Емхана
КІРІСПЕ 3
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ҚҰРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары 5
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы 6
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері 10
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама 13
2 ҚОСЫМША ҚҰРЫЛҒАН ОРТА 21
2.1 Тіл алфавиті 21
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар 23
3 ЕМХАНАНЫҢ ТІРКЕУ ОРНЫ ПРОГРАММАСЫНЫҢ ЖҰМЫСЫН СИПАТТАУ 47
3.1 Программаның жалпы түрі 47
3.2 Программамен жұмыс жасау 50
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 54
ҚОСЫМША 56
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ҚҰРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары 5
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы 6
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері 10
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама 13
2 ҚОСЫМША ҚҰРЫЛҒАН ОРТА 21
2.1 Тіл алфавиті 21
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар 23
3 ЕМХАНАНЫҢ ТІРКЕУ ОРНЫ ПРОГРАММАСЫНЫҢ ЖҰМЫСЫН СИПАТТАУ 47
3.1 Программаның жалпы түрі 47
3.2 Программамен жұмыс жасау 50
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 54
ҚОСЫМША 56
КІРІСПЕ
Менің дипломдық жұмысым емхананың тіркеу орнында отыратын қызметкердің жұмысын жеңілдетуге арналған. Жұмысты жасау үшін алдымен емхананың тіркеу орынының жұмысымен толық танысып өттім. Мұндағы жалпы қарасытылатын мәселелер мынадай:
• Клиентке дәрігерлер туралы ақпарат беру – оның телефон номері, жұмыс жасау күндері және бөлмесінің номері;
• Клиентті тіркеуге алу;
• Клиентті кезекке қою.
Осы және басқа да жұмыстар менің дипломдық жобамның программасында қарастырылған.
Көптеген жылдар бойы алгоритмге деген қызығушылық өсу үстінде .Ол ғылыми зертеулерде, техникада, эконмикада және т.с.с. көптеген салаларда есептеуіш машиналарда қолданумен байланысты. Бұл есептеуіш машиналары берілген алгоритмдерге сәйкес оның кейбір өлшемдерінің құрылымен дәл орындайды.
Бұл мүмкіндіктің тартымды болу себебі, айтып кеткен зертеулер көлеміндегі зерттелінетін процестер көп жағдайда математикалық функция, теңдеулер жүйесі, теңсіздіктер көмегімен сипатталады және осы зерттелінетін процестердің нақты мәліметтерін алу үшін математикалық объектіде кейбір іс - әрекеттер жасау қажет.
Адамға тек, керекті түрлендірулер мен есептеулердің алгоритмдерін сипаттаса болғаны, қалғанын есептеуіш машинасы өзі орындайды. Есептеуіш машиналары тек сандық алгоритмдерді орындайды деп ойламау керек. Сонымен қатар бұл машиналар алгебралық формулалар, текстер және т.б. символдарының нәтижелерін түрлендіре алады.
Алгоритмнің жазу ережесін есептеуіш машинада орындау өте қатал болып табылады – автомат адам үшін ештеңе алдын ала ойлай алмайды. Алгоритмнің ереже түріндегі жиынтығы бағдарламамалау тілі деп аталады. Ал бағдарламамалаудың кейбір тілінде жазылған әрбір алгоритм бағдарламама деп аталады.
Зерттелінетін процестің немесе объектіні ақпараттық моделіне сәйкес құрылған және ақпаратты электронды есептеуіш машинада өңдеу алгоритмін жазу үшін арнаулы бағдарламамалау жүйелері қолданылады.
Алгоритм - орындаушыға қойылған тапсырманы шешу үшін берілген ережелер тізбегі (ағылшын тілінен аударғанда Algorythm). Алгоритм негізінд ІХғасырдағы шығыстың ұлы математигі Әл-Хорезмидің есімі жатыр.
Алгоритмнің негізгі қасиеттеріне тоқталайық:
Алгоритмнің дискреттілігі. Бұл қасиет алгоритм түрінде жазылған есеп шешімі жеке жәй командаларға бөлініп орындалу ретіне қарай орналасқанын көрсетеді.
Алгоритмнің анықтылығыю Бұл қасиет алгоритмнің әр командасы орындаушыға түсінікті болуы және мәнсіз орындалмауы керектігін көрсетеді.
Алгоритмнің нәтижелігі. Бұл қасиет алгоритмнің ақырлы адам санынан кейін нәтиже алатынын көрсетеді.
Алгоритмнің жалпылығы. Бұл қасиет есепті шешуге арналған алгоритмнің осы типтес есептердің барлық мүмкін мәндері үшін орындалатынын көрсетеді.
Алгоритм адамға түсінікті түрде беріледі. Ең кең тараған түрлері: сөздік, кестелік және блок – схемалық (құрылымдық схема).
Менің дипломдық жұмысым емхананың тіркеу орнында отыратын қызметкердің жұмысын жеңілдетуге арналған. Жұмысты жасау үшін алдымен емхананың тіркеу орынының жұмысымен толық танысып өттім. Мұндағы жалпы қарасытылатын мәселелер мынадай:
• Клиентке дәрігерлер туралы ақпарат беру – оның телефон номері, жұмыс жасау күндері және бөлмесінің номері;
• Клиентті тіркеуге алу;
• Клиентті кезекке қою.
Осы және басқа да жұмыстар менің дипломдық жобамның программасында қарастырылған.
Көптеген жылдар бойы алгоритмге деген қызығушылық өсу үстінде .Ол ғылыми зертеулерде, техникада, эконмикада және т.с.с. көптеген салаларда есептеуіш машиналарда қолданумен байланысты. Бұл есептеуіш машиналары берілген алгоритмдерге сәйкес оның кейбір өлшемдерінің құрылымен дәл орындайды.
Бұл мүмкіндіктің тартымды болу себебі, айтып кеткен зертеулер көлеміндегі зерттелінетін процестер көп жағдайда математикалық функция, теңдеулер жүйесі, теңсіздіктер көмегімен сипатталады және осы зерттелінетін процестердің нақты мәліметтерін алу үшін математикалық объектіде кейбір іс - әрекеттер жасау қажет.
Адамға тек, керекті түрлендірулер мен есептеулердің алгоритмдерін сипаттаса болғаны, қалғанын есептеуіш машинасы өзі орындайды. Есептеуіш машиналары тек сандық алгоритмдерді орындайды деп ойламау керек. Сонымен қатар бұл машиналар алгебралық формулалар, текстер және т.б. символдарының нәтижелерін түрлендіре алады.
Алгоритмнің жазу ережесін есептеуіш машинада орындау өте қатал болып табылады – автомат адам үшін ештеңе алдын ала ойлай алмайды. Алгоритмнің ереже түріндегі жиынтығы бағдарламамалау тілі деп аталады. Ал бағдарламамалаудың кейбір тілінде жазылған әрбір алгоритм бағдарламама деп аталады.
Зерттелінетін процестің немесе объектіні ақпараттық моделіне сәйкес құрылған және ақпаратты электронды есептеуіш машинада өңдеу алгоритмін жазу үшін арнаулы бағдарламамалау жүйелері қолданылады.
Алгоритм - орындаушыға қойылған тапсырманы шешу үшін берілген ережелер тізбегі (ағылшын тілінен аударғанда Algorythm). Алгоритм негізінд ІХғасырдағы шығыстың ұлы математигі Әл-Хорезмидің есімі жатыр.
Алгоритмнің негізгі қасиеттеріне тоқталайық:
Алгоритмнің дискреттілігі. Бұл қасиет алгоритм түрінде жазылған есеп шешімі жеке жәй командаларға бөлініп орындалу ретіне қарай орналасқанын көрсетеді.
Алгоритмнің анықтылығыю Бұл қасиет алгоритмнің әр командасы орындаушыға түсінікті болуы және мәнсіз орындалмауы керектігін көрсетеді.
Алгоритмнің нәтижелігі. Бұл қасиет алгоритмнің ақырлы адам санынан кейін нәтиже алатынын көрсетеді.
Алгоритмнің жалпылығы. Бұл қасиет есепті шешуге арналған алгоритмнің осы типтес есептердің барлық мүмкін мәндері үшін орындалатынын көрсетеді.
Алгоритм адамға түсінікті түрде беріледі. Ең кең тараған түрлері: сөздік, кестелік және блок – схемалық (құрылымдық схема).
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Алексеев А.П. Информатика 2002. - М.: СОЛОН-Р, 2002.
2. Биллиг В.А. VBA в Office 2000. Офисное программирование. М.:издательско-торговый дом «Русская Редакция», 1999Г
3. Гук М. Аппаратные средства РС. - СПб: Питер, 1999.
4. Денисов А. Microsoft Internet Explorer 5. - СПб: Питер, 1999.
5. Информатика. Базовый курс. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2001.
6. Информатика: Учеб.пособие для студ.пед.вузов / А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.Е.К.Хеннера. – 2-е изд., стер. - М.: Издательский центр «Академия», 2003.
7. Информатика для юристов и экономистов. Учебник для вузов. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2001.
8. Йодан Э. Структурное программирование и конструирование программ. - М.: - Мир, 1979.
9. Макарова Н.В. Информатика: Учебник – М.: Финансы и статистика, 1999
10. Microsoft Office 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
11. Microsoft Access 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
12. Microsoft Excel 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
13. Microsoft Word 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
14. Новейший самоучитель работы на компьютере. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2000.
15. Основы современных компьютерных технологий. Под ред. Хомоненко А.Д. - СПб: Корона-принт, 1998.
16. Острейковский В.А. Информатика. - Обнинск: ОТАЭ, 2001.
17. Реселман Б. Использование Visual Basic 5: Пер. с англ. - К.; М.; СПб., Изд. дом "Вильямс", 1999
18. Рудометов Е. Аппаратные средства и мультимедиа: справочник. Изд. 2-е. - СПб: Питер, 1999.
19. Б.Бөрібаев. Информатика және компьютер. Алматы, 1995ж.
20. Г.Григас. Бағдарламалау негіздері. Москва, 1987.
21. А.И.Гусева. Тurbo Раsсаl 7.0-де бағдарламалау. Москва, 1996 ж.
22. 4.Ж.Динисламов. Turbo Pascal тілі ортасында бағдарламалау, 2002 ж.
23. О.Камардинов. Есептеуіш техника және бағдарламалау. Алматы, 1997ж.
24. В.Б. Попов. Turbo Pascal, оқушылар үшін. Москва, 2001 ж.
25. Қ.Сарыбасов. Бағдарламалау курсы. Алматы, "Мектеп" 1989ж.
26. В.В.Фаронов. Turbo Pascal. Москва, 1999ж.
27. В.Э.Фигурнов. IBM PC пайдаланушылар үшін. Москва, 1996ж.
1. Алексеев А.П. Информатика 2002. - М.: СОЛОН-Р, 2002.
2. Биллиг В.А. VBA в Office 2000. Офисное программирование. М.:издательско-торговый дом «Русская Редакция», 1999Г
3. Гук М. Аппаратные средства РС. - СПб: Питер, 1999.
4. Денисов А. Microsoft Internet Explorer 5. - СПб: Питер, 1999.
5. Информатика. Базовый курс. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2001.
6. Информатика: Учеб.пособие для студ.пед.вузов / А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.Е.К.Хеннера. – 2-е изд., стер. - М.: Издательский центр «Академия», 2003.
7. Информатика для юристов и экономистов. Учебник для вузов. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2001.
8. Йодан Э. Структурное программирование и конструирование программ. - М.: - Мир, 1979.
9. Макарова Н.В. Информатика: Учебник – М.: Финансы и статистика, 1999
10. Microsoft Office 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
11. Microsoft Access 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
12. Microsoft Excel 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
13. Microsoft Word 2000: справочник. Под ред. Ю.Колесникова. - СПб: Питер, 2000.
14. Новейший самоучитель работы на компьютере. Под ред. Симоновича С.В. - СПб: Питер, 2000.
15. Основы современных компьютерных технологий. Под ред. Хомоненко А.Д. - СПб: Корона-принт, 1998.
16. Острейковский В.А. Информатика. - Обнинск: ОТАЭ, 2001.
17. Реселман Б. Использование Visual Basic 5: Пер. с англ. - К.; М.; СПб., Изд. дом "Вильямс", 1999
18. Рудометов Е. Аппаратные средства и мультимедиа: справочник. Изд. 2-е. - СПб: Питер, 1999.
19. Б.Бөрібаев. Информатика және компьютер. Алматы, 1995ж.
20. Г.Григас. Бағдарламалау негіздері. Москва, 1987.
21. А.И.Гусева. Тurbo Раsсаl 7.0-де бағдарламалау. Москва, 1996 ж.
22. 4.Ж.Динисламов. Turbo Pascal тілі ортасында бағдарламалау, 2002 ж.
23. О.Камардинов. Есептеуіш техника және бағдарламалау. Алматы, 1997ж.
24. В.Б. Попов. Turbo Pascal, оқушылар үшін. Москва, 2001 ж.
25. Қ.Сарыбасов. Бағдарламалау курсы. Алматы, "Мектеп" 1989ж.
26. В.В.Фаронов. Turbo Pascal. Москва, 1999ж.
27. В.Э.Фигурнов. IBM PC пайдаланушылар үшін. Москва, 1996ж.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ақпараттық жүйені құру негіздері 5
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары 5
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы 6
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері 10
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама 13
2 қосымша құрылған орта 21
2.1 Тіл алфавиті 21
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар 23
3 емХананың тіркеу орны программасының жұмысын сипаттау 47
3.1 Программаның жалпы түрі 47
3.2 Программамен жұмыс жасау 50
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер 54
қосымша 56
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысым емхананың тіркеу орнында отыратын қызметкердің
жұмысын жеңілдетуге арналған. Жұмысты жасау үшін алдымен емхананың тіркеу
орынының жұмысымен толық танысып өттім. Мұндағы жалпы қарасытылатын
мәселелер мынадай:
• Клиентке дәрігерлер туралы ақпарат беру – оның телефон номері,
жұмыс жасау күндері және бөлмесінің номері;
• Клиентті тіркеуге алу;
• Клиентті кезекке қою.
Осы және басқа да жұмыстар менің дипломдық жобамның программасында
қарастырылған.
Көптеген жылдар бойы алгоритмге деген қызығушылық өсу үстінде .Ол
ғылыми зертеулерде, техникада, эконмикада және т.с.с. көптеген салаларда
есептеуіш машиналарда қолданумен байланысты. Бұл есептеуіш машиналары
берілген алгоритмдерге сәйкес оның кейбір өлшемдерінің құрылымен дәл
орындайды.
Бұл мүмкіндіктің тартымды болу себебі, айтып кеткен зертеулер
көлеміндегі зерттелінетін процестер көп жағдайда математикалық функция,
теңдеулер жүйесі, теңсіздіктер көмегімен сипатталады және осы зерттелінетін
процестердің нақты мәліметтерін алу үшін математикалық объектіде кейбір іс
- әрекеттер жасау қажет.
Адамға тек, керекті түрлендірулер мен есептеулердің алгоритмдерін
сипаттаса болғаны, қалғанын есептеуіш машинасы өзі орындайды. Есептеуіш
машиналары тек сандық алгоритмдерді орындайды деп ойламау керек. Сонымен
қатар бұл машиналар алгебралық формулалар, текстер және т.б. символдарының
нәтижелерін түрлендіре алады.
Алгоритмнің жазу ережесін есептеуіш машинада орындау өте қатал болып
табылады – автомат адам үшін ештеңе алдын ала ойлай алмайды. Алгоритмнің
ереже түріндегі жиынтығы бағдарламамалау тілі деп аталады. Ал
бағдарламамалаудың кейбір тілінде жазылған әрбір алгоритм бағдарламама деп
аталады.
Зерттелінетін процестің немесе объектіні ақпараттық моделіне сәйкес
құрылған және ақпаратты электронды есептеуіш машинада өңдеу алгоритмін жазу
үшін арнаулы бағдарламамалау жүйелері қолданылады.
Алгоритм - орындаушыға қойылған тапсырманы шешу үшін берілген ережелер
тізбегі (ағылшын тілінен аударғанда Algorythm). Алгоритм негізінд
ІХғасырдағы шығыстың ұлы математигі Әл-Хорезмидің есімі жатыр.
Алгоритмнің негізгі қасиеттеріне тоқталайық:
Алгоритмнің дискреттілігі. Бұл қасиет алгоритм түрінде жазылған есеп
шешімі жеке жәй командаларға бөлініп орындалу ретіне қарай орналасқанын
көрсетеді.
Алгоритмнің анықтылығыю Бұл қасиет алгоритмнің әр командасы
орындаушыға түсінікті болуы және мәнсіз орындалмауы керектігін көрсетеді.
Алгоритмнің нәтижелігі. Бұл қасиет алгоритмнің ақырлы адам санынан
кейін нәтиже алатынын көрсетеді.
Алгоритмнің жалпылығы. Бұл қасиет есепті шешуге арналған алгоритмнің
осы типтес есептердің барлық мүмкін мәндері үшін орындалатынын көрсетеді.
Алгоритм адамға түсінікті түрде беріледі. Ең кең тараған түрлері:
сөздік, кестелік және блок – схемалық (құрылымдық схема).
1 Ақпараттық жүйені құру негіздері
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары
Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизмінің
қабылданды – түсінікті – бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Ақпарат – латынның informatio деген сөзінен шыққан, яғни істің
жай – күйі немесе біреудің іс - әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме
немесе қандайда бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.
Жүйе түсінігі кең таралған және көптеген мағыналарға ие болады.
Көбінесе, ол техникалық құрал ретінде және бағдарламаға сәйкес қолданылады.
Жүйе деп – компьютердің ақпараттық бөлігін айтады. Жүйе болып сонымен
қатар, көптеген қосымша тапсырмалардың нақты шешімі саналады, ол
құжаттарды толықтыратын негіз және басқару жүйесі болып табылады.
Жүйе ұғымына ақпараттық деген ұғымды енгізу оның мақсатын және
қызметін туындатады. Ақпараттық жүйе тапсырманы шешудегі қажетті
жағдайларды: топтастыруды, сақтауды, қайта өңдеуді, іздеуді, ақпаратты
беруді қамтамасыз етеді. Олар мәселені талдауға және жаңа өнім тудыруға
көмектеседі.
Ақпараттық жүйе – заттармен өзара байланысты, белгілі бір мақсатқа
бағытталған ақпараттарды сақтау, қайта өңдеу және оларды беру. Ақпараттық
жүйе туралы қазіргі түсінік, оны басты техникалық құрал ретінде қолдану,
яғни компьютердегі ақпаратты өңдеу болып табылады.
Міндетті түрде компьютер мен ақпараттық жүйе арасындағы айырмашылықты
ажырата білу керек. Компьютер арнайы бағдарламаға сәйкес заттармен
жабдықталған, ол ақпараттық жүйе үшін құрал немесе техникалық қор болып
есептеледі. Ақпараттық жүйе айқындаушысыз компьютермен өзара әрекетте бола
алмайды.
Ақпараттық жүйенің даму сатылары. Алғашқы ақпараттық жүйе 50 жылдары
пайда болды. Осы жылдары олар жалақының өнімі (кірісі) мен шығымын
есептеу үшін қолданылатын, яғни электромеханикалық бухгалтерлік есептеуіш
машинасы ретінде болды. Осыдан келіп қағаз құжаттарды дайындау уақыты мен
мүмкіндігі азайды.
60 жылдары ақпараттық жүйеге қарым – қатынас өзгере бастады. Одан
алынған ақпарат көптеген параметрлері бойынша кезеңдік өзгерістерге
ұшырады. Ол үшін басқару мекемелерінде компьютерлік жабдықталу қажет
болды, олар көптеген қызмет атқаруға қабілетті, яғни тек сандарды өңдеу
ғана емес, оларды санап бере алатын дәрежеде болды.
70 – 80 жылдары басында ақпараттық жүйе басқармалық бақылауда
болатын заттық сапа ретінде кең қолданылды, ол шешім қабылдау процесін
тездетуге мүмкіндік береді.
80 жылдар аяғында ақпараттық жүйе концепциясын қолдану тағы
өзгереді. Олар стратегиялық ақпарат көзі және кез-келген басқару
межесінде, кез-келген деңгейде қолданылды. Осы кезеңнің ақпараттық
жүйесі, яғни уақытында қажетті ақпаратты жеткізе алады,
басқармалық іс-әрекеттерінде жетістіктерге жетуіне мүмкіндік береді,
жаңа тауарларды тудырады, өзіне теңесетін серіктестерді табуға
көмектеседі, өнімді төменгі бағасына шығаруға мүмкіндік береді және
т.б.
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы
Ақпараттық жүйе құрылымы оның жеке бөліктерін құрастырушыларды
жүйеге бағыныңқылар деп атайды.
Жүйеге бағыныңқы – бұл жүйе бөлігі, белгілі бір белгіге
негізделген.
Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымы қолдану аймағынан тәуелсіз.
Бұл жағдайда классификацияның құрылымдық белгісімен қаралады, ал
жүйеге бағыныңқыларды қамтамасыз етушілер деп атайды. Мұндайда, кез-
келген ақпараттық жүйе құрылымы қамтамасыз етушілерді айтады.
Ақпаратпен қамсыздандыру. Ақпаратпен қамсыздандыру жүйе астында
өз кезегіндегі қалыптастыруда және нақты ақпаратты қабылдауға
бағытталған.
Ақпаратты қамсыздандыру - ақпаратты кодтау және классификациялау
жүйесіндегі жалғыз бірлік, ақпараттар ағынының сызбасы, басқарманың
реттелуі, сонымен бірге еш мәліметсіз құрылған әдістеме.
Ақпараттар ағынының сызбасы ақпарат қозғалысының бағытын және
көлемін айқындайды. Алғашқы ақпарат тараған жер және ақпарат
нәтижесін қолдану. Негізгі сызба құрылымының талдау есебі барлық
басқару жүйесімен өңделеді. Ақпараттар ағынының сызбасының құрылуы
ақпарат көлемін көрсетеді және оның детальдық талдауын қамтамасыз
етеді:
еселенетін және қолданбайтын ақпарат;
ақпараттың классификациясы.
Бұл жағдайда басқару деңгейінің ақпараттар қозғалысының өзара
қарым – қатынастарын қарастыру керек. Әрбір орындаушыға, тек ол
қолдана алатын ақпарат түсуі керек.
Еш мәліметсіз құрылған әдістеме олардың жобалануда ғана
теориялық негізде базаға енбейді. Концепцияны түсіну үшін әдістемеге
оның негізгі ұғымдарын екі нақты тәжірибелік сатымен түсіндіреміз:
Бірінші саты – фирманың барлық қызмет бөлімдерін тексеру:
ақпарат ағынының сызбасын құрастыру;
құжат айналым жүйесін қайта өңдеу;
ақпараттық объектіні анықтау және реквизит құрамын білу, яғни
олардың құрамы мен белгісін айқындайды.
Екінші саты – концептуальды ақпараттық – логикалық моделін
құрастыру, бірінші сатыдағы іс - әрекет аймағын тексеру. Бұл моделде
барлық объект пен реквизит арасындағы өзара байланысты
тұрақтандырады және белсенділігін арттырады. Ақпараттық – логикалық
модель қорының негізгі іргетасы болып табылады.
Ақпараттық қамсыздандыруға қажетті:
жүргізілетін жүйенің қызметі мен мақсатының анық, түсініктілігі;
ақпараттың пайда болған нүктесінен бастап оның (қозғалуы) таралуы
және оның қолданылуына дейінгі басқарылу деңгейі;
құжаттың кері жүйесінің шынайылығы;
кодтау және жүйелеу жүйесін қолдану;
ақпараттық – логикалық моделдегі әдістеменің туындауы
(ақпараттық өзара байланысының айқын көрінісі) ;
машиналық тасымалдаушының ақпараттар легін тудыруы, ол қазіргі
техникалық қамсыздандыруды қажет етеді.
Ақпараттық жүйедегі басқару құрылымының ролі. Кез-келген
басқарма үшін ақпараттық жүйенің келесідей тапсырмаларды шешуде
қолданылуы және туындауы:
Ақпараттық жүйенің құрылымы, оның функционалдық мақсатына
байланысты. Мысалы, коммерциялық фирмада - эффективті сауда–саттық;
мемлекеттік орындарда-әлеуметтік және экономикалық тапсырмаларды шешеді.
Ақпараттық жүйе адамдармен бақыланып отыру керек, олар арқылы
негізгі әлеуметтік және әдеп (этикалық) ережелеріне енгізіледі.
Нақты, сенімді өз кезегіндегі және жүйеленген ақпарат.
Ақпараттық жүйенің құрылуын үйдің құрылуымен салыстыруға болады.
Кірпіштер, шегелер, цемент және қажетті материалдар бірігеді. Оған
жоба құру керек, жер иелену, құрылыс және т.б. Яғни, үй салу
үшін қажеттіліктер бөлу керек. Ақпараттық жүйе басқарманың бөлігі
болып табылады, ал кез келген басқарманың кілттік элементі – құрылым
және басқару органы, біркелкі ережелер, негіздер, субмәдениет.
Құрылған ақпараттық жүйе басқарманы басқаруды құрылымын
талдаудан басталуы керек.
Басқарманы басқару құрылымы. Басқарма бөлімдерінің барлық
комбинациялық жұмысы әр түрлі деңгейдегі басқару органымен
нақтыланады. Басқармаға бағыныштылар қойылған мақсатты қамтамасыз
етуге арналған келесідей қызметке ие болады:
• басқармалық;
• жоспарлау;
• есептеу;
• талдау;
• тұрақсыздандыру;
• бақылау.
Басқармалық қызмет басқару құрылымын өңдеумен және нормативтік
құжаттар жинағынан болады: штаттық фирманың кестесі, бөлімдері,
лабораториясы, тобы және т.б. Көбінесе, бұл бөлім жағдайына
лабораторияға немесе құрал мүмкіндігіне кіреді.
Жоспарлау (жоспарлық қызмет) берілген тапсырманы жоспар бойынша
жүзеге асыру және өңдеу. Мысалы: бизнес – жоспар барлық фирма үшін,
өндіріс жоспары, маркетингілік зерттеу жоспары, қаржы жоспары,
ғылыми - зерттеу жұмысын жүргізу жоспары және т.б. әртүрлі мерзімге
(жыл, тоқсан, ай, күн).
Есептік қызмет дайын түрлер мен әдістердің фирмада
қолданылуының көрсеткішін өңдеумен шектеледі, яғни, бухгалтерлік есеп,
қаржы есебі, басқару есебі және т.б. Жалпы жағдайда есепті тіркеу,
табу, өңдеу және ақпаратты қалдыру тұрмыстық процестердің шынайы
жақтарын көрсетеді.
Талдау немесе аналитикалық қызмет жоспарлары мен тапсырыстарды
орындау мазмұнымен байланыста болады. Талдау фирманың тұрмыстық іс
- әрекетінің нәтижесіне бір жылда жасалады, оны мамандар жүргізеді,
цех, бөлім деңгейіндегі – менеджерлер осы деңгейге келеді.
Бақылау қызметі, бұл менеджерлер арқылы жүргізіледі: жоспарды
орындаудағы бақылау, материалдық ресурстардың шығыны, қаржы заттарын
қолдану және т.б.
Әрі қарай атқарылуын қамтамасыз ететін қызмет, бағыныңқы
жұмысшылардың еңбегін тұрақтандыратын әртүрлі әдістерін қолдану және
өңдеу:
қаржылық стимул – жалақы, сыйлық, акция, қызметінің жоғарылауы
және т.б.;
психологиялық стимул - алғыс хат, мақтау қағазы, шен, дәреже,
үздіктер тақтасы және т.б.
Атқарушы денгейдің ақпараттық жүйесі. Атқару денгейіндегі ақпараттық
жүйені мамандармен атқарушылар қолдайды, яғни, өндірілген істер мен
оқиғаларға орай болады. Ақпараттық жүйенің белгісі бұл деңгейде - өткінші
жағдайға жауап бере алмайды. Мұнымен айналысу үшін ақпараттық жүйе жеңіл
түрде, бөлінбейтін әрекет жасайды және нақты ақпаратты береді.
Ақпараттың көзі және мақсаты, тапсырмасы операциялық деңгейде ерте
анықталған және жоғары дәрежеде құрылған. Қойылған тапсырманың шешімін
бағдарламау.
Ақпараттық жүйе оперативтік деңгейде фирмамен сыртқы орта деңгейімен
байланысты. Егер жүйе нашар жұмыс істесе, онда мекеме ақпаратты сырттан ала
алмайды немесе оны сыртқа шығара алмайды. Одан басқа жүйе - ақпараттың
негізгі апарушысы, ақпараттың қалған бөлігін жеткізіп, оның атқарушы
мазмұнын және архивтік ақпаратқа ие болады. Осы ақпараттық жүйенің үзілуі
негативтік қайтымсыз өзгеріске әкетер еді.
Ақпараттық жүйенің тездетілген жобасы инженер – жобалаушының
(тездетілген) жеделдетілген қызметіне негізделген. Бұл жүйенің негізгі
функцясы болып инженерлік есеп, графиктік құжаттың, жобаланған обьектінің
модельдері болып саналады.
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері
Қазіргі уақытта экономиканың әртүрлі облысындағы ақпараттық
технологиялардың даму тенденциясы ақпараттық жүйенің күрделі түрлерінің
дамуына, пайда болуына әкеліп соқтырды. Қазіргі кездегі ақпараттық жүйенің
ірі жобалары төмендегілермен ерекшеленеді:
Процестер мен мәліметтер талдауын және модельдеуін қажет ететін
сипаттаудың күрделелігі;
Тығыз өзара әсер ететін компоненттердің жиынтығының бар болуы;
Әрбір компоненттің түпкілікті мақсаты, қойылған есебі бар. Сол
мақсатты шешу үшін шешімді қабылдау теориясын қарастырады;
Ақпараттық жүйені енгізуге дайындық.
Жобаны жүзеге асыру үшін құрып отырған ақпараттық жүйе немесе
объект міндетті түрде сипатталуы керек және ақпараттық жүйенің толық
функциональды және ақпараттық моделі құрылуы керек. Кез-келген ақпараттық
жүйені құру кезінде ақпарат өзгеруі мүмкін. Тек қана ақпараттық жүйені құру
үшін құрылымды әдістер схема және диаграмма қолданылады. Ақпараттық жүйені
құрудың мынадай принциптері бар:
объектілердің сипаттамасының сәйкес келуі;
ақпаратты өңдеуге кететін шығынның аз болуы;
ақпарат қандай да бір кесте бойынша өңделеді және жүйеге түседі;
өзіндік бақылау жасау;
мәліметтерді және процестерді өңдеуде қатені түзету;
интегралдығы (ақпараттық жүйеге ақпаратты бірнеше рет енгізіп, оны
бірнеше рет қолдану);
ақпараттық жүйенің кез-келген ортаға бейімделуі.
Ақпараттық жүйені құру әдістерінің бірі – оның бағдарламамен
қамтамасыз етудің өмірлік цикл түсінігі. Бағдарламамен қамтамасыз етудің
өмірлік циклі – бұл үздіксіз процесс.
Ақпараттық жүйені құру үшін соңғы кезде нормативті ISOIEC 12207
қолданылады. Осы стандарт ақпараттық жүйенің өмірлік цикл құрылымын
анықтайды. Яғни, бағдарламамен қамтамасыз етуді құрған кезде қандай
амалдар, процестер, бағдарламалау тілі қолданылатынын анықтайды. Ақпараттық
жүйені құру кезінде екінші этапқа тек алдыңғы этап аяқталған соң ғана
өтеміз және әрбір этаптың өз алдына құжаттамасы болады.
Ақпараттық жүйенің өмірі қағаздық кезеңдегі жобалаудан басталады,
әрі қарай жүйенің жүзеге асуы және соңында оның пайдаланылуы іске асады.
Талдау. Бағдарламаық элементке кіреді, яғни бағдарламалық қамтамасыз
етудің бір бөлігі. Осының ішінде жүйелік талдау деген бар. Бұл
компьютердегі жүйенің элементтерінің әрбіреуінің атқаратын рөлін
анықтайды. Олардың өзара қатынасын, бір-бірімен байланысын анықтайды.
Жобалау. Жобалау ақпараттық жүйенің құрылуына енетін талаптар мен
пәндік саланы оқу арқылы орындалады. Жүйе өмірінің “қағаздық” сатысында
таңдау жүргізіледі:
деректер құрылымы мен оның стратегиясының ЭЕМ жадында сақталуы;
ақпараттық жүйенің қызмет ету технологиясы мен ондағы ақырғы
пайдаланушылардың өзара байлынысы;
техникалық және стандартты бағдарламалық құралдар, сонымен қатар
ақпараттық жүйенің қызмет етуі үшін түпнұсқалық бағдарламалық құралдарды
өңдеу;
Жүзеге асыру. Жүзеге асырудың маңызы оны ЭЕМ жадына көшіретін жобаның
материалдығымен қорытындыланады. Бұл сатыда ақпараттық жүйенің
бағдарламалық қамтамасыз етілуі жайғастырылады және өңделеді, деректер
қорының орындалу этаптары құрылады, көпсанды қосымшалар өңделеді. Бұнда МҚ
администраторы алдын-ала, МҚБЖ-нің қосымшаларының өзара байланысын
қамтамасыз ететін бағдарламалық “сүзгілер”-сыртқы сызбаларды құрады.
Жүзеге асыру сатысында ақпараттық жүйенің қызмет ету технологиясы
тестіленеді және түзетіледі.
Пайдалану. Бұл ақпараттық жүйе сатысы жүйенің дұрыс ақпаратқа
толуынан басталады. Пайдалану келесідей ақпараттық жүйенің жұмыс
істеуін қолдайтын барлық қызмет комплекстерін қамтиды: деректердің сөздік-
анықтамасына кіріспе, деректерді қорғау, деректерді көпшіліктің пайдалануын
ұйымдастыру, жүйе тиімділігін басқару мен талдау және басқалар.
Бұдан өзге, пайдалану сатысына жаңа қосымшаларды өңдеу, сонымен бірге
ақпараттық жүйенің алдағы дамуы мен толық жетілуі кіреді.
Ақпараттық жүйе жұмысының тиімділігі сандық сипаттама көмегімен, яғни
тиімділік критерийі ақпаратттық жүйенің арасындағы байланысты және оның
нәтижесін анықтайды. Тиімділік критерийі ретінде алынған шама жобалау
процесінен тәуелді. Ақпараттық жүйені құру кезінде жүйенің мақсаты туралы
болжам жасау, эксперименттік деректерді бағалау қажет. Барлық ақпараттық
жүйенің жұмыс жасауы бірнеше мақсаттарға бағытталған:
объектіні басқару тиімділігін арттыру:
қабылдап отырған шешімді қамтамасыз ететін ақпараттың толықтырылуы;
ақпараттық неғұрлым тез жылдамдықпен беру және түсіру;
ақпараттық жүйені қолданушыларының өзара байланысын арттыру;
ақпараттық жүйе ресурстарын тиімді қолдану:
ақпараттық жүйені құруға, дамытуға кеткен шығынды азайту;
ақпараттық жүйедегі бар деректерден шығыстағы ақпаратты максимум алу;
мәліметтер қорында ақпараттың көп болмауын қадағалау.
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама
Қазіргі заман авторлары мәліметтер банкі және мәліметтер қоры
терминдерін көбіне синоним ретінде қолданады, бірақ 1982 жылы шығарылған
техника және ғылым бойынша Мемлекеттік комитеттің мәліметтер банкісін құру
бойынша жалпы салалық басқарушы мәліметтерде бұл түсініктер бөлінеді. Онда
мәліметтер банкі, мәліметтер қоры және МҚБЖ-не келесідей анықтамалар
келтіріледі:
Мәліметтер банкі (МБн) – бұл арнайы ұйымдастырылған мәліметтер жүйесі
– мәліметтерді ұжымды көп мақсатты қолдану және ортақталынған жинақтарды
қамтамасыздандыру үшін арналған мәліметтер қорының, бағдарламалық,
техникалық, тілдік, ұйымдастыру - әдістемелік құралдар.
Мәліметтер қоры (МҚ) – қарастырылатын пәндік аумақтағы объектілерді
және олардың қатынастарының күйін бейнелейтін мәліметтердің аталған жиыны.
Мәліметтер қорын басқару жүйелері (МҚБЖ) – МҚ көптеген қолданушылармен
бірігіп қолдану жүргізу және құру үшін арналған бағдарламалық және тілдік
құралдар жиыны.
Құрғақ кеңсе тіл қабылдау үшін өте қиын, бірақ бұл анықтамалар барлық
үш базалық түсініктердің мақсаттарын кеңейтеді, және біз оларды негізге ала
аламыз.
Қолданушылар мәліметтер қорымен жұмыс жасауда көмектесетін
бағдарламалар қосымшалар деп аталады. Жалпы жағдайда бір мәліметтер қорымен
көптеген әр түрлі қосымшалар жұмыс жасай алады. Бір мәліметтер қорымен
жұмыс жасайтын қосымшаларды қарастырғанда олар бір бірінен тәуелсіз және
параллельді жұмыс жасай алады деп болжалады және олардың көптеген
қосымшалардың бір мәліметтер қорымен жұмысын әр қайсысы дұрыс
орындалатындай етіп, бірақ басқа қосымшалармен мәліметтер қорына
енгізілетін өзгерістерді есепке алуын дәл МҚБЖ қамтамасыз етеді.
МҚБЖ-дегі терминалогия, тіпті мәліметтер қоры және мәліметтер
банкі терминдері қаржылық қызмет ортасынан алынған. Бұл сөздерді алу –
бекерге емес және қаражат массасымен жұмыс және ақпаратпен жұмыс көбіне
ұқсас болатындығымен түсіндіріледі, себебі онда да өңдеу объектісінің
персонофикация жоқ: жүз сандық екі банкнот екі бірдей байт сияқты айыра
алмайды және өзара алмастырылады (әрине сериялық номерден басқа).
МҚБЖ қалай құрылуы керектігіне арналған ғылыми зерттеулер нәтижесінде
жүзеге асырудың әр түрлі тәсілдері ұсынылды. Олардың ең қолайлысы болып
стандартизация бойынша американдық компаниясы ұсынған ANSI (American
National Standarts Institute) МҚ ұйымдастырудың үш деңгейлік жүйесі
табылды.
1. Сыртқы модельдер деңгейі – ең жоғарғы деңгей, мұнда әр модель
мәліметтердің өз көрінісін алады. Бұл деңгей бөлек қосымшалардың МҚ-на
көзқарасын анықтайды. Әр қосымша дәл осы қосымшаға қажет мәліметтерді ғана
көреді және өңдейді. Мысалы, жұмысты бөлу жүйесі қызметкердің біліктілігі
туралы мәліметтерді қолданады, бірақ оны қызметкер жалақысы, мекен-жайы
туралы мәліметтер қызықтырмайды, және керісінше бұл мәліметтер кадрлар
бөлімі ішкі жүйесінде қолданылады.
2. Концептуальді деңгей - орталық басқарушы буын, мұнда мәліметтер
қоры неғұрлым жалпы түрде көрсетілген, ол берілген мәліметтер қорымен жұмыс
жасайтын барлық қосымшалармен қолданылатын мәліметтерді біріктіреді.
Концептуальді модель мәліметтер қорына арналып құрылған пәндік аумақтың
(нақты әлем объектілері) жалпыланған моделін бейнелейді. Кез-келген модель
сияқты концептуальді модель нақты әлем объектілерінің өңдеу көзқарасы
бойынша тек маңызды ерекшеліктерді бейнелейді.
3. Физикалық деңгей – сыртқы ақпарат тасымалдаушыларында орналасқан
файлдарда немесе беттік құрылымдарда орналасқан деректер.
Бұл архитектура деректермен жұмыста логикалық (1 және 2 деңгейлері
арасында) және физикалық (2 және 3 деңгейлері арасында) тәуелсіздікті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Логикалық тәуелсіздік – мәліметтер
қорымен жұмыс жасайтын басқа қосымшаларды түзетпей бір қосымшаны өзгерту
мүмкіндігін болжайды. Физикалық тәуелсіздік берілген мәліметтер қорымен
жұмыс жасайтын барлық қосымшалардың жұмыс мүмкіндіктерін сақтай отырып
сақталатын ақпаратты бір тасушыдан басқаларға ауыстыру мүмкіндіктерін
болжайды. Бұл файлдық жүйелерді қолданғанда жетіспегеннің дәл өзі.
Концептуальді деңгейді бөлу мәліметтер қорын басқарудың
ортақтандырылған ақпаратын құруға мүмкіндік береді.
Қолданушылық сұраудың өту процесі. МҚБЖ және ОЖ деректерді алуға
сұраудың өңделуіндегі қарым-қатынасы. Санмен қарым қатынастардың орындалу
тізбегі белгіленген:
• Қолданушы МҚ-на деректерді алуға МҚБЖ сұрауын жібереді.
• Қолданушы құқығының және берілген қолданушыға сәйкес деректердің
сыртқы моделінің анализі берілген қолданушының сұралған
деректерге рұқсатын растайды не тыйым салады.
• Деректерге рұқсатқа тыйым салған жағдайда МҚБЖ-сі бұл туралы
қолданушыға хабарлайды және одан әрі деректерді өңдеуді
тоқтатады, кері жағдайда МҚБЖ қолданушы сұрауымен қозғалатын
концептуальді модель бөлігін анықтайды.
• МҚБЖ-сі коцептуальді модельдердің сұралған бөлігі туралы
ақпаратты алады.
• МҚБЖ-сі деректердің физикалық деңгейде (файлдар нмесе физикалық
мекендер) орналасуы туралы ақпаратты сұрайды.
• МҚБЖ-де операциялық жүйелер терминдерінде деректердің
орналасқан орны туралы ақпарат қайта оралады.
• МҚБЖ операциялық жүйені операциялық жүйе құралдарын қолдана
отырып қажет деректерді беруді сұрайды.
• Операциялық жүйе сақтау құрылғыларынан ақпаратты алып жүйелік
буферге жүктейді.
• Операциялық жүйе МҚБЖ-сіне жүктеу аяқталғандығы туралы хабар
береді.
• МҚБЖ жүйелік буфер орналасқан жеткізілген ақпараттан тек
қолданушыға қажетін таңдап алады да бұл деректерді қолданушының
жұмыс аумағына жібереді.
ММҚ – бұл Метамәліметтер Қоры, деректердің физикалық орналасуы,
қолданушылардың рұқсат құқықтары, деректердің логикалық орналасуы,
қолданылатын деректер құрылымы туралы барлық ақпарат дәл осында сақталады.
ММҚ басқару үшін бір ортақ ақпараттық кеңістікті көптеген қолданушылармен
дұрыс қолдану үшін арналған мәліметтер қорын администрациялауды
қамтамасыздайтын арнайы бағдарлама бар.
Сұрау әр уақытта толық циклді өтпейді. МҚБЖ-сі мәесіз әрекеттерді
қайталамауға мүмкіндік беретін жеткілікті дамыған интеллектке ие.
Сондықтан, мысалы, егер сол қолданушы МҚБЖ-не жаңа сұраумен қайта үндеу
жасаса, онда ол үшін сыртқы модель және рұқсат құқығы тексерілмейді, ал
егер сұраудың одан әрі анализі деректер жүйелік буферде болуы мүмкіндігін
көрсетсе, онда МҚБЖ деректерді өңдеуде тек 12 және12 қадамдарын орындайды.
Әрине нақты МҚБЖ-де сұрауды өту механизмі әлдеқайда күрделі, бірақ осы
қарапайымдатылған жүйе де нақты МҚБЖ қолдайтын сұрауларды өңдеу
механизмдері қиын және күрделі болу керектігін көрсетеді.
Мәліметтер банкі қолданушылары. Кез-келген бағдарламалы -
ұйымдастырылған-техникалық кешен сияқты мәліметтер банкі уақытта және
кеңістікте болады. Ол өзінің белгілі даму кезеңдеріне ие:
1. Жобалау.
2. Жүзеге асыру.
3. Іске қосу.
4. Жетілдіру және дамыту.
5. Толық қайта ұйымдастыру.
Өзінің өмір сүруінің әр кезеңдерінде мәліметтер банкісімен
қолданушының әр этаптары байланысты.
Қолданушылардың негізгі топтарын және мәліметтер банкісіндегі
қызметіндегі олардың ролін анықтайық:
Шекті қолданушылар. Бұл қолданушылардың негізгі тобы, олардың
қажеттіліктері бойынша мәліметтер банкі құрылады. Құрылатын мәліметтер банк
ерекшеліктеріне байланысты оның шекті қолданушыларының ортасы мәнді ерекше
болуы мүмкін. Бұл МҚ кейде қандай да бір ақпарат алу үшін үндеу жасайтын
кездейсоқ қолданушылар болуы мүмкін, не тұрақты қолданушылары болуы мүмкін.
Басты принцип шекті қолданушылардан есептеу техникасы және тіл құралдары
аймағынан қандай да бір талап етілмеу де.
Мәліметтер банкі администраторы. Бұл мәліметтер банкісін құрудың
бастапқы сатысында көптеген шекті қолданушылардың бір уақытта жұмыс жасау
тұрғысынан оның тиімді ұйымдастырылуына жауап беретін, іске қосу сатысында
көпқолданушылық режимде берілген ақпарат банкісінің дұрыс жұмысына жауап
беретін қолданушылар тобы. Даму және қайта ұйымдастыру сатысында бұл
қолданушылар тобы оның ағымдағы іске қосылуының тоқтауына және
өзгертулерсіз банкінің қайта ұйымдастырылу мүмкіндігі үшін жауап береді.
Қосымшалар администраторлары мен құрушылары. Қолданушылардың бұл тобы
мәліметтер банкін жобалау, құру және қайта ұйымдастыруда қызмет етеді.
Қосымшалар администраторы нақты қосымшаны немесе функционалді ішкі жүйеге
біріктірілген қосымшалар тобын құру кезінде құрушылардың жұмысын
реттейді.Нақты қосымша құрушылары нақты қосымша үшін қажет мәліметтер қоры
ақпаратының бөлігімен жұмыс жасайды.
Әр банкте қолданушылар түрі бөліне алмайды. Стол үсті МҚБЖ-ін қолданып
ақпараттық жүйелерді құру кезінде мәліметтер банкі администраторы,
қосымшалар администраторы және құрушы әдетте бір тұлғада болғанын білеміз.
Бірақта қазіргі кезеңдегі корпорацияда немесе үлкен фирмадағы бизнес-
процесстердің үлкен бөлігі немесе барлығын автоматтандыру үшін қолданылатын
күрделі корпоративті мәліметтер қорын құрғанда қосымша администраторлар
топтары және құрушылар бөлімдері болуы мүмүкін. Ең қиын міндет МҚ-ың
администратор тобына жүктелген. Оны толығырақ қарастырайық. МҚ
администратолар топ құрамында:
▪ жүйелік аналитиктер ;
▪ мәліметтер банкісіне қатысы бойынша сыртқы ақпараттық
қамтамасыздауды және мәліметтер қорын жобалаушылар;
▪ деректерді өңдеудің технологиялық процесстерін жобалаушылар;
▪ жүйелік және қолданбалы бағдарламашылар;
▪ техникалық қызмет көрсету бойынша мамандар және операторлар.
Мәліметтер қоры дегеніміз - бұл алдымен кестелер жиынтығы. Мәліметтер
қорына процедуралар және объектілер кіреді.
Кестені қандай да бір жиын атрибуттары бар екі өлшемді кесте ретінде
елестетуге болады. Кестенің аты идентификатор болады, ол арқылы оған
сілтеме жүреді. Кестенің бағандары сол немесе басқа объектілердің
сипаттамаларына сәйкес келеді, яғни өрістерге сәйкес келеді. Әрбір өріс
сақталған мәліметтердің аты мен типі арқылы сипатталады. Өрістің аты -
идентификатор. Ол әр түрлі программадағы мәліметтерді манипуляциялау үшін
қолданылады. Өрістің аты латын әрпімен жазылады. Өрістің типі мәліметтер
өрісінде сақталғандардың типін сипаттайды. Ол жол, сан, үлкен мәтіндер, әр
түрлі кескіндер болуы мүмкін.
Әрбір кестенің жолы берілген кестеде сипатталған объектілердің
біреуіне сәйкес келеді, оны жазба деп атайды және оның құрамына берілген
объектіні сипаттайтын барлық өрістердің мәні кіреді. Мәліметтер қорын
құрған кезде ақпараттардың қарама - қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету
маңызды. Әдетте бұл әрбір жазбаның қайталанбауын қамтамасыз ететін кілттік
өрісті енгізумен іске асады. Кілттік өріс бір немесе бірнеше болуы мүмкін.
Өрістердің мәнін қолданушы өзі енгізеді және ол мәліметтер қорында
сақталады. Бұл өрістерден басқа кейбір жүйелерде есептелінетін өрістерді
енгізуге болады. Мұндай өрістердің мәнін қолданушы енгізбейді, ол автоматты
түрде басқа жазба өрістерінің мәні негізінде есептелінеді.
Кестемен жұмыс кезінде қолданушы немесе программа курсормен
жазбалардың бойымен жылжитын сияқты. Әрбір уақыт мезгілінде ағымдағы жазба
бар және онымен жұмыс жасалады. Мәліметтер қорын құратын және оларға
сұрауды өңдейтін мәліметтер қорын басқару жүйесі МҚБЖ. Дербес МҚБЖ бір
компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды қамтамасыз етеді.
Мәліметтер қоры - қоғамның қандай да бір саласындағы немесе оның
бөліміндегі нақты объектілер туралы мәліметтер жиынтығы.
Дербес МҚБЖ бір компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды
қамтамасыз етеді. Жалпы МҚБЖ "Клиент - Сервер" архитектурасымен жұмыс
істейтін ақпараттық жүйелерді құруды қамтамасыз етеді.
Мәліметтер қорын басқару жүйесінің тілдік құрылғыларының құрамына
мыналар жатады:
* Мәліметтерді сипаттау тілі - мәліметтердің логикалық құрылымын
сипаттауға арналған.
* Мәліметтерді игеру тілі - мәліметтерді енгізу, таңдау,
модификациялау операцияларын орындайды.
* SQL - құрылымды бағдарламалау сұраным тілі, мәліметтер құрылымын
басқаруға, игеруге және қашықтықтағы мәліметтер қорына енуге арналған
стандартты құрылғы.
2 қосымша құрылған орта
2.1 Тіл алфавиті
Компьютер белгілі бір есептерді шешу үшін адам тарапынан сол есепті
қандай жолмен және қалай шығару керектігі туралы тапсырма алуы қажет. Бұл
тапсырмалар бір жағынан компьютерге түсінікті болып жазылуы керек болса,
екінші жағынан тапсырма беруші кісіге де ыңғайлы болғаны жөн. Осындай
компьютерлік тілде жазылған тапсырмалар мен командалар жинағы бағдарлама
деп аталады. Ал бағдарламалық текстерді жазу үшін пайдаланылатын
символдардың жиынтығы компьютерлік тіл алфавитін құрайды.
Кез келген бағдарламалық тіл символдардан, сөздерден, сөз тізбектері
және сөйлемдерден (операторлардан) тұрады. Сөздер символдардан құралады, ал
операторлар сөз тіркестерінен тұрады. Қазіргі кезде бағдарлама жазу үшін
көптеген бағдарламалау тілдері қолданылады. Солардың бірі -Turbo Pascal
тілі құрылымының қарапайымдылығы мен игеруге жеңілдігінің арқасында
бағдарламалаушылардың арасында кеңінен қолданылады. Turbo Pascal тілінің
алфавиті келесі символдардан тұрады:
1. Латын алфавитінің 26 әріптерінен; олармен қызметші сөздер және
идентификаторлар жазылады. Қызметші сөздер деп Turbo Pascal - дың өзіне
ғана тән, өзгертуге болмайтын, әрқайсысының өзінің атқаратын белгілі
қызметі бар сөздерді айтады. Бағдарламада айнымалылар мен тұрақтылардың
аттарын анықтайтын, әрі бағдарламалаушының өзі белгілейтін қызметші сөздер
кездеседі. Ондай сөздерді идентификаторлар деп атайды. Идентификаторды бір
әріппен белгілеуге болады (мысалы: X, Ү, Z), бірақ кейбір бағдарламаларда
латын алфавиті әріптері (26 әріп) айнымалылардың аттарын белгілеуге
жетпейді немесе олар бағдарламалық текстің оқылуын ауырлатып жібереді.
Мұндай жағдайларда идентификаторларды бірнеше әріптер, сандар және
сызықшалар арқылы белгілеу ыңғайлы болып табылады(мысалы: Summa, X1, Ү12,
Z23, Min1, Audan_1, Audan_2, Audan_3, т.с.с.)
Сонымен идентификаторлар деп бағдарламада кездесетін барлық
тұрақтыларды, айнымалыларды, функциялар мен процедураларды белгілеу үшін
қолданылатын әріптер мен сандардан және сызықшалардан тұратын қызметші
сөздерді айтады. Идентификаторларға бұлардан басқа символдарды пайдалануға
болмайды. Идентификаторлар міндетті түрде әріптен басталуы керек және
оларға тілдегі басқа қызметші сөздердің атын қоюға болмайды, олардың
ұзындығы әртүрлі болады, бірақ алғашқы 63 символ ғана басты болып табылады.
Идентификаторлар мен қызметші сөздерді бас әріппен де, кішкентай әріптермен
де жаза беруге болады. Мысалы: Begin, begin, BEGIN - сөздері бір ұғымды
білдіреді. READ, WRITE, ARRAY, TYPE, WHILE, REPEAT - қызметші сөздер, X,
Y, Z, MASSIV, SUMMA, AUDAN1, AUDAN2 -идентификаторлар.
Read(X,Y,Z);
Summa:=X+Y+Z;
Write(' үш санның қосындысы =', Summa);
2. Сандарды белгілейтін араб цифрларынан: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
9. Сандар бүтін және нақты болып екі түрде беріледі. Нақты сандардың бүтін
бөлігі мен бөлшегін нүкте арқылы бөліп жазады: — 9.7, 6.25, .41, -8.178. Ал
өте үлкен немесе өте кіші шамалар экспоненциал сандар түрінде жазылады:
1.74Е+3(1.74*103)
5.74Е-4(5.74*10-4)
3. Ұлттық алфавит әріптерінен; ұлттық әріптер түсініктеме мен
комментарийлар жазу үшін немесе символдық айнымалыларда қолданылады.
Ұлттық алфавит әріптері пернетақтаның жоғарғы жағындағы цифрлар орнына
орналасқан, олар арнаулы драйверлер қосылғанда ғана жұмыс істейді және
бағдарлама жазылғанда, егер текст оператордың ішінде болса, онда -
апострофқа, түсініктеме болса - фигуралық немесе жүлдызшалы жай жақшаларға
алынып жазылады.
Мысалы:
Writelh ('үшбұрыштың ауданы=')
{Операторлар бөлімі} (*Циклденесі*)
4. Арнаулы символдардан: :+-',. = ();[]*# т.б.
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар
Айнымалылар деп бағдарламаның орындалу барысында әртүрлі мәндерді
қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп,
әрбір уақытта белгілі бір мәнге ие бола алады. Айнымалылар қарапайым және
индексті болады. Барлық айнымалылар алдын ала VAR(variable -айнымалы)
бөлімінде өзіне тән бір типпен ғана сипатталады. Айнымалыларды белгілеу
және сипаттау мысалдары:
VAR X, X1: Integer;
A:Array[1..2]Of Real;
B:Array[ 1.. 5,1..7] Of Integer;
C:Char; D:String;
MIN1, MAX, SUM:Real;
BEGIN
A[1]:=17.2; B[2,3]:=91;
MAX:=A[1J; SUM:=0;
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
END.
Тұрақтылар деп бағдарламаның орындалу барысында мәндері өзгеріссіз
қалатын шамаларды айтады. Тұрақтылар идентификатормен белгіленеді және
олардың мәндері алдын ала CONST(constant - константа) бөлімінде беріледі.
Тұрақтылардың жазылу мысалдары:
CONST A=5; В=8; РІ=3.14;
Х=' Қазақстан '; Y=’Республикасы’;
MyName=’Айжан’;
Бұдан басқа Turbo Pascal – да алдын ала CONST бөлімінде сипаттамай-ақ
қолдана беретін арнаулы тұрақтылар бар, олар:
TRUE типі логикалық – Вооlеаn (ағылшын математигі Д.Бульдің
құрметіне аталған), мәні - "ақиқат";
FALSE типі логикалық – Boolean, мәні - " жалған";
MAXINT типі – Integer , мәні – 32767 .
.
Бағдарламада бір идентификатормен бірнеше айнымалыларды белгілеуге
болмайды (бір – бірінен бір символға болса да өзгеше болуы шарт).
Сонымен қатар, бағдарламаны басқа бағдарламалаушылардың жеңіл оқып,
түсінуі үшін, идентификаторларды түсінікті етіп белгілеген жөн. Мысалға,
қосындыны жай әріппен емес, SUMMA деп белгілеп алса, бағдарламаның оқылуы
түсінікті болады:
PROGRAM Sum;
VAR A,B:Integer;
C,Summa:Real;
BEGIN
Readln(A,B,C);
Summa:=A+B+C;
Writeln('үш санның қосындысы - ' , Summa:4:2);
Readln
END.
Айнымалылар мен тұрақтыларды сипаттайтын типтер форматына қарай бүтін,
нақты, символдық, жолдық қатар, логикалық болып бөлінеді, олардың
мәндерінің интервалы әртүрлі болады.
Егер бірнеше айнымалының типтері бірдей болса, оларды бір тізімге үтір
арқылы жазып, соңынан типін көрсетсе болады. Келесі бетте Turbo Pascal – да
қолданылатын стандартты типтер түрлері берілген.
Бұдан бөлек бағдарламалаушының өзі де санақты және шектеулі деп
аталатын стандартты емес типтерді қолдана алады (мысалы: X('A'..'z');
METALL(Na, К, Li); т.б.).
Типтер Мәндер интервалы Форматы
INTEGER -32 768-ден 32 767-ге дейін бүтін сандар
SHORT -128-ден 127-ге дейін бүтін сандар
INT
LONG INT -2 147 483 648 – ден бүтін сандар
2 147 483 647 – ге дейін
BYTE 0 – ден 255 – ке дейін таңбасыз бүтін сандар
WORD 0 – ден 65 535 – ке дейін таңбасыз бүтін сандар
BOOLEAN True – ақиқат, False - жалған логикалық шама
REAL 2.9*1 0 -39 - нен 1.7*1038 - нақты сандар
не дейін
SINGLE 1.5*10-45-нен 3.4*1038-не нақты сандар
дейін
DOUBLE 5*10-324-нен 1.7*10308-не нақты сандар
дейін
EXTENDED 3.4*1 0-4932-нен 1.1*104932-ненақты сандар
дейін
COMP (-263+1 )-ден (263-1 )-ге нақты сандар
дейін
CHAR ASSCII-символдар жиынтығы символдық шамалар
STRING Символдық қатарлар жолдық қатарлар
PCHAR ASSCII-қатарлар
POINTER Типтерге сілтеме
Нәтижелер типін анықтау мысалдары.
Y:=SQR(A);
егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі INTEGER болады
Y:=SQRT(A);
егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады
Y:=SQR(A)+5*SQR(A+7);
егер A - бүтін болса, онда Ү-тің типі LONGINT болады
Ү:=(А+15)(5-А);
erep A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады
Ү:='Астана - астанам';
Үжолдық қатарының типі символдық - STRING
X:=(a0)And(a=0);
Х-тің типі BOOLEAN болады
Х:='М';Ү:='А';2:='Й';
егер айнымалылар типтері – СHAR болса, онда:
В:=Х;
В - ның типі CHAR болады
A:=X+Y+Z; (МАЙ сөзі шығады)
А-ның типі символдық - STRING болады
Turbo Pascal-дағы есептеулерде көптеген стандартты функциялар
қолданылады. Стандартты функцияларды бағдарламада жазу үшін алдымен
функцияның атын, содан соң жай жақшалардың ішінде аргументін көрсету керек.
Стандартты функциялардың атын идентификаторларға беруге болмайды.
Бағдарламада аргументтердің мәнін берген кезде міндетті түрде функцияның
анықталу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Ақпараттық жүйені құру негіздері 5
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары 5
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы 6
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері 10
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама 13
2 қосымша құрылған орта 21
2.1 Тіл алфавиті 21
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар 23
3 емХананың тіркеу орны программасының жұмысын сипаттау 47
3.1 Программаның жалпы түрі 47
3.2 Программамен жұмыс жасау 50
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер 54
қосымша 56
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысым емхананың тіркеу орнында отыратын қызметкердің
жұмысын жеңілдетуге арналған. Жұмысты жасау үшін алдымен емхананың тіркеу
орынының жұмысымен толық танысып өттім. Мұндағы жалпы қарасытылатын
мәселелер мынадай:
• Клиентке дәрігерлер туралы ақпарат беру – оның телефон номері,
жұмыс жасау күндері және бөлмесінің номері;
• Клиентті тіркеуге алу;
• Клиентті кезекке қою.
Осы және басқа да жұмыстар менің дипломдық жобамның программасында
қарастырылған.
Көптеген жылдар бойы алгоритмге деген қызығушылық өсу үстінде .Ол
ғылыми зертеулерде, техникада, эконмикада және т.с.с. көптеген салаларда
есептеуіш машиналарда қолданумен байланысты. Бұл есептеуіш машиналары
берілген алгоритмдерге сәйкес оның кейбір өлшемдерінің құрылымен дәл
орындайды.
Бұл мүмкіндіктің тартымды болу себебі, айтып кеткен зертеулер
көлеміндегі зерттелінетін процестер көп жағдайда математикалық функция,
теңдеулер жүйесі, теңсіздіктер көмегімен сипатталады және осы зерттелінетін
процестердің нақты мәліметтерін алу үшін математикалық объектіде кейбір іс
- әрекеттер жасау қажет.
Адамға тек, керекті түрлендірулер мен есептеулердің алгоритмдерін
сипаттаса болғаны, қалғанын есептеуіш машинасы өзі орындайды. Есептеуіш
машиналары тек сандық алгоритмдерді орындайды деп ойламау керек. Сонымен
қатар бұл машиналар алгебралық формулалар, текстер және т.б. символдарының
нәтижелерін түрлендіре алады.
Алгоритмнің жазу ережесін есептеуіш машинада орындау өте қатал болып
табылады – автомат адам үшін ештеңе алдын ала ойлай алмайды. Алгоритмнің
ереже түріндегі жиынтығы бағдарламамалау тілі деп аталады. Ал
бағдарламамалаудың кейбір тілінде жазылған әрбір алгоритм бағдарламама деп
аталады.
Зерттелінетін процестің немесе объектіні ақпараттық моделіне сәйкес
құрылған және ақпаратты электронды есептеуіш машинада өңдеу алгоритмін жазу
үшін арнаулы бағдарламамалау жүйелері қолданылады.
Алгоритм - орындаушыға қойылған тапсырманы шешу үшін берілген ережелер
тізбегі (ағылшын тілінен аударғанда Algorythm). Алгоритм негізінд
ІХғасырдағы шығыстың ұлы математигі Әл-Хорезмидің есімі жатыр.
Алгоритмнің негізгі қасиеттеріне тоқталайық:
Алгоритмнің дискреттілігі. Бұл қасиет алгоритм түрінде жазылған есеп
шешімі жеке жәй командаларға бөлініп орындалу ретіне қарай орналасқанын
көрсетеді.
Алгоритмнің анықтылығыю Бұл қасиет алгоритмнің әр командасы
орындаушыға түсінікті болуы және мәнсіз орындалмауы керектігін көрсетеді.
Алгоритмнің нәтижелігі. Бұл қасиет алгоритмнің ақырлы адам санынан
кейін нәтиже алатынын көрсетеді.
Алгоритмнің жалпылығы. Бұл қасиет есепті шешуге арналған алгоритмнің
осы типтес есептердің барлық мүмкін мәндері үшін орындалатынын көрсетеді.
Алгоритм адамға түсінікті түрде беріледі. Ең кең тараған түрлері:
сөздік, кестелік және блок – схемалық (құрылымдық схема).
1 Ақпараттық жүйені құру негіздері
1.1 Ақпараттық жүйе түсінігі және даму сатылары
Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизмінің
қабылданды – түсінікті – бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Ақпарат – латынның informatio деген сөзінен шыққан, яғни істің
жай – күйі немесе біреудің іс - әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме
немесе қандайда бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.
Жүйе түсінігі кең таралған және көптеген мағыналарға ие болады.
Көбінесе, ол техникалық құрал ретінде және бағдарламаға сәйкес қолданылады.
Жүйе деп – компьютердің ақпараттық бөлігін айтады. Жүйе болып сонымен
қатар, көптеген қосымша тапсырмалардың нақты шешімі саналады, ол
құжаттарды толықтыратын негіз және басқару жүйесі болып табылады.
Жүйе ұғымына ақпараттық деген ұғымды енгізу оның мақсатын және
қызметін туындатады. Ақпараттық жүйе тапсырманы шешудегі қажетті
жағдайларды: топтастыруды, сақтауды, қайта өңдеуді, іздеуді, ақпаратты
беруді қамтамасыз етеді. Олар мәселені талдауға және жаңа өнім тудыруға
көмектеседі.
Ақпараттық жүйе – заттармен өзара байланысты, белгілі бір мақсатқа
бағытталған ақпараттарды сақтау, қайта өңдеу және оларды беру. Ақпараттық
жүйе туралы қазіргі түсінік, оны басты техникалық құрал ретінде қолдану,
яғни компьютердегі ақпаратты өңдеу болып табылады.
Міндетті түрде компьютер мен ақпараттық жүйе арасындағы айырмашылықты
ажырата білу керек. Компьютер арнайы бағдарламаға сәйкес заттармен
жабдықталған, ол ақпараттық жүйе үшін құрал немесе техникалық қор болып
есептеледі. Ақпараттық жүйе айқындаушысыз компьютермен өзара әрекетте бола
алмайды.
Ақпараттық жүйенің даму сатылары. Алғашқы ақпараттық жүйе 50 жылдары
пайда болды. Осы жылдары олар жалақының өнімі (кірісі) мен шығымын
есептеу үшін қолданылатын, яғни электромеханикалық бухгалтерлік есептеуіш
машинасы ретінде болды. Осыдан келіп қағаз құжаттарды дайындау уақыты мен
мүмкіндігі азайды.
60 жылдары ақпараттық жүйеге қарым – қатынас өзгере бастады. Одан
алынған ақпарат көптеген параметрлері бойынша кезеңдік өзгерістерге
ұшырады. Ол үшін басқару мекемелерінде компьютерлік жабдықталу қажет
болды, олар көптеген қызмет атқаруға қабілетті, яғни тек сандарды өңдеу
ғана емес, оларды санап бере алатын дәрежеде болды.
70 – 80 жылдары басында ақпараттық жүйе басқармалық бақылауда
болатын заттық сапа ретінде кең қолданылды, ол шешім қабылдау процесін
тездетуге мүмкіндік береді.
80 жылдар аяғында ақпараттық жүйе концепциясын қолдану тағы
өзгереді. Олар стратегиялық ақпарат көзі және кез-келген басқару
межесінде, кез-келген деңгейде қолданылды. Осы кезеңнің ақпараттық
жүйесі, яғни уақытында қажетті ақпаратты жеткізе алады,
басқармалық іс-әрекеттерінде жетістіктерге жетуіне мүмкіндік береді,
жаңа тауарларды тудырады, өзіне теңесетін серіктестерді табуға
көмектеседі, өнімді төменгі бағасына шығаруға мүмкіндік береді және
т.б.
1.2 Ақпараттық жүйенің құрылымы
Ақпараттық жүйе құрылымы оның жеке бөліктерін құрастырушыларды
жүйеге бағыныңқылар деп атайды.
Жүйеге бағыныңқы – бұл жүйе бөлігі, белгілі бір белгіге
негізделген.
Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымы қолдану аймағынан тәуелсіз.
Бұл жағдайда классификацияның құрылымдық белгісімен қаралады, ал
жүйеге бағыныңқыларды қамтамасыз етушілер деп атайды. Мұндайда, кез-
келген ақпараттық жүйе құрылымы қамтамасыз етушілерді айтады.
Ақпаратпен қамсыздандыру. Ақпаратпен қамсыздандыру жүйе астында
өз кезегіндегі қалыптастыруда және нақты ақпаратты қабылдауға
бағытталған.
Ақпаратты қамсыздандыру - ақпаратты кодтау және классификациялау
жүйесіндегі жалғыз бірлік, ақпараттар ағынының сызбасы, басқарманың
реттелуі, сонымен бірге еш мәліметсіз құрылған әдістеме.
Ақпараттар ағынының сызбасы ақпарат қозғалысының бағытын және
көлемін айқындайды. Алғашқы ақпарат тараған жер және ақпарат
нәтижесін қолдану. Негізгі сызба құрылымының талдау есебі барлық
басқару жүйесімен өңделеді. Ақпараттар ағынының сызбасының құрылуы
ақпарат көлемін көрсетеді және оның детальдық талдауын қамтамасыз
етеді:
еселенетін және қолданбайтын ақпарат;
ақпараттың классификациясы.
Бұл жағдайда басқару деңгейінің ақпараттар қозғалысының өзара
қарым – қатынастарын қарастыру керек. Әрбір орындаушыға, тек ол
қолдана алатын ақпарат түсуі керек.
Еш мәліметсіз құрылған әдістеме олардың жобалануда ғана
теориялық негізде базаға енбейді. Концепцияны түсіну үшін әдістемеге
оның негізгі ұғымдарын екі нақты тәжірибелік сатымен түсіндіреміз:
Бірінші саты – фирманың барлық қызмет бөлімдерін тексеру:
ақпарат ағынының сызбасын құрастыру;
құжат айналым жүйесін қайта өңдеу;
ақпараттық объектіні анықтау және реквизит құрамын білу, яғни
олардың құрамы мен белгісін айқындайды.
Екінші саты – концептуальды ақпараттық – логикалық моделін
құрастыру, бірінші сатыдағы іс - әрекет аймағын тексеру. Бұл моделде
барлық объект пен реквизит арасындағы өзара байланысты
тұрақтандырады және белсенділігін арттырады. Ақпараттық – логикалық
модель қорының негізгі іргетасы болып табылады.
Ақпараттық қамсыздандыруға қажетті:
жүргізілетін жүйенің қызметі мен мақсатының анық, түсініктілігі;
ақпараттың пайда болған нүктесінен бастап оның (қозғалуы) таралуы
және оның қолданылуына дейінгі басқарылу деңгейі;
құжаттың кері жүйесінің шынайылығы;
кодтау және жүйелеу жүйесін қолдану;
ақпараттық – логикалық моделдегі әдістеменің туындауы
(ақпараттық өзара байланысының айқын көрінісі) ;
машиналық тасымалдаушының ақпараттар легін тудыруы, ол қазіргі
техникалық қамсыздандыруды қажет етеді.
Ақпараттық жүйедегі басқару құрылымының ролі. Кез-келген
басқарма үшін ақпараттық жүйенің келесідей тапсырмаларды шешуде
қолданылуы және туындауы:
Ақпараттық жүйенің құрылымы, оның функционалдық мақсатына
байланысты. Мысалы, коммерциялық фирмада - эффективті сауда–саттық;
мемлекеттік орындарда-әлеуметтік және экономикалық тапсырмаларды шешеді.
Ақпараттық жүйе адамдармен бақыланып отыру керек, олар арқылы
негізгі әлеуметтік және әдеп (этикалық) ережелеріне енгізіледі.
Нақты, сенімді өз кезегіндегі және жүйеленген ақпарат.
Ақпараттық жүйенің құрылуын үйдің құрылуымен салыстыруға болады.
Кірпіштер, шегелер, цемент және қажетті материалдар бірігеді. Оған
жоба құру керек, жер иелену, құрылыс және т.б. Яғни, үй салу
үшін қажеттіліктер бөлу керек. Ақпараттық жүйе басқарманың бөлігі
болып табылады, ал кез келген басқарманың кілттік элементі – құрылым
және басқару органы, біркелкі ережелер, негіздер, субмәдениет.
Құрылған ақпараттық жүйе басқарманы басқаруды құрылымын
талдаудан басталуы керек.
Басқарманы басқару құрылымы. Басқарма бөлімдерінің барлық
комбинациялық жұмысы әр түрлі деңгейдегі басқару органымен
нақтыланады. Басқармаға бағыныштылар қойылған мақсатты қамтамасыз
етуге арналған келесідей қызметке ие болады:
• басқармалық;
• жоспарлау;
• есептеу;
• талдау;
• тұрақсыздандыру;
• бақылау.
Басқармалық қызмет басқару құрылымын өңдеумен және нормативтік
құжаттар жинағынан болады: штаттық фирманың кестесі, бөлімдері,
лабораториясы, тобы және т.б. Көбінесе, бұл бөлім жағдайына
лабораторияға немесе құрал мүмкіндігіне кіреді.
Жоспарлау (жоспарлық қызмет) берілген тапсырманы жоспар бойынша
жүзеге асыру және өңдеу. Мысалы: бизнес – жоспар барлық фирма үшін,
өндіріс жоспары, маркетингілік зерттеу жоспары, қаржы жоспары,
ғылыми - зерттеу жұмысын жүргізу жоспары және т.б. әртүрлі мерзімге
(жыл, тоқсан, ай, күн).
Есептік қызмет дайын түрлер мен әдістердің фирмада
қолданылуының көрсеткішін өңдеумен шектеледі, яғни, бухгалтерлік есеп,
қаржы есебі, басқару есебі және т.б. Жалпы жағдайда есепті тіркеу,
табу, өңдеу және ақпаратты қалдыру тұрмыстық процестердің шынайы
жақтарын көрсетеді.
Талдау немесе аналитикалық қызмет жоспарлары мен тапсырыстарды
орындау мазмұнымен байланыста болады. Талдау фирманың тұрмыстық іс
- әрекетінің нәтижесіне бір жылда жасалады, оны мамандар жүргізеді,
цех, бөлім деңгейіндегі – менеджерлер осы деңгейге келеді.
Бақылау қызметі, бұл менеджерлер арқылы жүргізіледі: жоспарды
орындаудағы бақылау, материалдық ресурстардың шығыны, қаржы заттарын
қолдану және т.б.
Әрі қарай атқарылуын қамтамасыз ететін қызмет, бағыныңқы
жұмысшылардың еңбегін тұрақтандыратын әртүрлі әдістерін қолдану және
өңдеу:
қаржылық стимул – жалақы, сыйлық, акция, қызметінің жоғарылауы
және т.б.;
психологиялық стимул - алғыс хат, мақтау қағазы, шен, дәреже,
үздіктер тақтасы және т.б.
Атқарушы денгейдің ақпараттық жүйесі. Атқару денгейіндегі ақпараттық
жүйені мамандармен атқарушылар қолдайды, яғни, өндірілген істер мен
оқиғаларға орай болады. Ақпараттық жүйенің белгісі бұл деңгейде - өткінші
жағдайға жауап бере алмайды. Мұнымен айналысу үшін ақпараттық жүйе жеңіл
түрде, бөлінбейтін әрекет жасайды және нақты ақпаратты береді.
Ақпараттың көзі және мақсаты, тапсырмасы операциялық деңгейде ерте
анықталған және жоғары дәрежеде құрылған. Қойылған тапсырманың шешімін
бағдарламау.
Ақпараттық жүйе оперативтік деңгейде фирмамен сыртқы орта деңгейімен
байланысты. Егер жүйе нашар жұмыс істесе, онда мекеме ақпаратты сырттан ала
алмайды немесе оны сыртқа шығара алмайды. Одан басқа жүйе - ақпараттың
негізгі апарушысы, ақпараттың қалған бөлігін жеткізіп, оның атқарушы
мазмұнын және архивтік ақпаратқа ие болады. Осы ақпараттық жүйенің үзілуі
негативтік қайтымсыз өзгеріске әкетер еді.
Ақпараттық жүйенің тездетілген жобасы инженер – жобалаушының
(тездетілген) жеделдетілген қызметіне негізделген. Бұл жүйенің негізгі
функцясы болып инженерлік есеп, графиктік құжаттың, жобаланған обьектінің
модельдері болып саналады.
1.3 Ақпараттық жүйені құру әдістері
Қазіргі уақытта экономиканың әртүрлі облысындағы ақпараттық
технологиялардың даму тенденциясы ақпараттық жүйенің күрделі түрлерінің
дамуына, пайда болуына әкеліп соқтырды. Қазіргі кездегі ақпараттық жүйенің
ірі жобалары төмендегілермен ерекшеленеді:
Процестер мен мәліметтер талдауын және модельдеуін қажет ететін
сипаттаудың күрделелігі;
Тығыз өзара әсер ететін компоненттердің жиынтығының бар болуы;
Әрбір компоненттің түпкілікті мақсаты, қойылған есебі бар. Сол
мақсатты шешу үшін шешімді қабылдау теориясын қарастырады;
Ақпараттық жүйені енгізуге дайындық.
Жобаны жүзеге асыру үшін құрып отырған ақпараттық жүйе немесе
объект міндетті түрде сипатталуы керек және ақпараттық жүйенің толық
функциональды және ақпараттық моделі құрылуы керек. Кез-келген ақпараттық
жүйені құру кезінде ақпарат өзгеруі мүмкін. Тек қана ақпараттық жүйені құру
үшін құрылымды әдістер схема және диаграмма қолданылады. Ақпараттық жүйені
құрудың мынадай принциптері бар:
объектілердің сипаттамасының сәйкес келуі;
ақпаратты өңдеуге кететін шығынның аз болуы;
ақпарат қандай да бір кесте бойынша өңделеді және жүйеге түседі;
өзіндік бақылау жасау;
мәліметтерді және процестерді өңдеуде қатені түзету;
интегралдығы (ақпараттық жүйеге ақпаратты бірнеше рет енгізіп, оны
бірнеше рет қолдану);
ақпараттық жүйенің кез-келген ортаға бейімделуі.
Ақпараттық жүйені құру әдістерінің бірі – оның бағдарламамен
қамтамасыз етудің өмірлік цикл түсінігі. Бағдарламамен қамтамасыз етудің
өмірлік циклі – бұл үздіксіз процесс.
Ақпараттық жүйені құру үшін соңғы кезде нормативті ISOIEC 12207
қолданылады. Осы стандарт ақпараттық жүйенің өмірлік цикл құрылымын
анықтайды. Яғни, бағдарламамен қамтамасыз етуді құрған кезде қандай
амалдар, процестер, бағдарламалау тілі қолданылатынын анықтайды. Ақпараттық
жүйені құру кезінде екінші этапқа тек алдыңғы этап аяқталған соң ғана
өтеміз және әрбір этаптың өз алдына құжаттамасы болады.
Ақпараттық жүйенің өмірі қағаздық кезеңдегі жобалаудан басталады,
әрі қарай жүйенің жүзеге асуы және соңында оның пайдаланылуы іске асады.
Талдау. Бағдарламаық элементке кіреді, яғни бағдарламалық қамтамасыз
етудің бір бөлігі. Осының ішінде жүйелік талдау деген бар. Бұл
компьютердегі жүйенің элементтерінің әрбіреуінің атқаратын рөлін
анықтайды. Олардың өзара қатынасын, бір-бірімен байланысын анықтайды.
Жобалау. Жобалау ақпараттық жүйенің құрылуына енетін талаптар мен
пәндік саланы оқу арқылы орындалады. Жүйе өмірінің “қағаздық” сатысында
таңдау жүргізіледі:
деректер құрылымы мен оның стратегиясының ЭЕМ жадында сақталуы;
ақпараттық жүйенің қызмет ету технологиясы мен ондағы ақырғы
пайдаланушылардың өзара байлынысы;
техникалық және стандартты бағдарламалық құралдар, сонымен қатар
ақпараттық жүйенің қызмет етуі үшін түпнұсқалық бағдарламалық құралдарды
өңдеу;
Жүзеге асыру. Жүзеге асырудың маңызы оны ЭЕМ жадына көшіретін жобаның
материалдығымен қорытындыланады. Бұл сатыда ақпараттық жүйенің
бағдарламалық қамтамасыз етілуі жайғастырылады және өңделеді, деректер
қорының орындалу этаптары құрылады, көпсанды қосымшалар өңделеді. Бұнда МҚ
администраторы алдын-ала, МҚБЖ-нің қосымшаларының өзара байланысын
қамтамасыз ететін бағдарламалық “сүзгілер”-сыртқы сызбаларды құрады.
Жүзеге асыру сатысында ақпараттық жүйенің қызмет ету технологиясы
тестіленеді және түзетіледі.
Пайдалану. Бұл ақпараттық жүйе сатысы жүйенің дұрыс ақпаратқа
толуынан басталады. Пайдалану келесідей ақпараттық жүйенің жұмыс
істеуін қолдайтын барлық қызмет комплекстерін қамтиды: деректердің сөздік-
анықтамасына кіріспе, деректерді қорғау, деректерді көпшіліктің пайдалануын
ұйымдастыру, жүйе тиімділігін басқару мен талдау және басқалар.
Бұдан өзге, пайдалану сатысына жаңа қосымшаларды өңдеу, сонымен бірге
ақпараттық жүйенің алдағы дамуы мен толық жетілуі кіреді.
Ақпараттық жүйе жұмысының тиімділігі сандық сипаттама көмегімен, яғни
тиімділік критерийі ақпаратттық жүйенің арасындағы байланысты және оның
нәтижесін анықтайды. Тиімділік критерийі ретінде алынған шама жобалау
процесінен тәуелді. Ақпараттық жүйені құру кезінде жүйенің мақсаты туралы
болжам жасау, эксперименттік деректерді бағалау қажет. Барлық ақпараттық
жүйенің жұмыс жасауы бірнеше мақсаттарға бағытталған:
объектіні басқару тиімділігін арттыру:
қабылдап отырған шешімді қамтамасыз ететін ақпараттың толықтырылуы;
ақпараттық неғұрлым тез жылдамдықпен беру және түсіру;
ақпараттық жүйені қолданушыларының өзара байланысын арттыру;
ақпараттық жүйе ресурстарын тиімді қолдану:
ақпараттық жүйені құруға, дамытуға кеткен шығынды азайту;
ақпараттық жүйедегі бар деректерден шығыстағы ақпаратты максимум алу;
мәліметтер қорында ақпараттың көп болмауын қадағалау.
1.4 Мәліметтер қорына жалпы сипаттама
Қазіргі заман авторлары мәліметтер банкі және мәліметтер қоры
терминдерін көбіне синоним ретінде қолданады, бірақ 1982 жылы шығарылған
техника және ғылым бойынша Мемлекеттік комитеттің мәліметтер банкісін құру
бойынша жалпы салалық басқарушы мәліметтерде бұл түсініктер бөлінеді. Онда
мәліметтер банкі, мәліметтер қоры және МҚБЖ-не келесідей анықтамалар
келтіріледі:
Мәліметтер банкі (МБн) – бұл арнайы ұйымдастырылған мәліметтер жүйесі
– мәліметтерді ұжымды көп мақсатты қолдану және ортақталынған жинақтарды
қамтамасыздандыру үшін арналған мәліметтер қорының, бағдарламалық,
техникалық, тілдік, ұйымдастыру - әдістемелік құралдар.
Мәліметтер қоры (МҚ) – қарастырылатын пәндік аумақтағы объектілерді
және олардың қатынастарының күйін бейнелейтін мәліметтердің аталған жиыны.
Мәліметтер қорын басқару жүйелері (МҚБЖ) – МҚ көптеген қолданушылармен
бірігіп қолдану жүргізу және құру үшін арналған бағдарламалық және тілдік
құралдар жиыны.
Құрғақ кеңсе тіл қабылдау үшін өте қиын, бірақ бұл анықтамалар барлық
үш базалық түсініктердің мақсаттарын кеңейтеді, және біз оларды негізге ала
аламыз.
Қолданушылар мәліметтер қорымен жұмыс жасауда көмектесетін
бағдарламалар қосымшалар деп аталады. Жалпы жағдайда бір мәліметтер қорымен
көптеген әр түрлі қосымшалар жұмыс жасай алады. Бір мәліметтер қорымен
жұмыс жасайтын қосымшаларды қарастырғанда олар бір бірінен тәуелсіз және
параллельді жұмыс жасай алады деп болжалады және олардың көптеген
қосымшалардың бір мәліметтер қорымен жұмысын әр қайсысы дұрыс
орындалатындай етіп, бірақ басқа қосымшалармен мәліметтер қорына
енгізілетін өзгерістерді есепке алуын дәл МҚБЖ қамтамасыз етеді.
МҚБЖ-дегі терминалогия, тіпті мәліметтер қоры және мәліметтер
банкі терминдері қаржылық қызмет ортасынан алынған. Бұл сөздерді алу –
бекерге емес және қаражат массасымен жұмыс және ақпаратпен жұмыс көбіне
ұқсас болатындығымен түсіндіріледі, себебі онда да өңдеу объектісінің
персонофикация жоқ: жүз сандық екі банкнот екі бірдей байт сияқты айыра
алмайды және өзара алмастырылады (әрине сериялық номерден басқа).
МҚБЖ қалай құрылуы керектігіне арналған ғылыми зерттеулер нәтижесінде
жүзеге асырудың әр түрлі тәсілдері ұсынылды. Олардың ең қолайлысы болып
стандартизация бойынша американдық компаниясы ұсынған ANSI (American
National Standarts Institute) МҚ ұйымдастырудың үш деңгейлік жүйесі
табылды.
1. Сыртқы модельдер деңгейі – ең жоғарғы деңгей, мұнда әр модель
мәліметтердің өз көрінісін алады. Бұл деңгей бөлек қосымшалардың МҚ-на
көзқарасын анықтайды. Әр қосымша дәл осы қосымшаға қажет мәліметтерді ғана
көреді және өңдейді. Мысалы, жұмысты бөлу жүйесі қызметкердің біліктілігі
туралы мәліметтерді қолданады, бірақ оны қызметкер жалақысы, мекен-жайы
туралы мәліметтер қызықтырмайды, және керісінше бұл мәліметтер кадрлар
бөлімі ішкі жүйесінде қолданылады.
2. Концептуальді деңгей - орталық басқарушы буын, мұнда мәліметтер
қоры неғұрлым жалпы түрде көрсетілген, ол берілген мәліметтер қорымен жұмыс
жасайтын барлық қосымшалармен қолданылатын мәліметтерді біріктіреді.
Концептуальді модель мәліметтер қорына арналып құрылған пәндік аумақтың
(нақты әлем объектілері) жалпыланған моделін бейнелейді. Кез-келген модель
сияқты концептуальді модель нақты әлем объектілерінің өңдеу көзқарасы
бойынша тек маңызды ерекшеліктерді бейнелейді.
3. Физикалық деңгей – сыртқы ақпарат тасымалдаушыларында орналасқан
файлдарда немесе беттік құрылымдарда орналасқан деректер.
Бұл архитектура деректермен жұмыста логикалық (1 және 2 деңгейлері
арасында) және физикалық (2 және 3 деңгейлері арасында) тәуелсіздікті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Логикалық тәуелсіздік – мәліметтер
қорымен жұмыс жасайтын басқа қосымшаларды түзетпей бір қосымшаны өзгерту
мүмкіндігін болжайды. Физикалық тәуелсіздік берілген мәліметтер қорымен
жұмыс жасайтын барлық қосымшалардың жұмыс мүмкіндіктерін сақтай отырып
сақталатын ақпаратты бір тасушыдан басқаларға ауыстыру мүмкіндіктерін
болжайды. Бұл файлдық жүйелерді қолданғанда жетіспегеннің дәл өзі.
Концептуальді деңгейді бөлу мәліметтер қорын басқарудың
ортақтандырылған ақпаратын құруға мүмкіндік береді.
Қолданушылық сұраудың өту процесі. МҚБЖ және ОЖ деректерді алуға
сұраудың өңделуіндегі қарым-қатынасы. Санмен қарым қатынастардың орындалу
тізбегі белгіленген:
• Қолданушы МҚ-на деректерді алуға МҚБЖ сұрауын жібереді.
• Қолданушы құқығының және берілген қолданушыға сәйкес деректердің
сыртқы моделінің анализі берілген қолданушының сұралған
деректерге рұқсатын растайды не тыйым салады.
• Деректерге рұқсатқа тыйым салған жағдайда МҚБЖ-сі бұл туралы
қолданушыға хабарлайды және одан әрі деректерді өңдеуді
тоқтатады, кері жағдайда МҚБЖ қолданушы сұрауымен қозғалатын
концептуальді модель бөлігін анықтайды.
• МҚБЖ-сі коцептуальді модельдердің сұралған бөлігі туралы
ақпаратты алады.
• МҚБЖ-сі деректердің физикалық деңгейде (файлдар нмесе физикалық
мекендер) орналасуы туралы ақпаратты сұрайды.
• МҚБЖ-де операциялық жүйелер терминдерінде деректердің
орналасқан орны туралы ақпарат қайта оралады.
• МҚБЖ операциялық жүйені операциялық жүйе құралдарын қолдана
отырып қажет деректерді беруді сұрайды.
• Операциялық жүйе сақтау құрылғыларынан ақпаратты алып жүйелік
буферге жүктейді.
• Операциялық жүйе МҚБЖ-сіне жүктеу аяқталғандығы туралы хабар
береді.
• МҚБЖ жүйелік буфер орналасқан жеткізілген ақпараттан тек
қолданушыға қажетін таңдап алады да бұл деректерді қолданушының
жұмыс аумағына жібереді.
ММҚ – бұл Метамәліметтер Қоры, деректердің физикалық орналасуы,
қолданушылардың рұқсат құқықтары, деректердің логикалық орналасуы,
қолданылатын деректер құрылымы туралы барлық ақпарат дәл осында сақталады.
ММҚ басқару үшін бір ортақ ақпараттық кеңістікті көптеген қолданушылармен
дұрыс қолдану үшін арналған мәліметтер қорын администрациялауды
қамтамасыздайтын арнайы бағдарлама бар.
Сұрау әр уақытта толық циклді өтпейді. МҚБЖ-сі мәесіз әрекеттерді
қайталамауға мүмкіндік беретін жеткілікті дамыған интеллектке ие.
Сондықтан, мысалы, егер сол қолданушы МҚБЖ-не жаңа сұраумен қайта үндеу
жасаса, онда ол үшін сыртқы модель және рұқсат құқығы тексерілмейді, ал
егер сұраудың одан әрі анализі деректер жүйелік буферде болуы мүмкіндігін
көрсетсе, онда МҚБЖ деректерді өңдеуде тек 12 және12 қадамдарын орындайды.
Әрине нақты МҚБЖ-де сұрауды өту механизмі әлдеқайда күрделі, бірақ осы
қарапайымдатылған жүйе де нақты МҚБЖ қолдайтын сұрауларды өңдеу
механизмдері қиын және күрделі болу керектігін көрсетеді.
Мәліметтер банкі қолданушылары. Кез-келген бағдарламалы -
ұйымдастырылған-техникалық кешен сияқты мәліметтер банкі уақытта және
кеңістікте болады. Ол өзінің белгілі даму кезеңдеріне ие:
1. Жобалау.
2. Жүзеге асыру.
3. Іске қосу.
4. Жетілдіру және дамыту.
5. Толық қайта ұйымдастыру.
Өзінің өмір сүруінің әр кезеңдерінде мәліметтер банкісімен
қолданушының әр этаптары байланысты.
Қолданушылардың негізгі топтарын және мәліметтер банкісіндегі
қызметіндегі олардың ролін анықтайық:
Шекті қолданушылар. Бұл қолданушылардың негізгі тобы, олардың
қажеттіліктері бойынша мәліметтер банкі құрылады. Құрылатын мәліметтер банк
ерекшеліктеріне байланысты оның шекті қолданушыларының ортасы мәнді ерекше
болуы мүмкін. Бұл МҚ кейде қандай да бір ақпарат алу үшін үндеу жасайтын
кездейсоқ қолданушылар болуы мүмкін, не тұрақты қолданушылары болуы мүмкін.
Басты принцип шекті қолданушылардан есептеу техникасы және тіл құралдары
аймағынан қандай да бір талап етілмеу де.
Мәліметтер банкі администраторы. Бұл мәліметтер банкісін құрудың
бастапқы сатысында көптеген шекті қолданушылардың бір уақытта жұмыс жасау
тұрғысынан оның тиімді ұйымдастырылуына жауап беретін, іске қосу сатысында
көпқолданушылық режимде берілген ақпарат банкісінің дұрыс жұмысына жауап
беретін қолданушылар тобы. Даму және қайта ұйымдастыру сатысында бұл
қолданушылар тобы оның ағымдағы іске қосылуының тоқтауына және
өзгертулерсіз банкінің қайта ұйымдастырылу мүмкіндігі үшін жауап береді.
Қосымшалар администраторлары мен құрушылары. Қолданушылардың бұл тобы
мәліметтер банкін жобалау, құру және қайта ұйымдастыруда қызмет етеді.
Қосымшалар администраторы нақты қосымшаны немесе функционалді ішкі жүйеге
біріктірілген қосымшалар тобын құру кезінде құрушылардың жұмысын
реттейді.Нақты қосымша құрушылары нақты қосымша үшін қажет мәліметтер қоры
ақпаратының бөлігімен жұмыс жасайды.
Әр банкте қолданушылар түрі бөліне алмайды. Стол үсті МҚБЖ-ін қолданып
ақпараттық жүйелерді құру кезінде мәліметтер банкі администраторы,
қосымшалар администраторы және құрушы әдетте бір тұлғада болғанын білеміз.
Бірақта қазіргі кезеңдегі корпорацияда немесе үлкен фирмадағы бизнес-
процесстердің үлкен бөлігі немесе барлығын автоматтандыру үшін қолданылатын
күрделі корпоративті мәліметтер қорын құрғанда қосымша администраторлар
топтары және құрушылар бөлімдері болуы мүмүкін. Ең қиын міндет МҚ-ың
администратор тобына жүктелген. Оны толығырақ қарастырайық. МҚ
администратолар топ құрамында:
▪ жүйелік аналитиктер ;
▪ мәліметтер банкісіне қатысы бойынша сыртқы ақпараттық
қамтамасыздауды және мәліметтер қорын жобалаушылар;
▪ деректерді өңдеудің технологиялық процесстерін жобалаушылар;
▪ жүйелік және қолданбалы бағдарламашылар;
▪ техникалық қызмет көрсету бойынша мамандар және операторлар.
Мәліметтер қоры дегеніміз - бұл алдымен кестелер жиынтығы. Мәліметтер
қорына процедуралар және объектілер кіреді.
Кестені қандай да бір жиын атрибуттары бар екі өлшемді кесте ретінде
елестетуге болады. Кестенің аты идентификатор болады, ол арқылы оған
сілтеме жүреді. Кестенің бағандары сол немесе басқа объектілердің
сипаттамаларына сәйкес келеді, яғни өрістерге сәйкес келеді. Әрбір өріс
сақталған мәліметтердің аты мен типі арқылы сипатталады. Өрістің аты -
идентификатор. Ол әр түрлі программадағы мәліметтерді манипуляциялау үшін
қолданылады. Өрістің аты латын әрпімен жазылады. Өрістің типі мәліметтер
өрісінде сақталғандардың типін сипаттайды. Ол жол, сан, үлкен мәтіндер, әр
түрлі кескіндер болуы мүмкін.
Әрбір кестенің жолы берілген кестеде сипатталған объектілердің
біреуіне сәйкес келеді, оны жазба деп атайды және оның құрамына берілген
объектіні сипаттайтын барлық өрістердің мәні кіреді. Мәліметтер қорын
құрған кезде ақпараттардың қарама - қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету
маңызды. Әдетте бұл әрбір жазбаның қайталанбауын қамтамасыз ететін кілттік
өрісті енгізумен іске асады. Кілттік өріс бір немесе бірнеше болуы мүмкін.
Өрістердің мәнін қолданушы өзі енгізеді және ол мәліметтер қорында
сақталады. Бұл өрістерден басқа кейбір жүйелерде есептелінетін өрістерді
енгізуге болады. Мұндай өрістердің мәнін қолданушы енгізбейді, ол автоматты
түрде басқа жазба өрістерінің мәні негізінде есептелінеді.
Кестемен жұмыс кезінде қолданушы немесе программа курсормен
жазбалардың бойымен жылжитын сияқты. Әрбір уақыт мезгілінде ағымдағы жазба
бар және онымен жұмыс жасалады. Мәліметтер қорын құратын және оларға
сұрауды өңдейтін мәліметтер қорын басқару жүйесі МҚБЖ. Дербес МҚБЖ бір
компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды қамтамасыз етеді.
Мәліметтер қоры - қоғамның қандай да бір саласындағы немесе оның
бөліміндегі нақты объектілер туралы мәліметтер жиынтығы.
Дербес МҚБЖ бір компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды
қамтамасыз етеді. Жалпы МҚБЖ "Клиент - Сервер" архитектурасымен жұмыс
істейтін ақпараттық жүйелерді құруды қамтамасыз етеді.
Мәліметтер қорын басқару жүйесінің тілдік құрылғыларының құрамына
мыналар жатады:
* Мәліметтерді сипаттау тілі - мәліметтердің логикалық құрылымын
сипаттауға арналған.
* Мәліметтерді игеру тілі - мәліметтерді енгізу, таңдау,
модификациялау операцияларын орындайды.
* SQL - құрылымды бағдарламалау сұраным тілі, мәліметтер құрылымын
басқаруға, игеруге және қашықтықтағы мәліметтер қорына енуге арналған
стандартты құрылғы.
2 қосымша құрылған орта
2.1 Тіл алфавиті
Компьютер белгілі бір есептерді шешу үшін адам тарапынан сол есепті
қандай жолмен және қалай шығару керектігі туралы тапсырма алуы қажет. Бұл
тапсырмалар бір жағынан компьютерге түсінікті болып жазылуы керек болса,
екінші жағынан тапсырма беруші кісіге де ыңғайлы болғаны жөн. Осындай
компьютерлік тілде жазылған тапсырмалар мен командалар жинағы бағдарлама
деп аталады. Ал бағдарламалық текстерді жазу үшін пайдаланылатын
символдардың жиынтығы компьютерлік тіл алфавитін құрайды.
Кез келген бағдарламалық тіл символдардан, сөздерден, сөз тізбектері
және сөйлемдерден (операторлардан) тұрады. Сөздер символдардан құралады, ал
операторлар сөз тіркестерінен тұрады. Қазіргі кезде бағдарлама жазу үшін
көптеген бағдарламалау тілдері қолданылады. Солардың бірі -Turbo Pascal
тілі құрылымының қарапайымдылығы мен игеруге жеңілдігінің арқасында
бағдарламалаушылардың арасында кеңінен қолданылады. Turbo Pascal тілінің
алфавиті келесі символдардан тұрады:
1. Латын алфавитінің 26 әріптерінен; олармен қызметші сөздер және
идентификаторлар жазылады. Қызметші сөздер деп Turbo Pascal - дың өзіне
ғана тән, өзгертуге болмайтын, әрқайсысының өзінің атқаратын белгілі
қызметі бар сөздерді айтады. Бағдарламада айнымалылар мен тұрақтылардың
аттарын анықтайтын, әрі бағдарламалаушының өзі белгілейтін қызметші сөздер
кездеседі. Ондай сөздерді идентификаторлар деп атайды. Идентификаторды бір
әріппен белгілеуге болады (мысалы: X, Ү, Z), бірақ кейбір бағдарламаларда
латын алфавиті әріптері (26 әріп) айнымалылардың аттарын белгілеуге
жетпейді немесе олар бағдарламалық текстің оқылуын ауырлатып жібереді.
Мұндай жағдайларда идентификаторларды бірнеше әріптер, сандар және
сызықшалар арқылы белгілеу ыңғайлы болып табылады(мысалы: Summa, X1, Ү12,
Z23, Min1, Audan_1, Audan_2, Audan_3, т.с.с.)
Сонымен идентификаторлар деп бағдарламада кездесетін барлық
тұрақтыларды, айнымалыларды, функциялар мен процедураларды белгілеу үшін
қолданылатын әріптер мен сандардан және сызықшалардан тұратын қызметші
сөздерді айтады. Идентификаторларға бұлардан басқа символдарды пайдалануға
болмайды. Идентификаторлар міндетті түрде әріптен басталуы керек және
оларға тілдегі басқа қызметші сөздердің атын қоюға болмайды, олардың
ұзындығы әртүрлі болады, бірақ алғашқы 63 символ ғана басты болып табылады.
Идентификаторлар мен қызметші сөздерді бас әріппен де, кішкентай әріптермен
де жаза беруге болады. Мысалы: Begin, begin, BEGIN - сөздері бір ұғымды
білдіреді. READ, WRITE, ARRAY, TYPE, WHILE, REPEAT - қызметші сөздер, X,
Y, Z, MASSIV, SUMMA, AUDAN1, AUDAN2 -идентификаторлар.
Read(X,Y,Z);
Summa:=X+Y+Z;
Write(' үш санның қосындысы =', Summa);
2. Сандарды белгілейтін араб цифрларынан: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
9. Сандар бүтін және нақты болып екі түрде беріледі. Нақты сандардың бүтін
бөлігі мен бөлшегін нүкте арқылы бөліп жазады: — 9.7, 6.25, .41, -8.178. Ал
өте үлкен немесе өте кіші шамалар экспоненциал сандар түрінде жазылады:
1.74Е+3(1.74*103)
5.74Е-4(5.74*10-4)
3. Ұлттық алфавит әріптерінен; ұлттық әріптер түсініктеме мен
комментарийлар жазу үшін немесе символдық айнымалыларда қолданылады.
Ұлттық алфавит әріптері пернетақтаның жоғарғы жағындағы цифрлар орнына
орналасқан, олар арнаулы драйверлер қосылғанда ғана жұмыс істейді және
бағдарлама жазылғанда, егер текст оператордың ішінде болса, онда -
апострофқа, түсініктеме болса - фигуралық немесе жүлдызшалы жай жақшаларға
алынып жазылады.
Мысалы:
Writelh ('үшбұрыштың ауданы=')
{Операторлар бөлімі} (*Циклденесі*)
4. Арнаулы символдардан: :+-',. = ();[]*# т.б.
2.2 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты фунщиялар
Айнымалылар деп бағдарламаның орындалу барысында әртүрлі мәндерді
қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп,
әрбір уақытта белгілі бір мәнге ие бола алады. Айнымалылар қарапайым және
индексті болады. Барлық айнымалылар алдын ала VAR(variable -айнымалы)
бөлімінде өзіне тән бір типпен ғана сипатталады. Айнымалыларды белгілеу
және сипаттау мысалдары:
VAR X, X1: Integer;
A:Array[1..2]Of Real;
B:Array[ 1.. 5,1..7] Of Integer;
C:Char; D:String;
MIN1, MAX, SUM:Real;
BEGIN
A[1]:=17.2; B[2,3]:=91;
MAX:=A[1J; SUM:=0;
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
END.
Тұрақтылар деп бағдарламаның орындалу барысында мәндері өзгеріссіз
қалатын шамаларды айтады. Тұрақтылар идентификатормен белгіленеді және
олардың мәндері алдын ала CONST(constant - константа) бөлімінде беріледі.
Тұрақтылардың жазылу мысалдары:
CONST A=5; В=8; РІ=3.14;
Х=' Қазақстан '; Y=’Республикасы’;
MyName=’Айжан’;
Бұдан басқа Turbo Pascal – да алдын ала CONST бөлімінде сипаттамай-ақ
қолдана беретін арнаулы тұрақтылар бар, олар:
TRUE типі логикалық – Вооlеаn (ағылшын математигі Д.Бульдің
құрметіне аталған), мәні - "ақиқат";
FALSE типі логикалық – Boolean, мәні - " жалған";
MAXINT типі – Integer , мәні – 32767 .
.
Бағдарламада бір идентификатормен бірнеше айнымалыларды белгілеуге
болмайды (бір – бірінен бір символға болса да өзгеше болуы шарт).
Сонымен қатар, бағдарламаны басқа бағдарламалаушылардың жеңіл оқып,
түсінуі үшін, идентификаторларды түсінікті етіп белгілеген жөн. Мысалға,
қосындыны жай әріппен емес, SUMMA деп белгілеп алса, бағдарламаның оқылуы
түсінікті болады:
PROGRAM Sum;
VAR A,B:Integer;
C,Summa:Real;
BEGIN
Readln(A,B,C);
Summa:=A+B+C;
Writeln('үш санның қосындысы - ' , Summa:4:2);
Readln
END.
Айнымалылар мен тұрақтыларды сипаттайтын типтер форматына қарай бүтін,
нақты, символдық, жолдық қатар, логикалық болып бөлінеді, олардың
мәндерінің интервалы әртүрлі болады.
Егер бірнеше айнымалының типтері бірдей болса, оларды бір тізімге үтір
арқылы жазып, соңынан типін көрсетсе болады. Келесі бетте Turbo Pascal – да
қолданылатын стандартты типтер түрлері берілген.
Бұдан бөлек бағдарламалаушының өзі де санақты және шектеулі деп
аталатын стандартты емес типтерді қолдана алады (мысалы: X('A'..'z');
METALL(Na, К, Li); т.б.).
Типтер Мәндер интервалы Форматы
INTEGER -32 768-ден 32 767-ге дейін бүтін сандар
SHORT -128-ден 127-ге дейін бүтін сандар
INT
LONG INT -2 147 483 648 – ден бүтін сандар
2 147 483 647 – ге дейін
BYTE 0 – ден 255 – ке дейін таңбасыз бүтін сандар
WORD 0 – ден 65 535 – ке дейін таңбасыз бүтін сандар
BOOLEAN True – ақиқат, False - жалған логикалық шама
REAL 2.9*1 0 -39 - нен 1.7*1038 - нақты сандар
не дейін
SINGLE 1.5*10-45-нен 3.4*1038-не нақты сандар
дейін
DOUBLE 5*10-324-нен 1.7*10308-не нақты сандар
дейін
EXTENDED 3.4*1 0-4932-нен 1.1*104932-ненақты сандар
дейін
COMP (-263+1 )-ден (263-1 )-ге нақты сандар
дейін
CHAR ASSCII-символдар жиынтығы символдық шамалар
STRING Символдық қатарлар жолдық қатарлар
PCHAR ASSCII-қатарлар
POINTER Типтерге сілтеме
Нәтижелер типін анықтау мысалдары.
Y:=SQR(A);
егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі INTEGER болады
Y:=SQRT(A);
егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады
Y:=SQR(A)+5*SQR(A+7);
егер A - бүтін болса, онда Ү-тің типі LONGINT болады
Ү:=(А+15)(5-А);
erep A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады
Ү:='Астана - астанам';
Үжолдық қатарының типі символдық - STRING
X:=(a0)And(a=0);
Х-тің типі BOOLEAN болады
Х:='М';Ү:='А';2:='Й';
егер айнымалылар типтері – СHAR болса, онда:
В:=Х;
В - ның типі CHAR болады
A:=X+Y+Z; (МАЙ сөзі шығады)
А-ның типі символдық - STRING болады
Turbo Pascal-дағы есептеулерде көптеген стандартты функциялар
қолданылады. Стандартты функцияларды бағдарламада жазу үшін алдымен
функцияның атын, содан соң жай жақшалардың ішінде аргументін көрсету керек.
Стандартты функциялардың атын идентификаторларға беруге болмайды.
Бағдарламада аргументтердің мәнін берген кезде міндетті түрде функцияның
анықталу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz