Ойын әрекеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І ТАРАУ. 5.6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ 6
1. Іскерлік ойын 6
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру 17
ІІ ТАРАУ 5.6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 20
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Дидактикалық ойындар 22
2.3.Сюжеттік ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4. Эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды : 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 39
Қосымшалар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І ТАРАУ. 5.6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ 6
1. Іскерлік ойын 6
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру 17
ІІ ТАРАУ 5.6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 20
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Дидактикалық ойындар 22
2.3.Сюжеттік ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4. Эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды : 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 39
Қосымшалар
Кіріспе
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік (процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді сипаты («шығармашылық аясы»).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала «адамзат тәжірибесі аясында» өзін-өзі көрсету қызметін көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан: интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын, қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ойын арқылы 4-5 жастағы баланы даму, жетілу, қозғалу, қызықтыру ерекшелігін зерттеу және оқыту процесінде ойын әдісін ашу.
Зерттеу объектісі: ойындар - балалардың ойлау қабілетін арттыратын.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу.
2. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік құралдарды зерттеу.
3. Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыр мағынасын іріктеу.
4. Ойын арқылы балалардың ой-қиялын дамытуын көрсету.
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: курстық жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік (процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді сипаты («шығармашылық аясы»).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала «адамзат тәжірибесі аясында» өзін-өзі көрсету қызметін көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан: интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын, қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ойын арқылы 4-5 жастағы баланы даму, жетілу, қозғалу, қызықтыру ерекшелігін зерттеу және оқыту процесінде ойын әдісін ашу.
Зерттеу объектісі: ойындар - балалардың ойлау қабілетін арттыратын.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу.
2. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік құралдарды зерттеу.
3. Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыр мағынасын іріктеу.
4. Ойын арқылы балалардың ой-қиялын дамытуын көрсету.
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: курстық жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Кішібаева Д. Ұлттық ойындардың пайдасы /УБастауыш мектеп, 20041. -Б. 52-56
2. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні.Алматы: 1985ж.
3. Тұрыскелдина М.Т. Дене шынықтыру оқыту әдістемесі (3 сынып) Алматы: Атамұра, 1999ж.
4. Базарбегі Т. Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан,
1994ж.
5. Мухина С., «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы». Алматы, «Мектеп»-1986
6. Қазақ бала – бақшаларындағы тәрбиелеу, оқыту мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы – Алматы, 1991.
7. Тұрғынбаев Б.А. Кіші жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту. Алматы, 2005ж.
8. Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 2006ж.
9. Ж.Шайхина. Ойын арқылы бала тілін дамыту. Отбасы және балабақша.2009 №2
10. Балалар өміріндегі сюжетті-рөлді ойындардың орны. Отбасы және балабақша. 2012 №4
11. Қисықова Б. Рөлдік ойындардың оқу процесінде алатын орны . Ұлағат 2004 №4
12. Баймуратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі. 2007ж
13. «Отбасы және балабақша» журналы, 2004ж №4
14. «Отбасы және балабақша» журналы, 2009ж №1
15. Аяпбергенова С. Көркем әдебиет. Алматыкітап 2006ж
16. Қалменова Г. Мектепалды даярлық тобы. ХХІ ғасыр мектебі. 2001 № 4
17. Егенисова А. Мектепалды даярлық тобы. Бастауыш мектеп. 2008 №5
18. Момбекова Р Ойын түрлері Балабақша 2011 №4
19. Керімбаева Р. Рөлді ойынның түрлері. Балабақша 2008 №3
20. Мұсаева Ә. Рөлдік ойындар. Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. 2004 № 1
1. Кішібаева Д. Ұлттық ойындардың пайдасы /УБастауыш мектеп, 20041. -Б. 52-56
2. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні.Алматы: 1985ж.
3. Тұрыскелдина М.Т. Дене шынықтыру оқыту әдістемесі (3 сынып) Алматы: Атамұра, 1999ж.
4. Базарбегі Т. Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан,
1994ж.
5. Мухина С., «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы». Алматы, «Мектеп»-1986
6. Қазақ бала – бақшаларындағы тәрбиелеу, оқыту мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы – Алматы, 1991.
7. Тұрғынбаев Б.А. Кіші жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту. Алматы, 2005ж.
8. Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 2006ж.
9. Ж.Шайхина. Ойын арқылы бала тілін дамыту. Отбасы және балабақша.2009 №2
10. Балалар өміріндегі сюжетті-рөлді ойындардың орны. Отбасы және балабақша. 2012 №4
11. Қисықова Б. Рөлдік ойындардың оқу процесінде алатын орны . Ұлағат 2004 №4
12. Баймуратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі. 2007ж
13. «Отбасы және балабақша» журналы, 2004ж №4
14. «Отбасы және балабақша» журналы, 2009ж №1
15. Аяпбергенова С. Көркем әдебиет. Алматыкітап 2006ж
16. Қалменова Г. Мектепалды даярлық тобы. ХХІ ғасыр мектебі. 2001 № 4
17. Егенисова А. Мектепалды даярлық тобы. Бастауыш мектеп. 2008 №5
18. Момбекова Р Ойын түрлері Балабақша 2011 №4
19. Керімбаева Р. Рөлді ойынның түрлері. Балабақша 2008 №3
20. Мұсаева Ә. Рөлдік ойындар. Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. 2004 № 1
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. 5-6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ 6
1. Іскерлік ойын 6
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру 17
ІІ ТАРАУ 5-6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 20
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Дидактикалық ойындар 22
2.3.Сюжеттік
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...24
2.4.
Эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды : 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 39
Қосымшалар
Кіріспе
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да
қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері
ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып
отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты
туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше
көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу
үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік
(процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді
сипаты (шығармашылық аясы).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан
бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында"
атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу
мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына
арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама
береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген
ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін
сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің
дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының
басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша
білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу
жүргізу талаптары қойылады.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ойын арқылы 4-5 жастағы баланы даму,
жетілу, қозғалу, қызықтыру ерекшелігін зерттеу және оқыту процесінде ойын
әдісін ашу.
Зерттеу объектісі: ойындар - балалардың ойлау қабілетін арттыратын.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу.
2. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік құралдарды зерттеу.
3. Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыр мағынасын іріктеу.
4. Ойын арқылы балалардың ой-қиялын дамытуын көрсету.
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: курстық жұмысы кіріспе, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. 5-6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ
1.1. Іскерлік ойын
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; лекция; семинар; практикалық
сабақтар; педагогикалық оқулар; педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар,
аукцион; сынақ мерзімін өткізу; бейнетаспаға түсірілген сабақтар көру; ашық
сабақтарға кіру, талдау; педагогикалық тренинг.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз – балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс - әрекет. (1)
Ендеше, бұл ойындар оқытуға арналған.
Бала ерте жастан – ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен,
жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым – қатынасқа түсіп, олардың
ерекшеліктері мен қасиет – сапалары туралы мағлұматтар алады. Бірақ, бала
тек өзінің тәжірибесіне сүйеніп оқыса, оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз.
Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін дидактикалық ойындар пайдаланылады.
Дидактикалық ойындардың басқа ойындардан ерекшелігі, оның негізгі
мақсаты – баланы оқыту, олардың ойлау қабілеттерін жаттықтыру және дамыту,
игі қасиеттерді тәрбиелеу.
Дидактикалық ойындардың мазмұны – қандай да болмасын ақыл – ой
міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, есті дамытуға ықпал
етеді. Дидактикалық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады, ол
күнделікті оқуға ұқсамайды, мұнда қиял – ғажайып та, жауапты өз бетінше
іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді
толықтыру мен кеңейту де,жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты,
ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау да бар. Ал ең бастысы, балалар ды
еш қинамай, өздерінің қалауы бойынша дидактикалық ойын арқылы оқу
материалын әртүрлі тұрғыдан бірнеше рет қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен
бірге дидактикалық ойын өзара жарыстыру мүмкіндігін туғызып, балалар ға
білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.
Дидактикалық ойын өзінің қызметі мен атына сай орындалуы үшін, оның
арнайы құрылымы болуы шарт.
Оның құрылмы төмендегідей:
Міндеті.
Әрекет.
Ереже.
Нәтиже, ойынның аяқталуы.
Егер оның әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық:
1. Міндеті - әрбір дидактикалық ойынның белгілі міндеті болады, ол
дидактикалық мақсаттан келіп туындайды. Ойынның ( мақсаттан келіп )
міндеті, оның оқу мазмұнын құрайды. Ойын мазмұны балалардың қызығушылығын
оятады, олардың танымдық іс - әрекетін белсендіреді және жаңа білім,
іскерлік, дағдымен байытады.
а) ойын міндетіне бағыну керек, сол арқылы ойын мақсаты жүзеге
асырылуы шарт;
ә) ойынның аяғына дейін тартымды, әрі қызықты болуы шарт.
3. Ереже – дидактикалық ойынның қажетті бөлігі болып табылады және
ерекше орн алады, сондықтан кейде дидактикалық ойындарды ережеге құрылған
ойындар деп те атайды. Ереже ойын міндетіне бағынады. Олар іс - әрекетті
ойынның міндетін жүзеге асыруға бағыттай ұйымдастыруды көздейді. Сондықтан
дидактикалық ойында іс - әрекет ережемен тығыз байланысты. Ережелер бала
ойын үстінде не істеу керек және қалай істеу керек екендігін анықтайды.
Ережесіз іс - әрекет жайбарақат дамып, дидактикалық міндеттің жүзеге асуына
ықпал ете алмайды, сөйтіп өзінің негізгі сипатынан айырылады. Дидактикалық
ойынның ережесі іс - әрекетті ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен бірге
оның тартымдылығын арттырады.
4. Ойын нәтижесі – бұл міндетті шешу мен ережені орындау. Нәтиже мен
ойынның аяқталуын екі тұрғыдан бағалау қажет: баланың көзқарасы тұрғысынан
және тәрбиешінің немесе тірбиешінің көзқарасы тұрғысынан.
Егер ойын нәтижесін баланың көзқарасы тұрғысынан бағаласа, онда
тәрбиеші ойынның балаға моральдық және рухани ләззат беру жағын есепке
алады. Дидактикалық ойынның міндетін шешу баладан белгілі бір күш – жігерді
талап етіп, олардың ойлау іс - әрекетіне талаптар қояды. Балалар ойын
барысында ұшқырлық, алғырлық, тапқырлық танытады. Мұның барлығы балаларды
моральдық тұрғыдан қанағаттандырып, олардың өз күштеріне сенімін арттырады,
оларды қуаныш сезімге бөлейді.
Тәрбиеші мен тәрбиешіге дидактикалық ойындарды талдау кезінде
міндеттің орындалғанын, әрекеттің жүзеге асырылғандығын, ойынның белгілі
бір нәтижеге әкелгендігін қадағалаудың маңызы зор.
Адам өскен сайын ойын өзінің мәнін, жетекші ролін жоғалта бастайды.
Бірақ ол кейбір адамдарда өмірлік іске айналады (шығармашылық, техникалық
және басқа да мамандықтар). Ойын тарихы, оның еңбектен пайда болғанын
көрсетеді, ендеше ол адамдар үшін еңбектің түрі болып қала береді.
Сондықтан дидактикалық ойын – бастауыш сынып балалар ын оқытудың ақыл – ой
белсенділігін тәрбиелеудің маңызды құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі балалардың білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану, оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру және сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
дидактикалық ойындарды пайдаланудың орны ерекше.
Тиімді пайдаланған дидактикалық ойындар тәрбиешінің түсіндіріп
отырған материалын балалардың зор ынтамен тыңдап, оны берік меңгеруіне
көмектеседі. Өйткені ойын балабақшаға келген балалардың әрекетін
белсендіріп, оларды тәрбиелеп, дамытудың аса маңызды құралы болады. Ойынды
педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды ойнауға, яғни
А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда, Жақсы ойын жасауға үйретеді. Мұндай
ойынның өзіне тән сапасы бар, ол – мазмұнының тәрбиелік – танымдық
құрылымы, бейнелейтін түсініктерінің толықтығы мен дұрыстығы, белсенділігі
мен ұйымшылдығы, ойынның ережелерге бағынуы.
Дидактикалық ойындардың өзіне тән ерекшеліктері бар. Бір жағынан –
ойында ойындық әрекет негізге алынған, оның көмегімен жеке тұлғаның белгілі
бір сапалары: зейін, байқағыштық, ес, ойлау, ізденімпаздық, белсенділік
қалыптасады. Екінші жағынан – ойын сабақта белгілі бір дидактикалық
міндетті, жаңа материалды оқып – үйрену, өткенді қайталау, іскерлік пен
дағдыны қалыптастыру, білімді іс жүзінде пайдалану міндеттерін шешуді
көздейді.
Мектепке дейінгі балалардың оқу іс - әрекеті процесінде аса
дайындықты қажетсінбейтін дидактикалық ойындарды пайдалану керек және олар
оқытатын, үйрететін сипатқа ие болуы тиіс. Дидактикалық ойындарды
ұйымдастырғанда, оның сабақтың мақсатына жетуге көмектесетін жағын ескеру
маңызды. Оларды сабақтың әрбір кезеңіне сәйкес дұрыс пайдалану да өте
тиімді. Сабақтың басында ойын баланың қызығушылығын оятады, оны
ұйымдастырады,сабақтың ортасында ойын тақырыпты меңгертуге
бағытталады,сабақтың аяғында ойын ізденіс сипатына ие болады. Бірақ ойын
сабақтың қандай кезеңінде ұйымдастырылса да, қызықты, түсінікті болуы,
балалар ды іс - әрекеттің әр түріне баули алуы тиіс.
Әдіскер – ғалым Ж.В.Арутюнян мектепке дейінгі балаларына оқытуда
ойынды қолдану әдістемесін жасады. Ол оқытуда ойынды қолдану әдістемесін
компоненттердің белгілі бір жүйесінің жиынтығы, деп түсінеді. Оның негізгі
компоненті ретінде ойынның мақсатын алады. Оған байланысты жүйенің басқа
компоненттері қарастырылады: мазмұны, ұйымдастыру формасы, ойын түрлері,
ойын құралдары, сонымен бірге олардың өзара байланысы.
Ойынның нақты мақсаты
Мазмұны
Құралдары
Ұйымдастыру формасы
Түрлері
Бұл жүйені бастауыш мектепте оқыту процесінде басшылыққа алуда
тәрбиешіге әдістемелік талаптар қойылады.
Тәрбиешіге қойылатын бірінші талап – ойынның нақты мақсаттарын түсіну
және білу болып табылады, ойынның негізгі мақсаттары төмендегідей:
Бала қабілетінің қырларын жан – жақты дамыту;
Ой - өрісін, дүниетанымын кеңейту;
Еңбек, дене тәрбиесін жетілдіру, оның өмірге көзқарасын, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру, эстетикалық талғамын арттыру;
Есте сақтау қабілетін дамыту.
Екінші талап – ойынның мазмұнын анықтау. Мұнда қажетті шарт – ойынның
көмегімен жүзеге асырылатын деректі баланың жас ерекшеліктеріне,
бағдарламалық талаптарға, нақты мақсатқа сәйкес дәл білу болып табылады.
Ойынның мазмұны тек пәндік мақсаттар ғана емес, оқу әрекетінің
іскерліктерін қалыптастыруғ бейнелік және логикалық ойлауды дамыту
мақсаттарын да жүзеге асыруды қамтамасыз етуі қажет. Ойынның мазмұнына
қойылатын негізгі талаптардың бірі ойынды және оның түрлерін ұйымдастырудың
мүмкін формаларын есепке алу болып табылады.
Дидактикалық ойынды ұйымдастыру формаларына қойылатын талаптар:
(ұжымдық, топтық және даралық таңдау ) ең алдымен балалардың ойлауының
даму деңгейін, коммуникативтік іскерліктерді ( оқу, жазу ), қарым – қатынас
іскерлігін қалыптастыру деңгейін нақты есепке алу негізінде анықталады 6 –
7 жасар балаларға тән көрнекті - әрекеттік және көрнекті – бейнелік
ойлаудың даму ерекшеліктеріне сүйене отырып, біз топтық немесе дара
ойындарды пайдалану тиімді деп есептейміз. Мұндай жағдайда тәрбиеші әрбір
бала арқылы ойынның мақсатын жүзеге асыруды қамтамасыз ете алады. Ол үшін
ойынға қатынасушыларды қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз ету маңызды.
Бұл тапсырмалар жазылған карточкалар, сюжетті суреттер, жинақтар, тағы
басқа сондай болуы мүмкін. Ойынды ұйымдастыру формасына, оның түріне
байланысты болу керек
Ойынның құралдарына қойылатын талаптар: ойынның мақсаты, мазмұны және
формасы арқылы анықталады. Бұл жағдайда ойынға қатысты әрбір зат (
ойыншықтар, материалдар т.с.с ) балалар ға жақсы таныс болуы керек.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі, олардың сабақтың кезеңіндегі орны
мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасының тәрбиешінің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға
қажетті материалдардың жиынтығын алдын – ала дайындап алуға, ойын процесіне
балалар ды белсенді ұйымдастыруға байланысты.
Дидактикалық ойындардың қайсысын болмасын өткізу барысында балалар
түрлі іс - әрекеттерді орындайды. Дегенмен олардың қандай да бір іс -
әрекеттің басым орындалуына орай топтастыруға болады. Демек, ойын барысында
орындалатын негізгі іс - әрекеттерді анықтап, оның түрлерін іс - әрекетке
орай алмастырып отыруға тура келеді. Кейбір дидактикалық ойындарда
балалардың орындаушылықпен (қайта берілген үлгіге еліктей отырып),
біршамасында еске түсіруімен, (қайта жаңғыртумен) байланысты, қайсы бірінде
тексеру мен бақылау, өзгерту, түрлендіру, әртүрлі мүмкін варианттарды
іздестіру сияқты іс - әрекеттер орындалады. Ойын элементтерін пайдалану
нәтижелі болу үшін осы сияқты іс - әрекеттерді алмастыра отырып
дидактикалық ойындардың өзгермелі болуын да жүзеге асыруымыз керек.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды алады.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Рольдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-
әрекетте пайда болады. Олар заттың ерекше тегінің— ойыншықтардың іс-
әрекеттерін игеруден тұрады. Ерте балалық шақтың өзінде-ақ балалар
үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды ұстап-тұрудың кейбір
әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен атқаратын болады. Мұндай іс-
әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл мына жағдайда осылайша тек
шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Рольдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами
бастайтындығын біз айтып өткенбіз. Рольді ойындарда балалар үлкендермен
бірге болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-
қатынастары мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Рольдік ойындар белгілі бір мақсатта,тілді меңгеруге ынтызарлықты
оята отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді.Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.Қажетті
сөздерді үйренсем,тауып айтсам деген ойды да туғызады.Осындай ойындық
жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады.Рольдік ойындар
ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп,өз бетінше тілді үйренуге үлкен
септігін тигізеді.
Рольдік ойындар,негізінен,тұрмыстық,қоғамды қ-саяси,ғылыми,кәсіптік
қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа танысойыны.Сіз абитурентсіз.Сіздің қолыңызда емтиханға қажетті
кітап болмай тұр.Сіз оны бейтаныс замандасыңыздың қолыннан кордіңіз.Енді
осы сәтті пайдаланып сол кісімен танысыңыз.Кітабын сұрай отырып,әңгіме
арасында тілдік әдеп формулаларын пайдалануыңызға болады.
Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз басына алған рольді
орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан өзіне алған ролін
дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып алушының ролінде
бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге болмайтындығын түсінеді.
Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға талап қоя білу және тағы
басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай отырып, бала ойынға
қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да праволарына ие болады.
Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне ойыншықтар сөресінде бар кез
келген товарды жіберуді талап етуге және басқа сатып алушыларға
жасалатындай қатынасты талап етуге правосы бар. Дәрігер-өзіне құрмет пен
сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды емдеушілердің
орындауларын талап етуге правосы бар. Сюжетті ойынның мәні рольді
орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты праволарды іске асыру болып табылады.
Ролъді ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше рольдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, Мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын алты жасар Катюша көріп тұр. Қуыршақ
іс тігетін ойыншық машинаның жанына отырғызылған. Катюшаның айтқаны:
Кішкентай қыз өзінің қуыршағы іс тігіп отыр деп ойлайды. Кішкене Катя
өзінің түсіндіруі бойынша тек оның өзіне тән ойын тәсілін тапты. Баланың
жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар.
Баланың іс әрекетінің жемісті түрлері саналатын сурет салу мен
құрастыру мектепке дейінгі балалық шақтың түрлі кезеңдерінде ойынмен тығыз
байланысты. Мәселен, сурет сала отырып бала қандайда бір сюжетті ойнайды.
Балалар өзара қырқысып жатқан, бірін-бірі қуып бара жатқан аңдардың,
қонаққа бара жатқан және қонақтықтан қайтып келе жатқан адамдардың, соққан
желден құлап түсіп жатқан алманың т.б. суреттерін салады. Текшелерден
бірдеңені құрастыру ойын барысында ұштасады. Шофер ролін алған бала
блоктарды құрылысқа апарады, сосын осы блоктарды машинадан түсіретін жүк
түсіруші болады, ақырында ол үй тұрғызушы құрылысшы-жұмысшыға айналады.
Бірлесіп ойнағанда бұл міндеттерді бірнеше бала өзара бөліседі. Сурет
салуға, құрастырушылыққа деген ынталары басында тек ойын мақсатына сәйкес
сурет салуға, құрастыруға бағытталған процесс ретінде болады. Тек мектепке
дейінгі естияр да ересек жастағы балаларда ынта іс-әрекеттің нәтижесіне
(мысалы, суретке) ауысады да іс ойын ықпалынан азат етіледі.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісің ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болмайды. Бірақ мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рольді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп,
қарапайым оқу әрекетін меңгеріп жүргенін баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек пен бастапқы іскерліктері қалыптасады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп
жақтылығын көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті
мен олардың еңбектегі қарым-қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана
оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды
бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың
сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса, ойын
сюжеті де соғұрлым кең де сан алуан келеді. Сондықтан да, мектепке дейінгі
кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал мектепке дейінгі ересектердің ойын
сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты жастағы балалар қонақтар, қызы мен анасы,
балабақша ойындарын ғана емес, колхоз әмірі, көпір салу, космос кораблін
ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар
рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені
негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны. сол болып табылады. Әр
түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді.
Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре
отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет
қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету
мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады
.Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды
бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады.
Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала, рольді ойындағы сияқты ойын
сюжетін жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда
болады. Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр
болса, онда ол медсестра болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет
жасайтын заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір
мезгілде екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды,
түскі тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да рольдер бір заттан
екінші затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады.
Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынньщ
мазмүны ретінде көбіне адамдар арасындағм қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Сонымен, рольді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек
өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында
да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар,
біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да
ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан
шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды
мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол
жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол
жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті
роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие болады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынас сюжетті байланыстың логикасына
сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, ойын бастаушы өзіне бағыныңқы рольдің
бірін (ол бүкіл эскадрилья самолетінің бірін бейнелейді) алады да, жол
жүрісі тәртібін реттеушінің ролін алған балаға бағынады.
Егер бастаушы өзіне бағыныңқы рольді алса, бірақ ойынға нақтылы түрде
жетекшілік етіп отырса, онда ойындағы өзара қарым-қатынастар шынайы қарым-
қатынастар болып күрделенуі мүмкін.
Жайылған сюжетті түпкі ойын жасау бірлескен іс-әрекетті жоспарлау
шеберлігін дамытумен бала өзімен бірге ойнаушылар арасында тез орнын
табудың қажеттігін, олармен байланыс орнатуды, ойнаушылардың тілегін түсіне
білуді, өз тілегі мен мүмкіндіктерін салыстыра білудің қажеттігін ұғына
бастайды. Мұнда әр бала ойынның жалпы жағдайы мен осы топтағы балалардың
құрамына сәйкес өзін-өзі соларға икемдеуге үйренеді. Ойынға кіріскенде
балалар өздерінің жеке бастарының ерекшеліктерін көрсете бастайды. Біреуі
талап етіп айқай салады: Мен бастық боламын! Мен!. Балалардың бірәзы бұл
тілекті үн-түнсіз қабылдайды. Бірақ арасында оның мұндай мәлімдемесіне
келіспеушілердің табылуы ықтимал. Мұндайда дау-жанжал туады. Рольді
бөлісуге қанағаттанбаған бала ойынға қатысудан бас тартуы мүмкін:
Сендермен ойнамаймын. Бітті! Бірақ ол бірінші орынға ие болғысы келген
баланы ығыстыруы да мүмкін: Кәне бері келіңдер! Бұйрықты мен беремін!
Егер балалар өзара келіспесе, ойын бұзылады. Ойынға деген қызығу, оған
қатысуға деген тілек балаларды өзара келісімге де келтіреді.
Е.С. Слеповичтің Сюжеттік-ойын әдістемесі.
Мақсаты: Баланың өз іс-әрекетін ұйымдастыра білуін анықтау.
Е.С.Слепович және оның шәкірттері жүргізген әдістемеде анықталғандай,
қарастырылып отырған топтағы балалар өздігінен ойын бастамайды. Олар кейде
ойыншықтарды алып, оларды қарап заттық-ойындық іс-әрекеттеттер жасаған.
Не істеп жатырсыңдар деген сұраққа,
олар: машинаны жүргізіп жатырмын, қуыршақты киіндіремін деп жауап
берген. Тағы бір жағдайларда балалар іс-әрекеттерді өздерінің қиялынан
шығаратыны байқалған. Егер эксперимент жүргізуші ойын шартын ұсынбай жатып,
ойынды бастауға итермелесе бұрынғы көрсеткіштер қайталанып отырды, яғни
өздігінен ойын бастамады. Алайда, уақыт өте келе ойынды ұйымдастыруға деген
талап арта түсті. Сонымен бірге топтың бір бөлігі ауыр түрдегі ПДТ балалар
ойын бастауға ықыласы болмай, бөлме ішінде жүгіріп жүрді немесе басқа іспен
айналысты. Кейде үлкен адам ойынның нақты тақырыбын берсе де, балалардың
тек жартысы ғана ұсынылған ойынның шарты бойынша ойынды бастаған. Сонымен
қатар жан-жағына қарап қасындағы баланың немен айналысып жатқанымен жұмысы
болмады. Қарастырылып отырған топтағы мектепке дейінгі балаларда
ойыншықтарға деген көзқарасы өзгеше. Эмоционалды қатынасының төмендігі
сүйікті ойыншығының болмауынан байқалады. Бұл жағдай зерттеу жүргізгеннен
ғана емес, ата-аналарымен сұхбаттан кейін де мәлім болды. Олардың айтуы
бойынша, балаларының белгілі, ұнататын ойыншығы жоқ.
Бұл әдістемені жүргізу барысында балалардың қоршаған орта туралы
білімін, үлкендердің іс-әрекеті туралы білімін, адамдар арасындағы қарым-
қатынасты түсінуін, жинаған білімін ойын шартында қолдана білуін, өз ролін
түсініп және басқалармен қатынас жасауын байқаған. Ойында сонымен қатар,
балалардың өз әрекеттеріне және құрбыларының әрекеттеріне эмоционалдық
қатынасы байқалған.
Ойынды дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен
дидактикалық мәні бар. Сондықтан тәрбиешілер мен ата-аналар бұл ойындарды
белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары қажет. Балалардың ойынына
үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың әрекеттік мазмұны өзінің
негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала әкесіне еліктеп, түрлі
заттарды шегелеуді үлкен дәреже кореді. Баланың осы тілегін қолдау керек.
Осындай ойын арқылы бала еңбек дағдысына үйрене бастайды. Бұл өзінше ойын
болып сақталғанымен, баланың барлық күш-жігерін, зейінін озіне аударып
отыр. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру - ой-орісінің, өмір
тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін жұмыстардың
басты бір бөлегі.
Балабақшаға түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұрмыстық ойындарды (семья, магазинге бару т. б.)
көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық-саяси мәні бар, еңбек процесінің сан
алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады. Мәселен,
қуыршақтарына, үйдегі кішкентай балаларға сабақ үйрете бастайды, олардың
бірі — тәрбиешнің , қалғандары баланың рөлін атқарады. Ойында балабақша
өмірінің бейнелеуі 2 топ балаларында біртіндеп кеми бастайды, оның орнын
творчестволық ойындар басады. Адамдардың жай қимыл-қозғалысын көрсетуден
гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын, сезімдері мен көңіл-күйлерін
көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары, көрген кинолары, үлкендерден
естіген өңгімелері баланың ойын мазмұнына кіреді.
Бұл кезеңнің ерекшеленетін себебі: Бала алғаш рет балабақша
табалдырығын аттайды, сабақтардан тез шаршайды, бұрынғыдай қимылдай
бермейтін болады. Өйткені бұған дейін балалар үнемі қозғалыста болады,
ойнайды, жүгіреді, ертеден ұйқыға жатқанға дейін 6 сағаттан аса қозғалыста
болады. Ал балабақша табалдырығын аттағаннан кейін жүріс-тұрысы, қозғалысы
таза ауада болатын уақыты әлде қайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл
олардың ден саулығының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Зерттеулер
көрсеткендей мектеп балалар ының 80 пайызының организмінде ақау болатыны -
осының дәлелі. Әрине аптасына 3-ақ рет болатын дене шынықтыру сабағы
организмнің күнделікті қозғалыс қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Балабақша табалдырығын аттаған 1 – сынып баласы мектеппен қалай танысса
дене шынықтыру сабағымен де солай танысуы керек . Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Балалар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен
ғана шығуы тиіс десек, бұл – оларға қойылатын алғашқы талап. Балабақшада
балаларға дене шынықтыру пәні бойынша теориялық білім мен практикалық
дағдылар меңгеріледі. Сауықтыру шаралары ағзадағы физиологиялық
өзгерістерді жақсартумен денені шынықтыруды көздейді. Бұған таң ертеңгі бой
жазу жаттығулары, сабақ үстінде өткізілетін сергіту сәттері, үзіліс күні
жасалатын жаттығулар мен ойналатын ойындар, сабақтан тыс уақыттағы ойындар
мен жаттығулар жатады. Таң ертеңгі бой жазу жаттығулары балалар дене
шынықтыру сабығында орындап, үйреніп, оларды үйде өз беттерімен қайталап
жаттығады. Бұған оқулықтағы жалпы дамыту жаттығуларымен тәрбиешінің өз
қалауы бойынша іріктеп алынған жаттығуларды пайдаланады. Бой жазу
жаттығулары музыка ырғағымен неше түрлі спорт құралдарын қолданып өткізсе
оның құндылығы арта түседі. Қазір мектептердің көбінде үзіліс кезінде таза
ауаға шығып бой жазып сергуіне мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан балалар
үзілісте азда болса ойнап, жаттығулар орындау арқылы, өздеріне керекті
қимыл қозғалыстар жасау мақсаты үшін оқулықта шағын ғана орынды қажет
ететін ойындар көрсетілген.
Сабақтан тыс кездері жасалатын жаттығуларды тәрбиеші көбінесе әрбір
дене шынықтыру сабағы сайын үйге тапсырма ретінде беріп отырады, және
тапсырмалардың дұрыс орындалуын қадағалап, тексеріп отыру керек.Таң ертеңгі
бой жазу жаттығулары мазмұнына қарай 4 топқа бөлінеді:
Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру
Керіліп – созылу жаттығулары
Тыныс алу мүшелері мен организмінің қан айналымына әсер ететін
жаттығулар
Аяқ қолдың бір мезетте қозғалуына, денені дұрыс ұстауға арналған
жаттығулар.
Гимнастикалық жаттығуларды үйретіп, меңгертудің мақсаты – баланың
бұлшық еттерін, күш – қайратын өз уақытында жетілдіруге дайындау, иіліп-
бүгілгіштігін дамытуға жағдай жасау. Сондай-ақ бала өз қимыл-қозғалысын
соған сәйкес музыка ырғағымен үйлестіруге үйренеді. Көркем гимнастика мен
акробатикалық жаттығулардың элементтерін орындауға дағдыланады.
Ал жеңіл атлетиканың жүгіру, секіру, лақтыру жаттығуларының техникасын
жетілдіргенде нәтижесі жақсарады. Жеңіл атлетика жаттығуларын кеңінен
қолдану баланың шапшаңдылық, күштілік, төзімділік қасиеттерін, қимыл-
қозғалыстарын дамытып жетілуіне, күш-қайратының молаюына ықпал етеді. Жалпы
дамыту жаттығулары – мойын, иық, кеуде, арқа және аяқ бұлшық еттерін
дамытуға пайдасын тигізеді.
Ойынға баланың дене мүшелері түгел қатысады, ойын оның барлық рухани
әрекетіне қозғау салады, сөйтіп жеңіл және гимнастиканың, дене тәрбиесінің
барлық түрлерінің міндетін атқарады. Осылайша балабақша балаларының
күнделікті тіршілігіндегі қозғалыс белсенділігін арттыру мақсатында
қолданылатын дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстары дұрыс жолға қойылғанда
ғана біздер денісау ұрпақ тәрбиелей аламыз.
Дене тәрбиесінің негізі – жеке тұлғаның өз қолында. Мысалы, әр күні
дағдылы жаттығулар жасап, тазалықты қастерлеуді қалыптастырса, екіншіден,
түрлі сауықтыру қимылдарын міндетті түрде (парыз) жасап, дене қимылдарын
шынықтырса, онда ол денсаулығын, ой парасатын таза сақтай алады.
Дене тәрбиесі түрлі жаттығулар арқылы жеке тұлғаның бойындағы
қимыл анализаторларын іске қосып, қимыл жүйесін, сымбатын, симметриялық
салмағын қалыптастырады, оның ұстамдылығын, төзімділігін, еңбекке
бейімділігін арттырады. Дене тәрбиесі сабақтар арқылы, спорттық жарыстар
арқылы, түрлі дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары арқылы жүргізіледі.
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру
Ойын - оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды тәрбиеші мен балалардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде де
қолдануға болады. Мектепке дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі
негізгі әрекеті - ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын
әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында
пайдаланылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады. Дидактикалық
ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті шешеді. Ойын -
балалардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан да бастауыш,
дайындық сыныптарында оқущылар сабақ үстінде ойынды көп қажет етеді. Оларға
пайдаланатын ойындар балалардың жас ерекшеліктеріне қарай күрделеніп
отырады. Мысалы, дайындық сыныбында қарапайым ғана ойын түрлерін ойнатсақ,
сыныбы үлкейген сайын баланың жас ерекшелігіне сай болып күрделенген жөн.
Олай болса ойынды пайдаланудың, маңызы зор. Ойынды математика сабағында
қолдана отырып, балаларды саналы ойлауға үйретеміз. Нәтижесінде балалардың
қаншалықты білім меңгергенін анықтауға болады. Мұндай ойынның көптеген
түрлері бар. Сондықтан ойын балалардың жас ерекшеліктеріне және өтілетін
сабақтың тақырыбына мазмұнына сай етіліп таңдалып алынғаны дұрыс. Бала ойын
іс-әрекеті үстінде білімді қалай игеріп жатқанын, ал оқу үрдісінің қалай
ойынға ұласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда ғана ойын және іс-
әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білік және дағдыны игеруге
толық ықпал жасайды. Мысалы, дайындық сыныптарда сан санауға заттарды санап
және олардың екі тобын салыстыруға, өлшеміне, пішініне және түстеріне қарай
ажыратуға үйрету мақсатында Жеміс жинау, Өз орныңды тап, Сан құрамын
анықта, Құстарға қамқорлық, Жапырақ жинаймыз, Шырша безендіру
ойындарын ойнатуға болады. Ойын да халық педагогикасының құрамдас бір
бөлігі болып келеді. Ұлттық ойындар халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ойындарымен таныса
отырып, көзіміз әбден жетеді. Халық ойындарын сабақтарда пайдалану баланың
алған білімін күнделікті өмірмен бері кұштастыруға қолайлы.
Мысалы: математика сабағында балалардың ой-өрісін дамытатын Санамақ
ойыны. Оның басты ерекшелігі — баланың ойлау қабілетін жетілдіру. Атау
ұйқастарын санау арқылы бала сан үйренеді, санға аты ұқсас заттарды танып
біледі.
Бір дегенім - білім,
Екі дегенім - егеу т.б.
Балалардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін дамыту, жетілдіру
- тәрбиешінің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын түрлі дағдымен шеберлікті меңгеруге қиындықты жеңуге, төзімділікке
баулиды.
Әр сабақта ойынды тиімді пайдалану сол сабақтағы өтілетін жаңа
тақырыпты баланын жақсы өз дәрежесінде меңгеруіне әкеледі. Дайындық
сыныптарда сауат ашу сабағында әріптермен, дыбыстармен танысу барысында
балалар бірнеше ойын түрлерін ойнайды. Мысалы: Сөз ойла,тез ойла,
Балықшы, Сәйлемді жалғастыр, Жоғалған буынды тап, Кім тапқыр?, Кім
көп біледі? т.б.
Бірнеше ойындар ойнатуға болады. Сөз ойла, тез ойла ойынында доп
лақтырып ойнатылса, Балықшы ойынында аквариумнен балықты, магниттік
кубиктерді қармақпен аулап (қармақ басында,балықтың астыңғы жағында магнит
болады), сонымен балықты алып, ондағы сұраққа жауап беруге болады. Ойын -
адамның өмір танымының алғашқы қадамы.
Бәйге ойынында екі топтан екі баламен ойналады. Екеуі келіп сұрақтар
алады, Кім тез жауап берсе, сол дереу тақтадағы өз жорғасын мәреге
жеткізеді.
Хан талапай, Балаларды үш топқа бөліп, алдыларына асық шашамыз. Олар
асықтағы нөмірмен сұрақтарға жауап береді.
Орамал тастамақ ойынында ойын ұжыммен ойналады. Ойынды алдымен өзім
бастап кез келген өрнекті дауыстап айтып (2+3), орамалды бір баланың
алдына қоямын. Сол окушы бөгелместен 2 мен 3-тің қосындысы 5-ке тең деп
айту керек. Ары қарай балалар ойынды өздері жалғастырады. Міне, осындай
ойындарды өз сабағымда пайдалана отырып, балаларға дәріс беремін.
Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятады. Сонымен қатар, ойын тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиял мен қанат беретін ғажап нәрсе.
Ойын - тиімді тәсіл.
Жалпы мектепке дейінгі балалардың мектепке дейінгі ең негізгі ісі ойын
болғандықтан оқып үйрету барысында олар біртіндеп ойын әркетінен таным
әрекетіне турлі ойындарды ойнау барысында бейімделуі тиіс.
Я.А.Каменский: Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап
көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін
қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады.
Ойынның нәтижесінде, баланың бойында: ойлау, ұйымдастырушылық қасиет,
тапқырлық, белсенділік, шыдамдылық қалыптасады.
ІІ ТАРАУ 5-6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін дамыту.
Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық
педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің, әсіресе
ертегі жырлары мен мақал-мәтелдерінің, сонымен қатар дәстүрлі ұлттық
ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып
қалыптасқалы халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балағ
мұра ретінде ауысып отырған.Олар баланы пайдалы еңбекке,
сөйлеуге,мергендікке, тапқырлыққа,ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызымет
атқаруға, төзімділікке және т.б. тәрбиелеудң ұтымды құралы болған.Қазрде
әртүрлі ұлттар ойындары,соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған
кітаптар шығарылуда.
Ұлт ойындары – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз
ұлтойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы,бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес,
ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі,
үлгі берершіктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. ¥лттың ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа
танылған сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға
айналған. Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде
ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп
жеңімпаз атанып, жүлде алу ғана емес, ата жолын куып, өзінен бұрынғы
дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп меңгеруге,
шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген.
Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі бала-бақша және бала-бақшадан тыс оқу
- тәрбие жұмысына, әсіресе балалардың туристік іс -әрекетін ұйымдастыруға
енгізудің әлеуметтік-педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми —
педагогикалық алғы шарттарға бағындырылуы тиіс.
Бала-бакшадағы және бала-бақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы
педагогикалық шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген
әлеуметтік - педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру,
адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту
деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға
жеткізілетін түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай
жас ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.
Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану балалардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал
балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс - әрекеттерде (туристік
жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды
қызықтырып, еліктіре түседі.
Ұлт ойындары балалардың іс - әрекеттерінің мазмұнын байытып,
нақтылаудың нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс
қабілеттерін жақсартады, түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге
мүмкіндік туғызады.
М. Павловтың рефлекстік пиериясына сүйенер болсақ, барлық оқыту,
тәрбие үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті
шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне" байланысты болып келеді. Олай болса,
ойын қолданылған сабақ, тәрбие жүмысы балаға өзінің етене жақындығымен,
түсініктілігімен ерекшеленеді.
Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Педагогикада өзіндік жүмыс өз алдында
жеке тұрып оқыту ұсталған бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өзін -
өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығы, шашығуы, шыңдалуы, оның
ақыл - ойын, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған
мақсатына жетуге деген ерік -қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын,
құштарлығын оятады. Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі,
білімді қажетсінуі өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім
алудағы бала белсенділігі мен білімді игеруге деген санашылық (пен)
ұстанымы бала дербестігін туғызып, өздігінен оқу білім алу дағдысын
қалыптастырады.
Бала бала-бақша қабырғасында, бала-бақшадан тыс ұйымдарда ұжым арқылы
білім айғағынан, ол әрдайым өз алдында дербес тұлға арқылы іске асқанымен,
ойынға қатынасқан әр баланың алдына жеңіске деген ұмтылыс пайда болады.
Адамның қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. 5-6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ 6
1. Іскерлік ойын 6
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру 17
ІІ ТАРАУ 5-6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 20
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Дидактикалық ойындар 22
2.3.Сюжеттік
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...24
2.4.
Эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды : 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 39
Қосымшалар
Кіріспе
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да
қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері
ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып
отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты
туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше
көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу
үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік
(процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді
сипаты (шығармашылық аясы).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан
бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында"
атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу
мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына
арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама
береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген
ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін
сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің
дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының
басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша
білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу
жүргізу талаптары қойылады.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ойын арқылы 4-5 жастағы баланы даму,
жетілу, қозғалу, қызықтыру ерекшелігін зерттеу және оқыту процесінде ойын
әдісін ашу.
Зерттеу объектісі: ойындар - балалардың ойлау қабілетін арттыратын.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу.
2. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік құралдарды зерттеу.
3. Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыр мағынасын іріктеу.
4. Ойын арқылы балалардың ой-қиялын дамытуын көрсету.
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: курстық жұмысы кіріспе, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. 5-6 ЖАС БАЛАЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ТҮРЛЕРІ
1.1. Іскерлік ойын
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; лекция; семинар; практикалық
сабақтар; педагогикалық оқулар; педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар,
аукцион; сынақ мерзімін өткізу; бейнетаспаға түсірілген сабақтар көру; ашық
сабақтарға кіру, талдау; педагогикалық тренинг.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз – балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс - әрекет. (1)
Ендеше, бұл ойындар оқытуға арналған.
Бала ерте жастан – ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен,
жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым – қатынасқа түсіп, олардың
ерекшеліктері мен қасиет – сапалары туралы мағлұматтар алады. Бірақ, бала
тек өзінің тәжірибесіне сүйеніп оқыса, оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз.
Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін дидактикалық ойындар пайдаланылады.
Дидактикалық ойындардың басқа ойындардан ерекшелігі, оның негізгі
мақсаты – баланы оқыту, олардың ойлау қабілеттерін жаттықтыру және дамыту,
игі қасиеттерді тәрбиелеу.
Дидактикалық ойындардың мазмұны – қандай да болмасын ақыл – ой
міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, есті дамытуға ықпал
етеді. Дидактикалық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады, ол
күнделікті оқуға ұқсамайды, мұнда қиял – ғажайып та, жауапты өз бетінше
іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді
толықтыру мен кеңейту де,жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты,
ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау да бар. Ал ең бастысы, балалар ды
еш қинамай, өздерінің қалауы бойынша дидактикалық ойын арқылы оқу
материалын әртүрлі тұрғыдан бірнеше рет қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен
бірге дидактикалық ойын өзара жарыстыру мүмкіндігін туғызып, балалар ға
білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.
Дидактикалық ойын өзінің қызметі мен атына сай орындалуы үшін, оның
арнайы құрылымы болуы шарт.
Оның құрылмы төмендегідей:
Міндеті.
Әрекет.
Ереже.
Нәтиже, ойынның аяқталуы.
Егер оның әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық:
1. Міндеті - әрбір дидактикалық ойынның белгілі міндеті болады, ол
дидактикалық мақсаттан келіп туындайды. Ойынның ( мақсаттан келіп )
міндеті, оның оқу мазмұнын құрайды. Ойын мазмұны балалардың қызығушылығын
оятады, олардың танымдық іс - әрекетін белсендіреді және жаңа білім,
іскерлік, дағдымен байытады.
а) ойын міндетіне бағыну керек, сол арқылы ойын мақсаты жүзеге
асырылуы шарт;
ә) ойынның аяғына дейін тартымды, әрі қызықты болуы шарт.
3. Ереже – дидактикалық ойынның қажетті бөлігі болып табылады және
ерекше орн алады, сондықтан кейде дидактикалық ойындарды ережеге құрылған
ойындар деп те атайды. Ереже ойын міндетіне бағынады. Олар іс - әрекетті
ойынның міндетін жүзеге асыруға бағыттай ұйымдастыруды көздейді. Сондықтан
дидактикалық ойында іс - әрекет ережемен тығыз байланысты. Ережелер бала
ойын үстінде не істеу керек және қалай істеу керек екендігін анықтайды.
Ережесіз іс - әрекет жайбарақат дамып, дидактикалық міндеттің жүзеге асуына
ықпал ете алмайды, сөйтіп өзінің негізгі сипатынан айырылады. Дидактикалық
ойынның ережесі іс - әрекетті ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен бірге
оның тартымдылығын арттырады.
4. Ойын нәтижесі – бұл міндетті шешу мен ережені орындау. Нәтиже мен
ойынның аяқталуын екі тұрғыдан бағалау қажет: баланың көзқарасы тұрғысынан
және тәрбиешінің немесе тірбиешінің көзқарасы тұрғысынан.
Егер ойын нәтижесін баланың көзқарасы тұрғысынан бағаласа, онда
тәрбиеші ойынның балаға моральдық және рухани ләззат беру жағын есепке
алады. Дидактикалық ойынның міндетін шешу баладан белгілі бір күш – жігерді
талап етіп, олардың ойлау іс - әрекетіне талаптар қояды. Балалар ойын
барысында ұшқырлық, алғырлық, тапқырлық танытады. Мұның барлығы балаларды
моральдық тұрғыдан қанағаттандырып, олардың өз күштеріне сенімін арттырады,
оларды қуаныш сезімге бөлейді.
Тәрбиеші мен тәрбиешіге дидактикалық ойындарды талдау кезінде
міндеттің орындалғанын, әрекеттің жүзеге асырылғандығын, ойынның белгілі
бір нәтижеге әкелгендігін қадағалаудың маңызы зор.
Адам өскен сайын ойын өзінің мәнін, жетекші ролін жоғалта бастайды.
Бірақ ол кейбір адамдарда өмірлік іске айналады (шығармашылық, техникалық
және басқа да мамандықтар). Ойын тарихы, оның еңбектен пайда болғанын
көрсетеді, ендеше ол адамдар үшін еңбектің түрі болып қала береді.
Сондықтан дидактикалық ойын – бастауыш сынып балалар ын оқытудың ақыл – ой
белсенділігін тәрбиелеудің маңызды құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі балалардың білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану, оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру және сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
дидактикалық ойындарды пайдаланудың орны ерекше.
Тиімді пайдаланған дидактикалық ойындар тәрбиешінің түсіндіріп
отырған материалын балалардың зор ынтамен тыңдап, оны берік меңгеруіне
көмектеседі. Өйткені ойын балабақшаға келген балалардың әрекетін
белсендіріп, оларды тәрбиелеп, дамытудың аса маңызды құралы болады. Ойынды
педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды ойнауға, яғни
А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда, Жақсы ойын жасауға үйретеді. Мұндай
ойынның өзіне тән сапасы бар, ол – мазмұнының тәрбиелік – танымдық
құрылымы, бейнелейтін түсініктерінің толықтығы мен дұрыстығы, белсенділігі
мен ұйымшылдығы, ойынның ережелерге бағынуы.
Дидактикалық ойындардың өзіне тән ерекшеліктері бар. Бір жағынан –
ойында ойындық әрекет негізге алынған, оның көмегімен жеке тұлғаның белгілі
бір сапалары: зейін, байқағыштық, ес, ойлау, ізденімпаздық, белсенділік
қалыптасады. Екінші жағынан – ойын сабақта белгілі бір дидактикалық
міндетті, жаңа материалды оқып – үйрену, өткенді қайталау, іскерлік пен
дағдыны қалыптастыру, білімді іс жүзінде пайдалану міндеттерін шешуді
көздейді.
Мектепке дейінгі балалардың оқу іс - әрекеті процесінде аса
дайындықты қажетсінбейтін дидактикалық ойындарды пайдалану керек және олар
оқытатын, үйрететін сипатқа ие болуы тиіс. Дидактикалық ойындарды
ұйымдастырғанда, оның сабақтың мақсатына жетуге көмектесетін жағын ескеру
маңызды. Оларды сабақтың әрбір кезеңіне сәйкес дұрыс пайдалану да өте
тиімді. Сабақтың басында ойын баланың қызығушылығын оятады, оны
ұйымдастырады,сабақтың ортасында ойын тақырыпты меңгертуге
бағытталады,сабақтың аяғында ойын ізденіс сипатына ие болады. Бірақ ойын
сабақтың қандай кезеңінде ұйымдастырылса да, қызықты, түсінікті болуы,
балалар ды іс - әрекеттің әр түріне баули алуы тиіс.
Әдіскер – ғалым Ж.В.Арутюнян мектепке дейінгі балаларына оқытуда
ойынды қолдану әдістемесін жасады. Ол оқытуда ойынды қолдану әдістемесін
компоненттердің белгілі бір жүйесінің жиынтығы, деп түсінеді. Оның негізгі
компоненті ретінде ойынның мақсатын алады. Оған байланысты жүйенің басқа
компоненттері қарастырылады: мазмұны, ұйымдастыру формасы, ойын түрлері,
ойын құралдары, сонымен бірге олардың өзара байланысы.
Ойынның нақты мақсаты
Мазмұны
Құралдары
Ұйымдастыру формасы
Түрлері
Бұл жүйені бастауыш мектепте оқыту процесінде басшылыққа алуда
тәрбиешіге әдістемелік талаптар қойылады.
Тәрбиешіге қойылатын бірінші талап – ойынның нақты мақсаттарын түсіну
және білу болып табылады, ойынның негізгі мақсаттары төмендегідей:
Бала қабілетінің қырларын жан – жақты дамыту;
Ой - өрісін, дүниетанымын кеңейту;
Еңбек, дене тәрбиесін жетілдіру, оның өмірге көзқарасын, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру, эстетикалық талғамын арттыру;
Есте сақтау қабілетін дамыту.
Екінші талап – ойынның мазмұнын анықтау. Мұнда қажетті шарт – ойынның
көмегімен жүзеге асырылатын деректі баланың жас ерекшеліктеріне,
бағдарламалық талаптарға, нақты мақсатқа сәйкес дәл білу болып табылады.
Ойынның мазмұны тек пәндік мақсаттар ғана емес, оқу әрекетінің
іскерліктерін қалыптастыруғ бейнелік және логикалық ойлауды дамыту
мақсаттарын да жүзеге асыруды қамтамасыз етуі қажет. Ойынның мазмұнына
қойылатын негізгі талаптардың бірі ойынды және оның түрлерін ұйымдастырудың
мүмкін формаларын есепке алу болып табылады.
Дидактикалық ойынды ұйымдастыру формаларына қойылатын талаптар:
(ұжымдық, топтық және даралық таңдау ) ең алдымен балалардың ойлауының
даму деңгейін, коммуникативтік іскерліктерді ( оқу, жазу ), қарым – қатынас
іскерлігін қалыптастыру деңгейін нақты есепке алу негізінде анықталады 6 –
7 жасар балаларға тән көрнекті - әрекеттік және көрнекті – бейнелік
ойлаудың даму ерекшеліктеріне сүйене отырып, біз топтық немесе дара
ойындарды пайдалану тиімді деп есептейміз. Мұндай жағдайда тәрбиеші әрбір
бала арқылы ойынның мақсатын жүзеге асыруды қамтамасыз ете алады. Ол үшін
ойынға қатынасушыларды қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз ету маңызды.
Бұл тапсырмалар жазылған карточкалар, сюжетті суреттер, жинақтар, тағы
басқа сондай болуы мүмкін. Ойынды ұйымдастыру формасына, оның түріне
байланысты болу керек
Ойынның құралдарына қойылатын талаптар: ойынның мақсаты, мазмұны және
формасы арқылы анықталады. Бұл жағдайда ойынға қатысты әрбір зат (
ойыншықтар, материалдар т.с.с ) балалар ға жақсы таныс болуы керек.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі, олардың сабақтың кезеңіндегі орны
мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасының тәрбиешінің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға
қажетті материалдардың жиынтығын алдын – ала дайындап алуға, ойын процесіне
балалар ды белсенді ұйымдастыруға байланысты.
Дидактикалық ойындардың қайсысын болмасын өткізу барысында балалар
түрлі іс - әрекеттерді орындайды. Дегенмен олардың қандай да бір іс -
әрекеттің басым орындалуына орай топтастыруға болады. Демек, ойын барысында
орындалатын негізгі іс - әрекеттерді анықтап, оның түрлерін іс - әрекетке
орай алмастырып отыруға тура келеді. Кейбір дидактикалық ойындарда
балалардың орындаушылықпен (қайта берілген үлгіге еліктей отырып),
біршамасында еске түсіруімен, (қайта жаңғыртумен) байланысты, қайсы бірінде
тексеру мен бақылау, өзгерту, түрлендіру, әртүрлі мүмкін варианттарды
іздестіру сияқты іс - әрекеттер орындалады. Ойын элементтерін пайдалану
нәтижелі болу үшін осы сияқты іс - әрекеттерді алмастыра отырып
дидактикалық ойындардың өзгермелі болуын да жүзеге асыруымыз керек.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды алады.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Рольдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-
әрекетте пайда болады. Олар заттың ерекше тегінің— ойыншықтардың іс-
әрекеттерін игеруден тұрады. Ерте балалық шақтың өзінде-ақ балалар
үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды ұстап-тұрудың кейбір
әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен атқаратын болады. Мұндай іс-
әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл мына жағдайда осылайша тек
шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Рольдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами
бастайтындығын біз айтып өткенбіз. Рольді ойындарда балалар үлкендермен
бірге болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-
қатынастары мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Рольдік ойындар белгілі бір мақсатта,тілді меңгеруге ынтызарлықты
оята отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді.Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.Қажетті
сөздерді үйренсем,тауып айтсам деген ойды да туғызады.Осындай ойындық
жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады.Рольдік ойындар
ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп,өз бетінше тілді үйренуге үлкен
септігін тигізеді.
Рольдік ойындар,негізінен,тұрмыстық,қоғамды қ-саяси,ғылыми,кәсіптік
қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа танысойыны.Сіз абитурентсіз.Сіздің қолыңызда емтиханға қажетті
кітап болмай тұр.Сіз оны бейтаныс замандасыңыздың қолыннан кордіңіз.Енді
осы сәтті пайдаланып сол кісімен танысыңыз.Кітабын сұрай отырып,әңгіме
арасында тілдік әдеп формулаларын пайдалануыңызға болады.
Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз басына алған рольді
орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан өзіне алған ролін
дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып алушының ролінде
бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге болмайтындығын түсінеді.
Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға талап қоя білу және тағы
басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай отырып, бала ойынға
қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да праволарына ие болады.
Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне ойыншықтар сөресінде бар кез
келген товарды жіберуді талап етуге және басқа сатып алушыларға
жасалатындай қатынасты талап етуге правосы бар. Дәрігер-өзіне құрмет пен
сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды емдеушілердің
орындауларын талап етуге правосы бар. Сюжетті ойынның мәні рольді
орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты праволарды іске асыру болып табылады.
Ролъді ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше рольдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, Мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын алты жасар Катюша көріп тұр. Қуыршақ
іс тігетін ойыншық машинаның жанына отырғызылған. Катюшаның айтқаны:
Кішкентай қыз өзінің қуыршағы іс тігіп отыр деп ойлайды. Кішкене Катя
өзінің түсіндіруі бойынша тек оның өзіне тән ойын тәсілін тапты. Баланың
жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар.
Баланың іс әрекетінің жемісті түрлері саналатын сурет салу мен
құрастыру мектепке дейінгі балалық шақтың түрлі кезеңдерінде ойынмен тығыз
байланысты. Мәселен, сурет сала отырып бала қандайда бір сюжетті ойнайды.
Балалар өзара қырқысып жатқан, бірін-бірі қуып бара жатқан аңдардың,
қонаққа бара жатқан және қонақтықтан қайтып келе жатқан адамдардың, соққан
желден құлап түсіп жатқан алманың т.б. суреттерін салады. Текшелерден
бірдеңені құрастыру ойын барысында ұштасады. Шофер ролін алған бала
блоктарды құрылысқа апарады, сосын осы блоктарды машинадан түсіретін жүк
түсіруші болады, ақырында ол үй тұрғызушы құрылысшы-жұмысшыға айналады.
Бірлесіп ойнағанда бұл міндеттерді бірнеше бала өзара бөліседі. Сурет
салуға, құрастырушылыққа деген ынталары басында тек ойын мақсатына сәйкес
сурет салуға, құрастыруға бағытталған процесс ретінде болады. Тек мектепке
дейінгі естияр да ересек жастағы балаларда ынта іс-әрекеттің нәтижесіне
(мысалы, суретке) ауысады да іс ойын ықпалынан азат етіледі.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісің ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болмайды. Бірақ мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рольді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп,
қарапайым оқу әрекетін меңгеріп жүргенін баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек пен бастапқы іскерліктері қалыптасады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп
жақтылығын көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті
мен олардың еңбектегі қарым-қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана
оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды
бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың
сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса, ойын
сюжеті де соғұрлым кең де сан алуан келеді. Сондықтан да, мектепке дейінгі
кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал мектепке дейінгі ересектердің ойын
сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты жастағы балалар қонақтар, қызы мен анасы,
балабақша ойындарын ғана емес, колхоз әмірі, көпір салу, космос кораблін
ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар
рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені
негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны. сол болып табылады. Әр
түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді.
Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре
отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет
қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету
мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады
.Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды
бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады.
Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала, рольді ойындағы сияқты ойын
сюжетін жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда
болады. Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр
болса, онда ол медсестра болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет
жасайтын заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір
мезгілде екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды,
түскі тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да рольдер бір заттан
екінші затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады.
Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынньщ
мазмүны ретінде көбіне адамдар арасындағм қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Сонымен, рольді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек
өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында
да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар,
біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да
ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан
шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды
мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол
жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол
жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті
роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие болады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынас сюжетті байланыстың логикасына
сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, ойын бастаушы өзіне бағыныңқы рольдің
бірін (ол бүкіл эскадрилья самолетінің бірін бейнелейді) алады да, жол
жүрісі тәртібін реттеушінің ролін алған балаға бағынады.
Егер бастаушы өзіне бағыныңқы рольді алса, бірақ ойынға нақтылы түрде
жетекшілік етіп отырса, онда ойындағы өзара қарым-қатынастар шынайы қарым-
қатынастар болып күрделенуі мүмкін.
Жайылған сюжетті түпкі ойын жасау бірлескен іс-әрекетті жоспарлау
шеберлігін дамытумен бала өзімен бірге ойнаушылар арасында тез орнын
табудың қажеттігін, олармен байланыс орнатуды, ойнаушылардың тілегін түсіне
білуді, өз тілегі мен мүмкіндіктерін салыстыра білудің қажеттігін ұғына
бастайды. Мұнда әр бала ойынның жалпы жағдайы мен осы топтағы балалардың
құрамына сәйкес өзін-өзі соларға икемдеуге үйренеді. Ойынға кіріскенде
балалар өздерінің жеке бастарының ерекшеліктерін көрсете бастайды. Біреуі
талап етіп айқай салады: Мен бастық боламын! Мен!. Балалардың бірәзы бұл
тілекті үн-түнсіз қабылдайды. Бірақ арасында оның мұндай мәлімдемесіне
келіспеушілердің табылуы ықтимал. Мұндайда дау-жанжал туады. Рольді
бөлісуге қанағаттанбаған бала ойынға қатысудан бас тартуы мүмкін:
Сендермен ойнамаймын. Бітті! Бірақ ол бірінші орынға ие болғысы келген
баланы ығыстыруы да мүмкін: Кәне бері келіңдер! Бұйрықты мен беремін!
Егер балалар өзара келіспесе, ойын бұзылады. Ойынға деген қызығу, оған
қатысуға деген тілек балаларды өзара келісімге де келтіреді.
Е.С. Слеповичтің Сюжеттік-ойын әдістемесі.
Мақсаты: Баланың өз іс-әрекетін ұйымдастыра білуін анықтау.
Е.С.Слепович және оның шәкірттері жүргізген әдістемеде анықталғандай,
қарастырылып отырған топтағы балалар өздігінен ойын бастамайды. Олар кейде
ойыншықтарды алып, оларды қарап заттық-ойындық іс-әрекеттеттер жасаған.
Не істеп жатырсыңдар деген сұраққа,
олар: машинаны жүргізіп жатырмын, қуыршақты киіндіремін деп жауап
берген. Тағы бір жағдайларда балалар іс-әрекеттерді өздерінің қиялынан
шығаратыны байқалған. Егер эксперимент жүргізуші ойын шартын ұсынбай жатып,
ойынды бастауға итермелесе бұрынғы көрсеткіштер қайталанып отырды, яғни
өздігінен ойын бастамады. Алайда, уақыт өте келе ойынды ұйымдастыруға деген
талап арта түсті. Сонымен бірге топтың бір бөлігі ауыр түрдегі ПДТ балалар
ойын бастауға ықыласы болмай, бөлме ішінде жүгіріп жүрді немесе басқа іспен
айналысты. Кейде үлкен адам ойынның нақты тақырыбын берсе де, балалардың
тек жартысы ғана ұсынылған ойынның шарты бойынша ойынды бастаған. Сонымен
қатар жан-жағына қарап қасындағы баланың немен айналысып жатқанымен жұмысы
болмады. Қарастырылып отырған топтағы мектепке дейінгі балаларда
ойыншықтарға деген көзқарасы өзгеше. Эмоционалды қатынасының төмендігі
сүйікті ойыншығының болмауынан байқалады. Бұл жағдай зерттеу жүргізгеннен
ғана емес, ата-аналарымен сұхбаттан кейін де мәлім болды. Олардың айтуы
бойынша, балаларының белгілі, ұнататын ойыншығы жоқ.
Бұл әдістемені жүргізу барысында балалардың қоршаған орта туралы
білімін, үлкендердің іс-әрекеті туралы білімін, адамдар арасындағы қарым-
қатынасты түсінуін, жинаған білімін ойын шартында қолдана білуін, өз ролін
түсініп және басқалармен қатынас жасауын байқаған. Ойында сонымен қатар,
балалардың өз әрекеттеріне және құрбыларының әрекеттеріне эмоционалдық
қатынасы байқалған.
Ойынды дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен
дидактикалық мәні бар. Сондықтан тәрбиешілер мен ата-аналар бұл ойындарды
белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары қажет. Балалардың ойынына
үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың әрекеттік мазмұны өзінің
негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала әкесіне еліктеп, түрлі
заттарды шегелеуді үлкен дәреже кореді. Баланың осы тілегін қолдау керек.
Осындай ойын арқылы бала еңбек дағдысына үйрене бастайды. Бұл өзінше ойын
болып сақталғанымен, баланың барлық күш-жігерін, зейінін озіне аударып
отыр. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру - ой-орісінің, өмір
тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін жұмыстардың
басты бір бөлегі.
Балабақшаға түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұрмыстық ойындарды (семья, магазинге бару т. б.)
көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық-саяси мәні бар, еңбек процесінің сан
алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады. Мәселен,
қуыршақтарына, үйдегі кішкентай балаларға сабақ үйрете бастайды, олардың
бірі — тәрбиешнің , қалғандары баланың рөлін атқарады. Ойында балабақша
өмірінің бейнелеуі 2 топ балаларында біртіндеп кеми бастайды, оның орнын
творчестволық ойындар басады. Адамдардың жай қимыл-қозғалысын көрсетуден
гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын, сезімдері мен көңіл-күйлерін
көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары, көрген кинолары, үлкендерден
естіген өңгімелері баланың ойын мазмұнына кіреді.
Бұл кезеңнің ерекшеленетін себебі: Бала алғаш рет балабақша
табалдырығын аттайды, сабақтардан тез шаршайды, бұрынғыдай қимылдай
бермейтін болады. Өйткені бұған дейін балалар үнемі қозғалыста болады,
ойнайды, жүгіреді, ертеден ұйқыға жатқанға дейін 6 сағаттан аса қозғалыста
болады. Ал балабақша табалдырығын аттағаннан кейін жүріс-тұрысы, қозғалысы
таза ауада болатын уақыты әлде қайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл
олардың ден саулығының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Зерттеулер
көрсеткендей мектеп балалар ының 80 пайызының организмінде ақау болатыны -
осының дәлелі. Әрине аптасына 3-ақ рет болатын дене шынықтыру сабағы
организмнің күнделікті қозғалыс қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Балабақша табалдырығын аттаған 1 – сынып баласы мектеппен қалай танысса
дене шынықтыру сабағымен де солай танысуы керек . Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Балалар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен
ғана шығуы тиіс десек, бұл – оларға қойылатын алғашқы талап. Балабақшада
балаларға дене шынықтыру пәні бойынша теориялық білім мен практикалық
дағдылар меңгеріледі. Сауықтыру шаралары ағзадағы физиологиялық
өзгерістерді жақсартумен денені шынықтыруды көздейді. Бұған таң ертеңгі бой
жазу жаттығулары, сабақ үстінде өткізілетін сергіту сәттері, үзіліс күні
жасалатын жаттығулар мен ойналатын ойындар, сабақтан тыс уақыттағы ойындар
мен жаттығулар жатады. Таң ертеңгі бой жазу жаттығулары балалар дене
шынықтыру сабығында орындап, үйреніп, оларды үйде өз беттерімен қайталап
жаттығады. Бұған оқулықтағы жалпы дамыту жаттығуларымен тәрбиешінің өз
қалауы бойынша іріктеп алынған жаттығуларды пайдаланады. Бой жазу
жаттығулары музыка ырғағымен неше түрлі спорт құралдарын қолданып өткізсе
оның құндылығы арта түседі. Қазір мектептердің көбінде үзіліс кезінде таза
ауаға шығып бой жазып сергуіне мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан балалар
үзілісте азда болса ойнап, жаттығулар орындау арқылы, өздеріне керекті
қимыл қозғалыстар жасау мақсаты үшін оқулықта шағын ғана орынды қажет
ететін ойындар көрсетілген.
Сабақтан тыс кездері жасалатын жаттығуларды тәрбиеші көбінесе әрбір
дене шынықтыру сабағы сайын үйге тапсырма ретінде беріп отырады, және
тапсырмалардың дұрыс орындалуын қадағалап, тексеріп отыру керек.Таң ертеңгі
бой жазу жаттығулары мазмұнына қарай 4 топқа бөлінеді:
Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру
Керіліп – созылу жаттығулары
Тыныс алу мүшелері мен организмінің қан айналымына әсер ететін
жаттығулар
Аяқ қолдың бір мезетте қозғалуына, денені дұрыс ұстауға арналған
жаттығулар.
Гимнастикалық жаттығуларды үйретіп, меңгертудің мақсаты – баланың
бұлшық еттерін, күш – қайратын өз уақытында жетілдіруге дайындау, иіліп-
бүгілгіштігін дамытуға жағдай жасау. Сондай-ақ бала өз қимыл-қозғалысын
соған сәйкес музыка ырғағымен үйлестіруге үйренеді. Көркем гимнастика мен
акробатикалық жаттығулардың элементтерін орындауға дағдыланады.
Ал жеңіл атлетиканың жүгіру, секіру, лақтыру жаттығуларының техникасын
жетілдіргенде нәтижесі жақсарады. Жеңіл атлетика жаттығуларын кеңінен
қолдану баланың шапшаңдылық, күштілік, төзімділік қасиеттерін, қимыл-
қозғалыстарын дамытып жетілуіне, күш-қайратының молаюына ықпал етеді. Жалпы
дамыту жаттығулары – мойын, иық, кеуде, арқа және аяқ бұлшық еттерін
дамытуға пайдасын тигізеді.
Ойынға баланың дене мүшелері түгел қатысады, ойын оның барлық рухани
әрекетіне қозғау салады, сөйтіп жеңіл және гимнастиканың, дене тәрбиесінің
барлық түрлерінің міндетін атқарады. Осылайша балабақша балаларының
күнделікті тіршілігіндегі қозғалыс белсенділігін арттыру мақсатында
қолданылатын дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстары дұрыс жолға қойылғанда
ғана біздер денісау ұрпақ тәрбиелей аламыз.
Дене тәрбиесінің негізі – жеке тұлғаның өз қолында. Мысалы, әр күні
дағдылы жаттығулар жасап, тазалықты қастерлеуді қалыптастырса, екіншіден,
түрлі сауықтыру қимылдарын міндетті түрде (парыз) жасап, дене қимылдарын
шынықтырса, онда ол денсаулығын, ой парасатын таза сақтай алады.
Дене тәрбиесі түрлі жаттығулар арқылы жеке тұлғаның бойындағы
қимыл анализаторларын іске қосып, қимыл жүйесін, сымбатын, симметриялық
салмағын қалыптастырады, оның ұстамдылығын, төзімділігін, еңбекке
бейімділігін арттырады. Дене тәрбиесі сабақтар арқылы, спорттық жарыстар
арқылы, түрлі дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары арқылы жүргізіледі.
1.2 Ойын арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыру
Ойын - оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды тәрбиеші мен балалардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде де
қолдануға болады. Мектепке дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі
негізгі әрекеті - ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын
әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында
пайдаланылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады. Дидактикалық
ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті шешеді. Ойын -
балалардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан да бастауыш,
дайындық сыныптарында оқущылар сабақ үстінде ойынды көп қажет етеді. Оларға
пайдаланатын ойындар балалардың жас ерекшеліктеріне қарай күрделеніп
отырады. Мысалы, дайындық сыныбында қарапайым ғана ойын түрлерін ойнатсақ,
сыныбы үлкейген сайын баланың жас ерекшелігіне сай болып күрделенген жөн.
Олай болса ойынды пайдаланудың, маңызы зор. Ойынды математика сабағында
қолдана отырып, балаларды саналы ойлауға үйретеміз. Нәтижесінде балалардың
қаншалықты білім меңгергенін анықтауға болады. Мұндай ойынның көптеген
түрлері бар. Сондықтан ойын балалардың жас ерекшеліктеріне және өтілетін
сабақтың тақырыбына мазмұнына сай етіліп таңдалып алынғаны дұрыс. Бала ойын
іс-әрекеті үстінде білімді қалай игеріп жатқанын, ал оқу үрдісінің қалай
ойынға ұласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда ғана ойын және іс-
әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білік және дағдыны игеруге
толық ықпал жасайды. Мысалы, дайындық сыныптарда сан санауға заттарды санап
және олардың екі тобын салыстыруға, өлшеміне, пішініне және түстеріне қарай
ажыратуға үйрету мақсатында Жеміс жинау, Өз орныңды тап, Сан құрамын
анықта, Құстарға қамқорлық, Жапырақ жинаймыз, Шырша безендіру
ойындарын ойнатуға болады. Ойын да халық педагогикасының құрамдас бір
бөлігі болып келеді. Ұлттық ойындар халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ойындарымен таныса
отырып, көзіміз әбден жетеді. Халық ойындарын сабақтарда пайдалану баланың
алған білімін күнделікті өмірмен бері кұштастыруға қолайлы.
Мысалы: математика сабағында балалардың ой-өрісін дамытатын Санамақ
ойыны. Оның басты ерекшелігі — баланың ойлау қабілетін жетілдіру. Атау
ұйқастарын санау арқылы бала сан үйренеді, санға аты ұқсас заттарды танып
біледі.
Бір дегенім - білім,
Екі дегенім - егеу т.б.
Балалардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін дамыту, жетілдіру
- тәрбиешінің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын түрлі дағдымен шеберлікті меңгеруге қиындықты жеңуге, төзімділікке
баулиды.
Әр сабақта ойынды тиімді пайдалану сол сабақтағы өтілетін жаңа
тақырыпты баланын жақсы өз дәрежесінде меңгеруіне әкеледі. Дайындық
сыныптарда сауат ашу сабағында әріптермен, дыбыстармен танысу барысында
балалар бірнеше ойын түрлерін ойнайды. Мысалы: Сөз ойла,тез ойла,
Балықшы, Сәйлемді жалғастыр, Жоғалған буынды тап, Кім тапқыр?, Кім
көп біледі? т.б.
Бірнеше ойындар ойнатуға болады. Сөз ойла, тез ойла ойынында доп
лақтырып ойнатылса, Балықшы ойынында аквариумнен балықты, магниттік
кубиктерді қармақпен аулап (қармақ басында,балықтың астыңғы жағында магнит
болады), сонымен балықты алып, ондағы сұраққа жауап беруге болады. Ойын -
адамның өмір танымының алғашқы қадамы.
Бәйге ойынында екі топтан екі баламен ойналады. Екеуі келіп сұрақтар
алады, Кім тез жауап берсе, сол дереу тақтадағы өз жорғасын мәреге
жеткізеді.
Хан талапай, Балаларды үш топқа бөліп, алдыларына асық шашамыз. Олар
асықтағы нөмірмен сұрақтарға жауап береді.
Орамал тастамақ ойынында ойын ұжыммен ойналады. Ойынды алдымен өзім
бастап кез келген өрнекті дауыстап айтып (2+3), орамалды бір баланың
алдына қоямын. Сол окушы бөгелместен 2 мен 3-тің қосындысы 5-ке тең деп
айту керек. Ары қарай балалар ойынды өздері жалғастырады. Міне, осындай
ойындарды өз сабағымда пайдалана отырып, балаларға дәріс беремін.
Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятады. Сонымен қатар, ойын тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиял мен қанат беретін ғажап нәрсе.
Ойын - тиімді тәсіл.
Жалпы мектепке дейінгі балалардың мектепке дейінгі ең негізгі ісі ойын
болғандықтан оқып үйрету барысында олар біртіндеп ойын әркетінен таным
әрекетіне турлі ойындарды ойнау барысында бейімделуі тиіс.
Я.А.Каменский: Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап
көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін
қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады.
Ойынның нәтижесінде, баланың бойында: ойлау, ұйымдастырушылық қасиет,
тапқырлық, белсенділік, шыдамдылық қалыптасады.
ІІ ТАРАУ 5-6 ЖАС БАЛАЛАРДЫ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ
2.1 Ұлттық ойындармен мектепке дейінгі балалардың әрекетін дамыту.
Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық
педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің, әсіресе
ертегі жырлары мен мақал-мәтелдерінің, сонымен қатар дәстүрлі ұлттық
ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып
қалыптасқалы халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балағ
мұра ретінде ауысып отырған.Олар баланы пайдалы еңбекке,
сөйлеуге,мергендікке, тапқырлыққа,ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызымет
атқаруға, төзімділікке және т.б. тәрбиелеудң ұтымды құралы болған.Қазрде
әртүрлі ұлттар ойындары,соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған
кітаптар шығарылуда.
Ұлт ойындары – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз
ұлтойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы,бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес,
ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі,
үлгі берершіктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. ¥лттың ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа
танылған сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға
айналған. Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде
ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп
жеңімпаз атанып, жүлде алу ғана емес, ата жолын куып, өзінен бұрынғы
дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп меңгеруге,
шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген.
Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі бала-бақша және бала-бақшадан тыс оқу
- тәрбие жұмысына, әсіресе балалардың туристік іс -әрекетін ұйымдастыруға
енгізудің әлеуметтік-педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми —
педагогикалық алғы шарттарға бағындырылуы тиіс.
Бала-бакшадағы және бала-бақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы
педагогикалық шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген
әлеуметтік - педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру,
адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту
деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға
жеткізілетін түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай
жас ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.
Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану балалардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал
балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс - әрекеттерде (туристік
жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды
қызықтырып, еліктіре түседі.
Ұлт ойындары балалардың іс - әрекеттерінің мазмұнын байытып,
нақтылаудың нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс
қабілеттерін жақсартады, түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге
мүмкіндік туғызады.
М. Павловтың рефлекстік пиериясына сүйенер болсақ, барлық оқыту,
тәрбие үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті
шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне" байланысты болып келеді. Олай болса,
ойын қолданылған сабақ, тәрбие жүмысы балаға өзінің етене жақындығымен,
түсініктілігімен ерекшеленеді.
Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Педагогикада өзіндік жүмыс өз алдында
жеке тұрып оқыту ұсталған бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өзін -
өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығы, шашығуы, шыңдалуы, оның
ақыл - ойын, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған
мақсатына жетуге деген ерік -қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын,
құштарлығын оятады. Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі,
білімді қажетсінуі өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім
алудағы бала белсенділігі мен білімді игеруге деген санашылық (пен)
ұстанымы бала дербестігін туғызып, өздігінен оқу білім алу дағдысын
қалыптастырады.
Бала бала-бақша қабырғасында, бала-бақшадан тыс ұйымдарда ұжым арқылы
білім айғағынан, ол әрдайым өз алдында дербес тұлға арқылы іске асқанымен,
ойынға қатынасқан әр баланың алдына жеңіске деген ұмтылыс пайда болады.
Адамның қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz