
2. Әрдайым кішіпейіл, ілтипатты болу;
3. Бірін-бірі сыйлау, құрметтей білу;
4. Қыз балалармен достық қарым-қатынаста болу.
Осы талаптарды оқушы бойына қалыптастыруда оқушылармен әңгіме
жүргізіп, төмендегідей талаптарды ескеруге тырысамын:
1. Адамды жақсы көру;
2. Адамға деген қайырымдылық, ақ жүректілік;
3. Адамды құрметтей білу;
4. Әдептілік;
5. Жақсылықты бағалай да, қайыра да білушілік;
6. Өзара сынды қабылдау;
7. Кемшілікті түзете білу.
Осындай сезімдерді қалыптастыру үшін балаларың өздеріне тапсырмалар
беремін:
1. Оқыған әңгімелерің мен кітаптарыңдағы, көрген киноларыңдағы
кейіпкерлердің жағымды қасиеттері туралы айтып бер;
2. Өзің білетін жақсы адамдар: туысың, жолдасың, досың т.б. туралы
айт.
Осындай сыныптан тыс жүргізілген жұмыстың барысында балаларың ішкі
жан дүниесін білген соң, оқушыларда адамгершілік дағдыларын қалыптастырудың
бірыңғай жолын белгілей бастаймын.
1. Бірыңғай ұжым болып жеке балаға ықпал ете білу;
2. Сендірудің жеке әдістері: әңгіме, әңгімелесу, өзара пікір, кеңес т.б.;
3. Моральдық тақырыптарға тәрбие сағатын өткізу;
4. Оқушылар үшін міндетті адамгершіліктің нормасын орындауды үнемі талап
ету, есіне салу, оған жаттықтыру.
Мектепте оқушыларда адамгершілік дағдыларды қалыптастыруда сендіру
немесе олардың санасына әсер ету әдістерінің алатын оры орасан зор.
Балалардың көзін жеткізіп сендіру – оларды қандай іс адамгершілікке
жататындығын, ал қандай іс адамгершілікке жатпайтындығын бағдарлай білуге
және өздерінің іс-әрекеттерін дұрыс бағалай білуге себі тиетін негізгі әдіс
болып саналады. Балаға адамгершілік тәрбие берудің алғашқы қадамы
күнделікті тұрмыстағы ұсақ нәрселерден басталады. Отбасы педагогикасын
жоғары сатыға көтерген А.С.Макаренко ата-аналарға арналған лекцияларының
бірінде: Тәрбиені баламен сөйлесу немесе ақыл айту, я болмаса оған әмір
ету деп қарауға болмайды. Өз өміріңіздің әр кезеңінде, тіпті үйіңізде жоқ
уақытыңызда да балаңызды тәрбиелеп жүресіз. Сіздің қалай киінетіндігіңіз,
сіздің басқа адамдармен қалай сөйлесетіндігіңіз, сіздің қуануыңыз немесе
қайғыруыңыз, сіздің күйінгеніңіз, газет оқитындығыңыз, міне, осының барлығы
да балаңыз үшін толып жатқан үлгі, өнеге,- деген. Мектеп жас ұрпаққа білім
беретін, үлгі-өнеге үйрететін, адамгершілікке баулитын, өмірге алғашқы
жолдама беретін алтын ұя. Сондықтан да сол ұядағы ұжымға жүктелер міндеттің
абзалдығына орай, ауырлығы да, қиындығы да бар. Оның қиындығы сол,
шәкірттерді жан-жақты адамгершілік рухта тәрбиелеу – күрделі де үздіксіз
еңбек етуді керек ететін жұмыс. Балада адамгершілік бейнесін жақсы
қалыптастыруда педагогтар ұжымының ізгілікті, ынтымақты болуының, сонымен
қоса, сыпайылылығы, көрегенділігі жеткілікті болуларының маңызы өте зор.
Өсіп келе жатқан жас буындарды адамгершілік рухта тәрбиелеу ісінде
үлгі, өнеге көрсету әдістерінің аса зор тәрбиелік мәні бар. Балалар өте
сезімтал келеді. Әсіресе, жас балалар көбінесе, ненің жақсы, ненің жаман
екендігін айырмастан көргенінің бәріне еліктей береді. Сондықтан,
балалардың тым еліктегіштігін ескере отырып, мұғалім-тәрбиешілер ұжымы
оқушыларға өз мінездеріндегі жақсы сапаларды ғана дамытатын үлгі-өнеге
көрсетуі керек. Бұл үшін мұғалімдердің өзі адамгершілік рухта тәрбиеленген
болып, барлық жағынан да оқушыларға үлгі болуға тиіс. Ол үлкендердің
шәкірттер алдында беделді болудың негізгі шарты болып табылады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Бүгінгі
таңдағы мектептер балаларға жекелеген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса
да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық деген не
екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Жағымсыз қылықтар, зиянды әдеттер –
балабақшадағы оқушысының мінез-құлқына, оның дене және психикалық дамуына
кері әсерін тигізеді. Ересектер үшін баланың зиянды әрекеттерінің ең қауіп
төндірерлігі – темекі тарту, қазіргі таңда мектеп оқушылары арасында етек
жайған әрекеттерінің бірі. Мектеп жасындағы баланың темекі тартуға
құмарлығының астарында, оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісіндегі үлкен
бір кемшіліктің болуы. Сол себептен де, темекі тартудың өзіне емес, басты
назар аударатын жайт – бала психологиясының ауытқуы, оны ойландыратын
мәселелер. Тек ата-ана арасындағы жылы қарым-қатынас бір-біріне деген сенім
ғана, зиянды әдетті қалыптастырмаудың бірден-бір себебі. Бүгінгі балалар –
темекі тартудың потенциалды құрбандары. БҰҰ-ның баяндамасына сүйенсек,
қазіргі балалардың 250 миллионы болашақта өз өлімін темекіге әуестіктің
бірден-бір себебі – жарнама болып табылады.
Еліміздің болашақ азаматы – қазіргі балалар. Яғни, егеменді елімізді
дамытып, гүлдендіре түсетін санасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz