Мәмілелер
Кіріспе
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Жұмыс – ҚР Азаматтық құқық пәнінің маңызды институты болып есептелетін мәміле мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, құқықтық институттың проблемалық тұрғыда ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі.
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Зерттеудің нысаны азаматтық құқық пәнінің мәміле мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – қарастырып отырған проблемемыздың негізін анықтау және талдау, сонымен қатар маңызы мен ерекшеліктеріне нақты түрде тоқталып, әрқайсысын талқылылап кету.
Курстық жұмыстың теориялық базасы – азаматтық құқық саласында алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың (РФ) еңбектері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні – қарастырып отырған институттың құқықтық негізін ашудағы теориялық және практикалық мәселелерді
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Зерттеудің нысаны азаматтық құқық пәнінің мәміле мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – қарастырып отырған проблемемыздың негізін анықтау және талдау, сонымен қатар маңызы мен ерекшеліктеріне нақты түрде тоқталып, әрқайсысын талқылылап кету.
Курстық жұмыстың теориялық базасы – азаматтық құқық саласында алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың (РФ) еңбектері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні – қарастырып отырған институттың құқықтық негізін ашудағы теориялық және практикалық мәселелерді
Нормативтік актілер:
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 (өзг. мен толықтырулармен 7 қазан 1998 ж).
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) 1994 ж 27 желтоқсан, 1999 ж 1 шілде.
Негізгі әдебиеттер:
1. Гражданское право. Т. 3: под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Москва, 2003.
2. Комментарий к ГК РК. Т. 3: под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2002.
3. Гражданское право. Ч. 1. конспект лекций. Москва, 2002.
4. ҚР Азаматтық құқығы Жалпы бөлім 1 том. Ғ. Төлеуғалиев Алматы 2001.
Қосымша әдебиеттер:
Юридический энциклопедический словарь. Москва, 2001.
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 (өзг. мен толықтырулармен 7 қазан 1998 ж).
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) 1994 ж 27 желтоқсан, 1999 ж 1 шілде.
Негізгі әдебиеттер:
1. Гражданское право. Т. 3: под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Москва, 2003.
2. Комментарий к ГК РК. Т. 3: под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2002.
3. Гражданское право. Ч. 1. конспект лекций. Москва, 2002.
4. ҚР Азаматтық құқығы Жалпы бөлім 1 том. Ғ. Төлеуғалиев Алматы 2001.
Қосымша әдебиеттер:
Юридический энциклопедический словарь. Москва, 2001.
ҚР Білім және Ғылым Министрлігі
Экономика және Құқық Академиясының Колледжі
ҚР Азаматтық құқығы пәні бойынша
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: МӘМІЛЕЛЕР
Орындаған:
Тексерген:
Алматы – 2009
Жоспар:
Кіріспе
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Жұмыс – ҚР Азаматтық құқық пәнінің маңызды институты болып есептелетін
мәміле мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, құқықтық
институттың проблемалық тұрғыда ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі.
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады.
Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Зерттеудің нысаны азаматтық құқық пәнінің мәміле мәселесі болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты – қарастырып отырған проблемемыздың негізін анықтау
және талдау, сонымен қатар маңызы мен ерекшеліктеріне нақты түрде тоқталып,
әрқайсысын талқылылап кету.
Курстық жұмыстың теориялық базасы – азаматтық құқық саласында алдыңғы
қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың (РФ) еңбектері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні – қарастырып отырған
институттың құқықтық негізін ашудағы теориялық және практикалық мәселелерді
кешенді түрде шешу болып табылады.
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар ездерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чегі, затты сатып
алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-
кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет — сол арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет
білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондай тауарды
алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-тің 151-бабының 4-
тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де,
жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа
сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бүл
орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына
сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша, түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тарапатардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орывдамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпажазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе талаптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя
алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-
бабының 5-тармағы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу
мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе пошта арқылы жолдаған
арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге
тиіс және ол заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін
болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда
жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың
талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жақ сот
арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір
жақты және екі немесе көп жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты
және консенсуалды; 4) казуалды және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6)
биржалық.
Біржақты мәміле дегеніміз заңдарға немесе талаптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Біржақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі — өсиет
қалдыру. Әдетте біржақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. ІПарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-
біріне бір нәрсе беруі керек болса, бүл ақылы мәміле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған
мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша — келісім) — келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты
мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша гез - зат) келісімнің бір өзі
жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты еншілейді. Бірақта бір жағдайда
мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған
байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің
негізінен қол үзгендей көрінеді (қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді
тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қандай да бір нәрсеге тәуелді болып келеді
(оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі. (АК-тің 150-ба-бының 1-
тармағы). Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын, басталу-басталмауын белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды
деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтары мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық
мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларыңда белгіленген тәртіп бойьшша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада
тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады
(АК-тің 18-бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілетті
болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады,
сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі
көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК-тің 154-бабы)
мен тіркеуді (АК-тің 155-бабы) айтуға болады.
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Жарамсыз мәміленің түсінігі. Азаматтық кодекстің 157-бабыңда бұл
туралы былай делінген: "Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына,
сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған
жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың
талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін".
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында
мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъекг құрамының
ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы
бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы
жөнінде жалпы норма бар (АК-тің 158-бабы).
Субъектілік қүрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды
тұлгалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың
органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер
мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Оңдай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабыңда көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 159-бабының
3-тармағы);
ә) Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата-
анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған
мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді
қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының
талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 4-тармағы);
б) Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ
деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет
қабілеттілігі жоқ деп табылған азамат жасасқан мәміле (АК-тің 26-бабы),
егер мәмілені жасау кезінің өзіңде-ақ бұл азаматтың психикалық
шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша
сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) Сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-
бабының 6-тармағы);
г) Әрекет қабілеттігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған
азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі
кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша
жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 154-бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап
жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-6-тармақтарында
көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп
беруі мүмкін. Мұңдай міндет әрекет қабілеттілігі бар жакқа, егер ол екінші
жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екеңдігін білсе, не білуге тиісті болса
ғана жүктеледі.
Азаматтық кодекстің 159-бабында занды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған: а) заңды
тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген
қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзыретін
бұза отырып жасаған мәміле жасауы; ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның
қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле; б) теріс пиғылдағы
бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Еріктің ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға
іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы
салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен,
бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде
жасаған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9,10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі
мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге
қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның
өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен
қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан-дүниесін жаралап
мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен,
кейбір жағдайда оны жасаушыны қыллмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқьпу — тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын
адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін
ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша
ерекшеленеді: а) қорқыту — зиян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса
қоймаған әрекет; ә) қорқыту құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке
тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді)
көрінуі мүмкін, сондай-ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның
өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқыту құр
сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың бәрі сот істі
қарағанда есепке алынады.
Бір тараптың екіншісімен зұлымдық ниетте келісімге келуі ерік
білдіруде айтқанға көне салмаушылықтан туындайды. "Зұлымдық ниеттегі"
мәмілеге мынадай мысал келтіруге болады, саяжайды сатушы сатып алушының
өкіліне саяжайдың болашақ иесіне саяжайға байланысты кемшілікті айтып
қоймауын өтініп, келісімге келеді.
Алдау арқылы және жаңылысу немесе кіріптарлықпен жасалатын
мәмілелермен келісушілерге тән нәрсе (АК-тің 159-бабының 8,9-тармақтары),
жеме-жемге келгенде жағдайдың шылауында кетіп, өзіндік бағытынан айрылып
қалуы дер едік. Алдау дегеніміз мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырып,
қатысушы жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе
тиімсіз жағын бүгіп қалып (мәселен, сатылғалы тұрған заттың кемшілігін
жасыру немесе сатылмақ үйдің көшесінде трамвай жолы салынғалы жатыр деп)
мәміле жағдайлары жөнінде жалған айтса, міне, бұл алдау болады.
Алдаудың жаңылысудан айырмасына келетін болсақ, алдауда мәміле туралы
теріс ұғым саналы түрде болады.
Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағына сәйкес елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен
тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына,
ұқсастығына немесе оның өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай
төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Дәлелдердегі жаңылысу кейінге қалдыру немесе күшін жою шарты ретінде,
мәміленің мазмұнына осындай дәлелді енгізген кезде ғана мәміле
жарамсыздығының негізі бола алады (АК-тің 150-бабы). Егер жаңылысу мәмілеге
қатысушының өрескел бейқамдығының салдарынан болса не оны кәсіпкерлік
тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші
жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан
бас тартуға құқылы.
Жарамсыз мәміленің тағы бір түрі кіріптарлық мәміле (АК-тің 159-
бабының 9-тармағы). Кіріптарлық мәміленің үш белгісі болады: а) мүдде
тиімсіз ауыр мән-жағдайларда жасалуы; ә) өзі үшін тиімсіз ауыр мән-
жайлардың орын алуы салдарынан жасалуы; б) мәжбүрлік, яғни тұлганың еркінен
тыс жасалуы. Мұндайда сот жәбірленушінің талабы бойынша ондай мәмілені
жарамсыз деп тануы мүмкін.
Жарамсыз мәміленің келесі түрі нысанының ақауы бар мәмілелер.
Азаматтық кодекстің 153-бабына орай мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда, тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 153-бабының 2-тармағында заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтыратыны көрсетілген.
Егер мәміленің жай жазба түрі сақталмаса сыртқы экономикалық мәміле (АК-тің
153-бабыньщ 3-тармағы), айып төлеу келісімі (294-бап), кепілдік немесе
кепіл болушылық шарты (331-бабының 2-тармағы), кепіл туралы шарт (307-
баптың 2 және 3-тармақтары) жарамсыз болып қалатыны Азаматтық кодексте анық
айтылған.
Азаматтық кодекстің 154-бабьша сәйкес мәміле нотариатпен куәландыру
тәртібін сақтамай жасалса, онда жарамсыз деп есептеледі. Дейтұрғанмен
мұндай мәмілелердің бәрін бірдей заң жарамсыз дей бермейді. Айталық,
нотариаттьщ куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе тараптардың
бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан зандарға қайшы
келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың
арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмілені
кейіннен нотариаттың қуәландыруы талап етілмейді.
Енді мазмұнында ақауы бар мәмілеге келейік, мазмұны заң талаптарына
сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне не адамгершілікке
көрінеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 158-
бабы). Демек заңдарға оның немесе басқа да құқықтық құжаттарға сәйкес
келмеуі белгіленген талаптарды бұзу деп есептеледі. Бұл орайда азаматтық
құқық пен міндет заңға сәйкес жасалған мәміледен ғана туыңдап қоймайды,
сонымен бірге занда қаралмаған, бірақ оған қайшы келмейтін мәмілелерде
туындайтындығын есепке алу қажет. Ал мазмұны заңға қайшы мәміленің екі түрі
болады: а) құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрінеу қайшы
келетін мәміле (АК-тің 158-бабы), ә) сондай-ақ жалған немесе қулықпен
жасалған мәмілелер (АК-тің 160-бабы). Мұндай мәмілелерге мемлекеттің
белгілі бір қызмет түріне монополиялық құқықты бұзатын, азаматтардың құқық
қабілеттілігін шектейтін немесе мүліктің жекелеген түріне меншік құқығын
шектейтін мәмілелер жатады.
Азаматтық кодекстің 160-бабында жалған немесе қулықпен жасалған
мәмілелердің қандай болатыны келтірілген. Сондықтан да зандық салдар туғызу
ниетін көздемей, тек көз алдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және Құқық Академиясының Колледжі
ҚР Азаматтық құқығы пәні бойынша
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: МӘМІЛЕЛЕР
Орындаған:
Тексерген:
Алматы – 2009
Жоспар:
Кіріспе
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Жұмыс – ҚР Азаматтық құқық пәнінің маңызды институты болып есептелетін
мәміле мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, құқықтық
институттың проблемалық тұрғыда ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі.
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады.
Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Зерттеудің нысаны азаматтық құқық пәнінің мәміле мәселесі болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты – қарастырып отырған проблемемыздың негізін анықтау
және талдау, сонымен қатар маңызы мен ерекшеліктеріне нақты түрде тоқталып,
әрқайсысын талқылылап кету.
Курстық жұмыстың теориялық базасы – азаматтық құқық саласында алдыңғы
қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың (РФ) еңбектері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні – қарастырып отырған
институттың құқықтық негізін ашудағы теориялық және практикалық мәселелерді
кешенді түрде шешу болып табылады.
§ 1. Мәміленің ұғымы. Мәміленін түрлері
Азаматтық кодекстің 147-бабыңда мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар ездерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чегі, затты сатып
алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-
кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет — сол арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет
білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондай тауарды
алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-тің 151-бабының 4-
тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де,
жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа
сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бүл
орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына
сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша, түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тарапатардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орывдамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпажазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе талаптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя
алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-
бабының 5-тармағы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу
мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе пошта арқылы жолдаған
арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге
тиіс және ол заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін
болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда
жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың
талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жақ сот
арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір
жақты және екі немесе көп жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты
және консенсуалды; 4) казуалды және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6)
биржалық.
Біржақты мәміле дегеніміз заңдарға немесе талаптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Біржақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі — өсиет
қалдыру. Әдетте біржақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. ІПарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-
біріне бір нәрсе беруі керек болса, бүл ақылы мәміле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған
мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша — келісім) — келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты
мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша гез - зат) келісімнің бір өзі
жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты еншілейді. Бірақта бір жағдайда
мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған
байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің
негізінен қол үзгендей көрінеді (қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді
тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қандай да бір нәрсеге тәуелді болып келеді
(оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі. (АК-тің 150-ба-бының 1-
тармағы). Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын, басталу-басталмауын белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды
деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтары мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық
мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларыңда белгіленген тәртіп бойьшша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада
тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
§ 2. Мәміленің жарамдық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады
(АК-тің 18-бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілетті
болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады,
сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі
көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК-тің 154-бабы)
мен тіркеуді (АК-тің 155-бабы) айтуға болады.
§ 3. Жарамсыз мәмілелер
Жарамсыз мәміленің түсінігі. Азаматтық кодекстің 157-бабыңда бұл
туралы былай делінген: "Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына,
сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған
жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың
талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін".
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында
мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъекг құрамының
ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы
бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы
жөнінде жалпы норма бар (АК-тің 158-бабы).
Субъектілік қүрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды
тұлгалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың
органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер
мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Оңдай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабыңда көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 159-бабының
3-тармағы);
ә) Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата-
анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған
мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді
қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының
талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 4-тармағы);
б) Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ
деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет
қабілеттілігі жоқ деп табылған азамат жасасқан мәміле (АК-тің 26-бабы),
егер мәмілені жасау кезінің өзіңде-ақ бұл азаматтың психикалық
шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша
сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) Сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-
бабының 6-тармағы);
г) Әрекет қабілеттігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған
азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі
кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша
жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 154-бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап
жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-6-тармақтарында
көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп
беруі мүмкін. Мұңдай міндет әрекет қабілеттілігі бар жакқа, егер ол екінші
жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екеңдігін білсе, не білуге тиісті болса
ғана жүктеледі.
Азаматтық кодекстің 159-бабында занды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған: а) заңды
тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген
қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзыретін
бұза отырып жасаған мәміле жасауы; ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның
қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле; б) теріс пиғылдағы
бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Еріктің ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға
іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы
салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен,
бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде
жасаған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9,10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі
мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге
қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның
өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен
қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан-дүниесін жаралап
мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен,
кейбір жағдайда оны жасаушыны қыллмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқьпу — тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын
адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін
ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша
ерекшеленеді: а) қорқыту — зиян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса
қоймаған әрекет; ә) қорқыту құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке
тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді)
көрінуі мүмкін, сондай-ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның
өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқыту құр
сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың бәрі сот істі
қарағанда есепке алынады.
Бір тараптың екіншісімен зұлымдық ниетте келісімге келуі ерік
білдіруде айтқанға көне салмаушылықтан туындайды. "Зұлымдық ниеттегі"
мәмілеге мынадай мысал келтіруге болады, саяжайды сатушы сатып алушының
өкіліне саяжайдың болашақ иесіне саяжайға байланысты кемшілікті айтып
қоймауын өтініп, келісімге келеді.
Алдау арқылы және жаңылысу немесе кіріптарлықпен жасалатын
мәмілелермен келісушілерге тән нәрсе (АК-тің 159-бабының 8,9-тармақтары),
жеме-жемге келгенде жағдайдың шылауында кетіп, өзіндік бағытынан айрылып
қалуы дер едік. Алдау дегеніміз мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырып,
қатысушы жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе
тиімсіз жағын бүгіп қалып (мәселен, сатылғалы тұрған заттың кемшілігін
жасыру немесе сатылмақ үйдің көшесінде трамвай жолы салынғалы жатыр деп)
мәміле жағдайлары жөнінде жалған айтса, міне, бұл алдау болады.
Алдаудың жаңылысудан айырмасына келетін болсақ, алдауда мәміле туралы
теріс ұғым саналы түрде болады.
Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағына сәйкес елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен
тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына,
ұқсастығына немесе оның өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай
төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Дәлелдердегі жаңылысу кейінге қалдыру немесе күшін жою шарты ретінде,
мәміленің мазмұнына осындай дәлелді енгізген кезде ғана мәміле
жарамсыздығының негізі бола алады (АК-тің 150-бабы). Егер жаңылысу мәмілеге
қатысушының өрескел бейқамдығының салдарынан болса не оны кәсіпкерлік
тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші
жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан
бас тартуға құқылы.
Жарамсыз мәміленің тағы бір түрі кіріптарлық мәміле (АК-тің 159-
бабының 9-тармағы). Кіріптарлық мәміленің үш белгісі болады: а) мүдде
тиімсіз ауыр мән-жағдайларда жасалуы; ә) өзі үшін тиімсіз ауыр мән-
жайлардың орын алуы салдарынан жасалуы; б) мәжбүрлік, яғни тұлганың еркінен
тыс жасалуы. Мұндайда сот жәбірленушінің талабы бойынша ондай мәмілені
жарамсыз деп тануы мүмкін.
Жарамсыз мәміленің келесі түрі нысанының ақауы бар мәмілелер.
Азаматтық кодекстің 153-бабына орай мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда, тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 153-бабының 2-тармағында заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтыратыны көрсетілген.
Егер мәміленің жай жазба түрі сақталмаса сыртқы экономикалық мәміле (АК-тің
153-бабыньщ 3-тармағы), айып төлеу келісімі (294-бап), кепілдік немесе
кепіл болушылық шарты (331-бабының 2-тармағы), кепіл туралы шарт (307-
баптың 2 және 3-тармақтары) жарамсыз болып қалатыны Азаматтық кодексте анық
айтылған.
Азаматтық кодекстің 154-бабьша сәйкес мәміле нотариатпен куәландыру
тәртібін сақтамай жасалса, онда жарамсыз деп есептеледі. Дейтұрғанмен
мұндай мәмілелердің бәрін бірдей заң жарамсыз дей бермейді. Айталық,
нотариаттьщ куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе тараптардың
бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан зандарға қайшы
келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың
арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмілені
кейіннен нотариаттың қуәландыруы талап етілмейді.
Енді мазмұнында ақауы бар мәмілеге келейік, мазмұны заң талаптарына
сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне не адамгершілікке
көрінеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 158-
бабы). Демек заңдарға оның немесе басқа да құқықтық құжаттарға сәйкес
келмеуі белгіленген талаптарды бұзу деп есептеледі. Бұл орайда азаматтық
құқық пен міндет заңға сәйкес жасалған мәміледен ғана туыңдап қоймайды,
сонымен бірге занда қаралмаған, бірақ оған қайшы келмейтін мәмілелерде
туындайтындығын есепке алу қажет. Ал мазмұны заңға қайшы мәміленің екі түрі
болады: а) құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрінеу қайшы
келетін мәміле (АК-тің 158-бабы), ә) сондай-ақ жалған немесе қулықпен
жасалған мәмілелер (АК-тің 160-бабы). Мұндай мәмілелерге мемлекеттің
белгілі бір қызмет түріне монополиялық құқықты бұзатын, азаматтардың құқық
қабілеттілігін шектейтін немесе мүліктің жекелеген түріне меншік құқығын
шектейтін мәмілелер жатады.
Азаматтық кодекстің 160-бабында жалған немесе қулықпен жасалған
мәмілелердің қандай болатыны келтірілген. Сондықтан да зандық салдар туғызу
ниетін көздемей, тек көз алдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz