Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы

МАЗМҰНЫ

Анотация
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
II.Негізгі бөлім
2.1 Қасым хан (1445.1518) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5.8
2.2 «Тарих.и Сафавие» қолжазбасынан Қасым хан туралы сонны мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.12
2.3 Қасым ханның ел билеуі жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.15
2.4 Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.18
2.5 Қасым ханның «Қасқа жолы» Заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.27

Кіріспе
Зерттеу жұмыстың өзектілігі:
1511 жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ хандығы Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында Түркістан қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста Жайық өзеніне дейін жететін.
Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын.
Қасым ханның мемлекетті басқару әдістері, ішкі және сыртқы саясаты туралы мәліметтер өте аз. Қасым хан есімі бірінші рет Мұхаммед Шайбани жөніндегі жазбаларда аталады. Ол мәліметтерде Қасым ханды "атақты сұлтандар мен батырлардың бірі", "Бұрындық ханның атты әскерінің басшысы" деп атайды. Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.
Қасым хан билік құрған кезеңде де қазақтар мен Шайбани әулеті арасындағы Сырдарияға жақын қалалар үшін қақтығыстар мен шайқастар болып жатты. 1510 жылы қыста Шайбани ханның әскерлері Ұлытау баурайындағы Қасым хан ұлысына шабуыл жасайды. Қасым хан олардың бетін қайтара алмайтынын түсініп, шегінді, біраз уақыттан соң күтпеген жерден шабуыл жасап, өз қарсыласын жеңді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты:
Өзімізге белгілі барлығымыз білетін Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы туралы толығымен зерттеп ол жайлы барлық мәліметтерді танып біліп, ол туралы достарыма да айту. Ата-бабаларымыздығ бізге берген сиы тұрып жатқан тәуелсіз жерімізді қастерлеп құрметтеу.
Қасым хан жайлы жан-жақты зерттеп оның құндылықтарын елге таныту. Оның қасиетті сырларын ашу.
Зерттеудің міндеттері:
- Қасым хан (1445-1518);
- «Тарих-и Сафавие» қолжазбасынан Қасым хан туралы сонны мәліметтер;
- Қасым ханның ел билеуі жөніндегі деректер;
- Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы;
- Қасым ханның «Қасқа жолы» Заңы;
Мәселе: Қазақ хандығы Қасым ханның тұсында қуатты елге айналғандығы екенін зерттеу

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақ хандығының және қазақ халқының құрылуы: Қасым хан туралы // Жолдасбайұлы с. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан.- Алматы, 1995.- Б.151-154
2. Қазақ хандығының күшейуі және кеңеюі. Қасым ханның тұсында // Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1993.- Б.240-244
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары: Қасым хан туралы // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.11-12
4. Қасым хан // Алтын Орданың құрылуынан құлауына дейін.- Алматы, 1998.- Б.116-119
5. Қасым хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.- Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 66-68
6. Қасым ханның тұсындағы қазақ хандығы // Қазақ ССР тарихы.- Алматы, 1957.- Т.1. – Б.157-159
7. Кәріпбаев Б. Аты аңызға айналған хан // Қазақ тарихы.- 1996.- №1.- б.37-42; №2.- Б.26-29
8. Кәрібаев Б. Қасым хан // Егемен Қазақстан.- 1996.- 24 желтоқ.
9. Қаратаев Т. Тарихтағы аттас тұлғалар: Қасым хан // Қазақ тарихы.- 1998.- № 4-5.- Б.54-55.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Анотация
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
II.Негізгі бөлім
2.1 Қасым хан (1445-1518) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5-8
2.2 Тарих-и Сафавие қолжазбасынан Қасым хан туралы сонны мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-12
2.3 Қасым ханның ел билеуі жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-15
2.4 Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-18
2.5 Қасым ханның Қасқа жолы Заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-27

Кіріспе
Зерттеу жұмыстың өзектілігі:
1511 жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ хандығы Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында Түркістан қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста Жайық өзеніне дейін жететін.
Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын.
Қасым ханның мемлекетті басқару әдістері, ішкі және сыртқы саясаты туралы мәліметтер өте аз. Қасым хан есімі бірінші рет Мұхаммед Шайбани жөніндегі жазбаларда аталады. Ол мәліметтерде Қасым ханды "атақты сұлтандар мен батырлардың бірі", "Бұрындық ханның атты әскерінің басшысы" деп атайды. Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.
Қасым хан билік құрған кезеңде де қазақтар мен Шайбани әулеті арасындағы Сырдарияға жақын қалалар үшін қақтығыстар мен шайқастар болып жатты. 1510 жылы қыста Шайбани ханның әскерлері Ұлытау баурайындағы Қасым хан ұлысына шабуыл жасайды. Қасым хан олардың бетін қайтара алмайтынын түсініп, шегінді, біраз уақыттан соң күтпеген жерден шабуыл жасап, өз қарсыласын жеңді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты:
Өзімізге белгілі барлығымыз білетін Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы туралы толығымен зерттеп ол жайлы барлық мәліметтерді танып біліп, ол туралы достарыма да айту. Ата-бабаларымыздығ бізге берген сиы тұрып жатқан тәуелсіз жерімізді қастерлеп құрметтеу.
Қасым хан жайлы жан-жақты зерттеп оның құндылықтарын елге таныту. Оның қасиетті сырларын ашу.
Зерттеудің міндеттері:
- Қасым хан (1445-1518);
- Тарих-и Сафавие қолжазбасынан Қасым хан туралы сонны мәліметтер;
- Қасым ханның ел билеуі жөніндегі деректер;
- Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы;
- Қасым ханның Қасқа жолы Заңы;
Мәселе: Қазақ хандығы Қасым ханның тұсында қуатты елге айналғандығы екенін зерттеу
Зерттелетін обьектісі: Қасым ханның өмірін сан қырлы ел басқарудағы біліктілігі зерттеу
Зертеудің әдіс-тәсілдері.
Жұмыс барысында сипаттамалы, салыстырмалы, жүйелеу сияқты түрлері қолданылды.
Зерттеудегі ұстанымым:
Тақырыпты зерттеп ара балының мән- мазмұнына терең үңілу. Зерттеудегі жетістіктеріммен көпшілікпен бөлісу.

2.1 Қасым хан (1445-1518)
Жәнібекұлы Қасым хан (1445-1518) - қазақтың ұлы хандарының бірі, Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі - Жәнібек ханның ортаншы баласы. Шешесі Жаған бегім Шайбани әулетінің атақты ханы Мұхаммед Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған сіңлісі.
Қасым әуелгі кезінде Бұрындық ханның атты әскерін басқарады. Ол осылай жүріп, қан майдандағы ерлігімен, ел басқаруға қосар ақылымен, көрші елмен байланыста қиыннан жол табар саясаткерлігімен, жұртты соңынан ертіп әкетер шешендігімен ел көзіне ерте түссе де, жеке билікке ұмтылмай, ел бірлігіне жарықшақ түсірмей, Бұрындық ханның дегеніне көніп, оған қалтқысыз бағынады. Сол кездің куәгері, тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати: Ол (Қасым) әкесінің үлгісі бойынша барлық жағдайда Бұрындыққа бағынды, соған тәуелді болды деп жазады. Бірақ Қасымның тәуелділігі Бұрындықтың ел басқарудағы қабілетсіздігіне араша түсе алмайды. Ақыры ол хандығын тастап, Самарқандағы қызына кетуге мәжбүр болады. Сонда қаза табады. Осыдан кейін барып, Қасым билікті өз қолына алады.
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтеріледі. Ол қауіпті көршісі Мұхаммед Шайбаниді талқандап, оның мемлекетінің құлауына себепші болады. Моғолстанның ханы Сұлтан Саид ханмен достық қатынас орнатады. Сондай ақ ол таяу көршілерімен ғана емес, сырт елдермен, мысалы, Мәскеу мемлекетімен терезесі тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып, орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ Василиймен байланыста болған[1; 81].
Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне, қол астындағы халқының қамын ойлар даналығына тәніт болған көрші елдердің тынымсыз қақтығыстан мезі болған ру-тайпа көсемдері әр кезеңде ақырын жылысып, мұның қарамағына еніп жатқан. Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшілік сүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшілік сүйгіштігімен Қасым хан халықтар араснда ерекше әйгілі болды деп жазады Әлихан Бөкейханов.
Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап, шаңырағын көтеруімен ерекшеленсе, Қасым хан сол хандықты нығайтып, халқын көбейтіп, жерін кеңейтіп, даңқын алысқа жаюымен, Қасым ханның қасқа жолы деген атпен халық жадында сақталған қазақтың тұңғыш конституциялық құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан.
Ол қартайып барып, Сарайшық қаласында өз ажалынан 1518 жыл (кей деректе 152324 ж.) қайтыс болады. Тарихшы А.П.Чулошников Қасымханның Сарайшықтағы мазарының ХVII ғасырдың басында құламай аман тұрғанын жазады. Шамамен 1445 жылы дүниеге келген, 1518 жылы қайтыс болған Қасым хан мен Қазақ хандығының негізін салған Әз Жәнібектің ұлы. Анасы Жағанбегім - Мұхаммед Шайбани ханның кенже інісі Махмұд сұлтанның апасы. Қасым ханның мемлекетті басқару әдістері, ішкі және сыртқы саясаты туралы мәліметтер өте аз. Қасым хан есімі бірінші рет Мұхаммед Шайбани жөніндегі жазбаларда аталады. Ол мәліметтерде Қасым ханды атақты сұлтандар мен батырлардың бірі, Бұрындық ханның атты әскерінің басшысы деп атайды. Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.
Қасым хан билік құрған кезеңде де қазақтар мен Шайбани әулеті арасындағы Сырдарияға жақын қалалар үшін қақтығыстар мен шайқастар болып жатты. 1510 жылы қыста Шайбани ханның әскерлері Ұлытау баурайындағы Қасым хан ұлысына шабуыл жасайды. Қасым хан олардың бетін қайтара алмайтынын түсініп, шегінеді, біраз уақыттан соң күтпеген жерден шабуыл жасап, өз қарсыласын жеңеді. 1511 жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ хандығы Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында Түркістан қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста Жайық өзеніне дейін жететін. Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын. Сондықтан да ол халықаралық саясаттан тыс қала алмайтын. Қасым хан заманында Қазақ хандығы еуропалық аренада әйгілілік пен саяси қуаттылыққа қол жеткізген еді. Қазақ хандығымен алғашқы дипломатиялық байланыс орнатқан көршілес Москва мемлекеті болды. Бұл князь Василий ІІІ билік құрған жылдары (1505-1533) жүзеге асты. Қазақ хандығының тағы бір ерекшелігі - бұл кезеңде қазақтар Батыс Еуропада жеке этникалық қауымдастық ретінде таныла бастады. Австриялық дипломат Зигмунд Герберштейн Еуропа оқымыстыларының арасында алғашқылардың бірі болып қазақтар туралы өзінің Москвалық жазуларында айтып өтеді. Тарихта бұл ұлы тұлғаның ұстанған бағыты Қасым салған қасқа жол атанып қалды[2; 123].
Сыртқы саясатта Қасым хан Сырдария бойындағы қалалар үшін Шайбани әулетімен күрес жүргізіп отырды. Осыған байланысты қазақ басшыларының маңғыттар және моңғолдармен одақтық байланысы қалыптасты. Қасым хан өзінің билік құрған кезеңінің басында Сайрам қамалын алды, Мауреннахр қамалын басып алуға біраз әрекет жасады.
1513 жылы Қасым хан Қараталда болған кезде, Сайрам басшысы Қаттабек қаланы оған беріп, Қасым ханды өзбектерге шабуыл жасауға үгіттейді. Қасым хан қазақтар мен маңғыттардан үлкен қол жинап, Ташкентке жорыққа аттанады. Өзбек ханы Сүйеніш қожаның әскерімен болған Ташкент түбіндегі шайқаста Қасым хан жараланып, шегінеді. Бұдан кейін шамамен сол жылы Қасым хан Шу өзенінің жағасындағы ордасында Ташкент басшысы Сүйеніш ханға қарсы Моғолстан ханы Саидпен одақтас болады. Екі басшы бірігіп, Ташкентке жорық жасауға келіседі.
Алайда қыстың таяп қалғандығына байланысты, келісімді жүзеге асыру кейінге қалдырылады. 1516-1517 жылдардың қысында Шайбанид әулетінің сұлтандары бірігіп, қазақтарға қарсы жорықты бастайды. Ортаазиялық өзбектердің қыпшақ жеріне жасаған жорығының мерзімі Қасым хан билік еткен кезеңге сәйкес келеді.
Мұхаммед Хайдардың жазбаларына қарағанда, Қасым хан 1518 жылы қайтыс болған. Ал Тахир Мұхаммед өзінің Раузат-ат Тарихирин атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты 1523-1524 жылдар деп көрсетеді. Қадырғали Қасымұлы Жалайырдың сөзі бойынша, Қасым хан Сарайшық қаласында қаза болған. Қасым хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді.
XVI ғасырдың бірінші ширегінде қазақ атын жер жүзіне жеткізген Қасым хан есімі қазақ халқының тарихи санасында мәңгі орын алып, жарты мың жылдан аса сақталып келе жатты. Қасым ханның қасқа жолы - осының куәсі.
Қасқа жол - деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:
1. Қасым ханның билігі тұсында Керей, Жәнібек және Бұрындық хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;
2. Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді;
3. Хандық билік этникалық территорияға толық тарап, рөлі артты;
4. Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы әдет-ғұрып заңы сай келмейді. Міне, осы аталған себептер Қасқа жолды дүниеге әкеледі. Бұл заңның жазбаша мәтіні болмаса да қазақ есінде заң атының жарты мың жыл бойы сақталуы Қасқа жолдың қазаққа өте қонымды, қоғамдық қатынастарға үйлесімді болғанын көреміз[3; 58].
2.2 Тарих-и Сафавие қолжазбасынан Қасым хан туралы соны мәліметтер
Қолжазба сол кездегі Орта Азия әміршісі Мұхаммед Шәйбани ханның Дешті Қыпшақты билеген Қасым ханды одақтасуға шақырғаны және соңынан одан өзі бас тартқаны жайлы баян етеді. Тегерандағы Қажы Хусейн Малек кітапханасынан табылған, парсы тілінде жазылған Тарих-и Сафавие (Сефевидтер әулетінің тарихы) атты қолжазбада Қазақ хандығы тарихына қатысты деректер көп ұшырасады. Бұл қолжазбаның авторы - Исмаил Хусейни Мар`аши Тәбризи. Ол өз ортасына Мир Мулайим Бек деген атпен танылған. Сондай-ақ оның Да`ва деген лақап аты да белгілі.
Аталмыш қолжазба - сефевидтер әулетінің (XVI-XVIII ғасырлар) тарихы жайлы, осы әулеттің көршілес елдермен арадағы қарым-қатынасы туралы жазылған, 372 парақтан тұратын қомақты еңбек. Басында және соңында біраз беті түсіп қалған. Жазуы наста`лиқ үлгісінде таңбаланған. Сақталу сапасы орташа, бірақ кейбір беттеріне сия жайылып, мәтіннің оқылуын қиындатады.
ҚАСЫМ ХАН - ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПАТШАСЫ
Қолжазбаның бір бөлімінде Иран билігіндегі сефевидтер әулетінің Орта Азия хандарымен байланысы, олардың бір-бірімен арадағы өзара дипломатиялық қатынасы әңгіме болады. Тарих-и Сафавие қолжазбасының авторы осы еңбекті жазу үшін бірнеше Қолжазбада Қасым ханды Дешті Қыпшақ ханы кейде Дешті Қыпшақ патшасы деп атайды. Тарихи еңбекке (Раузат ас-сафа, Тарих-и алам арайи Аббаси, Хабиб ас-сийар, Ахсан ат-тауарих) сүйенгендігін және шығарманы жазу барысында ауызша жеткен деректер мен хикаяларды пайдаланғандығын тілге тиек етеді. Тарих-и Сафавие қолжазбасында Қасым ханды Дешті Қыпшақ ханы кейде Дешті Қыпшақ патшасы деп атайды. Автор сефевидтер әулетінің негізін қалаушы І Исмаил шахтың ерліктерін баяндай келе, Иран шахы мен Орта Азия әміршісі Мұхаммад Шәйбани ханның арасындағы шайқас туралы айтады. Қолжазбаны оқи отырып, автордың Мұхаммад Шәйбани ханды бірде Шахибек, енді бірде Шәйбек деп атағанына көз жеткіземіз.
ОРНЫҚПАҒАН ОДАҚ
Мұхаммед Шәйбани хан 1509 жылы қазақ ханы Бұрындықтың қарамағындағы сұлтандардың ауылын шауып, төңірегіне тықсыра бастайды. Осы кезде оның аймақтағы негізгі бәсекелестері - Дешті Қыпшақтағы қазақтар мен Хорасандағы ирандықтар болатын. Бұл Шәйбани ханның қазасынан бір жыл бұрынғы оқиға еді.
Сарайдағы жұлдызшылар мен қолжазбада жазылғандай, шежіре білгірлері Шәйбани хан қазақ сұлтандарын талқандағаннан кейін тұтас Шәйбанидің хат арқылы Қасым ханның дәрежесін жоғары бағалауға тырысқаны байқалады.Түркістан аймағы мен Хорасанда Шыңғыс хан ошағының түтінін түтетіні жайында болжамдар айта бастайды. Мұны естіген Мұхаммед Шәйбани демде жорыққа жиналды деп жазылған қолжазбада. Мұхаммед Шәйбани әуелі Хорасанды Иран шахынан тартып алу үшін өзіне шеше жағынан жақын туысқан болып келетін Қасым ханды одақтастыққа шақырып, әскер сұрайды. Ол осы мақсатпен Дешті Қыпшақ ханы Қасым ханға әризе - арыз хат жазады. Парсы тілінің Әмид түсіндірме сөздігінде әризе деген өзінен жоғары тұлғаға жазылатын хат екендігі айтылады. Сондықтан Шәйбанидің осы хат арқылы Қасым ханның дәрежесін жоғары бағалауға тырысқаны байқалады. Арыз хат: Күн нұрындай жарқын жүзді, хан ибн хан Шыңғыс ханның тәжі мен тағының мұрагері, Дешті Қыпшақ ханы Қасым ханға арыз хат деп басталады. Бұл күндері Шыңғыс ханның бағы бастан тайып, ғайып болды деген Мұхаммед Шәйбани сол даңқты ендігіде Шыңғыс ұрпақтарының жаңғырта алатындығын айтады. Шәйбани осы хат арқылы Қасым ханды Шыңғыс ұрпағы ретінде барынша іш тартуға тырысады. Ол Қасым ханнан алты мың қол әскер сұрап, осы өтініші орындалса, Шыңғыс хан ұрпақтарының Сайыпқыранға (Әмір Темір мен оның ұрпақтарын меңзегені - автор) қараған тәмам Түркістанның жерін аз уақытта қайтарып алатын күні туады, иншалла деп қорытады.
Мұхаммед Шәйбани Мавереннахрге кезекті жорық алдында жазған осы хатында Қасым хан қосымша күшпен қамтамасыз етсе, Бұхарада Қасым ханның атымен құтпа оқылып, теңге соқтырғанда Шахи бектің есімінің үстіне Қасым ханның да аты жазылатындығын айтады. Хат жеткен соң Қасым хан Мұхаммед Шәйбани сұрағандай алты мың емес, оның үстіне тағы да екі мың әскер қосып, жиыны сегіз мың қолды Шәхибектің уәзірі Сары аталық арқылы жөнелтеді. Шәйбани хан бұған өзінің сегіз мың таңдаулы аламанжи - аламан әскерін қосып, жиыны 16 мың қолмен Мавереннахрге жорық ұйымдастырады. Қасым ханның бұл жорыққа Шәйбанидің сұраған әскерін артығымен жіберуінің өзі оның Мұхаммед Шәйбанимен қатынасқа бейілді екендігін байқатса керек. Алайда Мұхаммед Шәйбани Хорасан, Бадғиске дейінгі аралықты шапқан осы жеңісті жорықтан кейін Қасым ханға берген уәдесінен жалтарып, мүлде басқаша сыңай танытады. Ол Қасым хан салық төлемеді, сондықтан оның атын теңгеге жазбаймыз деп шешеді. Осы оқиғадан кейін Қасым ханның жіберген елшісіне Мұхаммед Шәйбани Қасым хан атымен құтпа оқылғаны жеткілікті екендігін, алайда осы жолы қол ұшын созғанына бола Қасым хан өзін Шыңғысханның наибы (ізбасары) сезінбес үшін одан арыға бара алмайтынын айтып, қисық-қыңыр жауап береді[4; 56].
ҚАЙРАТКЕР
Исмаил Хусейни Мараши Тәбризидің қолжазба күйінде сақталған Тарих-и Сафавие еңбегіндегі деректер арқылы ирандық тарихшылардың Қасым ханның есімімен, ерліктерімен жақсы таныс болғандығын, ал Иран патшаларының Орта Азия хандарымен қалай қарым-қатынас жасағанын байқаймыз. Мұның барлығы - Қасым ханның ресми түрде хан көтерілгеніне дейін болған оқиғалар. 1446-1518 жылдар арасында өмір сүрген Қасым ханның ресми түрде ақ киізге отырып, хан көтерілген, таққа отырған кезі - 1511 жыл. Ал Мұхаммад Шәйбани ханның (1451-1510) билік құрған кезі - 1501-1510 жылдар арасы. Ал Иран шахы І Исмаил шах 1501-1524 жылдар арасында патшалық құрған. Мұхаммад Шәйбани ханды 1510 жылы Хорасанға жасаған жорығында қолға түсіріп, өлтіріп, бас сүйегінен шарап ішетін күміс ыдыс жасатқан да - осы патша.
Бұл айтылған деректер Қасым ханның қасқа жолы атты дәстүрлі заң жүйесін қалыптастырған Қасым ханның атақ-даңқы хан сайланбай тұрып-ақ кең таралғанын, өзге ел билеушілерінің онымен ерте есептесуге мәжбүр болғанын көрсетеді[1; 81].
2.3 Қасым ханның ел билеуі жөніндегі деректер
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтеріледі. Ол қауіпті көршісі Мұхаммед Шайбаниді талқандап, оның мемлекетінің құлауына себепші болады. Моғолстанның ханы Сұлтан Саид ханмен достық қатынас орнатады. Сондай-ақ ол таяу көршілерімен ғана емес, сырт елдермен, мысалы, Мәскеу мемлекетімен терезесі тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып, орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ Василиймен байланыста болған.
Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне, қол астындағы халқының қамын ойлар даналығына тәнті болған көрші елдердің тынымсыз қақтығыстан мезі болған ру-тайпа көсемдері әр кезеңде ақырын жылысып, мұның қарамағына еніп жатқан. Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшілік сүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшілік сүйгіштігімен Қасым хан халықтар араснда ерекше әйгілі болды деп жазады Әлихан Бөкейханов.
Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап, шаңырағын көтеруімен ерекшеленсе, Қасым хан сол хандықты нығайтып, халқын көбейтіп, жерін кеңейтіп, даңқын алысқа жаюымен, Қасым ханның қасқа жолы деген атпен халық жадында сақталған қазақтың тұңғыш конституциялық құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан.
Ол қартайып барып, Сарайшық қаласында өз ажалынан 1518 жыл (кей деректе 152324 ж.) қайтыс болады. Тарихшы А.П.Чулошников Қасымханның Сарайшықтағы мазарының ХVII ғасырдың басында құламай аман тұрғанын жазады.
Алайда қыстың таяп қалғандығына байланысты, келісімді жүзеге асыру кейінге қалдырылды. Васифид сөзі бойынша, 1516-1517 жылдардың қысында Шайбанид әулетінің сұлтандары бірігіп, қазақтарға қарсы жорықты бастады. Ортаазиялық өзбектердің қыпшақ жеріне жасаған жорығының мерзімі Қасым хан билік еткен кезеңге сәйкес келеді[5; 251].
Мұхаммед Хайдардың жазбалары бойынша Қасым хан 1518 жылы қайтыс болған. Ал Тахир Мұхаммед өзінің "Раузат-ат Тарихирин" атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты 1523-1524 жылдар деп көрсетеді. Қадырғали Қасым ұлы Жалайырдың сөзі бойынша, Қасым хан Сарайшық қаласында қаза болған. Қасым хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді. Жазылған еңбектердің бәрі М. Х. Дулатидің Тарихи Рашиди атты шығармасына сүйенеді. Мұхаммед Шайбанидың қазақ билеушілеріне қарсы соғыстары туралы деректемелерде Қасым ханның есімі алғаш рет аталады және оған белгілі сұлтандар мен бахадурлардың бірі деген баға беріледі, Бұрындық ханның атты әскерінің жетекшісі екені атап көрсетіледі. Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, шет жерде дүние салады да, Қасым хан билікті біржолата өз қолына алады. Қасым хан билеген кезеңде қазақтар мен Шайбани әулеті арасында Сырдария маңындағы қалалар үшін қақтығыстар мен соғыстар одан әрі жалғасты. 1510 жылдың қысында Шайбани хан әскері Ұлытау бөктерінде отырған Қасым хан ұлысына шабуыл жасайды. Оларға күшті тойтарыс бере алмайтынын білген Қасым хан шегіне отырып, тұтқиылдан шабуыл жасап, дұшпанын тас-талқан етеді. Сол жылдың соңында Шайбани хан Мерві түбіндегі Хорасанда Иран шахымен шайқаста қаза табады. 1513 жылы Қасым хан Қараталда отырған кезде Сайрам билеушісі Катта-бек қаланы Қасым ханның билігіне берді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.