Мектеп жасына дейінгі баланың эстетикалық тәрбиесі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері.6
1.1.Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің міндеті мен маңызы ... .6
1.2.Балалардың эстетикалық мәдениеті мн білімін қалыптастырудағы музыканың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Қоршаған орта мен табиғаттың эстетикалық тәрбие берудегі маңызы ... ... 21
ІІ тарау. Білім беретін балабақшада эстетикалық білім мен тәрбиенің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.Эстетикалық тәрбие арқылы талғам мен адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ..25
2.2. Ұлттық мәдениетімізді бала тәрбиесіне эстетикалық тәрбие беру арқылы сіңіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері.6
1.1.Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің міндеті мен маңызы ... .6
1.2.Балалардың эстетикалық мәдениеті мн білімін қалыптастырудағы музыканың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Қоршаған орта мен табиғаттың эстетикалық тәрбие берудегі маңызы ... ... 21
ІІ тарау. Білім беретін балабақшада эстетикалық білім мен тәрбиенің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.Эстетикалық тәрбие арқылы талғам мен адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ..25
2.2. Ұлттық мәдениетімізді бала тәрбиесіне эстетикалық тәрбие беру арқылы сіңіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында. Балабақшада білім берудің мақсаты - ... жеке тұлғаның сапалы терең білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік беру деп көрсетілген.
Педагог ғалымдардың еңбектерінің негізі идеяларына сүйене отырып, қазақ қолданбаны өнердегі кеңістік пен уақыт ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның негізінде эстетикалық тәрбие беру, мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге болады.
Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас, сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнері эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді. Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық сапасынан көрінеді. Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам, еңбектегі әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады. Ол туралы В.Белинский былай деп жазған: "Әдемілікті сезіну - адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы сезім төңірегінде ғана ақыл-парасат болуы мүмкін". Эстетикалық сезім - жақсылықтың негізі. Яғни эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу - ұлттық өнерге мұқият зейін салуды талап етумен қатар балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын дамытады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таңым ынтымақтыққа, бірлікке, адамгершілікке, шыншылдыққа, патриоттыққа, мейірімділікке, тәрбиелейді.
Бүгшде балабақшада балабақша және жоғары балаларының ақыл-ойы сана-сезімін жетілдіруде эстетикалық тәрбие берудің мүмкіндігін ерекшелей келе, ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше талаптар қойып, оның психологиялық және педагогикалық жолдарын зерттеуді алға қоя отырып зерттеу жұмысының тақырыбына арқау болатын актуалды, көкейкестілігін анықтауды жөнкөрдік.
Эстетикалық тәрбие тек қана көркемдік деңгейді жетілдіру, оқыған кітіп, көрген кинолар мен музыкалық шығармалар санын көбейту ғана емес. Ең бастысы, адамгершілік, этетикалық сезімді, жеке бастың рухани деңгейін кеңейту, мінез – құлқын түзету, әсемдікті түсіне білу. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ ұстап, өз әрекеттерінің әдемілігін, қажеттігін түсініп, еңбек нәтижесінен көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық талғамының, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерінің жоғарв жетіле бастағанын көрсетеді.
Балабақшада балалар және тәрбиеші, тарбиеленушілер арасындағы, кіші және ересек оқушылар арасындагы таза адамгершілік қатынастардан өзіндік эстетиканы байқауға болады. Қатынас кезінде олар өзара түсінушілікке дағдыланады, ортақ тіл табысады, өмірге өздерінің көзқарастарын қалыптастырады, Сократ дана айтқандай "әдемілікті бірлесіп іздеуде" таптырмайтын мүмкіншіліктер алады. Қатынас - ол тек қана оймен ғана адмасу емес, сезім және әсерленушілікпен де алмасу. Қатынас неден құралады немесе, басқаша айтқанда, қатынастың әдістері қандай? Олар: - көзқарас, сөз, дауыс ырғағы, ым, ишарат, дене қимылы. Бұл амалдар жеке түрде болсын, біріккен түрде болсын көп мағынаны түсіндіреді.
Баланың өзін - өзі тәрбилеуінің алғашқы сатысы жеткіншек сатысы болып табылады. Бұл жаста ол белгілі мөлшердегі көркем шығармалардың мазмұнын түсінуге тырысады, білім деңгейін кеңейтеді, қоршаған ортадан эстетикалық тәжірибе жинайды, өмір құбылыстары мен өнер шығармаларын саралап, өздігімен бағалауға талпынады.
Эстетика эстетикалық сананың міндетті ісі мен құрылымын ашады. Ал тәрбие теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық қалыптасу процесін зерттейді. Бұған нақты дәлелдің бірі « білім беретін мектеп концепциясының негізгі бағыттары» - (2006ж) құжатта орынды нұсқау бар: «Аса маңызды міндет – балаларға көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбиені айтарлықтай жақсарту. Әсемдік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық талғам, өнеор шығармаларын, тарих архитектура ескерткіштерін, туған табиғаттың сұлулығы мен байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін қалыптастыру қажет. Лсы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе зор танымдық және тәрбиелік күшібар әдебиеттің, музыканың, бейнелеу өнерінің эстетикалық мүмкіндіктері жақсы пайдаланылсын», - деп көрсетілген.
Ал өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде мектеп орасан зор роль атқаратыны белгілі. Нақосы балабақшада адамының эстетикалық мәдениетінің негіздері қаланады, сондықтан да эстетикалық тәрбие мәселелері біздің елімізге әрдайым жан-жақты тәрбиенің проблемаларымен байланыстыра қарастырылып келеді.
Қоғамның материалдық – экономикалық базасын жаңа адамды қалыптастырудан,оның дамиуынан бөліп алып қарауға болмайды. Сондықтан стетикалық тәрбиенің принциптерін жүзеге асыру мен қатар тәрбиенің бүкіл жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге жағдай жасап отыру қажет.
Әрбір адамның творчестволық қабілетінің қанат жаюы оның еңбек саласының артуына әсер етеді, мәдениетін дамытады. Сөйтіп адамның мәдениетінің маңызды бөлігі - өміріміздің барлық саласына ықпал тигізетін эстетикалық мәдениет болып есептеледі.
Эстетикалық тәрбие - жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие – болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдауға және эстетикалық түсінікті сезім мен талғамы тәрбиелейді. Өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін қалыптастырады.
Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделіпроблемалар туады. Бала өнер арқылы өзінің көіл сезімін тереңірек түсіне білуі қажет. Сондай – ақ айқын ойлап, терең сезіне білуі тиіс, ұстаздар тарапынан балаларға сапалы көмек қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ, музыка,би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына кедергі жасамауы керек. Осы тұрғыдан алғанда балабақшада эстетикалық тәрбие беру іс – шарасында, атқарылып жатқан жұмыстар мен әліде болса, шешімін таппай келе жатқан проблемалар жеткілікті.Эстетикалық әсер көбіне оқыту процестері арқылы беріледі. Әдебиет, суркт, музыка сабақтары талапқа сай оқытылмайды. Балабақшада оқушылар мен тәрбиешідер арасында эстетикалық қарым –қатынас, үйлесім және эстетикалық сезім мәдениетінің төмендігін білдіреді. Жоғарыда көкейкесті мәселелердіталдай отырып, біз зерттеу жұмысының тақырыбын, «эстетикалық тәрбиелеу мазмұны мен түрлері» - деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
білім беретін балабақшада эстетикалық білім берудің деңгейін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының тақырыбы мен мақсатына байланысты төмендегідей міндеттер қойдық:
Балалардың ақыл-ойы, танымдық қабілетін, эстетикалық қасиеттерін, табиғатқа, өнерге көзқарастарын қалыптастыру
- білім беретін балабақшада , балаларға көркемдік білім беру және эстетикалық талғам мен эстетикалық тәлім –тәрбие жұмыстарын жетілдіру.
Білім беру стандартына және типтік оқу жоспарына байланысты сурет, музыка, биология экология пәндерінің оқыту деңгейін жақсарту.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелері педагогика ғылымының саласы эстетикалық тәрбие беру ісін байытып оның теориялық мазмұны және деңгейлік сипаттамаларын дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы:
Өнер арқылы қоршаған орта табиғат сұлулығынан ләззат алу, оны сезінуге, балалардың шын көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата білуге, яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады. Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруға және тәрбиешідердің эстетикалық тәрбие беру ісіе көмегін тигізеді.
Зерттеудің мәні: Балабақшада эстетикалық тәрбие берудің мазмұнын педагогикалық тұрғыдан талдау.
Зеттеуіміздің кезеңдері:
Бірінші кезең - теориялық ізденіс пен әдебиеттерді талдай отырып, зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау, зерттеу жұмысының бағдарламасын жасау.
Екінші кезең - жинақталған материалға талдау жасау арқылы оның ғылыми нәтижесін (талдау) қортындылау.
Үшінші кезең - эстетикалық тәрбие беруде ұлттық өнердің кеңістік пен уақыт тұрғысынан танымдық-тәрбиелік маңызын және болашақ тәрбиешідерді осы істерге баулу.
Зерттеу обьектісі:
эстетикалық білім беру мен тәрбие негіздері.
Зерттеу жұмысының базасы:
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысымыз кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Тақырыптың көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында. Балабақшада білім берудің мақсаты - ... жеке тұлғаның сапалы терең білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік беру деп көрсетілген.
Педагог ғалымдардың еңбектерінің негізі идеяларына сүйене отырып, қазақ қолданбаны өнердегі кеңістік пен уақыт ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның негізінде эстетикалық тәрбие беру, мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге болады.
Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас, сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнері эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді. Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық сапасынан көрінеді. Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам, еңбектегі әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады. Ол туралы В.Белинский былай деп жазған: "Әдемілікті сезіну - адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы сезім төңірегінде ғана ақыл-парасат болуы мүмкін". Эстетикалық сезім - жақсылықтың негізі. Яғни эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу - ұлттық өнерге мұқият зейін салуды талап етумен қатар балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын дамытады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таңым ынтымақтыққа, бірлікке, адамгершілікке, шыншылдыққа, патриоттыққа, мейірімділікке, тәрбиелейді.
Бүгшде балабақшада балабақша және жоғары балаларының ақыл-ойы сана-сезімін жетілдіруде эстетикалық тәрбие берудің мүмкіндігін ерекшелей келе, ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше талаптар қойып, оның психологиялық және педагогикалық жолдарын зерттеуді алға қоя отырып зерттеу жұмысының тақырыбына арқау болатын актуалды, көкейкестілігін анықтауды жөнкөрдік.
Эстетикалық тәрбие тек қана көркемдік деңгейді жетілдіру, оқыған кітіп, көрген кинолар мен музыкалық шығармалар санын көбейту ғана емес. Ең бастысы, адамгершілік, этетикалық сезімді, жеке бастың рухани деңгейін кеңейту, мінез – құлқын түзету, әсемдікті түсіне білу. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ ұстап, өз әрекеттерінің әдемілігін, қажеттігін түсініп, еңбек нәтижесінен көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық талғамының, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерінің жоғарв жетіле бастағанын көрсетеді.
Балабақшада балалар және тәрбиеші, тарбиеленушілер арасындағы, кіші және ересек оқушылар арасындагы таза адамгершілік қатынастардан өзіндік эстетиканы байқауға болады. Қатынас кезінде олар өзара түсінушілікке дағдыланады, ортақ тіл табысады, өмірге өздерінің көзқарастарын қалыптастырады, Сократ дана айтқандай "әдемілікті бірлесіп іздеуде" таптырмайтын мүмкіншіліктер алады. Қатынас - ол тек қана оймен ғана адмасу емес, сезім және әсерленушілікпен де алмасу. Қатынас неден құралады немесе, басқаша айтқанда, қатынастың әдістері қандай? Олар: - көзқарас, сөз, дауыс ырғағы, ым, ишарат, дене қимылы. Бұл амалдар жеке түрде болсын, біріккен түрде болсын көп мағынаны түсіндіреді.
Баланың өзін - өзі тәрбилеуінің алғашқы сатысы жеткіншек сатысы болып табылады. Бұл жаста ол белгілі мөлшердегі көркем шығармалардың мазмұнын түсінуге тырысады, білім деңгейін кеңейтеді, қоршаған ортадан эстетикалық тәжірибе жинайды, өмір құбылыстары мен өнер шығармаларын саралап, өздігімен бағалауға талпынады.
Эстетика эстетикалық сананың міндетті ісі мен құрылымын ашады. Ал тәрбие теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық қалыптасу процесін зерттейді. Бұған нақты дәлелдің бірі « білім беретін мектеп концепциясының негізгі бағыттары» - (2006ж) құжатта орынды нұсқау бар: «Аса маңызды міндет – балаларға көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбиені айтарлықтай жақсарту. Әсемдік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық талғам, өнеор шығармаларын, тарих архитектура ескерткіштерін, туған табиғаттың сұлулығы мен байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін қалыптастыру қажет. Лсы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе зор танымдық және тәрбиелік күшібар әдебиеттің, музыканың, бейнелеу өнерінің эстетикалық мүмкіндіктері жақсы пайдаланылсын», - деп көрсетілген.
Ал өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде мектеп орасан зор роль атқаратыны белгілі. Нақосы балабақшада адамының эстетикалық мәдениетінің негіздері қаланады, сондықтан да эстетикалық тәрбие мәселелері біздің елімізге әрдайым жан-жақты тәрбиенің проблемаларымен байланыстыра қарастырылып келеді.
Қоғамның материалдық – экономикалық базасын жаңа адамды қалыптастырудан,оның дамиуынан бөліп алып қарауға болмайды. Сондықтан стетикалық тәрбиенің принциптерін жүзеге асыру мен қатар тәрбиенің бүкіл жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге жағдай жасап отыру қажет.
Әрбір адамның творчестволық қабілетінің қанат жаюы оның еңбек саласының артуына әсер етеді, мәдениетін дамытады. Сөйтіп адамның мәдениетінің маңызды бөлігі - өміріміздің барлық саласына ықпал тигізетін эстетикалық мәдениет болып есептеледі.
Эстетикалық тәрбие - жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие – болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдауға және эстетикалық түсінікті сезім мен талғамы тәрбиелейді. Өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін қалыптастырады.
Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделіпроблемалар туады. Бала өнер арқылы өзінің көіл сезімін тереңірек түсіне білуі қажет. Сондай – ақ айқын ойлап, терең сезіне білуі тиіс, ұстаздар тарапынан балаларға сапалы көмек қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ, музыка,би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына кедергі жасамауы керек. Осы тұрғыдан алғанда балабақшада эстетикалық тәрбие беру іс – шарасында, атқарылып жатқан жұмыстар мен әліде болса, шешімін таппай келе жатқан проблемалар жеткілікті.Эстетикалық әсер көбіне оқыту процестері арқылы беріледі. Әдебиет, суркт, музыка сабақтары талапқа сай оқытылмайды. Балабақшада оқушылар мен тәрбиешідер арасында эстетикалық қарым –қатынас, үйлесім және эстетикалық сезім мәдениетінің төмендігін білдіреді. Жоғарыда көкейкесті мәселелердіталдай отырып, біз зерттеу жұмысының тақырыбын, «эстетикалық тәрбиелеу мазмұны мен түрлері» - деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
білім беретін балабақшада эстетикалық білім берудің деңгейін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының тақырыбы мен мақсатына байланысты төмендегідей міндеттер қойдық:
Балалардың ақыл-ойы, танымдық қабілетін, эстетикалық қасиеттерін, табиғатқа, өнерге көзқарастарын қалыптастыру
- білім беретін балабақшада , балаларға көркемдік білім беру және эстетикалық талғам мен эстетикалық тәлім –тәрбие жұмыстарын жетілдіру.
Білім беру стандартына және типтік оқу жоспарына байланысты сурет, музыка, биология экология пәндерінің оқыту деңгейін жақсарту.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелері педагогика ғылымының саласы эстетикалық тәрбие беру ісін байытып оның теориялық мазмұны және деңгейлік сипаттамаларын дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы:
Өнер арқылы қоршаған орта табиғат сұлулығынан ләззат алу, оны сезінуге, балалардың шын көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата білуге, яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады. Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруға және тәрбиешідердің эстетикалық тәрбие беру ісіе көмегін тигізеді.
Зерттеудің мәні: Балабақшада эстетикалық тәрбие берудің мазмұнын педагогикалық тұрғыдан талдау.
Зеттеуіміздің кезеңдері:
Бірінші кезең - теориялық ізденіс пен әдебиеттерді талдай отырып, зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау, зерттеу жұмысының бағдарламасын жасау.
Екінші кезең - жинақталған материалға талдау жасау арқылы оның ғылыми нәтижесін (талдау) қортындылау.
Үшінші кезең - эстетикалық тәрбие беруде ұлттық өнердің кеңістік пен уақыт тұрғысынан танымдық-тәрбиелік маңызын және болашақ тәрбиешідерді осы істерге баулу.
Зерттеу обьектісі:
эстетикалық білім беру мен тәрбие негіздері.
Зерттеу жұмысының базасы:
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысымыз кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңы" 27.VII – 2007ж. Алматы.2007.
2.Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. «Ана тілі». 19 маусым. 1987ж
3.Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 26 желтоқсан. 2003.
4. Назарбаев Н.Ә. 2007 жылғы «Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы», Алматы, 2007ж. Білім баспасы.
5.Оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану-заман талабы. Республикалық ғылыми конференция материалдары Қаз Ұ.У.2004
6.Инновациялық оқытудың педагогикалық шарттары. Алматы, 2006 Қ.А.Иассауи атындағы ХҚТУ Шымкент ғылыми-әдістемелік конференцияның материалдар жинағы, Шымкент 2004.
7.Сабыров Т.А. Балалардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы «Мектеп». 1978ж.
8.Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет. Алматы, 1990ж.
9.Савин Н.В.Педагогика., Москва, 1990.
10. М.Жұмабаев.Педагогика. "Рауан" баспасы 1993ж.
11. Балабақшада тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. Алматы.1999ж.
12.Қазақстан Республикасының мелекеттік ға міндетті білім беру стандарты. Астана 2002ж.
13. Эстетикалық мәдениет «Қазақстан мектебі» журналы 10, 2002ж.
14.Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. Алматы. Білім. 1995ж.
15.Сухомилинский В.А. «Балаға жүрек жылуы». Алматы 1976ж.
16.С.Дүйсебаев. Жаңа педагогикалық технология - балабақша мектеп. №2, 2003.
17.Сағымбаев.Ә. Бейнелеу өнері сабағында шығармашылықты қалыптастыру. Алматы 2001.
18.М.Ералиева. Балабақша сатыдағы оқу - тәрбие үрдісінде, Алматы, 2005.
19.Ө.Танабаев. Эстетикалық тәрбиемен ұштастыру, Алматы 1999.
20.Н.Нұрмұхаметова. Эстетикалық тәрбие берудегі табиғаттың маңызы «Балабақша мектеп» журналы №11 2004ж.
21.Н.С.Тілеуханов. Эстетикалық тәрбие қалыптастыру. «Балабақша мектеп» журналы, 1997ж. 7.
22.Ү.Мелдебекова, Т.Әлсатов. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөлі. Шымкент 2001ж.
23.Қ.Жарықбаев. Эстетикалық тәрбие туралы. Алматы 2002ж.
24.Роза Марғауина. Сазнаманың сыры мол. Алматы 2001ж.
25.3.Айдарова. Бейнелеу өнері белестері. Алматы 1999 ж.
26.Педагогикалық ізденіс. Алматы, "Рауан"баспасы. 199О.
27.Ш.А.Амонашвили. Балаларға көзқарас және білім берудің сипаты. М., 1991.
28.В.Ф.Шаталов. Жаппай орта білім беру талабы. М., 1992.
29.Г.Ширашева. Балаларға көркемдік-эстетикалық тәрбие беру. М., 2001.
30.Ә.Нынанбаев, Т.Әбжанов. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы."Білім" 1994ж.
31.Л.И.Рувинскиий, С.И.Хохлов. Ерлік пен мінезді қалай тәрбиелу керек."Мектеп"баспасы. 1989ж.
32.Б.Шелекбаева. Эстетикалық тәрбие беруде көркем шығарманы пайдалану."Балабақша мектеп"журналы. 2000ж. №7.
33.К.Бейсенбаева Р.Жумабаева. Музыкалық эстетикалық тәрбие. "Қазақстан мектебі" журналы.1994. №12.
34.М. Ералиева. Жаңа буын оқулықтарының мектеп тәжірибесіне енгізілуі. Алматы 2001.
35.Ә.Табылдиев. Ұлттық тәрбие - ұлағатты іс. "Балабақша мектеп" журналы 2003ж.
36.3.Әсемжанова. Балабақша балабақша балаларына эстетикалық тәрбие беру. Алматы 1998 ж.
37.А.Байділдаева. Адамгершілікке баулу бағыттары.
38.М.Бұлақбаева. Жаңашыл әдіс-тәсілдерді кең пайдаланайық. "Қазақстан мектебі" журналы 2004ж.
39.3.Сатқаева. Оқыту мен тәрбиелеу - үлкен өнер. Алматы 2001.
40.Ақбаева Л.Этноэстетикалық білім: Қазақтың дәстүрлі мәдениеті, Алматы, 1997ж.
41.Р.Төлеубекова. Бала тәрбиесі - әлеуметтік-педагогикалық мәселе. Алматы 2001ж.
42.ҚоянбаевЖ.Б. Педагогика. Астана1998ж.
43.Ж.Қалимова. Жаңа білім мазмұнының негізі - дамыта оқыту. «Балабақша мектеп» журналы, 8 саны 2003ж.
44.3.Әсемжанова. Білім негізі - балабақша та. «Балабақша мектеп» журналы, 2000ж.
45.Қ.Жарықбаев. Әдеп және жантану. Алматы. Атамұра баспасы. 1996ж.
46.Г.Тоққұлиева. Балаға эстетикалық тәрбие беру. "Қазақстан мектебі" журналы 2000ж.
47.Т.Самұратова. Эстетикалық тәрбие берудің мәні үлкен. "Қазақстан мектебі» журн. 2001ж.
48. Қ.Ж. Қаракулов «Этика классного руководителя» жкрн. Қазақстан мектебі, №3. 1978.
1.Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңы" 27.VII – 2007ж. Алматы.2007.
2.Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. «Ана тілі». 19 маусым. 1987ж
3.Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 26 желтоқсан. 2003.
4. Назарбаев Н.Ә. 2007 жылғы «Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы», Алматы, 2007ж. Білім баспасы.
5.Оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану-заман талабы. Республикалық ғылыми конференция материалдары Қаз Ұ.У.2004
6.Инновациялық оқытудың педагогикалық шарттары. Алматы, 2006 Қ.А.Иассауи атындағы ХҚТУ Шымкент ғылыми-әдістемелік конференцияның материалдар жинағы, Шымкент 2004.
7.Сабыров Т.А. Балалардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы «Мектеп». 1978ж.
8.Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет. Алматы, 1990ж.
9.Савин Н.В.Педагогика., Москва, 1990.
10. М.Жұмабаев.Педагогика. "Рауан" баспасы 1993ж.
11. Балабақшада тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. Алматы.1999ж.
12.Қазақстан Республикасының мелекеттік ға міндетті білім беру стандарты. Астана 2002ж.
13. Эстетикалық мәдениет «Қазақстан мектебі» журналы 10, 2002ж.
14.Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. Алматы. Білім. 1995ж.
15.Сухомилинский В.А. «Балаға жүрек жылуы». Алматы 1976ж.
16.С.Дүйсебаев. Жаңа педагогикалық технология - балабақша мектеп. №2, 2003.
17.Сағымбаев.Ә. Бейнелеу өнері сабағында шығармашылықты қалыптастыру. Алматы 2001.
18.М.Ералиева. Балабақша сатыдағы оқу - тәрбие үрдісінде, Алматы, 2005.
19.Ө.Танабаев. Эстетикалық тәрбиемен ұштастыру, Алматы 1999.
20.Н.Нұрмұхаметова. Эстетикалық тәрбие берудегі табиғаттың маңызы «Балабақша мектеп» журналы №11 2004ж.
21.Н.С.Тілеуханов. Эстетикалық тәрбие қалыптастыру. «Балабақша мектеп» журналы, 1997ж. 7.
22.Ү.Мелдебекова, Т.Әлсатов. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөлі. Шымкент 2001ж.
23.Қ.Жарықбаев. Эстетикалық тәрбие туралы. Алматы 2002ж.
24.Роза Марғауина. Сазнаманың сыры мол. Алматы 2001ж.
25.3.Айдарова. Бейнелеу өнері белестері. Алматы 1999 ж.
26.Педагогикалық ізденіс. Алматы, "Рауан"баспасы. 199О.
27.Ш.А.Амонашвили. Балаларға көзқарас және білім берудің сипаты. М., 1991.
28.В.Ф.Шаталов. Жаппай орта білім беру талабы. М., 1992.
29.Г.Ширашева. Балаларға көркемдік-эстетикалық тәрбие беру. М., 2001.
30.Ә.Нынанбаев, Т.Әбжанов. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы."Білім" 1994ж.
31.Л.И.Рувинскиий, С.И.Хохлов. Ерлік пен мінезді қалай тәрбиелу керек."Мектеп"баспасы. 1989ж.
32.Б.Шелекбаева. Эстетикалық тәрбие беруде көркем шығарманы пайдалану."Балабақша мектеп"журналы. 2000ж. №7.
33.К.Бейсенбаева Р.Жумабаева. Музыкалық эстетикалық тәрбие. "Қазақстан мектебі" журналы.1994. №12.
34.М. Ералиева. Жаңа буын оқулықтарының мектеп тәжірибесіне енгізілуі. Алматы 2001.
35.Ә.Табылдиев. Ұлттық тәрбие - ұлағатты іс. "Балабақша мектеп" журналы 2003ж.
36.3.Әсемжанова. Балабақша балабақша балаларына эстетикалық тәрбие беру. Алматы 1998 ж.
37.А.Байділдаева. Адамгершілікке баулу бағыттары.
38.М.Бұлақбаева. Жаңашыл әдіс-тәсілдерді кең пайдаланайық. "Қазақстан мектебі" журналы 2004ж.
39.3.Сатқаева. Оқыту мен тәрбиелеу - үлкен өнер. Алматы 2001.
40.Ақбаева Л.Этноэстетикалық білім: Қазақтың дәстүрлі мәдениеті, Алматы, 1997ж.
41.Р.Төлеубекова. Бала тәрбиесі - әлеуметтік-педагогикалық мәселе. Алматы 2001ж.
42.ҚоянбаевЖ.Б. Педагогика. Астана1998ж.
43.Ж.Қалимова. Жаңа білім мазмұнының негізі - дамыта оқыту. «Балабақша мектеп» журналы, 8 саны 2003ж.
44.3.Әсемжанова. Білім негізі - балабақша та. «Балабақша мектеп» журналы, 2000ж.
45.Қ.Жарықбаев. Әдеп және жантану. Алматы. Атамұра баспасы. 1996ж.
46.Г.Тоққұлиева. Балаға эстетикалық тәрбие беру. "Қазақстан мектебі" журналы 2000ж.
47.Т.Самұратова. Эстетикалық тәрбие берудің мәні үлкен. "Қазақстан мектебі» журн. 2001ж.
48. Қ.Ж. Қаракулов «Этика классного руководителя» жкрн. Қазақстан мектебі, №3. 1978.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері.6
1.1.Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің міндеті мен
маңызы ... .6
1.2.Балалардың эстетикалық мәдениеті мн білімін қалыптастырудағы
музыканың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Қоршаған орта мен табиғаттың эстетикалық тәрбие берудегі
маңызы ... ... 21
ІІ тарау. Білім беретін балабақшада эстетикалық білім мен тәрбиенің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1.Эстетикалық тәрбие арқылы талғам мен адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ..25
2.2. Ұлттық мәдениетімізді бала тәрбиесіне эстетикалық тәрбие беру арқылы
сіңіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында. Балабақшада білім берудің мақсаты - ... жеке тұлғаның
сапалы терең білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға
оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік беру деп көрсетілген.
Педагог ғалымдардың еңбектерінің негізі идеяларына сүйене
отырып, қазақ қолданбаны өнердегі кеңістік пен уақыт
ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның негізінде
эстетикалық тәрбие беру, мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама
беруге болады.
Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас,
сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын
құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнері эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді.
Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
сапасынан көрінеді. Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам, еңбектегі
әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе,
қастерлей білетін болады. Ол туралы В.Белинский былай деп жазған:
"Әдемілікті сезіну - адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы сезім
төңірегінде ғана ақыл-парасат болуы мүмкін". Эстетикалық сезім -
жақсылықтың негізі. Яғни эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу - ұлттық өнерге
мұқият зейін салуды талап етумен қатар балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын
дамытады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таңым
ынтымақтыққа, бірлікке, адамгершілікке, шыншылдыққа, патриоттыққа,
мейірімділікке, тәрбиелейді.
Бүгшде балабақшада балабақша және жоғары балаларының ақыл-ойы сана-
сезімін жетілдіруде эстетикалық тәрбие берудің мүмкіндігін ерекшелей келе,
ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше талаптар қойып, оның психологиялық
және педагогикалық жолдарын зерттеуді алға қоя отырып зерттеу жұмысының
тақырыбына арқау болатын актуалды, көкейкестілігін анықтауды жөнкөрдік.
Эстетикалық тәрбие тек қана көркемдік деңгейді жетілдіру, оқыған
кітіп, көрген кинолар мен музыкалық шығармалар санын көбейту ғана емес. Ең
бастысы, адамгершілік, этетикалық сезімді, жеке бастың рухани деңгейін
кеңейту, мінез – құлқын түзету, әсемдікті түсіне білу. Егер оқушы өзін
жаман әдеттен алшақ ұстап, өз әрекеттерінің әдемілігін, қажеттігін
түсініп, еңбек нәтижесінен көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық
талғамының, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерінің жоғарв жетіле
бастағанын көрсетеді.
Балабақшада балалар және тәрбиеші, тарбиеленушілер арасындағы,
кіші және ересек оқушылар арасындагы таза адамгершілік қатынастардан
өзіндік эстетиканы байқауға болады. Қатынас кезінде олар өзара
түсінушілікке дағдыланады, ортақ тіл табысады, өмірге өздерінің
көзқарастарын қалыптастырады, Сократ дана айтқандай "әдемілікті бірлесіп
іздеуде" таптырмайтын мүмкіншіліктер алады. Қатынас - ол тек қана оймен
ғана адмасу емес, сезім және әсерленушілікпен де алмасу. Қатынас неден
құралады немесе, басқаша айтқанда, қатынастың әдістері қандай? Олар:
- көзқарас, сөз, дауыс ырғағы, ым, ишарат, дене қимылы. Бұл амалдар жеке
түрде болсын, біріккен түрде болсын көп мағынаны түсіндіреді.
Баланың өзін - өзі тәрбилеуінің алғашқы сатысы жеткіншек сатысы
болып табылады. Бұл жаста ол белгілі мөлшердегі көркем шығармалардың
мазмұнын түсінуге тырысады, білім деңгейін кеңейтеді, қоршаған ортадан
эстетикалық тәжірибе жинайды, өмір құбылыстары мен өнер шығармаларын
саралап, өздігімен бағалауға талпынады.
Эстетика эстетикалық сананың міндетті ісі мен құрылымын ашады. Ал
тәрбие теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық қалыптасу
процесін зерттейді. Бұған нақты дәлелдің бірі білім беретін мектеп
концепциясының негізгі бағыттары - (2006ж) құжатта орынды нұсқау бар:
Аса маңызды міндет – балаларға көркемдік білім беру мен эстетикалық
тәрбиені айтарлықтай жақсарту. Әсемдік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық
талғам, өнеор шығармаларын, тарих архитектура ескерткіштерін, туған
табиғаттың сұлулығы мен байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін
қалыптастыру қажет. Лсы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе зор танымдық
және тәрбиелік күшібар әдебиеттің, музыканың, бейнелеу өнерінің эстетикалық
мүмкіндіктері жақсы пайдаланылсын, - деп көрсетілген.
Ал өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде мектеп орасан зор роль
атқаратыны белгілі. Нақосы балабақшада адамының эстетикалық мәдениетінің
негіздері қаланады, сондықтан да эстетикалық тәрбие мәселелері біздің
елімізге әрдайым жан-жақты тәрбиенің проблемаларымен байланыстыра
қарастырылып келеді.
Қоғамның материалдық – экономикалық базасын жаңа адамды
қалыптастырудан,оның дамиуынан бөліп алып қарауға болмайды. Сондықтан
стетикалық тәрбиенің принциптерін жүзеге асыру мен қатар тәрбиенің бүкіл
жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге жағдай жасап отыру қажет.
Әрбір адамның творчестволық қабілетінің қанат жаюы оның еңбек саласының
артуына әсер етеді, мәдениетін дамытады. Сөйтіп адамның мәдениетінің
маңызды бөлігі - өміріміздің барлық саласына ықпал тигізетін эстетикалық
мәдениет болып есептеледі.
Эстетикалық тәрбие - жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір
бөлігі.
Эстетикалық тәрбие – болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдауға және эстетикалық түсінікті сезім мен талғамы тәрбиелейді.
Өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін
қалыптастырады.
Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделіпроблемалар туады.
Бала өнер арқылы өзінің көіл сезімін тереңірек түсіне білуі қажет. Сондай –
ақ айқын ойлап, терең сезіне білуі тиіс, ұстаздар тарапынан балаларға
сапалы көмек қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ,
музыка,би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына
кедергі жасамауы керек. Осы тұрғыдан алғанда балабақшада эстетикалық
тәрбие беру іс – шарасында, атқарылып жатқан жұмыстар мен әліде болса,
шешімін таппай келе жатқан проблемалар жеткілікті.Эстетикалық әсер көбіне
оқыту процестері арқылы беріледі. Әдебиет, суркт, музыка сабақтары талапқа
сай оқытылмайды. Балабақшада оқушылар мен тәрбиешідер арасында
эстетикалық қарым –қатынас, үйлесім және эстетикалық сезім мәдениетінің
төмендігін білдіреді. Жоғарыда көкейкесті мәселелердіталдай отырып, біз
зерттеу жұмысының тақырыбын, эстетикалық тәрбиелеу мазмұны мен түрлері
- деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
білім беретін балабақшада эстетикалық білім берудің
деңгейін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының тақырыбы мен мақсатына байланысты
төмендегідей міндеттер қойдық:
Балалардың ақыл-ойы, танымдық қабілетін, эстетикалық
қасиеттерін, табиғатқа, өнерге көзқарастарын қалыптастыру
- білім беретін балабақшада , балаларға көркемдік білім беру және
эстетикалық талғам мен эстетикалық тәлім –тәрбие жұмыстарын жетілдіру.
Білім беру стандартына және типтік оқу жоспарына байланысты сурет,
музыка, биология экология пәндерінің оқыту деңгейін жақсарту.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелері педагогика ғылымының саласы эстетикалық
тәрбие беру ісін байытып оның теориялық мазмұны және деңгейлік
сипаттамаларын дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы:
Өнер арқылы қоршаған орта табиғат сұлулығынан ләззат алу, оны
сезінуге, балалардың шын көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата білуге,
яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады. Жеке
тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруға және тәрбиешідердің
эстетикалық тәрбие беру ісіе көмегін тигізеді.
Зерттеудің мәні: Балабақшада эстетикалық тәрбие берудің мазмұнын
педагогикалық тұрғыдан талдау.
Зеттеуіміздің кезеңдері:
Бірінші кезең - теориялық ізденіс пен әдебиеттерді талдай отырып,
зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау, зерттеу жұмысының
бағдарламасын жасау.
Екінші кезең - жинақталған материалға талдау жасау арқылы оның ғылыми
нәтижесін (талдау) қортындылау.
Үшінші кезең - эстетикалық тәрбие беруде ұлттық өнердің кеңістік пен
уақыт тұрғысынан танымдық-тәрбиелік маңызын және болашақ тәрбиешідерді осы
істерге баулу.
Зерттеу обьектісі:
эстетикалық білім беру мен тәрбие негіздері.
Зерттеу жұмысының базасы:
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысымыз кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І тарау
Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері
1. Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің
міндеті маңызы.
Философиялық әдебиеттерді алып қарайтын болсақ, "эстетика" деген
сөздің өзінде былайша түсініктер берген. "Эстетика" - көркемдік таным
теориясы, әсемдік туралы, көркем шығарманың заңдары туралы, адамның
болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым, өнерге деген көзқарас, өнерді
қабылдау, сезіну, түйсіну, түсіну.
Ал "эстетикалық" дегеніміз не, бұл сөз нені білдіреді?
Бұл гректің сөзі, оның тікелей аудармасы "сезінушілік" дегенді
білдіреді. Мұнда көру, есту, түйсіну, талғам арқылы -бұл адамдардың
сезінуі. Бала мен балалардың өзара қарым-қатынасынан эстетикалық тәрбие
туындайды. Қарым-қатынас қоғамда, адамдардың рухани өмірі үшін, яғни қай
сала болмасын, адамдардың көзқарасын, позициясын бірте -бірте өзгеруіне
алып келеді.
Адамзат баласының жеке бір тұлға болып дамуы мен қалыптасуы
өте күрделі процесс. Осы қалыптасу барысындағы оңай емес бір
жағы - оған эстетикалық тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие айналаны қоршаған
табиғат әдемілігі мен таңқаларлық сұлулықты, көркемдікті, көре, сезе
білуге, соншалықты оны терең сезінуге үйретеді. Шын мәніне келетін болсақ,
қөркем шығарманы қадірлеп, түсіну арқылы қабылдайды.
Баланың жан-жақты жеке тұлға болып қалыптасуына, әсемдікті сезінуіне
ықпал ететін пәндердің бірі - бейнелеу өнері. Бейнелеу өнерінің кереметтігі
- өмірдегі барша бояу түрлерінің байлығын ашып, өзіне деген ерекшеліктерін
айқындайтындығында. Бейнелеу өнеріндегі көркемдегіш күштің жоғары деңгейде
болуы, көрушіге өте зор ықпал етеді. Сонымен оның эстетикалық тәрбие
берудегі әсер етуші мүмкіндіктердің шексіз екендігін айта
кетуге болады.
Сондықтан адам баласының өмірдегі табиғат көрінісіндегі әсемдік пен
сұлулықты тануға, сезе білуге үйретуде, сезімталдыққа тәрбиелеуде бейнелу
өнерінің пәні аса үлкен орын алады.
Бейнелеу өнері туындыларының адамға әсер етіп, жақсылыққа жетелеуші
құрал ретінде, оған ұмтылыс пен көтеріңкі көңіл туғызады. Эстетикалық
тәрбиеге жүктелетін осындай күрделі міндеттердің бір бұтағы эстетикалық
сезіну мен қоршаған ортаны эстетикалық жолмен қабылдау, оны қалыптастыру
болып табылады.
Бейнелеу өнері мен эстетикалық тәрбие арасындағы байланысты
түсіну барысында балалардың шығармашылық іс-әрекетін, күш-қуатын реттеуге
көмектеседі. Осы орайда бала өз бойындағы білімін, балаға эстетикалық
тәрбие мен бейнелеу өнерінің өзара байланыстарын жан-жақты, салыстырмалы
түрде кеңінен жеткізуі кажет. Уақыт талабына сай оқушылар мен тәрбиешінің
өзара қарым-қатынасы педагогикалық жаңа мәніне ие болады. Оқушылар мектеп
қабырғасында бірте-бірте өздігінен бейнелеу өнері заңдылықтары түсініктерін
қалыптасыруға ұмтылады және үйренуге бейімделеді. Бұл бір жағынан, баланың
эстетикалық тәрбие туралы түсінігін қалыптастыру арқылы, бейнелеу өнеріне
деген көзқарасы, дүние танымы, ой-өрісі кеңіп, сөйлеу мәдениетінің бірте-
бірте қалыптасып дамуына ықпал жасайды. Демек, сабақтарда тәрбиеші
өтілетін сабақтың барысы жайында, бейнелеу өнері заңдылықтары туралы айтып
шектеліп қана қоймай, эстетикалық тәрбиемен байланыстыра түсіндіруі қажет.
Суретші Б.М.Неменскийдің эстетикалық тәрбие туралы айтқан ойларына
сүйенсек: "Эстетикалық тәрбие кең мағанада - бұл үлкендерді тәрбиелеу және
терең сезіну, бұл адамның саналы және адамгершілік тәрбиесі ең алдымен
адамның адамгершілігінде. Бұл бірінші кезекте адам жүрегіндегі тамаша
тәрбиені, тамаша ақылмен жетекшілік еткен және адамның жүріс-тұрысы, оның
адамдарға қарым-қатынасы. Мен терең сеніммен және біз сондай сеніммен
эстетикалық тәрбиені кең мағынада, адамның жалғыз және аса қажетті тәрбие
құралы деп атадық".
Сонымен осы айтылғандардың негізінде адамдарда талғампаздықтың пайда
болғанын байқауға болады. Адамның табиғат сұлулығын тануы, оны сұрыптап
бағалай білуі, әлі де болса жеткіліксіз. Өмірді жасаушы адам болғандықтан,
оның осы сұлулықты өзі жасауға ұмтылуы заңды. Олай болса, адамның
эстетикалық белсенділігі өмірдің сұлулығын жасай, оны құра алатындығында.
Эстетикалық белсенділіктің іске асуы айналадағы қоршаған ортаның әдемілігін
көркемдеп қабылдаулың негізінде болады.
Осы орайда Б.М.Неменский өз ойын былайша білдіреді: "Адамды
эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу - сонымен оның ойлау және сезіну эстетикасын
қалыптастыру, оның өмірге көңіл бөлуі, өнерге, еңбеккке, отбасына,
достыққа, күресте. Бұл өмірлік ұсыныс әсемдікті заң бойынша қалыптастыру.
Ұсыныс және әрекет," - деп адам өміріндегі эстетикалық тәрбиенің маңызды
екенін түсіндіреді.
Демек, тәрбиешінің өзі эстетикалық тұрғыда тәрбиеленген болуы керек.
Себебі ол өзінің дүниетанымы, өнерге деген көзқарасы, сезінуі, түйсінуі,
эстетикалық тәрбие туралы түсінігі арқылы, өзінің бойындағы білімін балаға
кең түрде жеткізіп түсіндіре алады. Балаларға бейнелеу өнері пәнін оқытуда
көзделетін мақсат - өмір шындығының сұлулығын көре, дұрыс тани білуге,
талғамын дамытуға және білімі мен көркемдік түйсінуін үйлесімді ұштастыра
білуге үйрету. Бейнелеу өнеріне деген ынтасын, қызығушылығын арттырып,
дүниетанымына жағымды ықпал етумен қатар, балаларды еңбек сүйгіштікке
баулып тәрбиелеу, күнделікті кездесетін қарапайым және өндірістік заттарға
жоғары талғам тұрғысынан қарауға, табиғат пен адам өміріндегі сұлулықты
қорғай білуге тәрбиелеп үйрету.
Бала бейнелеу өнері сабағында балаға қоршаған ортадағы шындық туралы
көптеген мәлеметтер береді.
Мысалы, заттың нақты бейнесін салу барысында оқушы сол заттың
пішінімен құрылысына қарап танысу арқылы оның салмағы, алатын орны, мәні,
түр- түсі жағынан қандай дегенде де қарап, байқап білуге үйренеді. Осындай
мақсатпен көз, ой тоқтатып, зерттеп қараудың нәтижесінде баланың білім
жүйесінің кеңеюіне әсерін тигізеді. Бейнеленуші заттар жөнінде жаңа бір
түсінік, ұғым пайда болып, олардың шындығы мен құбылысы туралы сезім пайда
болады.
Бұл айтылып отырған бейнелеу өнері пәні бойынша жүргізілетін әрбір
жеке сабақтың өзінде тәрбиелік мүмкіндіктің мол екендігі байқалады. Сонымен
баланың эстетикалық тәрбие туралы түсінігінің жоғары деңгейде қалыптасуының
негізінде, табиғат сұлулығын терең сезіну арқылы балаларына мәнді етіп
жеткізілуінде.
Ақын, педагог М.Жұмабаев айтқандай, сұлулық сезімдері адамның табиғат
сыйлаған қабілетімен мүмкіндіктерін жан-жақты дамытуға жол ашады. Мағжан
эстетикалық тәрбиенің тарауларын жан-жақты талдау жасай отырып, бала
жаратылыс, табиғат сұлулықтары мен бірге өнерден барынша мол ләззат алып
өсуі қажет екендігін айтады.
Бейнелеу өнері пәні бойынша оқу материалдарын жүйелі, бірізді және
толық меңгеру Тәрбиешінің дұрыс іріктелген, ғылыми негізделген сабақ
материалдарына байланысты. Бейнелеу өнері пәні бойынша тәрбиешідердің
тәжірибелері көрсетіп отырғандай, әрбір сабақтың мазмұнына көңіл бөліп қана
қоймай, сонымен қатар оқу жылына толық сабақ жоспары жасалғаны жөн.
Балабақша тардағы тақырыптық сурет салу алдын-ала байқау жүргізілгеннен
кейін көз алдына елестету арқылы сурет салудан тұрады. Тақырыптық сурет
салу үрдісінде балалардың құрылым, көлем, затты кеңістікте дұрыс
орналастыру, сәуле түсіру, түстерді таба алу дағдыларымен бекітіледі. Ең
маңыздысы, балалардың сурет салудағы алғашқы біліктілігі қалыптасады.
Тәрбиеші балалардың тақырып бойынша сурет салуда, тақырыпты дұрыс
таңдағанына көңіл қойып, олардың сурет арқылы өздерінің ойларының
құрылымдық, эмоциялық, көркемдік жағынан дұрыс немесе бұрыс шешілгендігіне
назар аудару қажет.
Ойлау үрдісінде оқушылар заттар мен құбылыстардың заңдылық
байланыстарын байқайды, ой абстрактілі үрдіс болғандықтан, тікелей сезіммен
қабылдауға аталған байланыстар көрінбейді. Ойлаған затты көз алдына
елестету сурет салуға дейінгі үрдіс.
Сурет салу барысында салыстыру, лау, абстракциялау, т.б. үрдістер
қатар жүріп отрады.
Сонымен бірге, бейнелеу өнері ойлаудың, байқаудың сенсорлық
сезгіштігін дамытып қалыптастырады. Аталған қабілеттерді көз алдына
елестете білу мен біріктіру көркем ойлаудың негізін құрайды.
В.В.Алексеева "Баланың бойында суретші қасиетінің жоғалуына тек қана
өкіну керек. Егер адамда дер кезінде ойлау дамытылмаған, қалыптастырылмаған
болса, онда дабыл қағу керек. Өйткені ол бала маңызды адамдық негізден қүр
қалады", - дейді.
Бейнелеу өнерінің әр кезде де эмоциялық өңделуі жоғары болады. Оның
осындай болуына тек болмыс туралы әсерлер ғана емес, сонымен бірге
эмоциялық ойлау әсер етеді. Эмоциялық бастауды дамытпай, адамға нағыз қажет
талғампаздықты, қиялдауды көз алдына елестетуді, армандай білуді,
шығармашылықты қылыптастыру мүмкін емес. Бүдан басқа "Көркемөнерсіз өскен
баланың мүмкіншілігі шектеледі, ал мүмкіншілік шектелуі қиялдау үрдісінің
тоқтауына әкеледі," - дейді Б.Т.Лихачев. Оның тұжырымдауынша, көз алдына
елестету сөйлеу дамуына тәуелді, яғни баланың қоршаған ортамен қарым-
қатынасының негізі болып саналады.
Қоршаған болмысқа деген байқағыштықты, зеректілікті қалыптастыру
көркемөнерлік материалдарды жылдам қабылдауға үйретеді. Бала сурет салуда
бейнелеу іс-әрекеті арқылы жас ерекшелігіне сай, қоршаған ортаны өзінің
бейнелеу тәсілдерімен суреттеуге талпынатыны мәлім. Бала қоршаған ортаға
деген саналы қарым-қатынасын адамдар арасындағы қатынастарға, табиғатқа,
жануарлар әлеміне қатысты өз ойларын сөзбен не болмаса сурет түрімен
бейнелеуге тырысады. Тәрбиеші өз сабақтарын құрғанда, балаларды қоршаған
ортаның әсемділігінің, пішіні мен түсінің қарапайымдылығын, заттардың
әдемілігін бағалау қабілеттерін арттыруға бағыштайтын тәсілдерді қолданғаны
жөн.
Туған жердің әсемдігін көру, түстердің ғажап әлемін ашу, суретші
құралдарымен (графикалық, кескіндемелік) беру, әрбір қимылды Тәрбиешінің
тыңдатқан музыкалық үзінділерінен, есту - бейнелеу өнерінен сабақ берудің
негізгі мақсаты шығармашылықты қалыптастыру. Тек қана қоршаған табиғатты
қабылдау үрдісінде емес, сонымен қатар шығармашылық жұмыстарды талқылағанда
да астарласып жүріп жатуы керек.
Сондай-ақ, тәрбиеші әуездік-қолданбалы өнермен таныстырса әдемілік,
әсемдік туралы әңгімелеп, оқыту, тәрбие жұмыстарында ойын тәсілдерін
қолдануы қажет.
Эстетикалық танымпаздық саласындағы балалардың алғашқы қадамы олардың
суретке түсіретін бүйымдары эстетикалық қабылдаумен, есінде қалғанын
елестете сурет салуымен, графиканы эмоциялық түсінгіштігімен тығыз
байланысты.
Балалардың көркемдік-шығармашылық іс- әрекеттері әдеби
шығармаларымен көркемделеді. Ол республика өмірінен көріністерді тақырыптық
құрылым арқылы көрсеткен кезде анық байқалады.
Олар туған жердің халық өнері, тарихи ескерткіштері, сәулет өнері
туралы алғашқы білім алады. Бейнелеу өнері балабақшада пәндер мазмұндық
ерекшеліктері оның елестеу, қиялдау, көру, кеңістікйе, түске,
пішінге деген сезгіштік сезімді дамытыуға бағытталуында.
Тәрбиеші балаларға әртүрлі пән сабағының эстетикалық тәрбиемен қандай
байланысы бар екенін және эстетикалық талғамдарын қалыптастырып, олардың
өнерге деген көзқарасы, түсінігі, түсінуі бейнелеу өнерінің заңдылықтарын
тиянақтап түсшдіру барысында эстетикаға деген ынтасын қалыптастыруға
көмегін тигізеді.
Көркем-эстетикалық жағынан дамыған оқушы бейнелеу шығармашылығында
сабақтан-сабаққа өткен сайын нақты, айқын, мәнерлі жұмыстар жасаса,
керісінше, дамымаған балалар теледидардан көрген кейіпкерлерді: Ұлдар
"машина", қыздар ертегі мазмұнында баяндалатын "ханшаларды" салып, салған
суреттері кішкене сәбидің деңгейінде қалып отырады.
Балалар салған суреттерден сызықтар мен штрихтарды, жиектеме мен түсті
дақтардың ерекше бай әлемін кездестіруге болады. Сонымен қатар ондағы
таңдаған мазмұнның тікелей қатысы мен болған оқиғаны қабылдаудың өзгешелігі
және оны қағаз бетіне бейнелеу тәсілі де адамдарды қуантпай, таң қалдырмай
қоймайды.
Бейнелеу әрекеті - жас баланың көңіл-күйі мен сезімін беру үшін үлкен
қызмет етеді. Бала қолына карандаш немесе қылқалам мен бояу алған кезде ол
өзін және өзгелерді толғандыратын оқиға мен көріністерді қағаз бетіне
түсіруге тырысады. Бейнелеу әрекетін жақсы меңгерген сабақтың негізгі
мазмұнын қабылдауда кең еркіндік алып, оның бастапқы кезеңдегі ойы үлкен
бір тұтастыққа ие болуына ықпал етеді.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін, балаларын бірнеше топтарға бөлу
арқылы, яғни жақсы оқитын қабілеті бар оқушы мен бейнелеу дағдысы нашар
дамыған балалармен біріктіре отырып өткізу тиімді болмақ. Себебі, сабақты
жақсы оқитын оқушы дайындығы нашар балаға оның жанында немесе алдында
отырып, сабақ орындауын қарапайым орындаушылық амалдарын еріксіз көрсетеді.
Іс жүзіндегі жұмыстар кезінде тағы оқу процесі барысында төменгі
балаларының ойын дамытудың жолы болып табылатын бір-бірімен сөлесіп, ой
бөлісіп қарым-қатынас жасау да пайдалы. Ойын балаларының назарын
белсендіруге бейнелерді дұрыс салуға деген эмоциялық көңіл-күйін келтіріп,
көркемдік шығармашылығын дамытуға өз кезегінде жақсы нәтижелешереді.
Кескіндеме түрін зерделеуде, баланы шеберлік орындау тәсілдерінің
атауларымен таныстыруда ойын түрлерін пайдалануға болады. Бейнелеу өнері
сабақтарында шығармашылық жұмыстардың әртүрлі тұрпаттары мен әдіс-тәсілдер
түрін пайдалану, баланың шығармашылығын белсендіріп, әртүрлі тұрпатта
орындау әдіс-тәсілдерін игеруде жаңа шешім қабылдауына көмектеседі.
Бейнелеу өнері баланың алуан түрлі шығармашылық әрекетінің тууына және
эмоциялық, эстетикалық сезімдерінің дамуына жол ашу.
Балалардың пәндерге, оқуға деген қызығушылығы мен ықыласы тым жоғары.
Осындай сәттегі балалардың эстетика өнеріне деген ыстық ықыласы мен
сенімін, күш-қайраты мен сезімін жоғалтып алмай, әрі қарай дамыту,
жандандыра түсу тәрбиешінің ізденушілігі мен ұйымдастырушылық қабілетіне
байланысты.
Тәрбиешінің мақсаты баланың іскерлік қабілетін арттырып, әсемдікті өз
қолымен жасауға үйрету, ұлттық өнердің асыл дүниелермен таныстырып,
әсемдікті тани білуге баулу, эстетикалық тәлім-тәрбие беру болып табылады.
Балабақшада балаларға эстетикалық тәрбие беруде, оның ішінде өз
халқының тұңғыш қылқалам шебері, 1000-нан астам туынды авторы Әбілхан
Қастеевті бейнелеу өнерінің атасы ретінде оқу бағдарламасына енгізген.
Балаларға эстетикалык тәлім-тәрбие беру, олардың бойындағы қабілет-
дарынды үштау қазіргі жаңарған, бетбұрыс заманымызда ерекше жолға қойылып
отыр. Ал, бейнелеу өнері -балаларға эстетикалық тәрбие беретін пәндердің
бірі. Ендеше, баланың эстетикалық талғамын арттыру мақсатында қазақ
халқының қолданбалы өнерін мадақтайтын суретшілер мен халық зергерлерінің
шығармаларын кеңінен қолдансақ. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында "жоғары білім берудің
мақсаты - жеке тұлғаның сапасы жоғары білім алуға деген мүдеделерін
қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік
беру" делінген. Осыған орай болашақ маманға кәсіби білім беру арқылы рухани-
эстетикалық дамуындағы ролін терең зерттеуді қажет етеді. Сондай
қажеттіліктердің бірі - қазақ қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт
ұғымдары негізінде эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктерін болашақ маманның
иегеруі.
Ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі жалғасын тапқан бабалар мұрасы тек шеберлік
пен іскерлікті игеру ғана емес, адамзаттық әлемді рухани-эстетикалық
тануының "заттанған" көрінісі. Халықтың рухани бәйтерегі - қазақ қолданбалы
өнеріндегі кеңістік пен уақыт ұғымдарында эстетикалық тәлім-тәрбие
жатқанына көз жеткіземіз.
Біріншіден, қазақ қолданбалы өнерінің ішкі тылсым сыры ұғылады
(қабылданады).
Екіншіден, уақыт арқылы өткенді зерделеп, бүгінгіні анықтап, болашақты
бағдарлайды.
Үшіншіден, кеңістік көріністері бүгінгі ұрпаққа "ата жүрт",
"атамекен", "елім-жерім", "туған өлке"жеке ұғымдарын қалыптастырады. Сондай-
ақ жеке тұлғаның дүние, өмір, қоғам, тіл мәдениеті жөніндегі түсініктері
ұлғаяды, ақылойы, танымдық қабілеті, эстетикалық сана-сезімі, түйсіктері,
адамгершілік қасиеттері, туған еліне, жеріне, табиғатқа, халық өнеріне,
аялы, көзқарастары қалыптасады.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Ж.Баласағұни, т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,т.б), шетел психолг-педагогтері
(Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д.Лихачев, С.Шацкий,
Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Бакушинский,т.б) еңбектерінде табиғат,
қоршаған орта, өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ
ұрпақтың жан-жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Бүгінгі таңда педагог ғалымдардың қазақ қолданбалы өнері және
эстетикалық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің зерттеліп отырған кезеңдегі
жәй-күйін, өзіне тән ерекшеліктері ғалымдар: А.Жүнісбаева, Б.Әлмұхамбетов,
Ә.Қамақов, Ж.Балкенов, Е.Асылханов, Қ.Ералин, Қ.Ижанов, Ү.Ибрагимов,
З.Ахметова, С.Ұзақбаева еңбектерінде арнайы зерттелген. Ғалымдар
еңбектерінің негізгі идеяларына сүйене отырып, қазақ қолданбалы өнеріндегі
кеңістік пен уақыт ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның
негізінде эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге
болады. Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас,
сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын
құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнерге эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді.
Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
сапасынан (әсіресе өнерге көзқарасынан) көрінеді.
Эстетикалық талғамы биік сезімтал адам еңбектері "жақсылықтың негізі,
адамгершіліктің негізі". Яғни, эстетикалық көзқарсты тәрбиелеу - үлттық
өнерге мүқият зейін салуды талап ету балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын
дамытады. Эстетикалық сезім - адамның еңбек үстінде тарихи қалыптасып
дамыған рухани қасиеті. Ұлы ақын М.Сүмабаев "Жаратылыстың, һәм искусствоның
сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. үлбіреген гүл, сұлу
ай, жұлдызды түн, міне осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары,
көріністері... адам жанына бір ләззәт, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай
қоймайды ... Сұлулық сезім адамның дұрыс, сау ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріп, нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан тиылуына
көп көрсетеді.
Сондықтан баланың сұлулық сезімдері жақсы тәрбие беруіне тиісті деп,
адамдардың өмірдегі, өнердегі сұлулық пен ұсқынсыздықты дұрыс қабылдауы,
түсінуі мен сезінуі эстетикалық тәрбиенің басты міндеті екендігін
ескертеді. Демек, қазақ қолданбалы өнердегі кеңістік пен уақыт ұғымдары
негізінде эстетикалық тәрбие беру табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі ең
жақсыны қабылдау, одан ләззат алу, дүниедегі әдемілік атаулыны бағалауға
және өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше
ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таным ынтымақтық бірлікке,
еркіндікке, адалдыққа, шыншылдыққа, кішіпейілдікке тәрбиелейді. Эстетикалық
сезім мен қабылдауда қазақ қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт
үғымдары мазмұндық ерекшеліктері туған ел, туған жер, атамекен, атақоныс,
мәңгілік пен бүгінгілік, тағдыр т.б ұғымдарды қалыптастырып ұғып түсінеді.
Эстетикалық баға беру мен пайымдау қолданбалы өнерді тарихи даму
ерекшеліктерінен білімін меңгертуде жас жеткіншектердің ақыл-ойын, рухани
дүниетанымын, бабалар мұрасына деген қызығушылығын арттырады. Эстетикалық
белсенділік өздігінен ізденуге жол ашады, қолданбалы өнері бұйымдарын жасай
білуге, олар қоршаған орта табиғат құбылыстарын абстрактілі бейнелей
білуге, бабалар мұрасын ұрпақ мұратына айналдыруға өз үлесін косуға
талпындырады.
Демек, эстетикалық тәрбие үрдісінде қазақ қолданбалы өнерін кеңістік
пен уақыт ұғымдарын пайдалану ақыл-парасаттылық (рационалды) және сезім
(эмоционалды) элементтерінің өзара байланысын қалыптастырады. Педагогикада
бұл мәселені шешуде адам ақыл-ойының, адамгершілігінің әсемдікке бой ұруы
және эстетикалық сезімдерінің өзара байланыста екендігін негізге алады.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан
тыйылуына көп көмек көрсетеді.
Әр баланың сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады.
Біреудікі музыкадан, біреудікі сұлу суреттен, біреудікі поэзиядан. Өнердің
әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне құмар болмайтын оқушы
болмайды.
Тәрбиенің міндеті- балада өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауып,
сол ынтасын, сол түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету. Өркендету
жолдарынан төмендегі жолдарды көрсетуге болады:
1) Балаға жаратылыс сұлулығынан ләззат алғызу. Жаратылыста
неше түрлі сұлулықтың бәрі бар. Оқушы бұлақтың былдырын,
судың сылдырын, жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін,
теңіздің гүрілдегенін естісін; жымыңдаған жұлдыздар себілген көк шатыр
көкті, түрлі-түсті кемпірқосақты, буыны жоқ бүұаңдаған қайыңды көрсін.
Жаратылыс сұлу. Оқушы сұлу жаратылыстың құшағында болсын.-Оқушыда
сұлулық сезімдері еріксіз оянады. Тәрбиеші жаратылыстағы түрлі сұлулыққа
баланың зейінін аудара білу керек.
2) Баланың маңайындағы нәрсенің бәрі жинақты, ретті, таза болуы
керек. Баланың үсті басы, денесі, киімі-бәрі таза ұсталуға тиісті.
Өзімен бірге оқитын құрбы – құрдастарын мәдениеттікке ретті, тәртіпті, таза
блуға шақыруы тиіс. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны істейді. Тазалыққа
үйренген оқушы сұлулықты тез сезінгіш келеді. Баланың маңайында
сөйленетін сөздер де әдепті, сұлу болуға тиісті. Баланың бірге
жүрген ортасы және адамдардың жүріс-тұрысы да әдепті, сұлу болуға тиісті.
Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де,
қозғалысы да сұлу болады.
3) Баланы эстетикалық тәрбие өнрмен таныстыру керек. Бала неше түрлі
әуендерді естісін, сұлу табиғат түрлерін көрсін мәдениетті сөздер,
сезімтал өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасыын
сурет салып үйренсін, ән салып, музыка құралдарына ойнауға үйрету керек.
Міне осыларды көріп, естіп, баланың эстетикалық сезімдері өркендейді.
2. Балалардың эстетикалық мәдениеті тәрбие мен білімін
қалыптастырудағы музыканың ролі.
"Өнер-білім бұлағы" дейді халқымыз. Өнердің қай саласы болса да
адамдарға, өскелең ұрпаққа рухани күш-жігер берш ерекше қуаныш, сүйініш,
толқу сезімдерін оятады.
Өнер саласының бірі - ән мен күйдің қоғамдық әрі тәрбиелік мәні өте
зор.
Балаларға эстетикалық тәрбие беру барысында балабақшада белгілі бір
жүйелі бағытпен музыка сабағы жүргізіледі.
Балабақшада басталып музыка сабағы қорған ортаның әсемділін көріп,
жырлап оларды оқушылыр естіп, ажыратып, бағалай білуге арналған. Балаға
музыка жаилы түсініктерді, анықтада отырып, эстетикалық өнердің алғашқы
негіздерімен тарихымен таныстыра отырып, таным түсінігін дамытып балалардың
музыкаға деген қызығушылығын арттыруға баулу қажет. Музыка туралы
мағлұматты жүйелі меңгеру іскерлік пен дағдының қалыптасуы, ең алдымен
қайырымдылық, имандылық, адамгершілік сезімнің, өнерге деген
қызығушылығының, эстетикалық талғамның дамуына бағыттау керек.
Эстетика дегеніміздің өзі өмірдің бір бөлігі. Күнделікті өмірдің өзі
балаға музыка тілімен жетеді. Осы өнер арқылы бала тәрбиелік және
білімділік қасиеттерді бойына сіңіреді, музыка баланың сезімдеріне тікелей
әсер ете отырып, оның моральдық бейнесін қалыптастырады.
Эстетика баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
үшін қажетті жағдайлар туғызады.
Балабақшада өнер сабағы тек қана музыкалық мағұлмат беріп қана қоймай
сонымен қатар балаларға жоғары адамгершілік, имандылық, азаматтық
қасиеттерге баулиды.
Көркемдік эстетикалық және эмоционалдық тартымдылығына балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты іріктеп алынған шығармалар ғана тәрбие жұмысына
мол дүние бола алады. Олар өздеріне терең әсер қалдырып толғандыратын
шығармаларды қабылдаған жағдайда ғана адамгершілік сезімдерін оята алады.
Музыка эстетикалық тәрбиенің маңызды бір бөлігі бола отырып, жеке
тұлғаның ақыл-ойы мен дене бітімін жетілдіріп, жан-жақты өмір тәжірибесін
кеңейтуге қызығушылық біліктілігін және ойлау қабілетін дамытуға,
шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады, балаларды халықтық
музыкаға баулиды.
Эстетикалық тәрбиелеу көркемдік әсер етуге тірелмейді, оның құралдары
алуан түрлі, ол өнер, оның ішінде музыка сол құралдардың бірі ғана. Бірақ
мұнда өнердің, оның ішінде музыканың атқарар рөлі ерекше.
Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық қарым-
қатынас тәжірибесін ашады, қорытындалайды, жүйелейді. Кез келген мәселені
шеше отырып, өнер шындықтың эстетикалық деректерін бейнелейді және
ойластырады, ал өмірлік құбылыстарды бағалай отырып, басқалармен бірге
оларды эстетикалық бағалауға түсіреді. Сонымен бірге ол эстетикалық эмоция
туғызады және эстетикалық ләззатқа бөлейді. Мұның бәрі өнерді, демек
музыканы эстетикалық тәрбие берудің ерекше әсерлі және ешнәрсемен
алмастыруға болмайтын қүралына айналдырады. Өнердің эстетикалық тәрбие
беруге қатысуы оның міндетті қызметтерінің бірі болып табылады. Бұл
міндетті қызмет, бірақ жалғыз және дербес қызмет емес. Ол өнер атқаратын
және оның табиғатымен, қоғамдық өмірдегі ерекше орнымен анықталып,
әлеуметтік қызметтердің күрделі жүйесімен жымдаса байланысқан.
Өнердің, демек, музыканың да мынадай қызметтері бар: гнесеологиялық
(шындықты өзіндік тәсілмен тану), аксеологиялық (оны өзіндік тәсілмен
бағалау), насихаттаушылық (саяси, философиялық, этикалық және басқа
қоғамдық идеяларды тарату), геоденистік (рухани көтеру, ерекше ләззаттану),
суггестивтік(эмоция мен ойдың белгілі бір тәртібіне иландыру), сауаттандыру
("өмірдің оқулығы" қызметін атқару), эвристикалық (адамдардың шығармашылық
мүмкіндіктерін белсендірлендіру), коммуникативтік (адамдар
арасындағы қарым - қатынастың ерекше қызметі, өзіндік құралы ретінде әрекет
етуі) және т. б.
Музыкалық - эстетикалық тәрбиенің, дәлірек айтқанда, музыка арқылы
эстетикалық тәрбие берудің тікелей міндеті музыканың идеялық мазмұнымен
анықталады. Тұлғаның мақсатқа бағытталған даму жүйесін құруды талап ететін
эстетикалық тәрбие беру музыкасыз оның адамға көп түрлі әсерін, оның
қабылдануы мен тәрбиелік рөлін зерделеусіз мүмкін емес.
Музыка күші оның жан жақты әсер ететіндігінде (ерік -жігерге, ақыл
ойға, ойлауға, "логикалық сезім" деп аталатынға; эстетикалық сана саласында
үйымдасқандығын қабылдау қабілетін, оның жетілуін талап ететін арнаны
сезіну ретінде әрекет етеді). Осы мағынада алғанда музыкамен қалыптасқан
эстетикалық сезім эстетикалық категория ретіндегі үйлесімділік ұғымына
енген мазмұнға жақын келеді.
Сонымен бірге жаппай музыкалық педагогикалық практиканы талдау
балабақша және жоғары балаларының интонациялық қабылдау, гармония,
эстетикалық қабылдау, эстетикалық талғам сияқты маңызды категорияларды
тәрбиелеуге бүгінгі күні жеткіліктті көңіл бөлінбей отырғандығын көрсетеді.
Бұған қолайлы жағдай туғызатын мектеп тардағы музыка сабақтары мен тан және
балабақшада н тыс музыканың кең эстетикалық мүмкіндіктері толық көлемде
пайдаланылмай отыр. Тәрбиешідер арасында балалары өтетін музыка
сабақтарының өзі ақ олардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруға өздігінен ықпал етеді деген сенім қалыптасқан.
Музыкалық шығарманы оқып, орындай отырып оқушы эстетикалық тұрғыдан
"өзінен - өзі" дамиды және ол үшін Тәрбиеші тарапынан арнаулы күш - жігер
жұмсаудың қажеті жоқ деген пікір теориялық жағынан да, практикалық жағынан
да қате. Тәжірибенің көрсетуіне қарағанда, жан жақты дамыған тұлғаны
қалыптастыру үшін эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне, мысалы, гармония
мен, эстетикалық қабылдаумен және талғаммен байланысты мәселелерге
тәрбиешідер тарапынан арнаулы көңіл бөлуді қажет етеді.
Балабақшада балалары қабылдаудың өткірлігімен және тазалығымен
өзіндік "сезімдік қызығушылықпен ерекшеленеді, музыкаға аса қызығады.
Олардың музыкалық іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыру бір жағынан, кіші жастағы
балалардың эстетикалық сезімдерінің дамуына әсер етеді, ал екінші жағынан,
сәйкес қабілеттердің (есту тітіркендіргіштерін нәзік ажырату, музыкалық
есту, үнді есту ретінде қоя білу қабілеті және т. б.) дамуына ықпал етеді.
Барлық балаларының интонациялық және эстетикалық қабылдауына қабылдау
кезіндегі талдау тереңдігінің, ұйымдасқандықтың және мақсатқа
бағытталғандықтың әлсіздігі тән екендігін анықтаған. Бұл әсіресе балабақша
балаларына тән құбылыс. Оларға қабылдаудың эмоциялығы тән. Олар ең әуелі
тікелей эмоциялық реакция туғызатын қасиеттерді, белгілерді, ерекшеліктерді
қабылдайды. Сондықтан музыка туындысын тікелей күшті эмоция туғызатын
белгілі бір акустикалық немесе оптикалық орта ретінде қарастыруға болады.
Музыканың эстетикалық тәрбие беру мүмкіндігінің толық пайдаланылмай
отырған себебі оқу жұмысының ғылыми негізделген әдістехмесінің болмауында.
Мұндай ғылыми әдістеме мынадай үш ілікке негізделген болуы тиіс деп
есептейдә-ғалымдар психофизиологиялық (дыбыстың материалдық жекелеген
жақтарының тыңдаушыда тікелей эмоциялық әсер туғызды), симптоматиялық
(адамның музыкамен үлгіленген эмоция симптомдарын игеруге негізделген),
нәрселік - жағдайлық (тыңдаушы психикасында шындықтың рмоциогендік
нәрселері мен жағдайлары жөнінде түсіністің тууына негізделген.
Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жұмысының ғылыми негізделген
әдістемесінің құрылуы мыналарды анықтаумен байланысты болды: музыкалық
материалды игеру үрдісінде балаларды гармония жөніндегі түсінікті,
кідірістік және эстетикалық қабылдауды қалыптастыратын нақты педагогикалық
тәсілдер, балалардың гармония жөніндегі түсінген, кідірістік және
эстетикалық қабылдауын қалыптастыру өзгерісі; эстетикалық талғамдарды
тәрбиелеуге ықпал ететін педагогикалық жағдайлар.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құрамының бірі -музыкалық білім және
тәрбие беру ісінің баланың жан дүниесін қалыптастыруда ерекше маңызы бар.
"Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй,"- деп данышпан ақын Абай айтқандай, жақсы ән -
күй өзінің сиқырлы әуені арқылы адамның жан дүниесін әсемдікке тәрбиелейді,
жақсы қасиеттерін дамытады. Музыкалық шығармалар адамның жақсы, ізгі
сезімдерін уландырып, дөрекілікке, топастыққа, арзан күлкіге жалған шаттықа
немесе қаталдыққа жол ашады.
Музыканың тәрбие саласындағы күшті құдіретін біле тұрсақ та,
табиғаттың, адамның жасаған игіліктерін қиратып, бүлдіргеннен басқаны
білмейтін оқушылар музыка тілінен мақұрым қалып, көңілі соқыр, рухани
мүгедек болып өседі.
Әр дәуір күн тәртібіне өз талабын қояды. Еліміздің егемендік алуы, ана
тілімізге, ұлттық дәстүрімізге ерекше мән берілуі нәтижесінде балабақшада
музыка пәнінің бұрынғы міндеттерінің үстіне қоса, бүгінде ұлттық сана
сезімі оянған, ана тілін, елінің мәдениетін, өнерін білетін, сүйетін және
келешекте дамытатын жастарды тәрбиелеу кажеттігі туып отыр. Оқу мазмұнын
ізгілендіру бағытында имандылыққа тәрбиелеуге, баланың жеке басының жан
жақты үйлесімді дамуына аса көңіл қоюда музыка бағдарламасы лайықты болуы
тиіс.
Біріншіден, баланың психо физиоглогиялық жеке басының ерекшелігін
есепке алу. Баланың табиғатына байланысты музыкаға құштарлығын, талпынуын
арттыру үшін сабақтың "оңайдан бірте бірте қиынға көшу" принципін сақтап,
10 12 минут сайын қызықты сұрақ, жүмбақ, тапсырмамен түрлендіру. Балаларды
жалықтырмайтындай музыкалық ырғақты қимыл - қозғалыс сияқты әдіс -
тәсілдерді тиімді пайдалану қажет.
Екіншіден, баланы тәрбие негізінде оқыту керек. Балаға өз басын және
айналасындағы адамдарды сыйлауды үйретіп, селқостықтан аулақ болуға, елін,
жерін, дәстүрін, өнерін қадірлей білетін өз елінің азаматы болуға
тәрбиелеу, мәдени дағдыларды игеру музыка сабақтарында орындалатын
мақсаттар.
Үшіншіден, баланың оқуға қызығушылығын арттыру. Ол үшін балалардың
көңіл қойып тыңдауына, жасына, түсінігіне лайық шығармалар іріктеп ұсыну,
халық аспаптарының біреуін меңгеру қажет.
Төртіншіден, балабақша орта арасындағы сабақтастықты сақтау.
Музыка бағдарламасының мазмұнын жетілдіру үшін музыка сабағын
жандандыратын төмендегідей элементтер ескерілуі тиіс.
Бағдарламада қазақ халқының төл шығармаларынан іріктеліп алынған
материалдар басым болуы керек. Оның ішінде балаларға арналған ойындар,
айтыс, фольклорлық әндерден бастап таныстырылғаны абзал. (Мысалы, халық
әндері "әлди - әлди", "әй-әй бөпем").
Қазақ композиторларының балаларға арналып шығарылған жаңа әндері де
бағдарламадан міндетті түрде орын алуы тиіс. Мысалы, "Кім қалай шырқайды?"
әні (сөзі -А. Асылбековтікі, әні-ж. Тұрсыновтікі) балалардың есту
қабілетінің дамуына, музыкалық сауатының ашылуына, дүние тануына, тілі
дамуына да әсер ететін әндердің бірі. Сондай-ақ "Биші болам өскенде"(Қ-
Бұғыбаева, Т.Тайбекова, "Тәрбиеші" (Ф.Оңғарсынова, Т.Әбдіқадірова),
"Дәрігер"(С.Асанов, Ә.Бейсеуов), "Ананың тілі-аяулы үні (Ш.Смаханұлы, Ә.
Тінәлиев) әңдерінің де осы орайда мәні зор.
Әсіресе, төменгі та музыкалы-дидактикалық ойындарды пайдаланып қана
қоймай, оларды бір тақырыптық, сюжеттік жүйеге біріктірген жөн. Музыка
сабағын жаңа ойын формалармен (мысалы, спектакль сабақ, ертегі-сабақ,
кездесу-сабақ, орманға, хайуанаттар паркіне, филармонияға) жүргізген оңай
нәтиже береді.
Зерттеліп, тәжірибеден өткен театр элементтерін енгізу музыка
сабағында пайдаланатын тиімді әдіс-тәсілдердің бірі. Музыкалық ойындарды
кейіпкерлердің қандай дауыс ырғағымен сөйлейтінін, қандай қимыл жасайтынын
балаларға үйретсе, олардың ой-қиялының дамуына, шығармашылық
белсенділігінің артуына, дүние танымына, сезімталдығын тәрбиелеуіне әсер
ететіні сөзсіз. Сонымен қатар баланы импровизациялауға бейімдеу мақсаты
орындалуына бұл әдіс мүмкіншілік береді.
Бүгінгі таңда балаларды жастайынан өнерге баулу өзекті мәселе болып
отыр. Осыған орай, адам мен жаратылысты жарыстырып, сұлулық шежіресіне
айналған өнер ерекшеліктерін жете тану - бүгінгі білімді, парастты да
мәдениетті қауымның алдында күн тәртібінде түрған басты ғылыми
тақырыптардың бірі.
Баланың көпшіл болып өсуі үшін де өнерлі болудың маңызы зор. Өнер
баланың дүниетанылымында сеніміне, адамгершілік - моральдық қасиеттердің
қалыптасуына, эстетикалық сезімдердің тұрақтай, алдына қойған мақсаттың
айқындала түсуіне игілікті әсер етеді. Сол себептен де халық өз ұрпағының
өнердің сан алуан саласынан толық мағлұматы болуын аңсап, бұған қатты көңіл
бөлген. Осыған орай, мақал-мәтелдер "Жігітке жетпіс өнер де аз", "Өнер
-таусылмас азық, жұтамас байлық", Өнердің ырысы жарқылдап жатыр жолыңда"-
деп өнерді құдіретті күш, ол адамның жан серігі, рухани байлық деп білуге
болады деп бағалаған.
Сол себептен де балалардың өте кішкентай кезінен-ақ, яғни балабақша
балаларының өнерге деген құмарлығын сол кезден бастап-ақ дамыту керек. Дәл
осы 6-10 дейінгі жастан-ақ балаларда қызығу мен құмарлық пайда болады. Соны
сол жастайынан дамытып үйрету қажет. Әрине, кереметтей өнердің шыңы тек
еңбек арқылы дамиды. Сол себепті, "Домбыра үйренуге де шыдамдылық керек",
"Өнер ұялтпайтын кісіні өзі біледі", "Ерінбеген емер, қажымаған жеңер"деген
түйінді сөздің өзі жеткілікті.
Өнер сапасы бала тәрбиелудің ең бір үлкен қүралы. Осы жағдайды жүзеге
асырудағы әдіс - тәсілдері мен амал - жолдары, халықтың туған
жерге, елге деген дүниетанымдылық көзқарасы бүгінгі күнде мектеп
тәрбиесінде, музыка, бейнелеу өнері, ана тілі, хореография тан тыс
мүсіндеу, сәндік-қолданбалы өнерді эстетикалық тұрғыдан қабылдау
сабақтарында кең көлемде қабылдау керек.
Балаларды айналадағы табиғатты, қоғамдағы болмысты, әдемі әуенді
құлақпен естіп, сүулықты көзбен көріп, жоғарғы эстетикалық негізде қабылдай
білуге баулу қажет. Сонымен қатар, өнер шығармалары арқылы туған
халықымыздың жарасымды әдет - ғұрыптарымен, мерекелерімен, халық
өнерінің туындыларымен танысу. Әрбір сабақта әртүрлі терминдер мен
түсініктемелерді туған халқымыздың көрнекті ақындарының атын,
суретшілердің, әншілердің, күйшілердің, аты-жөнін, кейбір шығармалардың
шығу тарихымен танысу балалардың ой-өрісін дамытады.
Балалардың ой-өрісін, рухани байлығын дамыту кез келген ұстаздардың
міндеті. Балабақшада өтетін өнер сабағын тиімді, ұстамды өткізу, келешек
ұрпақтардың сапасын интеллект, эстетикалық көзқарасын үлкен жолға салу
деген сөз.
Өнермен жалқау адамдар жолдас бола алмайды. Өмір қызығын қызықтай
алмайтын, рухани дүниесі аздығынан, балалардың психикасы нашар дамитыны
сондықтан да болар. Халық сөзі: "Жалқаулық жаман ауру", "Отыра берсең,
жалқаулық басынар", "Жалқаулық аздырады, еңбек қоздырады"
деген қанатты сөздер, өнерді жастайынан балаларға үйрету, ерінбей жұмыс
жасау келешек жастарды үлкен рухта тәрбиелеу деген сөз.
Оқу мен тәрбие күрделі бір істің екі жағы. Осы істің екеуінің қай
жағын ақсатып алсақ та адамды жан-жақты жетілдіру ісін жолға қоя
алмайтынымыз белгілі. Ал тәрбиенің қай саласын қарасақ та эстетикалық
тәрбие беру ісімен іштей қабысып жатады. Демек, адамгершілікке,
инабаттылыққа, елін сүюге, ерлікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеудің арқауы
эстетикалық тәрбие адамды сұлулық әлеміне жетелейді.
"Көзі соқырдың - көңілі соқыр" деген ғой дана хақымыз. Өзін қоршаған
табиғат аясынан сұлулықты көріп, оған сүйсіне білмеген, жүрек тербейтін
нәзік үнге елжіремеген, зар мен мұңнан көзіне жас келмеген халқына түскен
ауыртпалықты өз басына түскендей сезініп қатуланбаған, бояма жалған
сұлулықтан шын сұлулықты ажырата білмеген адам оны жоюға, қиратуға жақын
түрады.
Ал эстетикалық талғамы дамыған, көз қарасы қалыптасқан адам бұзақылық,
қатігездік, зұлымдық, дөрекілік, өтірік, ұрлық, өсек тәрізді жексұрын
қылықтардан аулақ болады. Өйткені, ондай адамдар шынайы сұлулық түр мен
мазмұнның шебер ұштасуы арқылы болатынын сезе біледі. Адамдардың сыртқы
түрі, іс-әрекеті, қимылы, сөзі - барлығы тек формамен мазмұнның қабысуы
арқылы көрінетінін, сондай-ақ сұлулық қана шынайы сұлулық болатынын
түсінеді.
Тәрбиенің қай саласын жүзеге асыруда болсын оны эстетикалық тәрбиеден
бөліп қарауға болмайды дейтін себебіміз де осыдан.
Халық шығармашылығы, соның ішінде қазақ халқының ән өнері
ұлттық мәдениетіміздің маңызды бөлігі.
Халқымыздың ән мұраларының тәрбиелік мүмкіндіктері мен әдіс-амалы үшан
теңіз, халықтың болмыс тіршілігімен, өмір тынысымен сабақтас бағалы қазына.
Қазақ әндерінің халық өмірімен, тарихымен тығыз байланыстылығы, жас
жеткеншектердің әсемдікті қабылдай білуін, адамгершілікті эстетикалық
идеалын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды.
Қазақтың халық әндерін жинап, зерделі еңбек еткен ғалым-этнограф
А.В.Затаевич: "Халық әндері - халық өмірінің барлық жағын көрсететін
шындыққа толы, көзі тірі халық тарихы. Ол халықтың ойын-тойын, өткен
ғасырдағы рухын, мінез-құлқын, сезімін, жүрек толқуының сырын шертеді" деп
таңданады.
Жеткіншекті дүниежүзілік деңгейге сай тәрбиелеуде негіз бола алатын
әрі солардың бойындағы ең асыл қасиеттерді қалыптастыратын, парасатты іс-
әрекеттерге баулитын аса пәрменді тәрбие қүралы
халық шығармашылығымен сусындандырылған эстетикалық тәрбие болып табылады.
Ол жүйелі түрде тәрбие қүралы ретінде пайдалануы қажет.
Жасыратыны жоқ кейінгі кезде біздің жастарымыз ұлттық мәдениетімізден
қол үзіп, батыс сарынындағы жеңілтек даңғаза музыкаға көп әуестенеді.
Ендігі жерде ұл - қыздарымыздың музыка-эстетикалық тәрбиесін
жандандырып, жағымсыз қаситеттерінің өршіуіне жол бермей, тосқауыл бола
алатын халық педагогикасына негізделген ұлттық тәлім-тәрбиенің ширыға
түскені абзал.
Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері.6
1.1.Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің міндеті мен
маңызы ... .6
1.2.Балалардың эстетикалық мәдениеті мн білімін қалыптастырудағы
музыканың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Қоршаған орта мен табиғаттың эстетикалық тәрбие берудегі
маңызы ... ... 21
ІІ тарау. Білім беретін балабақшада эстетикалық білім мен тәрбиенің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1.Эстетикалық тәрбие арқылы талғам мен адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ..25
2.2. Ұлттық мәдениетімізді бала тәрбиесіне эстетикалық тәрбие беру арқылы
сіңіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында. Балабақшада білім берудің мақсаты - ... жеке тұлғаның
сапалы терең білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға
оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік беру деп көрсетілген.
Педагог ғалымдардың еңбектерінің негізі идеяларына сүйене
отырып, қазақ қолданбаны өнердегі кеңістік пен уақыт
ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның негізінде
эстетикалық тәрбие беру, мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама
беруге болады.
Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас,
сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын
құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнері эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді.
Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
сапасынан көрінеді. Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам, еңбектегі
әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе,
қастерлей білетін болады. Ол туралы В.Белинский былай деп жазған:
"Әдемілікті сезіну - адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы сезім
төңірегінде ғана ақыл-парасат болуы мүмкін". Эстетикалық сезім -
жақсылықтың негізі. Яғни эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу - ұлттық өнерге
мұқият зейін салуды талап етумен қатар балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын
дамытады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таңым
ынтымақтыққа, бірлікке, адамгершілікке, шыншылдыққа, патриоттыққа,
мейірімділікке, тәрбиелейді.
Бүгшде балабақшада балабақша және жоғары балаларының ақыл-ойы сана-
сезімін жетілдіруде эстетикалық тәрбие берудің мүмкіндігін ерекшелей келе,
ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше талаптар қойып, оның психологиялық
және педагогикалық жолдарын зерттеуді алға қоя отырып зерттеу жұмысының
тақырыбына арқау болатын актуалды, көкейкестілігін анықтауды жөнкөрдік.
Эстетикалық тәрбие тек қана көркемдік деңгейді жетілдіру, оқыған
кітіп, көрген кинолар мен музыкалық шығармалар санын көбейту ғана емес. Ең
бастысы, адамгершілік, этетикалық сезімді, жеке бастың рухани деңгейін
кеңейту, мінез – құлқын түзету, әсемдікті түсіне білу. Егер оқушы өзін
жаман әдеттен алшақ ұстап, өз әрекеттерінің әдемілігін, қажеттігін
түсініп, еңбек нәтижесінен көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық
талғамының, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерінің жоғарв жетіле
бастағанын көрсетеді.
Балабақшада балалар және тәрбиеші, тарбиеленушілер арасындағы,
кіші және ересек оқушылар арасындагы таза адамгершілік қатынастардан
өзіндік эстетиканы байқауға болады. Қатынас кезінде олар өзара
түсінушілікке дағдыланады, ортақ тіл табысады, өмірге өздерінің
көзқарастарын қалыптастырады, Сократ дана айтқандай "әдемілікті бірлесіп
іздеуде" таптырмайтын мүмкіншіліктер алады. Қатынас - ол тек қана оймен
ғана адмасу емес, сезім және әсерленушілікпен де алмасу. Қатынас неден
құралады немесе, басқаша айтқанда, қатынастың әдістері қандай? Олар:
- көзқарас, сөз, дауыс ырғағы, ым, ишарат, дене қимылы. Бұл амалдар жеке
түрде болсын, біріккен түрде болсын көп мағынаны түсіндіреді.
Баланың өзін - өзі тәрбилеуінің алғашқы сатысы жеткіншек сатысы
болып табылады. Бұл жаста ол белгілі мөлшердегі көркем шығармалардың
мазмұнын түсінуге тырысады, білім деңгейін кеңейтеді, қоршаған ортадан
эстетикалық тәжірибе жинайды, өмір құбылыстары мен өнер шығармаларын
саралап, өздігімен бағалауға талпынады.
Эстетика эстетикалық сананың міндетті ісі мен құрылымын ашады. Ал
тәрбие теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық қалыптасу
процесін зерттейді. Бұған нақты дәлелдің бірі білім беретін мектеп
концепциясының негізгі бағыттары - (2006ж) құжатта орынды нұсқау бар:
Аса маңызды міндет – балаларға көркемдік білім беру мен эстетикалық
тәрбиені айтарлықтай жақсарту. Әсемдік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық
талғам, өнеор шығармаларын, тарих архитектура ескерткіштерін, туған
табиғаттың сұлулығы мен байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін
қалыптастыру қажет. Лсы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе зор танымдық
және тәрбиелік күшібар әдебиеттің, музыканың, бейнелеу өнерінің эстетикалық
мүмкіндіктері жақсы пайдаланылсын, - деп көрсетілген.
Ал өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде мектеп орасан зор роль
атқаратыны белгілі. Нақосы балабақшада адамының эстетикалық мәдениетінің
негіздері қаланады, сондықтан да эстетикалық тәрбие мәселелері біздің
елімізге әрдайым жан-жақты тәрбиенің проблемаларымен байланыстыра
қарастырылып келеді.
Қоғамның материалдық – экономикалық базасын жаңа адамды
қалыптастырудан,оның дамиуынан бөліп алып қарауға болмайды. Сондықтан
стетикалық тәрбиенің принциптерін жүзеге асыру мен қатар тәрбиенің бүкіл
жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге жағдай жасап отыру қажет.
Әрбір адамның творчестволық қабілетінің қанат жаюы оның еңбек саласының
артуына әсер етеді, мәдениетін дамытады. Сөйтіп адамның мәдениетінің
маңызды бөлігі - өміріміздің барлық саласына ықпал тигізетін эстетикалық
мәдениет болып есептеледі.
Эстетикалық тәрбие - жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір
бөлігі.
Эстетикалық тәрбие – болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдауға және эстетикалық түсінікті сезім мен талғамы тәрбиелейді.
Өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін
қалыптастырады.
Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделіпроблемалар туады.
Бала өнер арқылы өзінің көіл сезімін тереңірек түсіне білуі қажет. Сондай –
ақ айқын ойлап, терең сезіне білуі тиіс, ұстаздар тарапынан балаларға
сапалы көмек қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ,
музыка,би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына
кедергі жасамауы керек. Осы тұрғыдан алғанда балабақшада эстетикалық
тәрбие беру іс – шарасында, атқарылып жатқан жұмыстар мен әліде болса,
шешімін таппай келе жатқан проблемалар жеткілікті.Эстетикалық әсер көбіне
оқыту процестері арқылы беріледі. Әдебиет, суркт, музыка сабақтары талапқа
сай оқытылмайды. Балабақшада оқушылар мен тәрбиешідер арасында
эстетикалық қарым –қатынас, үйлесім және эстетикалық сезім мәдениетінің
төмендігін білдіреді. Жоғарыда көкейкесті мәселелердіталдай отырып, біз
зерттеу жұмысының тақырыбын, эстетикалық тәрбиелеу мазмұны мен түрлері
- деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
білім беретін балабақшада эстетикалық білім берудің
деңгейін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының тақырыбы мен мақсатына байланысты
төмендегідей міндеттер қойдық:
Балалардың ақыл-ойы, танымдық қабілетін, эстетикалық
қасиеттерін, табиғатқа, өнерге көзқарастарын қалыптастыру
- білім беретін балабақшада , балаларға көркемдік білім беру және
эстетикалық талғам мен эстетикалық тәлім –тәрбие жұмыстарын жетілдіру.
Білім беру стандартына және типтік оқу жоспарына байланысты сурет,
музыка, биология экология пәндерінің оқыту деңгейін жақсарту.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелері педагогика ғылымының саласы эстетикалық
тәрбие беру ісін байытып оның теориялық мазмұны және деңгейлік
сипаттамаларын дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы:
Өнер арқылы қоршаған орта табиғат сұлулығынан ләззат алу, оны
сезінуге, балалардың шын көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата білуге,
яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады. Жеке
тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруға және тәрбиешідердің
эстетикалық тәрбие беру ісіе көмегін тигізеді.
Зерттеудің мәні: Балабақшада эстетикалық тәрбие берудің мазмұнын
педагогикалық тұрғыдан талдау.
Зеттеуіміздің кезеңдері:
Бірінші кезең - теориялық ізденіс пен әдебиеттерді талдай отырып,
зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау, зерттеу жұмысының
бағдарламасын жасау.
Екінші кезең - жинақталған материалға талдау жасау арқылы оның ғылыми
нәтижесін (талдау) қортындылау.
Үшінші кезең - эстетикалық тәрбие беруде ұлттық өнердің кеңістік пен
уақыт тұрғысынан танымдық-тәрбиелік маңызын және болашақ тәрбиешідерді осы
істерге баулу.
Зерттеу обьектісі:
эстетикалық білім беру мен тәрбие негіздері.
Зерттеу жұмысының базасы:
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысымыз кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І тарау
Эстетикалық тәрбиенің педагогика ғылымындағы теориялық негіздері
1. Балабақша балаларына эстетикалық тәрбие берудің
міндеті маңызы.
Философиялық әдебиеттерді алып қарайтын болсақ, "эстетика" деген
сөздің өзінде былайша түсініктер берген. "Эстетика" - көркемдік таным
теориясы, әсемдік туралы, көркем шығарманың заңдары туралы, адамның
болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым, өнерге деген көзқарас, өнерді
қабылдау, сезіну, түйсіну, түсіну.
Ал "эстетикалық" дегеніміз не, бұл сөз нені білдіреді?
Бұл гректің сөзі, оның тікелей аудармасы "сезінушілік" дегенді
білдіреді. Мұнда көру, есту, түйсіну, талғам арқылы -бұл адамдардың
сезінуі. Бала мен балалардың өзара қарым-қатынасынан эстетикалық тәрбие
туындайды. Қарым-қатынас қоғамда, адамдардың рухани өмірі үшін, яғни қай
сала болмасын, адамдардың көзқарасын, позициясын бірте -бірте өзгеруіне
алып келеді.
Адамзат баласының жеке бір тұлға болып дамуы мен қалыптасуы
өте күрделі процесс. Осы қалыптасу барысындағы оңай емес бір
жағы - оған эстетикалық тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие айналаны қоршаған
табиғат әдемілігі мен таңқаларлық сұлулықты, көркемдікті, көре, сезе
білуге, соншалықты оны терең сезінуге үйретеді. Шын мәніне келетін болсақ,
қөркем шығарманы қадірлеп, түсіну арқылы қабылдайды.
Баланың жан-жақты жеке тұлға болып қалыптасуына, әсемдікті сезінуіне
ықпал ететін пәндердің бірі - бейнелеу өнері. Бейнелеу өнерінің кереметтігі
- өмірдегі барша бояу түрлерінің байлығын ашып, өзіне деген ерекшеліктерін
айқындайтындығында. Бейнелеу өнеріндегі көркемдегіш күштің жоғары деңгейде
болуы, көрушіге өте зор ықпал етеді. Сонымен оның эстетикалық тәрбие
берудегі әсер етуші мүмкіндіктердің шексіз екендігін айта
кетуге болады.
Сондықтан адам баласының өмірдегі табиғат көрінісіндегі әсемдік пен
сұлулықты тануға, сезе білуге үйретуде, сезімталдыққа тәрбиелеуде бейнелу
өнерінің пәні аса үлкен орын алады.
Бейнелеу өнері туындыларының адамға әсер етіп, жақсылыққа жетелеуші
құрал ретінде, оған ұмтылыс пен көтеріңкі көңіл туғызады. Эстетикалық
тәрбиеге жүктелетін осындай күрделі міндеттердің бір бұтағы эстетикалық
сезіну мен қоршаған ортаны эстетикалық жолмен қабылдау, оны қалыптастыру
болып табылады.
Бейнелеу өнері мен эстетикалық тәрбие арасындағы байланысты
түсіну барысында балалардың шығармашылық іс-әрекетін, күш-қуатын реттеуге
көмектеседі. Осы орайда бала өз бойындағы білімін, балаға эстетикалық
тәрбие мен бейнелеу өнерінің өзара байланыстарын жан-жақты, салыстырмалы
түрде кеңінен жеткізуі кажет. Уақыт талабына сай оқушылар мен тәрбиешінің
өзара қарым-қатынасы педагогикалық жаңа мәніне ие болады. Оқушылар мектеп
қабырғасында бірте-бірте өздігінен бейнелеу өнері заңдылықтары түсініктерін
қалыптасыруға ұмтылады және үйренуге бейімделеді. Бұл бір жағынан, баланың
эстетикалық тәрбие туралы түсінігін қалыптастыру арқылы, бейнелеу өнеріне
деген көзқарасы, дүние танымы, ой-өрісі кеңіп, сөйлеу мәдениетінің бірте-
бірте қалыптасып дамуына ықпал жасайды. Демек, сабақтарда тәрбиеші
өтілетін сабақтың барысы жайында, бейнелеу өнері заңдылықтары туралы айтып
шектеліп қана қоймай, эстетикалық тәрбиемен байланыстыра түсіндіруі қажет.
Суретші Б.М.Неменскийдің эстетикалық тәрбие туралы айтқан ойларына
сүйенсек: "Эстетикалық тәрбие кең мағанада - бұл үлкендерді тәрбиелеу және
терең сезіну, бұл адамның саналы және адамгершілік тәрбиесі ең алдымен
адамның адамгершілігінде. Бұл бірінші кезекте адам жүрегіндегі тамаша
тәрбиені, тамаша ақылмен жетекшілік еткен және адамның жүріс-тұрысы, оның
адамдарға қарым-қатынасы. Мен терең сеніммен және біз сондай сеніммен
эстетикалық тәрбиені кең мағынада, адамның жалғыз және аса қажетті тәрбие
құралы деп атадық".
Сонымен осы айтылғандардың негізінде адамдарда талғампаздықтың пайда
болғанын байқауға болады. Адамның табиғат сұлулығын тануы, оны сұрыптап
бағалай білуі, әлі де болса жеткіліксіз. Өмірді жасаушы адам болғандықтан,
оның осы сұлулықты өзі жасауға ұмтылуы заңды. Олай болса, адамның
эстетикалық белсенділігі өмірдің сұлулығын жасай, оны құра алатындығында.
Эстетикалық белсенділіктің іске асуы айналадағы қоршаған ортаның әдемілігін
көркемдеп қабылдаулың негізінде болады.
Осы орайда Б.М.Неменский өз ойын былайша білдіреді: "Адамды
эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу - сонымен оның ойлау және сезіну эстетикасын
қалыптастыру, оның өмірге көңіл бөлуі, өнерге, еңбеккке, отбасына,
достыққа, күресте. Бұл өмірлік ұсыныс әсемдікті заң бойынша қалыптастыру.
Ұсыныс және әрекет," - деп адам өміріндегі эстетикалық тәрбиенің маңызды
екенін түсіндіреді.
Демек, тәрбиешінің өзі эстетикалық тұрғыда тәрбиеленген болуы керек.
Себебі ол өзінің дүниетанымы, өнерге деген көзқарасы, сезінуі, түйсінуі,
эстетикалық тәрбие туралы түсінігі арқылы, өзінің бойындағы білімін балаға
кең түрде жеткізіп түсіндіре алады. Балаларға бейнелеу өнері пәнін оқытуда
көзделетін мақсат - өмір шындығының сұлулығын көре, дұрыс тани білуге,
талғамын дамытуға және білімі мен көркемдік түйсінуін үйлесімді ұштастыра
білуге үйрету. Бейнелеу өнеріне деген ынтасын, қызығушылығын арттырып,
дүниетанымына жағымды ықпал етумен қатар, балаларды еңбек сүйгіштікке
баулып тәрбиелеу, күнделікті кездесетін қарапайым және өндірістік заттарға
жоғары талғам тұрғысынан қарауға, табиғат пен адам өміріндегі сұлулықты
қорғай білуге тәрбиелеп үйрету.
Бала бейнелеу өнері сабағында балаға қоршаған ортадағы шындық туралы
көптеген мәлеметтер береді.
Мысалы, заттың нақты бейнесін салу барысында оқушы сол заттың
пішінімен құрылысына қарап танысу арқылы оның салмағы, алатын орны, мәні,
түр- түсі жағынан қандай дегенде де қарап, байқап білуге үйренеді. Осындай
мақсатпен көз, ой тоқтатып, зерттеп қараудың нәтижесінде баланың білім
жүйесінің кеңеюіне әсерін тигізеді. Бейнеленуші заттар жөнінде жаңа бір
түсінік, ұғым пайда болып, олардың шындығы мен құбылысы туралы сезім пайда
болады.
Бұл айтылып отырған бейнелеу өнері пәні бойынша жүргізілетін әрбір
жеке сабақтың өзінде тәрбиелік мүмкіндіктің мол екендігі байқалады. Сонымен
баланың эстетикалық тәрбие туралы түсінігінің жоғары деңгейде қалыптасуының
негізінде, табиғат сұлулығын терең сезіну арқылы балаларына мәнді етіп
жеткізілуінде.
Ақын, педагог М.Жұмабаев айтқандай, сұлулық сезімдері адамның табиғат
сыйлаған қабілетімен мүмкіндіктерін жан-жақты дамытуға жол ашады. Мағжан
эстетикалық тәрбиенің тарауларын жан-жақты талдау жасай отырып, бала
жаратылыс, табиғат сұлулықтары мен бірге өнерден барынша мол ләззат алып
өсуі қажет екендігін айтады.
Бейнелеу өнері пәні бойынша оқу материалдарын жүйелі, бірізді және
толық меңгеру Тәрбиешінің дұрыс іріктелген, ғылыми негізделген сабақ
материалдарына байланысты. Бейнелеу өнері пәні бойынша тәрбиешідердің
тәжірибелері көрсетіп отырғандай, әрбір сабақтың мазмұнына көңіл бөліп қана
қоймай, сонымен қатар оқу жылына толық сабақ жоспары жасалғаны жөн.
Балабақша тардағы тақырыптық сурет салу алдын-ала байқау жүргізілгеннен
кейін көз алдына елестету арқылы сурет салудан тұрады. Тақырыптық сурет
салу үрдісінде балалардың құрылым, көлем, затты кеңістікте дұрыс
орналастыру, сәуле түсіру, түстерді таба алу дағдыларымен бекітіледі. Ең
маңыздысы, балалардың сурет салудағы алғашқы біліктілігі қалыптасады.
Тәрбиеші балалардың тақырып бойынша сурет салуда, тақырыпты дұрыс
таңдағанына көңіл қойып, олардың сурет арқылы өздерінің ойларының
құрылымдық, эмоциялық, көркемдік жағынан дұрыс немесе бұрыс шешілгендігіне
назар аудару қажет.
Ойлау үрдісінде оқушылар заттар мен құбылыстардың заңдылық
байланыстарын байқайды, ой абстрактілі үрдіс болғандықтан, тікелей сезіммен
қабылдауға аталған байланыстар көрінбейді. Ойлаған затты көз алдына
елестету сурет салуға дейінгі үрдіс.
Сурет салу барысында салыстыру, лау, абстракциялау, т.б. үрдістер
қатар жүріп отрады.
Сонымен бірге, бейнелеу өнері ойлаудың, байқаудың сенсорлық
сезгіштігін дамытып қалыптастырады. Аталған қабілеттерді көз алдына
елестете білу мен біріктіру көркем ойлаудың негізін құрайды.
В.В.Алексеева "Баланың бойында суретші қасиетінің жоғалуына тек қана
өкіну керек. Егер адамда дер кезінде ойлау дамытылмаған, қалыптастырылмаған
болса, онда дабыл қағу керек. Өйткені ол бала маңызды адамдық негізден қүр
қалады", - дейді.
Бейнелеу өнерінің әр кезде де эмоциялық өңделуі жоғары болады. Оның
осындай болуына тек болмыс туралы әсерлер ғана емес, сонымен бірге
эмоциялық ойлау әсер етеді. Эмоциялық бастауды дамытпай, адамға нағыз қажет
талғампаздықты, қиялдауды көз алдына елестетуді, армандай білуді,
шығармашылықты қылыптастыру мүмкін емес. Бүдан басқа "Көркемөнерсіз өскен
баланың мүмкіншілігі шектеледі, ал мүмкіншілік шектелуі қиялдау үрдісінің
тоқтауына әкеледі," - дейді Б.Т.Лихачев. Оның тұжырымдауынша, көз алдына
елестету сөйлеу дамуына тәуелді, яғни баланың қоршаған ортамен қарым-
қатынасының негізі болып саналады.
Қоршаған болмысқа деген байқағыштықты, зеректілікті қалыптастыру
көркемөнерлік материалдарды жылдам қабылдауға үйретеді. Бала сурет салуда
бейнелеу іс-әрекеті арқылы жас ерекшелігіне сай, қоршаған ортаны өзінің
бейнелеу тәсілдерімен суреттеуге талпынатыны мәлім. Бала қоршаған ортаға
деген саналы қарым-қатынасын адамдар арасындағы қатынастарға, табиғатқа,
жануарлар әлеміне қатысты өз ойларын сөзбен не болмаса сурет түрімен
бейнелеуге тырысады. Тәрбиеші өз сабақтарын құрғанда, балаларды қоршаған
ортаның әсемділігінің, пішіні мен түсінің қарапайымдылығын, заттардың
әдемілігін бағалау қабілеттерін арттыруға бағыштайтын тәсілдерді қолданғаны
жөн.
Туған жердің әсемдігін көру, түстердің ғажап әлемін ашу, суретші
құралдарымен (графикалық, кескіндемелік) беру, әрбір қимылды Тәрбиешінің
тыңдатқан музыкалық үзінділерінен, есту - бейнелеу өнерінен сабақ берудің
негізгі мақсаты шығармашылықты қалыптастыру. Тек қана қоршаған табиғатты
қабылдау үрдісінде емес, сонымен қатар шығармашылық жұмыстарды талқылағанда
да астарласып жүріп жатуы керек.
Сондай-ақ, тәрбиеші әуездік-қолданбалы өнермен таныстырса әдемілік,
әсемдік туралы әңгімелеп, оқыту, тәрбие жұмыстарында ойын тәсілдерін
қолдануы қажет.
Эстетикалық танымпаздық саласындағы балалардың алғашқы қадамы олардың
суретке түсіретін бүйымдары эстетикалық қабылдаумен, есінде қалғанын
елестете сурет салуымен, графиканы эмоциялық түсінгіштігімен тығыз
байланысты.
Балалардың көркемдік-шығармашылық іс- әрекеттері әдеби
шығармаларымен көркемделеді. Ол республика өмірінен көріністерді тақырыптық
құрылым арқылы көрсеткен кезде анық байқалады.
Олар туған жердің халық өнері, тарихи ескерткіштері, сәулет өнері
туралы алғашқы білім алады. Бейнелеу өнері балабақшада пәндер мазмұндық
ерекшеліктері оның елестеу, қиялдау, көру, кеңістікйе, түске,
пішінге деген сезгіштік сезімді дамытыуға бағытталуында.
Тәрбиеші балаларға әртүрлі пән сабағының эстетикалық тәрбиемен қандай
байланысы бар екенін және эстетикалық талғамдарын қалыптастырып, олардың
өнерге деген көзқарасы, түсінігі, түсінуі бейнелеу өнерінің заңдылықтарын
тиянақтап түсшдіру барысында эстетикаға деген ынтасын қалыптастыруға
көмегін тигізеді.
Көркем-эстетикалық жағынан дамыған оқушы бейнелеу шығармашылығында
сабақтан-сабаққа өткен сайын нақты, айқын, мәнерлі жұмыстар жасаса,
керісінше, дамымаған балалар теледидардан көрген кейіпкерлерді: Ұлдар
"машина", қыздар ертегі мазмұнында баяндалатын "ханшаларды" салып, салған
суреттері кішкене сәбидің деңгейінде қалып отырады.
Балалар салған суреттерден сызықтар мен штрихтарды, жиектеме мен түсті
дақтардың ерекше бай әлемін кездестіруге болады. Сонымен қатар ондағы
таңдаған мазмұнның тікелей қатысы мен болған оқиғаны қабылдаудың өзгешелігі
және оны қағаз бетіне бейнелеу тәсілі де адамдарды қуантпай, таң қалдырмай
қоймайды.
Бейнелеу әрекеті - жас баланың көңіл-күйі мен сезімін беру үшін үлкен
қызмет етеді. Бала қолына карандаш немесе қылқалам мен бояу алған кезде ол
өзін және өзгелерді толғандыратын оқиға мен көріністерді қағаз бетіне
түсіруге тырысады. Бейнелеу әрекетін жақсы меңгерген сабақтың негізгі
мазмұнын қабылдауда кең еркіндік алып, оның бастапқы кезеңдегі ойы үлкен
бір тұтастыққа ие болуына ықпал етеді.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін, балаларын бірнеше топтарға бөлу
арқылы, яғни жақсы оқитын қабілеті бар оқушы мен бейнелеу дағдысы нашар
дамыған балалармен біріктіре отырып өткізу тиімді болмақ. Себебі, сабақты
жақсы оқитын оқушы дайындығы нашар балаға оның жанында немесе алдында
отырып, сабақ орындауын қарапайым орындаушылық амалдарын еріксіз көрсетеді.
Іс жүзіндегі жұмыстар кезінде тағы оқу процесі барысында төменгі
балаларының ойын дамытудың жолы болып табылатын бір-бірімен сөлесіп, ой
бөлісіп қарым-қатынас жасау да пайдалы. Ойын балаларының назарын
белсендіруге бейнелерді дұрыс салуға деген эмоциялық көңіл-күйін келтіріп,
көркемдік шығармашылығын дамытуға өз кезегінде жақсы нәтижелешереді.
Кескіндеме түрін зерделеуде, баланы шеберлік орындау тәсілдерінің
атауларымен таныстыруда ойын түрлерін пайдалануға болады. Бейнелеу өнері
сабақтарында шығармашылық жұмыстардың әртүрлі тұрпаттары мен әдіс-тәсілдер
түрін пайдалану, баланың шығармашылығын белсендіріп, әртүрлі тұрпатта
орындау әдіс-тәсілдерін игеруде жаңа шешім қабылдауына көмектеседі.
Бейнелеу өнері баланың алуан түрлі шығармашылық әрекетінің тууына және
эмоциялық, эстетикалық сезімдерінің дамуына жол ашу.
Балалардың пәндерге, оқуға деген қызығушылығы мен ықыласы тым жоғары.
Осындай сәттегі балалардың эстетика өнеріне деген ыстық ықыласы мен
сенімін, күш-қайраты мен сезімін жоғалтып алмай, әрі қарай дамыту,
жандандыра түсу тәрбиешінің ізденушілігі мен ұйымдастырушылық қабілетіне
байланысты.
Тәрбиешінің мақсаты баланың іскерлік қабілетін арттырып, әсемдікті өз
қолымен жасауға үйрету, ұлттық өнердің асыл дүниелермен таныстырып,
әсемдікті тани білуге баулу, эстетикалық тәлім-тәрбие беру болып табылады.
Балабақшада балаларға эстетикалық тәрбие беруде, оның ішінде өз
халқының тұңғыш қылқалам шебері, 1000-нан астам туынды авторы Әбілхан
Қастеевті бейнелеу өнерінің атасы ретінде оқу бағдарламасына енгізген.
Балаларға эстетикалык тәлім-тәрбие беру, олардың бойындағы қабілет-
дарынды үштау қазіргі жаңарған, бетбұрыс заманымызда ерекше жолға қойылып
отыр. Ал, бейнелеу өнері -балаларға эстетикалық тәрбие беретін пәндердің
бірі. Ендеше, баланың эстетикалық талғамын арттыру мақсатында қазақ
халқының қолданбалы өнерін мадақтайтын суретшілер мен халық зергерлерінің
шығармаларын кеңінен қолдансақ. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында "жоғары білім берудің
мақсаты - жеке тұлғаның сапасы жоғары білім алуға деген мүдеделерін
қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың мазмұнын таңдауға кеңінен мүмкіндік
беру" делінген. Осыған орай болашақ маманға кәсіби білім беру арқылы рухани-
эстетикалық дамуындағы ролін терең зерттеуді қажет етеді. Сондай
қажеттіліктердің бірі - қазақ қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт
ұғымдары негізінде эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктерін болашақ маманның
иегеруі.
Ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі жалғасын тапқан бабалар мұрасы тек шеберлік
пен іскерлікті игеру ғана емес, адамзаттық әлемді рухани-эстетикалық
тануының "заттанған" көрінісі. Халықтың рухани бәйтерегі - қазақ қолданбалы
өнеріндегі кеңістік пен уақыт ұғымдарында эстетикалық тәлім-тәрбие
жатқанына көз жеткіземіз.
Біріншіден, қазақ қолданбалы өнерінің ішкі тылсым сыры ұғылады
(қабылданады).
Екіншіден, уақыт арқылы өткенді зерделеп, бүгінгіні анықтап, болашақты
бағдарлайды.
Үшіншіден, кеңістік көріністері бүгінгі ұрпаққа "ата жүрт",
"атамекен", "елім-жерім", "туған өлке"жеке ұғымдарын қалыптастырады. Сондай-
ақ жеке тұлғаның дүние, өмір, қоғам, тіл мәдениеті жөніндегі түсініктері
ұлғаяды, ақылойы, танымдық қабілеті, эстетикалық сана-сезімі, түйсіктері,
адамгершілік қасиеттері, туған еліне, жеріне, табиғатқа, халық өнеріне,
аялы, көзқарастары қалыптасады.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Ж.Баласағұни, т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,т.б), шетел психолг-педагогтері
(Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д.Лихачев, С.Шацкий,
Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Бакушинский,т.б) еңбектерінде табиғат,
қоршаған орта, өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ
ұрпақтың жан-жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Бүгінгі таңда педагог ғалымдардың қазақ қолданбалы өнері және
эстетикалық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің зерттеліп отырған кезеңдегі
жәй-күйін, өзіне тән ерекшеліктері ғалымдар: А.Жүнісбаева, Б.Әлмұхамбетов,
Ә.Қамақов, Ж.Балкенов, Е.Асылханов, Қ.Ералин, Қ.Ижанов, Ү.Ибрагимов,
З.Ахметова, С.Ұзақбаева еңбектерінде арнайы зерттелген. Ғалымдар
еңбектерінің негізгі идеяларына сүйене отырып, қазақ қолданбалы өнеріндегі
кеңістік пен уақыт ұғымдарының эстетикалық тәрбиедегі көрінісіне, соның
негізінде эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге
болады. Эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктері адамның эстетикалық көзқарас,
сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қасиеттерінің жиынтығын
құрайды.
Алдымен қазақ қолданбалы өнерге эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді.
Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
сапасынан (әсіресе өнерге көзқарасынан) көрінеді.
Эстетикалық талғамы биік сезімтал адам еңбектері "жақсылықтың негізі,
адамгершіліктің негізі". Яғни, эстетикалық көзқарсты тәрбиелеу - үлттық
өнерге мүқият зейін салуды талап ету балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын
дамытады. Эстетикалық сезім - адамның еңбек үстінде тарихи қалыптасып
дамыған рухани қасиеті. Ұлы ақын М.Сүмабаев "Жаратылыстың, һәм искусствоның
сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. үлбіреген гүл, сұлу
ай, жұлдызды түн, міне осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары,
көріністері... адам жанына бір ләззәт, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай
қоймайды ... Сұлулық сезім адамның дұрыс, сау ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріп, нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан тиылуына
көп көрсетеді.
Сондықтан баланың сұлулық сезімдері жақсы тәрбие беруіне тиісті деп,
адамдардың өмірдегі, өнердегі сұлулық пен ұсқынсыздықты дұрыс қабылдауы,
түсінуі мен сезінуі эстетикалық тәрбиенің басты міндеті екендігін
ескертеді. Демек, қазақ қолданбалы өнердегі кеңістік пен уақыт ұғымдары
негізінде эстетикалық тәрбие беру табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі ең
жақсыны қабылдау, одан ләззат алу, дүниедегі әдемілік атаулыны бағалауға
және өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше
ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таным ынтымақтық бірлікке,
еркіндікке, адалдыққа, шыншылдыққа, кішіпейілдікке тәрбиелейді. Эстетикалық
сезім мен қабылдауда қазақ қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт
үғымдары мазмұндық ерекшеліктері туған ел, туған жер, атамекен, атақоныс,
мәңгілік пен бүгінгілік, тағдыр т.б ұғымдарды қалыптастырып ұғып түсінеді.
Эстетикалық баға беру мен пайымдау қолданбалы өнерді тарихи даму
ерекшеліктерінен білімін меңгертуде жас жеткіншектердің ақыл-ойын, рухани
дүниетанымын, бабалар мұрасына деген қызығушылығын арттырады. Эстетикалық
белсенділік өздігінен ізденуге жол ашады, қолданбалы өнері бұйымдарын жасай
білуге, олар қоршаған орта табиғат құбылыстарын абстрактілі бейнелей
білуге, бабалар мұрасын ұрпақ мұратына айналдыруға өз үлесін косуға
талпындырады.
Демек, эстетикалық тәрбие үрдісінде қазақ қолданбалы өнерін кеңістік
пен уақыт ұғымдарын пайдалану ақыл-парасаттылық (рационалды) және сезім
(эмоционалды) элементтерінің өзара байланысын қалыптастырады. Педагогикада
бұл мәселені шешуде адам ақыл-ойының, адамгершілігінің әсемдікке бой ұруы
және эстетикалық сезімдерінің өзара байланыста екендігін негізге алады.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан
тыйылуына көп көмек көрсетеді.
Әр баланың сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады.
Біреудікі музыкадан, біреудікі сұлу суреттен, біреудікі поэзиядан. Өнердің
әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне құмар болмайтын оқушы
болмайды.
Тәрбиенің міндеті- балада өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауып,
сол ынтасын, сол түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету. Өркендету
жолдарынан төмендегі жолдарды көрсетуге болады:
1) Балаға жаратылыс сұлулығынан ләззат алғызу. Жаратылыста
неше түрлі сұлулықтың бәрі бар. Оқушы бұлақтың былдырын,
судың сылдырын, жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін,
теңіздің гүрілдегенін естісін; жымыңдаған жұлдыздар себілген көк шатыр
көкті, түрлі-түсті кемпірқосақты, буыны жоқ бүұаңдаған қайыңды көрсін.
Жаратылыс сұлу. Оқушы сұлу жаратылыстың құшағында болсын.-Оқушыда
сұлулық сезімдері еріксіз оянады. Тәрбиеші жаратылыстағы түрлі сұлулыққа
баланың зейінін аудара білу керек.
2) Баланың маңайындағы нәрсенің бәрі жинақты, ретті, таза болуы
керек. Баланың үсті басы, денесі, киімі-бәрі таза ұсталуға тиісті.
Өзімен бірге оқитын құрбы – құрдастарын мәдениеттікке ретті, тәртіпті, таза
блуға шақыруы тиіс. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны істейді. Тазалыққа
үйренген оқушы сұлулықты тез сезінгіш келеді. Баланың маңайында
сөйленетін сөздер де әдепті, сұлу болуға тиісті. Баланың бірге
жүрген ортасы және адамдардың жүріс-тұрысы да әдепті, сұлу болуға тиісті.
Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де,
қозғалысы да сұлу болады.
3) Баланы эстетикалық тәрбие өнрмен таныстыру керек. Бала неше түрлі
әуендерді естісін, сұлу табиғат түрлерін көрсін мәдениетті сөздер,
сезімтал өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасыын
сурет салып үйренсін, ән салып, музыка құралдарына ойнауға үйрету керек.
Міне осыларды көріп, естіп, баланың эстетикалық сезімдері өркендейді.
2. Балалардың эстетикалық мәдениеті тәрбие мен білімін
қалыптастырудағы музыканың ролі.
"Өнер-білім бұлағы" дейді халқымыз. Өнердің қай саласы болса да
адамдарға, өскелең ұрпаққа рухани күш-жігер берш ерекше қуаныш, сүйініш,
толқу сезімдерін оятады.
Өнер саласының бірі - ән мен күйдің қоғамдық әрі тәрбиелік мәні өте
зор.
Балаларға эстетикалық тәрбие беру барысында балабақшада белгілі бір
жүйелі бағытпен музыка сабағы жүргізіледі.
Балабақшада басталып музыка сабағы қорған ортаның әсемділін көріп,
жырлап оларды оқушылыр естіп, ажыратып, бағалай білуге арналған. Балаға
музыка жаилы түсініктерді, анықтада отырып, эстетикалық өнердің алғашқы
негіздерімен тарихымен таныстыра отырып, таным түсінігін дамытып балалардың
музыкаға деген қызығушылығын арттыруға баулу қажет. Музыка туралы
мағлұматты жүйелі меңгеру іскерлік пен дағдының қалыптасуы, ең алдымен
қайырымдылық, имандылық, адамгершілік сезімнің, өнерге деген
қызығушылығының, эстетикалық талғамның дамуына бағыттау керек.
Эстетика дегеніміздің өзі өмірдің бір бөлігі. Күнделікті өмірдің өзі
балаға музыка тілімен жетеді. Осы өнер арқылы бала тәрбиелік және
білімділік қасиеттерді бойына сіңіреді, музыка баланың сезімдеріне тікелей
әсер ете отырып, оның моральдық бейнесін қалыптастырады.
Эстетика баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
үшін қажетті жағдайлар туғызады.
Балабақшада өнер сабағы тек қана музыкалық мағұлмат беріп қана қоймай
сонымен қатар балаларға жоғары адамгершілік, имандылық, азаматтық
қасиеттерге баулиды.
Көркемдік эстетикалық және эмоционалдық тартымдылығына балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты іріктеп алынған шығармалар ғана тәрбие жұмысына
мол дүние бола алады. Олар өздеріне терең әсер қалдырып толғандыратын
шығармаларды қабылдаған жағдайда ғана адамгершілік сезімдерін оята алады.
Музыка эстетикалық тәрбиенің маңызды бір бөлігі бола отырып, жеке
тұлғаның ақыл-ойы мен дене бітімін жетілдіріп, жан-жақты өмір тәжірибесін
кеңейтуге қызығушылық біліктілігін және ойлау қабілетін дамытуға,
шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады, балаларды халықтық
музыкаға баулиды.
Эстетикалық тәрбиелеу көркемдік әсер етуге тірелмейді, оның құралдары
алуан түрлі, ол өнер, оның ішінде музыка сол құралдардың бірі ғана. Бірақ
мұнда өнердің, оның ішінде музыканың атқарар рөлі ерекше.
Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық қарым-
қатынас тәжірибесін ашады, қорытындалайды, жүйелейді. Кез келген мәселені
шеше отырып, өнер шындықтың эстетикалық деректерін бейнелейді және
ойластырады, ал өмірлік құбылыстарды бағалай отырып, басқалармен бірге
оларды эстетикалық бағалауға түсіреді. Сонымен бірге ол эстетикалық эмоция
туғызады және эстетикалық ләззатқа бөлейді. Мұның бәрі өнерді, демек
музыканы эстетикалық тәрбие берудің ерекше әсерлі және ешнәрсемен
алмастыруға болмайтын қүралына айналдырады. Өнердің эстетикалық тәрбие
беруге қатысуы оның міндетті қызметтерінің бірі болып табылады. Бұл
міндетті қызмет, бірақ жалғыз және дербес қызмет емес. Ол өнер атқаратын
және оның табиғатымен, қоғамдық өмірдегі ерекше орнымен анықталып,
әлеуметтік қызметтердің күрделі жүйесімен жымдаса байланысқан.
Өнердің, демек, музыканың да мынадай қызметтері бар: гнесеологиялық
(шындықты өзіндік тәсілмен тану), аксеологиялық (оны өзіндік тәсілмен
бағалау), насихаттаушылық (саяси, философиялық, этикалық және басқа
қоғамдық идеяларды тарату), геоденистік (рухани көтеру, ерекше ләззаттану),
суггестивтік(эмоция мен ойдың белгілі бір тәртібіне иландыру), сауаттандыру
("өмірдің оқулығы" қызметін атқару), эвристикалық (адамдардың шығармашылық
мүмкіндіктерін белсендірлендіру), коммуникативтік (адамдар
арасындағы қарым - қатынастың ерекше қызметі, өзіндік құралы ретінде әрекет
етуі) және т. б.
Музыкалық - эстетикалық тәрбиенің, дәлірек айтқанда, музыка арқылы
эстетикалық тәрбие берудің тікелей міндеті музыканың идеялық мазмұнымен
анықталады. Тұлғаның мақсатқа бағытталған даму жүйесін құруды талап ететін
эстетикалық тәрбие беру музыкасыз оның адамға көп түрлі әсерін, оның
қабылдануы мен тәрбиелік рөлін зерделеусіз мүмкін емес.
Музыка күші оның жан жақты әсер ететіндігінде (ерік -жігерге, ақыл
ойға, ойлауға, "логикалық сезім" деп аталатынға; эстетикалық сана саласында
үйымдасқандығын қабылдау қабілетін, оның жетілуін талап ететін арнаны
сезіну ретінде әрекет етеді). Осы мағынада алғанда музыкамен қалыптасқан
эстетикалық сезім эстетикалық категория ретіндегі үйлесімділік ұғымына
енген мазмұнға жақын келеді.
Сонымен бірге жаппай музыкалық педагогикалық практиканы талдау
балабақша және жоғары балаларының интонациялық қабылдау, гармония,
эстетикалық қабылдау, эстетикалық талғам сияқты маңызды категорияларды
тәрбиелеуге бүгінгі күні жеткіліктті көңіл бөлінбей отырғандығын көрсетеді.
Бұған қолайлы жағдай туғызатын мектеп тардағы музыка сабақтары мен тан және
балабақшада н тыс музыканың кең эстетикалық мүмкіндіктері толық көлемде
пайдаланылмай отыр. Тәрбиешідер арасында балалары өтетін музыка
сабақтарының өзі ақ олардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруға өздігінен ықпал етеді деген сенім қалыптасқан.
Музыкалық шығарманы оқып, орындай отырып оқушы эстетикалық тұрғыдан
"өзінен - өзі" дамиды және ол үшін Тәрбиеші тарапынан арнаулы күш - жігер
жұмсаудың қажеті жоқ деген пікір теориялық жағынан да, практикалық жағынан
да қате. Тәжірибенің көрсетуіне қарағанда, жан жақты дамыған тұлғаны
қалыптастыру үшін эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне, мысалы, гармония
мен, эстетикалық қабылдаумен және талғаммен байланысты мәселелерге
тәрбиешідер тарапынан арнаулы көңіл бөлуді қажет етеді.
Балабақшада балалары қабылдаудың өткірлігімен және тазалығымен
өзіндік "сезімдік қызығушылықпен ерекшеленеді, музыкаға аса қызығады.
Олардың музыкалық іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыру бір жағынан, кіші жастағы
балалардың эстетикалық сезімдерінің дамуына әсер етеді, ал екінші жағынан,
сәйкес қабілеттердің (есту тітіркендіргіштерін нәзік ажырату, музыкалық
есту, үнді есту ретінде қоя білу қабілеті және т. б.) дамуына ықпал етеді.
Барлық балаларының интонациялық және эстетикалық қабылдауына қабылдау
кезіндегі талдау тереңдігінің, ұйымдасқандықтың және мақсатқа
бағытталғандықтың әлсіздігі тән екендігін анықтаған. Бұл әсіресе балабақша
балаларына тән құбылыс. Оларға қабылдаудың эмоциялығы тән. Олар ең әуелі
тікелей эмоциялық реакция туғызатын қасиеттерді, белгілерді, ерекшеліктерді
қабылдайды. Сондықтан музыка туындысын тікелей күшті эмоция туғызатын
белгілі бір акустикалық немесе оптикалық орта ретінде қарастыруға болады.
Музыканың эстетикалық тәрбие беру мүмкіндігінің толық пайдаланылмай
отырған себебі оқу жұмысының ғылыми негізделген әдістехмесінің болмауында.
Мұндай ғылыми әдістеме мынадай үш ілікке негізделген болуы тиіс деп
есептейдә-ғалымдар психофизиологиялық (дыбыстың материалдық жекелеген
жақтарының тыңдаушыда тікелей эмоциялық әсер туғызды), симптоматиялық
(адамның музыкамен үлгіленген эмоция симптомдарын игеруге негізделген),
нәрселік - жағдайлық (тыңдаушы психикасында шындықтың рмоциогендік
нәрселері мен жағдайлары жөнінде түсіністің тууына негізделген.
Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жұмысының ғылыми негізделген
әдістемесінің құрылуы мыналарды анықтаумен байланысты болды: музыкалық
материалды игеру үрдісінде балаларды гармония жөніндегі түсінікті,
кідірістік және эстетикалық қабылдауды қалыптастыратын нақты педагогикалық
тәсілдер, балалардың гармония жөніндегі түсінген, кідірістік және
эстетикалық қабылдауын қалыптастыру өзгерісі; эстетикалық талғамдарды
тәрбиелеуге ықпал ететін педагогикалық жағдайлар.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құрамының бірі -музыкалық білім және
тәрбие беру ісінің баланың жан дүниесін қалыптастыруда ерекше маңызы бар.
"Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй,"- деп данышпан ақын Абай айтқандай, жақсы ән -
күй өзінің сиқырлы әуені арқылы адамның жан дүниесін әсемдікке тәрбиелейді,
жақсы қасиеттерін дамытады. Музыкалық шығармалар адамның жақсы, ізгі
сезімдерін уландырып, дөрекілікке, топастыққа, арзан күлкіге жалған шаттықа
немесе қаталдыққа жол ашады.
Музыканың тәрбие саласындағы күшті құдіретін біле тұрсақ та,
табиғаттың, адамның жасаған игіліктерін қиратып, бүлдіргеннен басқаны
білмейтін оқушылар музыка тілінен мақұрым қалып, көңілі соқыр, рухани
мүгедек болып өседі.
Әр дәуір күн тәртібіне өз талабын қояды. Еліміздің егемендік алуы, ана
тілімізге, ұлттық дәстүрімізге ерекше мән берілуі нәтижесінде балабақшада
музыка пәнінің бұрынғы міндеттерінің үстіне қоса, бүгінде ұлттық сана
сезімі оянған, ана тілін, елінің мәдениетін, өнерін білетін, сүйетін және
келешекте дамытатын жастарды тәрбиелеу кажеттігі туып отыр. Оқу мазмұнын
ізгілендіру бағытында имандылыққа тәрбиелеуге, баланың жеке басының жан
жақты үйлесімді дамуына аса көңіл қоюда музыка бағдарламасы лайықты болуы
тиіс.
Біріншіден, баланың психо физиоглогиялық жеке басының ерекшелігін
есепке алу. Баланың табиғатына байланысты музыкаға құштарлығын, талпынуын
арттыру үшін сабақтың "оңайдан бірте бірте қиынға көшу" принципін сақтап,
10 12 минут сайын қызықты сұрақ, жүмбақ, тапсырмамен түрлендіру. Балаларды
жалықтырмайтындай музыкалық ырғақты қимыл - қозғалыс сияқты әдіс -
тәсілдерді тиімді пайдалану қажет.
Екіншіден, баланы тәрбие негізінде оқыту керек. Балаға өз басын және
айналасындағы адамдарды сыйлауды үйретіп, селқостықтан аулақ болуға, елін,
жерін, дәстүрін, өнерін қадірлей білетін өз елінің азаматы болуға
тәрбиелеу, мәдени дағдыларды игеру музыка сабақтарында орындалатын
мақсаттар.
Үшіншіден, баланың оқуға қызығушылығын арттыру. Ол үшін балалардың
көңіл қойып тыңдауына, жасына, түсінігіне лайық шығармалар іріктеп ұсыну,
халық аспаптарының біреуін меңгеру қажет.
Төртіншіден, балабақша орта арасындағы сабақтастықты сақтау.
Музыка бағдарламасының мазмұнын жетілдіру үшін музыка сабағын
жандандыратын төмендегідей элементтер ескерілуі тиіс.
Бағдарламада қазақ халқының төл шығармаларынан іріктеліп алынған
материалдар басым болуы керек. Оның ішінде балаларға арналған ойындар,
айтыс, фольклорлық әндерден бастап таныстырылғаны абзал. (Мысалы, халық
әндері "әлди - әлди", "әй-әй бөпем").
Қазақ композиторларының балаларға арналып шығарылған жаңа әндері де
бағдарламадан міндетті түрде орын алуы тиіс. Мысалы, "Кім қалай шырқайды?"
әні (сөзі -А. Асылбековтікі, әні-ж. Тұрсыновтікі) балалардың есту
қабілетінің дамуына, музыкалық сауатының ашылуына, дүние тануына, тілі
дамуына да әсер ететін әндердің бірі. Сондай-ақ "Биші болам өскенде"(Қ-
Бұғыбаева, Т.Тайбекова, "Тәрбиеші" (Ф.Оңғарсынова, Т.Әбдіқадірова),
"Дәрігер"(С.Асанов, Ә.Бейсеуов), "Ананың тілі-аяулы үні (Ш.Смаханұлы, Ә.
Тінәлиев) әңдерінің де осы орайда мәні зор.
Әсіресе, төменгі та музыкалы-дидактикалық ойындарды пайдаланып қана
қоймай, оларды бір тақырыптық, сюжеттік жүйеге біріктірген жөн. Музыка
сабағын жаңа ойын формалармен (мысалы, спектакль сабақ, ертегі-сабақ,
кездесу-сабақ, орманға, хайуанаттар паркіне, филармонияға) жүргізген оңай
нәтиже береді.
Зерттеліп, тәжірибеден өткен театр элементтерін енгізу музыка
сабағында пайдаланатын тиімді әдіс-тәсілдердің бірі. Музыкалық ойындарды
кейіпкерлердің қандай дауыс ырғағымен сөйлейтінін, қандай қимыл жасайтынын
балаларға үйретсе, олардың ой-қиялының дамуына, шығармашылық
белсенділігінің артуына, дүние танымына, сезімталдығын тәрбиелеуіне әсер
ететіні сөзсіз. Сонымен қатар баланы импровизациялауға бейімдеу мақсаты
орындалуына бұл әдіс мүмкіншілік береді.
Бүгінгі таңда балаларды жастайынан өнерге баулу өзекті мәселе болып
отыр. Осыған орай, адам мен жаратылысты жарыстырып, сұлулық шежіресіне
айналған өнер ерекшеліктерін жете тану - бүгінгі білімді, парастты да
мәдениетті қауымның алдында күн тәртібінде түрған басты ғылыми
тақырыптардың бірі.
Баланың көпшіл болып өсуі үшін де өнерлі болудың маңызы зор. Өнер
баланың дүниетанылымында сеніміне, адамгершілік - моральдық қасиеттердің
қалыптасуына, эстетикалық сезімдердің тұрақтай, алдына қойған мақсаттың
айқындала түсуіне игілікті әсер етеді. Сол себептен де халық өз ұрпағының
өнердің сан алуан саласынан толық мағлұматы болуын аңсап, бұған қатты көңіл
бөлген. Осыған орай, мақал-мәтелдер "Жігітке жетпіс өнер де аз", "Өнер
-таусылмас азық, жұтамас байлық", Өнердің ырысы жарқылдап жатыр жолыңда"-
деп өнерді құдіретті күш, ол адамның жан серігі, рухани байлық деп білуге
болады деп бағалаған.
Сол себептен де балалардың өте кішкентай кезінен-ақ, яғни балабақша
балаларының өнерге деген құмарлығын сол кезден бастап-ақ дамыту керек. Дәл
осы 6-10 дейінгі жастан-ақ балаларда қызығу мен құмарлық пайда болады. Соны
сол жастайынан дамытып үйрету қажет. Әрине, кереметтей өнердің шыңы тек
еңбек арқылы дамиды. Сол себепті, "Домбыра үйренуге де шыдамдылық керек",
"Өнер ұялтпайтын кісіні өзі біледі", "Ерінбеген емер, қажымаған жеңер"деген
түйінді сөздің өзі жеткілікті.
Өнер сапасы бала тәрбиелудің ең бір үлкен қүралы. Осы жағдайды жүзеге
асырудағы әдіс - тәсілдері мен амал - жолдары, халықтың туған
жерге, елге деген дүниетанымдылық көзқарасы бүгінгі күнде мектеп
тәрбиесінде, музыка, бейнелеу өнері, ана тілі, хореография тан тыс
мүсіндеу, сәндік-қолданбалы өнерді эстетикалық тұрғыдан қабылдау
сабақтарында кең көлемде қабылдау керек.
Балаларды айналадағы табиғатты, қоғамдағы болмысты, әдемі әуенді
құлақпен естіп, сүулықты көзбен көріп, жоғарғы эстетикалық негізде қабылдай
білуге баулу қажет. Сонымен қатар, өнер шығармалары арқылы туған
халықымыздың жарасымды әдет - ғұрыптарымен, мерекелерімен, халық
өнерінің туындыларымен танысу. Әрбір сабақта әртүрлі терминдер мен
түсініктемелерді туған халқымыздың көрнекті ақындарының атын,
суретшілердің, әншілердің, күйшілердің, аты-жөнін, кейбір шығармалардың
шығу тарихымен танысу балалардың ой-өрісін дамытады.
Балалардың ой-өрісін, рухани байлығын дамыту кез келген ұстаздардың
міндеті. Балабақшада өтетін өнер сабағын тиімді, ұстамды өткізу, келешек
ұрпақтардың сапасын интеллект, эстетикалық көзқарасын үлкен жолға салу
деген сөз.
Өнермен жалқау адамдар жолдас бола алмайды. Өмір қызығын қызықтай
алмайтын, рухани дүниесі аздығынан, балалардың психикасы нашар дамитыны
сондықтан да болар. Халық сөзі: "Жалқаулық жаман ауру", "Отыра берсең,
жалқаулық басынар", "Жалқаулық аздырады, еңбек қоздырады"
деген қанатты сөздер, өнерді жастайынан балаларға үйрету, ерінбей жұмыс
жасау келешек жастарды үлкен рухта тәрбиелеу деген сөз.
Оқу мен тәрбие күрделі бір істің екі жағы. Осы істің екеуінің қай
жағын ақсатып алсақ та адамды жан-жақты жетілдіру ісін жолға қоя
алмайтынымыз белгілі. Ал тәрбиенің қай саласын қарасақ та эстетикалық
тәрбие беру ісімен іштей қабысып жатады. Демек, адамгершілікке,
инабаттылыққа, елін сүюге, ерлікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеудің арқауы
эстетикалық тәрбие адамды сұлулық әлеміне жетелейді.
"Көзі соқырдың - көңілі соқыр" деген ғой дана хақымыз. Өзін қоршаған
табиғат аясынан сұлулықты көріп, оған сүйсіне білмеген, жүрек тербейтін
нәзік үнге елжіремеген, зар мен мұңнан көзіне жас келмеген халқына түскен
ауыртпалықты өз басына түскендей сезініп қатуланбаған, бояма жалған
сұлулықтан шын сұлулықты ажырата білмеген адам оны жоюға, қиратуға жақын
түрады.
Ал эстетикалық талғамы дамыған, көз қарасы қалыптасқан адам бұзақылық,
қатігездік, зұлымдық, дөрекілік, өтірік, ұрлық, өсек тәрізді жексұрын
қылықтардан аулақ болады. Өйткені, ондай адамдар шынайы сұлулық түр мен
мазмұнның шебер ұштасуы арқылы болатынын сезе біледі. Адамдардың сыртқы
түрі, іс-әрекеті, қимылы, сөзі - барлығы тек формамен мазмұнның қабысуы
арқылы көрінетінін, сондай-ақ сұлулық қана шынайы сұлулық болатынын
түсінеді.
Тәрбиенің қай саласын жүзеге асыруда болсын оны эстетикалық тәрбиеден
бөліп қарауға болмайды дейтін себебіміз де осыдан.
Халық шығармашылығы, соның ішінде қазақ халқының ән өнері
ұлттық мәдениетіміздің маңызды бөлігі.
Халқымыздың ән мұраларының тәрбиелік мүмкіндіктері мен әдіс-амалы үшан
теңіз, халықтың болмыс тіршілігімен, өмір тынысымен сабақтас бағалы қазына.
Қазақ әндерінің халық өмірімен, тарихымен тығыз байланыстылығы, жас
жеткеншектердің әсемдікті қабылдай білуін, адамгершілікті эстетикалық
идеалын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды.
Қазақтың халық әндерін жинап, зерделі еңбек еткен ғалым-этнограф
А.В.Затаевич: "Халық әндері - халық өмірінің барлық жағын көрсететін
шындыққа толы, көзі тірі халық тарихы. Ол халықтың ойын-тойын, өткен
ғасырдағы рухын, мінез-құлқын, сезімін, жүрек толқуының сырын шертеді" деп
таңданады.
Жеткіншекті дүниежүзілік деңгейге сай тәрбиелеуде негіз бола алатын
әрі солардың бойындағы ең асыл қасиеттерді қалыптастыратын, парасатты іс-
әрекеттерге баулитын аса пәрменді тәрбие қүралы
халық шығармашылығымен сусындандырылған эстетикалық тәрбие болып табылады.
Ол жүйелі түрде тәрбие қүралы ретінде пайдалануы қажет.
Жасыратыны жоқ кейінгі кезде біздің жастарымыз ұлттық мәдениетімізден
қол үзіп, батыс сарынындағы жеңілтек даңғаза музыкаға көп әуестенеді.
Ендігі жерде ұл - қыздарымыздың музыка-эстетикалық тәрбиесін
жандандырып, жағымсыз қаситеттерінің өршіуіне жол бермей, тосқауыл бола
алатын халық педагогикасына негізделген ұлттық тәлім-тәрбиенің ширыға
түскені абзал.
Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz