Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар

Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ТАРАПТАР ... ... ...
1.1. Азаматтық процестегі тараптар түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттері ... ... .
ІІ.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ТИІСТІ ЖӘНЕ ТИІСТІ ЕМЕС ТАРАПТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Тұлға азаматтық іске қатыса отырып, нақты анықталған жағдайға иеленеді. Іске қатысушының процессуалдық жағдайын қате анықтау соттың әділ емес шешім шығаруға әкелетін қателігі болып табылады. Тараптар қатысуынсыз іс қозғалмайды, сондықтан олардың азаматтық істегі құқықтық жағдайын ғылыми және тәжірибе жүзінде зерттеуге көп мән беріледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы мен заңдылығы ғылымында тараптарды процессуалдық құқықтық қатынастардың субъектілері ретінде іске қатысушы тұлғалар қатарына қосу туралы жағдай жалпы танылған сот пен істегі тараптар арасында туындайтын қатынастар негізгі азаматтық процессуалды-құқықтық қатынастьар болып табылады.
Сондықтан тараптар азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары болады. Азаматтық құқық туралы олардың арасында туындаған дау сот қарауы мен шешуінің пәніне айналады. Азаматтық істе заңда тараптар түсінігі ашылмайды және талапкер мен жауапкер үшін ортақ болатын заңды белгілер көрсетпейді, сол себептен бұл сот тәжірибесінде құқық қолдану кезінде белгілі қиындықтарға әкеледі.

Курсттық жұмыстың мақстаты- Азаматтық іс жүргізу тараптарын толық түсініп, білу.

Негізінен бұл екі анықтама арасында айырмашылық жоқ. Екеуінде де тұлға құқығын қорғау туралы айтылады. Яғни, міндет жүктелетін тараптыда ескереді. Ал бір тұлға құқығы мен басқа тұлғаның міндеті құқықтық қатынас болып табылады. Бұл екі анықтама әртүрлі болып қалыптасқанымен мәні бірдей және нәтижесінде бір затты білдіреді.
Осылай істегі тарап түсінігін материалды–құқықтық қатынастар субъектілері түсінігімен анықтайды. Даулы материалды–құқықтық қатынас қатысушылары істе сәйкес емес тұлға қатысқан жағдайдан басқасында істегі тараптар болып табылады. Азаматтық істі қозғағанда талапкердің қорғау туралы өтінген субъективтік құқығының оған тиістілігі және құқық шынымен бұзылғаны не даулы екендігі туралы, сондай-ақ талапкер жауапкер ретінде жауапқа тартуды өтінген тұлға талап бойынша жауап беруі тиіс екені туралы нақты бекітіп айтуға болмайды. Негізгі жағдайды сот істі қараған кезде ғана анықтайды. Сондықтан, тараптар болып материалды–құқықтық қатынастың нақты не ықтимал субъектілері танылады.

ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) // Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы, 1996 ж., № 4, 217 құжат.

2. Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 жылғы 13 шілдеде қабылданған // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., № 18, 644-құжат.

3. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК. В 2-х томах. – Алматы: КазГЮА, 2001.

4. . Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы: Жалпы бөлім. Ерекше бөлім. Оқу құралы/ Егембердиев, Е.О. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003. – 102 б.

5. Зейдер Н.Б.Гражданские процессуальные правоотношения.-
Саратов,

6. Чечина Н.А. Гражданские процессуальные правоотношения
Баймолдина З.Х. Гражданский процесс. право РК Алматы: 2003.

7. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы
Е.О. Егембердиев Астана-2006

8. Ғаламтор сайттары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi
мемлекеттiк университетi
Азаматтық құқық және iс жүрiзу кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Азаматтық іс жүргізудегі тараптар
Пән: ҚР азаматтық іс жүргізу құқығы
Мамандығы: 5В030100 - Құқықтану

Орындаған: күндізгі оқу
нышанының 3 курс студенті

Ғылыми жетекші: ., аға оқытушы

Курстық жұмыс
___ ____________2013 ж.
Бағасы_____________

, 2013
Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ТАРАПТАР ... ... ...
1.1. Азаматтық процестегі тараптар түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттері ... ... .
ІІ-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ТИІСТІ ЖӘНЕ ТИІСТІ ЕМЕС ТАРАПТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Тұлға азаматтық іске қатыса отырып, нақты анықталған жағдайға иеленеді. Іске қатысушының процессуалдық жағдайын қате анықтау соттың әділ емес шешім шығаруға әкелетін қателігі болып табылады. Тараптар қатысуынсыз іс қозғалмайды, сондықтан олардың азаматтық істегі құқықтық жағдайын ғылыми және тәжірибе жүзінде зерттеуге көп мән беріледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы мен заңдылығы ғылымында тараптарды процессуалдық құқықтық қатынастардың субъектілері ретінде іске қатысушы тұлғалар қатарына қосу туралы жағдай жалпы танылған сот пен істегі тараптар арасында туындайтын қатынастар негізгі азаматтық процессуалды-құқықтық қатынастьар болып табылады.
Сондықтан тараптар азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары болады. Азаматтық құқық туралы олардың арасында туындаған дау сот қарауы мен шешуінің пәніне айналады. Азаматтық істе заңда тараптар түсінігі ашылмайды және талапкер мен жауапкер үшін ортақ болатын заңды белгілер көрсетпейді, сол себептен бұл сот тәжірибесінде құқық қолдану кезінде белгілі қиындықтарға әкеледі.

Курсттық жұмыстың мақстаты- Азаматтық іс жүргізу тараптарын толық түсініп, білу.

Негізінен бұл екі анықтама арасында айырмашылық жоқ. Екеуінде де тұлға құқығын қорғау туралы айтылады. Яғни, міндет жүктелетін тараптыда ескереді. Ал бір тұлға құқығы мен басқа тұлғаның міндеті құқықтық қатынас болып табылады. Бұл екі анықтама әртүрлі болып қалыптасқанымен мәні бірдей және нәтижесінде бір затты білдіреді.
Осылай істегі тарап түсінігін материалды - құқықтық қатынастар субъектілері түсінігімен анықтайды. Даулы материалды - құқықтық қатынас қатысушылары істе сәйкес емес тұлға қатысқан жағдайдан басқасында істегі тараптар болып табылады. Азаматтық істі қозғағанда талапкердің қорғау туралы өтінген субъективтік құқығының оған тиістілігі және құқық шынымен бұзылғаны не даулы екендігі туралы, сондай-ақ талапкер жауапкер ретінде жауапқа тартуды өтінген тұлға талап бойынша жауап беруі тиіс екені туралы нақты бекітіп айтуға болмайды. Негізгі жағдайды сот істі қараған кезде ғана анықтайды. Сондықтан, тараптар болып материалды - құқықтық қатынастың нақты не ықтимал субъектілері танылады.
Талапкер мен жауапкер процестің тараптары болып табылады, олар құқық туралы дауларын сотта шешетін адамдар. Талапкер -- өз мүддесін немесе мүддесі көзделіп талап қойылған азамат немесе заңды тұлға. Талапкердің құқықтары мен заңды мүдделері бойынша сот дауы пайда болып, ол сотпен шешіледі.
Сотқа талап-арыз қоюшы адам әрқашан талапкер бола бермейді. Азаматтық істер мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар, азаматтар не прокурор басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап арыздарының негізінде қозғалуы мүмкін.
Жауапкер өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар немесе заңды тұлғалар. Жауапкер бұл құқық жөніндегі даудың екінші тарабы, ол талап қоюшының көзқарасы бойынша оның құқығын бұзған немесе дау бойынша құқығы мен заңды мүдделеріне дауласады. Процесте тек Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары ғана емес, сонымен біргеҚазақстан Республикасының соттарында құқық туралы даулар қаралуға тиіс болса шетелдік құқық субъектілері де (шетелдіктер азаматтығы жоқ тұлғалар, шетелдік заңды тұлғалар), халықаралық ұйымдар) тараптар болуы мүмкін. Азаматтық процеске бірнеше тараптар мен бірнеше қатысушылар қатыса алады. Сонымен, азаматтық процесс -- бұл сот пен процеске қатысушылар арасындағы құқықтық қатынастардың күрделі жүйесі, оның әрқайсысы азаматтық іс жүргізу құқығының белгілі бір нормаларының негізінде пайда болады. Азаматтық ісжүргізудегі құқықтық қатынастар -- бұл азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелетін азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру барысында сот пен процесс қатысушыларының бірінің арасында туындайтын қоғамдық қатынастар
Кодексте көзделген жағдайларда сотқа басқа тұлғалар мен мемлекеттiң құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау туралы өтiнiштермен жүгiнген тұлғаларға талап қоюдан толық немесе iшiнара бас тартылған кезде (осы Кодекстiң 55 және 56-баптары), жауапкерге республикалық бюджеттiң қаражатынан олар жұмсаған сот шығындары толық немесе қойылған тараптардың талап қоюшыға бас тартылған бөлiгiне бара-бар өтеледi.
Iске қатысушы тұлғалардың iс материалдарымен танысуға, олардан үзiндiлер жазып алуға және көшiрмелер түсiруге; қарсылықтарын мәлiмдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға; iске қатысушы басқа адамдарға, куәлерге, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға; өтiнiш жасауға, соның iшiнде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтiнiш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсiнiктемелер беруге; сот процесi барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдерiн келтiруге; iске қатысушы басқа тұлғалардың өтiнiштерi мен дәлелдерiне қарсылық бiлдiруге; сот жарыссөздерiне қатысуға; сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге; соттың шешiмi мен ұйғарымына шағымдануға; азаматтық сот iсiн жүргiзу туралы заңдарда берiлген басқа да iс жүргiзу құқықтарын пайдалануға құқығы бар. Олар өздерiне берiлген барлық iс жүргiзу құқықтарын адал пайдалануға тиiс.
Iске қатысушы адамдар, орындалмауы азаматтық сот iсiн жүргiзу туралы заңдарда көзделген салдарларды туғызатын жағдайда, өздерiнiң iс жүргiзу мiндеттерiн атқарады. Талап қоюшы мен жауапкер азаматтық процесте тараптар болып табылады. Өз мүдделерiн немесе талап қойылған мүдделердi көздеп талап қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар талап қоюшылар болып табылады. Өздерiне қуыным талабы қойылған азаматтар мен заңды тұлғалар жауапкерлер болып табылады.
Заңда көзделген жағдайларда заңды тұлғалар болып табылмайтын ұйымдар да тараптар болуы мүмкiн. Басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн сотқа жүгiнуге заң бойынша құқығы бар адамдардың өтiнiшi бойынша мүдделерi қозғалып iс басталған адамға сот пайда болған процесс туралы хабарлайды және ол адам сотқа талап қоюшы ретiнде қатысады.
Азаматтық процесте мемлекет бiр тарап болуы мүмкiн. Тараптар iс жүргiзу құқықтарын тең пайдаланады және бiрдей iс жүргiзу мiндетiн мойынына алады. ҚР АІЖК-і 48-бабының 5-бөлігіне сәйкес: тараптар іс жүргізу құқықтарын тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу міндетін мойнына алады деген.Тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн (жүктердi тасымалдау шартын мысалға келтiре отырып) қарастырайық. Жүктердi тасымалдау шартын орындау кезiнде тасымалдаушы тиiстi жүктi тасымалдау үшiн жарамды күйдегi көлiк құралын беруге мiндеттi. Яғни, тасымалдаушы қандай да бiр жағдайда, қажеттi көлiк құралының түрiн өзi анықтайды. Ол жүк пен қыл-қыбырдың қалдықтарынан таза, реквизиттерi алынған күйiнде, қажет болған жағдайларда жуылған, дезинфекцияланған күйiнде бередi. Жүк жөнелтушi жүктi жөнелтпеуге (тасымалдауға) бiрқатар талаптарды сақтай отырып бередi. Олардың бiр бөлiгi жалпы сипатқа ие және тасымалдаудың барлық жағдайларында қолданылады. Жалпы талаптар жүктiң саны мен атауына, оның салмағын, салатын ыдысы мен буып түюiн анықтауға таралады.

І-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ТАРАПТАР
1.1. Азаматтық процестегі тараптар түсінігі
Азаматтық іс жүргізудегі тараптар іске қатысушы тұлғалар қатарына жатады. (АІЖК-нің 44-бабы). Жеке тұлға болсын, заңды тұлға болсын (кәсіпорын, мекеме, ұйымдар) өздеріне келтірілген зиянды сот арқылы өндіріп алуға хақысы бар.
Тараптар - сотта субьективтік құқықтары немесе заңмен қорғалатын жеке мүддесі туралы даулары қаралып және шешілуге тиіс іске қатысушы тұлғалар.
Тараптар деп талап қоюшы мен жауапкерді атайды. Талап қоюшы мен жауапкер ретінде жеке тұлғалар (ҚР-ның азаматы, шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам) мен заңды тұлғалар (мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар) болып табылады.
Талап қоюшы - сотқа талап арыз беру арқылы өзінің субьективтік құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғаушы тұлға.Қазіргі азаматтық іс жүргізу заңында талап қоюшының азаматтық процеске қатысуының 2 негізі көрсетіледі:1-ден, талап қоюшы өз мүдделері және құқықтарын көздеп талап қою арқылы қатысады;2-ден, басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінеді. Бірінші жағдайда талап қоюшы іс жүргізуін өзі бастайды, ал екінші жағдайда ол іске қатысуға соттан рұқсат сұрайды.
Жауапкер - талап қоюшының талабы бойынша сот алдында жауап беретін тұлға. Талап қоюшының айтуынша жауапкер оның субьективтік құқығын немесе заңмен қорғалатын мүддесін бұзып не дауға салып отыр. Талап қоюшы мен жауапкер - сотта қаралуға жататын даулы құқық қатынасының немесе заңмен қорғалатын мүдденің субьектілері.
Азаматтық іс жүргізуде тараптар ретінде қатысушы үшін азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі (АІЖК-нің 45-бабы) болуы тиіс, ал сотта өзінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі (АІЖК-нің 46-бабы) қажет.[1]
Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі - азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі, материалдық құқық субьектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтарға азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттері туғаннан беріліп, өлгенде ғана тоқтатылады.
Азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі - сотта құқықтарын өз іс-әрекетімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттігі. Заңды тұлғаның азаматтықіс жүргізу құқық қабілеттігі мен әрекет қабілеттігі мемлекеттік тіркеуден өткен кезде және оны куәландыратын сәйкесті құжат болғанда басталады. Азаматтардың іс жүргізу әрекет қабілеттілігі толық көлемде 18 жасқа толғаннан кейін ғана басталады. 16 жасқа толған ата-анасының рұқсатымен үйленген немесе шарт бойынша кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын болса оны толық ааматтық іс жүргізу әрекет қабілеті бар деп танимыз. 14-18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда, сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әркет қаббілеті шектеулі деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті.[2]
Тұлға азаматтық іске қатыса отырып, нақты анықталған жағдайға иеленеді. Іске қатысушының процессуалдық жағдайын қате анықтау соттың әділ емес шешім шығаруға әкелетін қателігі болып табылады. Тараптар қатысуынсыз іс қозғалмайды, сондықтан олардың азаматтық істегі құқықтық жағдайын ғылыми және тәжірибе жүзінде зерттеуге көп мән беріледі. Азаматтық іс жүргізу құқығы мен заңдылығы ғылымында тараптарды процессуалдық құқықтық қатынастардың субъектілері ретінде іске қатысушы тұлғалар қатарына қосу туралы жағдай жалпы танылған сот пен істегі тараптар арасында туындайтын қатынастар негізгі азаматтық процессуалды-құқықтық қатынастьар болып табылады. Сондықтан тараптар азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары болады. Азаматтық құқық туралы олардың арасында туындаған дау сот қарауы мен шешуінің пәніне айналады. Азаматтық істе заңда тараптар түсінігі ашылмайды және талапкер мен жауапкер үшін ортақ болатын заңды белгілер көрсетпейді, сол себептен бұл сот тәжірибесінде құқық қолдану кезінде белгілі қиындықтарға әкеледі. Азаматтық іс жүргізу кодексінде тек істегі талапкер мен жауапкер түсініктері, сондай-ақ тараптар болуы мүмкін тұлғалар тізімі ғана көрсетілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында бұл түсінік толықтай өңделген:
- тарап бұл даулы материалды - құқықтық қатынастың ықтимал субъектісі;
- тарап бұл құқық туралы даудың субъектісі;
Негізінен бұл екі анықтама арасында айырмашылық жоқ. Екеуінде де тұлға құқығын қорғау туралы айтылады. Яғни, міндет жүктелетін тараптыда ескереді. Ал бір тұлға құқығы мен басқа тұлғаның міндеті құқықтық қатынас болып табылады. Бұл екі анықтама әртүрлі болып қалыптасқанымен мәні бірдей және нәтижесінде бір затты білдіреді. Осылай істегі тарап түсінігін материалды - құқықтық қатынастар субъектілері түсінігімен анықтайды. Даулы материалды - құқықтық қатынас қатысушылары істе сәйкес емес тұлға қатысқан жағдайдан басқасында істегі тараптар болып табылады. Азаматтық істі қозғағанда талапкердің қорғау туралы өтінген субъективтік құқығының оған тиістілігі және құқық шынымен бұзылғаны не даулы екендігі туралы, сондай-ақ талапкер жауапкер ретінде жауапқа тартуды өтінген тұлға талап бойынша жауап беруі тиіс екені туралы нақты бекітіп айтуға болмайды. Негізгі жағдайды сот істі қараған кезде ғана анықтайды. Сондықтан, тараптар болып материалды - құқықтық қатынастың нақты не ықтимал субъектілері танылады.[2]
Тараптар дегеніміз- шын мәнінде немесе болжанған материалдық құқыққатынасының субъектісі ол талапкер немесе жауапкер болып табылады. Тараптар істің барысында материалдық құқықтық және процессуалдық құқықтық қызығушылыққа ие болады.
Тараптардың белгілері:
1.Материалдың және процессуалдық мүдделерінің қарама-қарсы болуы.
2.Заңды күшіне енген сот шешімінің толық әсер етуі.
3.Іс бойынша сот шығындарын төлеу міндеттерінің жүктелуі.
Өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар-талапкерлер болып табылады.
Талап қоюшының талабына сәйкес сотта жауапқа тартылатын тұлға жауапкер болып табылады.
Азаматтық іс жүргізуде мемлекетте бір тарап болуы мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері АІЖК 47,49-баптарында қарастырылған. Іске қатысушы тұлғалар іс материалдарымен танысуға, олардан көшірмелер түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдемелер табыстауға, сұрақтар қоюға, өтінім жасауға, түсініктемелер беруге, сот жарыссөздеріне қатысуға, хаттамамен танысуға, оған ескертпелер келтіруге, сот актілеріне шағымдануға т.б. әрекеттер жасауға құқылы [1].
Одан басқа талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талаптың мөлшерін ұлғайтуға немесе азайтуға, талаптан бас тартуға құқылы.
Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл туралы қолхат жазып беруі тиіс. Тараптар істі бітімгершілікпен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және сотпен бекітіледі.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға міндетті.
Азаматтық процесте бірнеше талапкер және бірнеше жауапкер бірге бір мезгілде іске қатысуы мүмкін. Мұндай қатысу іс жүргізуде тең қатысу деп аталады.
Тең қатысу АІЖК 50- бабында қарастырылған.
Тең қатысудың мақсаты:
а) Сот процесін жылдамдату және жеңілдету.
б)Сот пен тараптардың жұмысын оңайлату (дәлелдемелерді шоғырландыру)
в) Сот шығындарын азайту.
Тең қатысу мынандай екі жағдайда пайда болады:
а) Даудың пәні жалпы құқыққа немесе міндетке негізделсе (мыс:мұрагерлік құқық, міндеттемелік құқыққа жауапкершілік)
б) Талап бір негізден туындаса (мыс:бірнеше тұлғаның бірігіп залал келтіруі)
Тең қатысу активті, пассивті және аралас болып үшке бөлінеді.
а) Бірнеше талапкердің бір жауапкерге қарсы талап қоюы активті қатысу деп аталады.
б) Бір талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қойса пассивті қатысу болып табылады.
в) Біренше талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қоятын болса бұл аралас қатысу деп аталады.
Тең қатысу - міндетті не факультетті болуы мүмкін.
Міндетті қатысуда сот тең қатысушылардың барлығын іске қатысуға мңндеттейді.[2]
Факультативті қатысу-бірнеше қатысушының бірыңғай талабын өзара бір қатысушыға тапсыру мүмкіндігі. Істі жүргізуді тапсыру сенімхат арқылы немесе ауызша жүргізіледі. Талап қоюшылардың немесе жауапкерлердің әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады.
Тиісті емес жауапкедің түсінігі, оны ауыстыру шарттары, тәртібі, салдары.
Заңсыз немесе негізгіз жауапкер ретінде іске тартылған тұлға - тиісті емес жауапкер деп аталынады. Сот істі дайындау үстінде немесе бірінші сатыдағы сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес адамға талап қойылып отырғанын анықтаса, істі тоқтатпай талап қоюшының өтініші бойынша тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыра алады
Тиісті емес жауапкерді ауыстыру үшін талапкердің келісімі керек және ол сот ұйғарымымен рәсімделеді.
Егер тарапты ауыстыру сот талқылауы үстінде жүргізілсе, істі қарау кейінге қалдырылады.
Тарап ауыстырылғаннан кейін істі әзірлеу және қарау басынанан жүргізіледі. Егер тиісті емес жауапкерді ауыстыруға талапкер келісімін бермесе іс қойылған талап бойынша қаралады ( 51- бабтың 2 -тармағы ) және шешім шығарылады.
Іс жүргізу құқық мирасқорлығы. Құқық мирасқорының процеске кіру тәртібі және оның құқықтық жағдайы.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 54- бабының 1- тармағы бойынша даулы немесе шешіммен белгіленген құқық қатынастарынан тараптардың біреуі шығып қалған жағдайларда (азаматтың қайтыс болуы, заңды тұлғаның таратылуы т.б) сот ол тарапты оның құқық мирасқорымен ауыстырады[7]

1.2. Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттері

Iске қатысушы тұлғалардың iс материалдарымен танысуға, олардан үзiндiлер жазып алуға және көшiрмелер түсiруге; қарсылықтарын мәлiмдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға; iске қатысушы басқа адамдарға, куәлерге, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға; өтiнiш жасауға, соның iшiнде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтiнiш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсiнiктемелер беруге; сот процесi барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдерiн келтiруге; iске қатысушы басқа тұлғалардың өтiнiштерi мен дәлелдерiне қарсылық бiлдiруге; сот жарыссөздерiне қатысуға; сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге; соттың шешiмi мен ұйғарымына шағымдануға; азаматтық сот iсiн жүргiзу туралы заңдарда берiлген басқа да iс жүргiзу құқықтарын пайдалануға құқығы бар. Олар өздерiне берiлген барлық iс жүргiзу құқықтарын адал пайдалануға тиiс.
Iске қатысушы адамдар, орындалмауы азаматтық сот iсiн жүргiзу туралы заңдарда көзделген салдарларды туғызатын жағдайда, өздерiнiң iс жүргiзу мiндеттерiн атқарады. Талап қоюшы мен жауапкер азаматтық процесте тараптар болып табылады. Өз мүдделерiн немесе талап қойылған мүдделердi көздеп талап қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар талап қоюшылар болып табылады. Өздерiне қуыным талабы қойылған азаматтар мен заңды тұлғалар жауапкерлер болып табылады.
Заңда көзделген жағдайларда заңды тұлғалар болып табылмайтын ұйымдар да тараптар болуы мүмкiн. Басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн сотқа жүгiнуге заң бойынша құқығы бар адамдардың өтiнiшi бойынша мүдделерi қозғалып iс басталған адамға сот пайда болған процесс туралы хабарлайды және ол адам сотқа талап қоюшы ретiнде қатысады.
Азаматтық процесте мемлекет бiр тарап болуы мүмкiн. Тараптар iс жүргiзу құқықтарын тең пайдаланады және бiрдей iс жүргiзу мiндетiн мойынына алады. ҚР АІЖК-і 48-бабының 5-бөлігіне сәйкес: тараптар іс жүргізу құқықтарын тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу міндетін мойнына алады деген.Тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн (жүктердi тасымалдау шартын мысалға келтiре отырып) қарастырайық. Жүктердi тасымалдау шартын орындау кезiнде тасымалдаушы тиiстi жүктi тасымалдау үшiн жарамды күйдегi көлiк құралын беруге мiндеттi. Яғни, тасымалдаушы қандай да бiр жағдайда, қажеттi көлiк құралының түрiн өзi анықтайды. Ол жүк пен қыл-қыбырдың қалдықтарынан таза, реквизиттерi алынған күйiнде, қажет болған жағдайларда жуылған, дезинфекцияланған күйiнде бередi. Жүк жөнелтушi жүктi жөнелтпеуге (тасымалдауға) бiрқатар талаптарды сақтай отырып бередi. Олардың бiр бөлiгi жалпы сипатқа ие және тасымалдаудың барлық жағдайларында қолданылады. Жалпы талаптар жүктiң саны мен атауына, оның салмағын, салатын ыдысы мен буып түюiн анықтауға таралады.
Сондай-ақ олар маркировка мен бағалығын хабарлауға қатысты. Арнайы талаптар тасымалдауға қабылданатын жүктiң ерекше сипатымен немесе қайсыбiр талаптар қойылатын көлiк түрiне байланысты. Мәселен, жарылған, тез жанатын, радиактивтi, улы және басқа да қауiптi жүктердi жөнелтетiн және алатын жүк жөнелтушiлер мен жүк алушылар және темiр жолдар, олардың қауiпсiз тасымалданатына кепiл болуға, бұл жүктердi тасымалдау кезiнде авариялық жағдайлар мен олардың салдарын, олар пайда болған жағдайда, жоюға қажет құралдар мен мобильдi бөлiмшелердi иеленуге мiндеттi.[7]
Қазақстанда темiр жолмен тасымалдау кеңiнен қолданылатындықтан оларға қатысты жүктердi тасымалдауға беру мен қабылдау кезiнде туындайтын тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн қарастырып өтейiк.Тасымалдаушы жүк жөнелтушiнi көлiк құралының дайын екендiгi туралы алдын ала ескертедi. Мысалы, жүк жөнелтушiнiң құралдарымен тиеу үшiн вагондар мен контейнерлердiң берiлу уақыты туралы станция жұмысшысы жүк жөнелтушiнi вагондар берiлгенге дейiн екi сағаттан кем емес мерзiмде хабарландыруға тиiс.
Мұнай жүктерiн құятын мұнай битумы үшiн цистерналар мен бункерлiк жартылай вагондарды дайындау жол есебiнен шарт бойынша темiр жолмен немесе жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылады, ал мамандандырылған (жалпы тармақтағы парк цистерналарынан басқа) жалға алынған, өз цистерналарын - жүк жөнелтушiнiң өзi дайындайды.
Жылжымалы составтың жарамдылығын анықтау және коммерциялық мағынада тиiстi жүктi тасымалдауға дайындауды жүзеге асыру:
- вагондар - жүк жөнелтушiмен, егер тиеу оның немесе темiр жолдың құралдарымен жүзеге асырылса, егер тиеу темiр жолдың құралдарымен жүзеге асырылса;
- контейнерлер, цистерналар мен бункерлiк жартылай вагондар - жүк жөнелтушiмен. Темiр жол кiрiс жолға тиелген вагондарды өткiзу кезiнде жүктердiң белгiлi бiр түрiн тиеуге олардың техникалық жарамдылығын қосарланған операциялар тәртiбiмен анықтайды.
Жүктердi вагондар мен автомобильдерге тиеу, сондай-ақ, оларды одан түсiру мыналармен жүзеге асырылады: а) жалпы пайдаланыс орындарында темiр жолмен, жүктердi тиегенi мен түсiргенi үшiн темiр жол жүк жөнелтушiден, жүк алушыдан ер-кiн тарифтер бойынша алым алады; б) жалпы пайдаланыстағы емес орындарда жүк жөнелтушi мен жүк алушымен сондай-ақ, жалпы пайдаланыстан, орындарда қауiптi және тез бұзылатын заттарды, iшкi жануар өнiмдерiн, ауыр (бiр орында 0,5 тоннадан артық) және габариттi емес жүктердi. Құю үйiндi және төгу арқылы мамандандырылған жылжымалы составпен тасымалданатын жүктердi және жүк жөнелтушi мен жүк алушылардың жолсерiктерiнен жөнелтiлетiн жүктердi де. Осылайша, аталған жүктердiң түрлерiн дұрыс тиеумен байланысты тәуекел қауiптерi тiкелей жүк жөнелтушiлер мен жүк алушыларға жүктеледi.
Жүктердi тиеу, бекiту мен тасымалдау үшiн қажет құрылғылар мен материалдарды жүк жөнелтушi беруге тиiс.Жекелеген тасымалдау құрылғылар (нан және көкөнiс қалқандары) және буып-түю құралдары (тұғырықтар, арқандар, қысқыштар) шарттық жағдайларда, тиiстi алымдарды ала отырып, темiр жолмен де берiлуi мүмкiн. Бұл құрылғылар мен материалдарды тиеу кезiнде орнату мен түсiру кезiнде алу, тиеу мен түсiру кiмнiң құралдарымен жүзеге асырылатынына қарай, жүк жөнелтушiмен, жүк алушымен немесе темiр жолмен жүзеге асырылады. Орнатылған қондырғылар туралы жүк жөнелтушi жүкқағазда көрсетедi, бұл кейiн (дау туындаған жағдайларда) жүк жөнелтушi тараптың тиеу бойынша өз мiндеттемелерiнiң тиiстi түрде орындау дәрежесiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Қондырғылардың техникалық жай күйi үшiн жауапкершiлiк (темiр жолмен берiлгендерiнен басқа) жүк жөнелтушiлерге жүктеледi.
Механизацияланған және механизацияланбаған әдiстермен жүзеге асатын тиеу белгiленген мерзiмдерде аяқталуға тиiс. Бұл мерзiмдерден асып кеткен жағдайда тиеу мiндетi жүктелген тарап мерзiмдi өткiзiп алғаны үшiн жауапты болады.
Жоғарыда айтылғандай, жүтердi тасымалдау контейнерлермен де жүзеге асырылады. Жүктердi тасымалдау үшiн стандарттар талаптарына сай келетiн және темiр жолдарға, соның iшiнде шетелдiк кәсiпорындарға, ұйымдарға, теңiз және өзен кеме шаруашылықтарына, порттарға тиесiлi контейнерлер қолданылады. Контейнерлерде тасымалдауға тиым салынатын жүктердiң тiзiмi жүктердi тасымалдау ережелерiмен белгiленедi.
Контейнерлер әмбебап және арнайы болып бөлiнедi. Әмбебап контейнерлерде әртүрлi жүктердi тасымалдауға болады. Бiрақ, оларда сасық иiстi жүктердi және контейнердiң қабырғалары мен еденiн, сондай-ақ қара және түстi металдардың жаңқасы мен сынықтарын қатты ластайтын жүктердi тасымалдауға тыйым салынады. Тасымалдауға берiлетiн жеке жүк орындарының салмағы 120 кг-нан аспауға тиiс. Бұл шектеу үй заттарына таралмайды. Арнайы контейнерлер тасымал кезiнде ерекше жағдайларды талап ететiн өнеркәсiптiк және азық-түлiктiк жүктердiң белгiлi бiр түрлерiн (мысалы, черепица, әйнек, қауiптi жүктер және т.б.) тасымалдауға арналады. Жүктердi тасымалдау шартының тараптары (ең алдымен, жүк жөнелтушi, өйткенi контейнерлерге тиеу соның күшiмен жүзеге асырылады) контейнерлердiң неге арналғандығын ескеруге тиiс.
Жүктердi тасымалдауға беру кезiнде темiр жол құжатының қосымшасында транспорт, стандарт немесе өлшеу жолы бойынша олардың салмағы анықталуға тиiс. Салмақты есептеу жолымен, шартты түрде және жылжымалы составтың толық сыюына дейiн тиеу оның жол берiлетiн жүк көтерiмдiлiгiнен асып кетуiне алып келмейтiн жүктердi өлшеу бойынша анықтауға жол бередi. Тиеу жалпы пайдаланыс орындарында жүзеге асырылған кезде темiр жол жүктiң салмағын анықтайды. Тиеу жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылатын барлық жағдайларда жүктiң салмағын сол анықтайды. Тиеудi кiм жүзеге асырғанына қарамастан жүктiң салмағын трафарет, стандарт бойынша, есептеу жолымен, өлшеу бойынша немесе шартты түрде анықтау жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылады.
Тиеу аяқталғаннан кейiн вагондар мен контейнерлерге темiр жолдың пломбаларымен, егер жүк темiр жолмен тиелген болса, мөр басылуға тиiс. Егер жүк жүк жөнелтушiмен, портпен, кеме-жаймен тиелген болса, онда вагонға (контейнерге) жүк жөнелтушiнiң, порттың немесе кеме жайдың пломбасымен мөр қойылады. Кейбiр жүктердi пломбасы, соның iшiнде ақтара тиеу, үйiндi түрiнде тасымалданатындарын, тасымалдауға жол берiледi.
Пломбылау жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылатынына қарамастан, жүк жөнелтушiлердi (жүк алушыларды) пломбылармен пломбылау қысқыштарымен бекiту құрылғыларымен, оларды шешу құрылғыларымен, плашкалармен, вагондар мен контей-нерлердi пломбылау үшiн сым темiрлермен жабдықтауды ақы үшiн темiр жол жүзеге асырады.[5]
Жүк жөнелтушi жүктi тасымалдауға ұсынған кезде тасымалдаушыға жүктердiң әр жөнелтiлуiне темiр жол жүкқұжатынын, ал Қазақстан Республикасының заңнамасымен көзделген қажет жағдайларда өзге де құжаттарды (сертификат, лицензия, мал дәрiгерлiк куәлiк, кеден декларациясы) беруге тиiс.
Жүк жөнелтушi немесе оның атынан әрекет ететiн тұлға жүкқұжатқа енгiзiлген мәлiметтердiң дұрыстығы үшiн, сонымен қатар, өздерi жүкқұжатта көрсеткен мәлiметтердiң қателiгi, нақты болмауы немесе толық болмауының барлық салдары үшiн жауапты болады. Темiр жол бұл мәлiметтердiң дұрыстығын тексеруге, сондай-ақ жүк жөнелтушi көрсеткен жүктiң салмағын таңдамалы өлшеу жолымен тексеруге құқылы.
Заңнамамен тасымалдаушы, жүкке қойылатын барлық талаптар сақталған кезде, жүктердi тасымалдауға қабылдаудан бас тартуға құқылы болатын негiздердiң түпкiлiктi тiзiмi белгiленген. Тасымалдау бұл кезде шарт тараптары үшiн объективтi себептер бойынша мүмкiн болмай қалады. Белгiлi бiр бағыттар бойынша жөнелту үшiн жүктердi тиеуге ерекше жағдайларда темiр жол бағытының ұсынысы негiзiнде Көлiк және коммуникация ми-нистрiнiң нұсқауы бойынша тыйым салынуы мүмкiн. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiне хабарланады. Стихиялық сипаттағы құбылыстар, апаттар, авариялар, көлiк коммуникацияларын қасақана қоршап тастау орын алғанда, сондай-ақ, карантин жарияланғанда жүктердi тиеу темiр жол бастығының ұйғарымымен уақытша шектелуi немесе тоқтатылуы мүмкiн. Бұл туралы Көлiк және коммуникация министрi хабарландырылады, ол тиеу және темiр жолдардың белгiлi бiр учаскелерiнде поездардың қозғалысы шектелетiн немесе тоқтатылатын мерзiмдi белгiлейдi. Аталған мерзiм темiр жолдардың барлық бастықтарына хабарландырылады. Мұндай жағдайлардың орын алуы тасымалдаушыны тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындалмағаны немесе тиiстi түрде орындалмағаны үшiн жауапкершiлiктен босатуға негiз болып табылады. Тиеуге тиым салумен немесе оны шектеумен байланысты аяқталмай қалған тиеу келесi кезеңдерде жүзеге асырылады.[6]
Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтарын: жалпы және арнайы деп бөліп қарастырса болады. Жалпы - бұл тараптардан басқа да іске қатысушы тұлғаларға тән құқықтар: іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге, қарслықтарын мәлімдеуге, дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға және т.б. (ҚР АІЖК-нің 47-бабы). Арнайы - ҚР АІЖК-нің 32, 49, 50, 156, 158 және т.б. баптарында көзделген. Мысалы, талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Жауапкер талап қоюды толық не жартылай тануға, немесе талаптан бас тартуға құқылы.
Тараптардың азаматтық іс жүргізу міндеттерін: жалпы және арнайы деп бөлініп қарастрса болады. Жалпы - тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға,сот отырысындағы тәртіпті сақтау, сотта төрағалық етушінің қаулыларына бағынуға тиіс. Арнайы - ол азаматтық іс жүргізудің сатыларына және нақты іс жүргізу әрекеттердің мінезіне байланысты. Осылай, талап қоюшы сотқа өзі ұсынған талап арыында міндетті түрде заңда көрсетілген мәліметтер бар болу керек (ҚР АІЖК-нің 150-бабы); әр тарап (талап қоюшы мен жауапкер) өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс (ҚР АІЖК-нің 65-бабы).[2. 7]

Тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы
1. Азаматтық сот iсiн жүргiзу тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы негiзiнде жүзеге асырылады. Тараптар бiрдей iс жүргiзу құқықтарын пайдаланады және бiрдей iс жүргiзу мiндеттерiн көтередi.
2. Тараптар азаматтық сот iсiн жүргiзу барысында өз айқындамасын таңдап алады, оны қорғау әдiсi мен амалдарын дербес және соттан, басқа органдар мен адамдардан тәуелсiз түрде таңдап алады. Сот iстiң нақты мән-жайын анықтау мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған, алайда тараптың дәлелдi өтiнiшi бойынша оған осы Кодексте көзделген тәртiппен қажеттi материалдарды алуға жәрдемдеседi.
3. Iстi қараушы сот объективтiлiктi және әдiлдiктi сақтай отырып, iстiң мән-жайын толық және объективтi зерттеуге тараптардың құқықтарын iске асыруы үшiн қажеттi жағдайлар жасайды, iске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiредi, iс жүргiзу әрекеттерiн жасаудың немесе жасамаудың салдары туралы ескертедi және осы Кодексте көзделген жағдайларда олардың өз құқықтарын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.