Нарық ұғымы және мәні
Жоспар.
I Кіріспе
Нарық ұғымы және мәні.
II Негізгі бөлім
1. Нарық қатынасының даму кезеңі.
1.1 Мемлекеттің нарықтық экономикадағы рөлі.
1.2 Қазақстан нарық жолында.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшелігі.
2.1 Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
2.2 Артықшылықтары мен кемшіліктері.
3. Қазіргі заманғы нарық теориясы.
3.1 Нарықтық жүйенің мәні.
3.2 Нарық құрлымдары және бәсеке.
III Қорытынды
Нарықтың даму қажеттігі.
IV Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
I Кіріспе
Нарық ұғымы және мәні.
II Негізгі бөлім
1. Нарық қатынасының даму кезеңі.
1.1 Мемлекеттің нарықтық экономикадағы рөлі.
1.2 Қазақстан нарық жолында.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшелігі.
2.1 Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
2.2 Артықшылықтары мен кемшіліктері.
3. Қазіргі заманғы нарық теориясы.
3.1 Нарықтық жүйенің мәні.
3.2 Нарық құрлымдары және бәсеке.
III Қорытынды
Нарықтың даму қажеттігі.
IV Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
Нарық ұғымы және мәні.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам дамыған сайын, оның экономикалық құрлымы қиындаған сайын нарық ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамда нарық деген міндетті түрде сатушылар мен сатып алушылар кездесіп, келісім жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай – ақ алыс – беріс жасаушылардың тапсырыстарын телефонмен жинап және тауарларды почта арқылы бере алады. Нарық – қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиді. Алайда, қандай нарық болса да оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке : бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Жоғарыда аталғандай әрбір экономикалық жүйе негізгі үш сұрақты шешу қажеттігіне ұшырайды : не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Кім өндіру керек? Нарықтық экономика бұл сұрақтар негізінде нарықтың көмегімен шешіледі ( баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке механизмі арқылы).
Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оны ақшаның көмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстарды объективті көрсететін , демек, өндірістің ағымдағы мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ғана қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге айналады.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыс байланысты және тұрмыста оларды бір-бірімен шатастырады.
Дегенмен, олардың өздеріне тән белгілері, ерекшеліктері бар және олар тауар қатынастарының тарихи дамуының әртүрлі сатылары болып табылады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің қалыптасуы, қызметтер мен еңбек өнімдерін айырбастау қажеттігін туғызады.
Бұл мағынада айырбас дегеніміз бүкіл экономикалық дәуірлерге тән экономикалық категория болып табылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі мен шаруашылықты жүргізу субъектілерінің өзара оқшаулауына негізделген тауар өндірісінің табиғи-тарихи даму процесінің нәтижесі болып табылады.
Нарық деп алдында адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулерді өзара айырбастайтын жерлерді атаған, бұлар әдетте қала ортасындағы алаңдар болды.
Тауар өндірісінің дамуына қарай нарық дамып және ол туралы түсініктер күрделене түсті. Осыған орай , экономикалық әдебиеттерде нарыққа сан-қилы анықтамалар беріледі.
Бір бөлігі нарықты үстірт қараудың негізінде жоғарыдағы алғашқы адамдар түсінігінен көп ұзай алмай ұйымдастырылмаған у-шуы көп кәдімгі базармен теңейді. Енді бір бөлігі, нарықты «керемет күш» деп, экономикалық өмірде болып жатқан олқылықтар мен қайшылықты тез арада жоятын «күш» дейді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды.
Алайда қандай нарық болса да, оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс көлемін өзгертуге қажеттігін анықтау қызметін атқарады.
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігін бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегеніміз берілген бағада сатуға арналған тауардың саны.
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту.
Нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің барлық сатыларында : өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу –сату арқылы жүзеге асырылатын ұйыдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Еліміздің соңғы кезенде басқарудың экономикалық әдісіне көшуі нарықтық айырбасқа кең жол ашты. Кейбір экономикалық әдебиеттерде, ел арасында, осы әдісті «батыстық модельдерді» қайталау емес пе деген ойға сайып жүр. Бүл әрине дұрыс ой емес. Социализм тұрысында 1965 жылы басталған экономикалық реформа , социалистік елдердегі нарықтық қатынастың ұлғаюы шаруашылық механизмін қайта құру барысындағы заңды көрініс.
Нарықтың мәнін талдауда тағы бір айтатын жәй, ол теориялық дискуссиядағы нарық пен жоспарды біріне-бірін қарсы қою. Негізіне келсек ұдайы өндіріс – жоспарлы ұйымдасқан процесс, онда нарықтың икемділігін , экономикалық тиімділігін арттыруға пайдалану маңызды мәселе. Осыған байланысты, нарық ұдайы өндірістің үйлесімді дамуының негізгі бағыты болады. Сондықтан, экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігін құрап, онымен тығыз байланыста болады.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам дамыған сайын, оның экономикалық құрлымы қиындаған сайын нарық ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамда нарық деген міндетті түрде сатушылар мен сатып алушылар кездесіп, келісім жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай – ақ алыс – беріс жасаушылардың тапсырыстарын телефонмен жинап және тауарларды почта арқылы бере алады. Нарық – қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиді. Алайда, қандай нарық болса да оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке : бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Жоғарыда аталғандай әрбір экономикалық жүйе негізгі үш сұрақты шешу қажеттігіне ұшырайды : не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Кім өндіру керек? Нарықтық экономика бұл сұрақтар негізінде нарықтың көмегімен шешіледі ( баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке механизмі арқылы).
Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оны ақшаның көмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстарды объективті көрсететін , демек, өндірістің ағымдағы мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ғана қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге айналады.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыс байланысты және тұрмыста оларды бір-бірімен шатастырады.
Дегенмен, олардың өздеріне тән белгілері, ерекшеліктері бар және олар тауар қатынастарының тарихи дамуының әртүрлі сатылары болып табылады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің қалыптасуы, қызметтер мен еңбек өнімдерін айырбастау қажеттігін туғызады.
Бұл мағынада айырбас дегеніміз бүкіл экономикалық дәуірлерге тән экономикалық категория болып табылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі мен шаруашылықты жүргізу субъектілерінің өзара оқшаулауына негізделген тауар өндірісінің табиғи-тарихи даму процесінің нәтижесі болып табылады.
Нарық деп алдында адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулерді өзара айырбастайтын жерлерді атаған, бұлар әдетте қала ортасындағы алаңдар болды.
Тауар өндірісінің дамуына қарай нарық дамып және ол туралы түсініктер күрделене түсті. Осыған орай , экономикалық әдебиеттерде нарыққа сан-қилы анықтамалар беріледі.
Бір бөлігі нарықты үстірт қараудың негізінде жоғарыдағы алғашқы адамдар түсінігінен көп ұзай алмай ұйымдастырылмаған у-шуы көп кәдімгі базармен теңейді. Енді бір бөлігі, нарықты «керемет күш» деп, экономикалық өмірде болып жатқан олқылықтар мен қайшылықты тез арада жоятын «күш» дейді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды.
Алайда қандай нарық болса да, оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс көлемін өзгертуге қажеттігін анықтау қызметін атқарады.
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігін бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегеніміз берілген бағада сатуға арналған тауардың саны.
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту.
Нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің барлық сатыларында : өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу –сату арқылы жүзеге асырылатын ұйыдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Еліміздің соңғы кезенде басқарудың экономикалық әдісіне көшуі нарықтық айырбасқа кең жол ашты. Кейбір экономикалық әдебиеттерде, ел арасында, осы әдісті «батыстық модельдерді» қайталау емес пе деген ойға сайып жүр. Бүл әрине дұрыс ой емес. Социализм тұрысында 1965 жылы басталған экономикалық реформа , социалистік елдердегі нарықтық қатынастың ұлғаюы шаруашылық механизмін қайта құру барысындағы заңды көрініс.
Нарықтың мәнін талдауда тағы бір айтатын жәй, ол теориялық дискуссиядағы нарық пен жоспарды біріне-бірін қарсы қою. Негізіне келсек ұдайы өндіріс – жоспарлы ұйымдасқан процесс, онда нарықтың икемділігін , экономикалық тиімділігін арттыруға пайдалану маңызды мәселе. Осыған байланысты, нарық ұдайы өндірістің үйлесімді дамуының негізгі бағыты болады. Сондықтан, экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігін құрап, онымен тығыз байланыста болады.
Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
1) «Нарықты экономиканың негіздері» Т.Е.Мамбетов, Т.С.Байжомартов. Алматы
2) «Нарықтық экономика теориясына кіріспе» Б.Мадешов.
Алматы 1995ж.
3) «Нарықтық экономиканың негіздері» Б.А.Жүнісов. Т.С.Байжомартов, Т.Е.мамбетов. Алматы 1994ж.
4) «Нарықтық экономика әліппесі» М.Уоттс. Алматы 1995ж.
5) «Экономикалық теория» С.С.Мауленова. Алматы 2003ж.
6) «Экономика теория негіздері» С.Райымқұлұлы. Шымкент 2005ж.
7) «Экономикалық теория» Я.Ә.Әубакиров, Б.Б.Байжұманов,
Ф.Н.Жақыпов, Т.Т.Табеев. Алматы 1999ж.
8) «Экономикалық теория» С.С.Мауленова, С.Қ.Бекмолдин,
Е.Қ.Құдайбергенов. Алматы 2004ж.
9) «Экономикалық теория негіздері» Г.М.Осипов. Алматы 2002ж.
10) «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ.Шеденов, Ү.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов, Б.И. Камягин. Алматы- Ақтөбе 2002 ж.
11) «Экономикалық теория негіздері» Алматы «Санат» 1998ж.
12) «Нарықтық экономика негіздері» Б.А. Жүнісов, Т.Е. Мәмбетов.
1 бөлім. Ақтөбе 1993 ж.
13) «Экономикалық теория » Оқу құралы. Алматы 1999ж.
Я. Әубакиров . Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының академигі.
К. Нәрібаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының корреспондентік мүшесі, профессор.
М. Есқалиев , профессор.
Е. Жатқанбаев, доцент.
С.Досқалиев, доцент.
Ж. Жәйтыбеков, доцент.
14) «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов,
Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Камягин
1) «Нарықты экономиканың негіздері» Т.Е.Мамбетов, Т.С.Байжомартов. Алматы
2) «Нарықтық экономика теориясына кіріспе» Б.Мадешов.
Алматы 1995ж.
3) «Нарықтық экономиканың негіздері» Б.А.Жүнісов. Т.С.Байжомартов, Т.Е.мамбетов. Алматы 1994ж.
4) «Нарықтық экономика әліппесі» М.Уоттс. Алматы 1995ж.
5) «Экономикалық теория» С.С.Мауленова. Алматы 2003ж.
6) «Экономика теория негіздері» С.Райымқұлұлы. Шымкент 2005ж.
7) «Экономикалық теория» Я.Ә.Әубакиров, Б.Б.Байжұманов,
Ф.Н.Жақыпов, Т.Т.Табеев. Алматы 1999ж.
8) «Экономикалық теория» С.С.Мауленова, С.Қ.Бекмолдин,
Е.Қ.Құдайбергенов. Алматы 2004ж.
9) «Экономикалық теория негіздері» Г.М.Осипов. Алматы 2002ж.
10) «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ.Шеденов, Ү.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов, Б.И. Камягин. Алматы- Ақтөбе 2002 ж.
11) «Экономикалық теория негіздері» Алматы «Санат» 1998ж.
12) «Нарықтық экономика негіздері» Б.А. Жүнісов, Т.Е. Мәмбетов.
1 бөлім. Ақтөбе 1993 ж.
13) «Экономикалық теория » Оқу құралы. Алматы 1999ж.
Я. Әубакиров . Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының академигі.
К. Нәрібаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының корреспондентік мүшесі, профессор.
М. Есқалиев , профессор.
Е. Жатқанбаев, доцент.
С.Досқалиев, доцент.
Ж. Жәйтыбеков, доцент.
14) «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов,
Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Камягин
Жоспар.
I Кіріспе
Нарық ұғымы және мәні.
II Негізгі бөлім
1. Нарық қатынасының даму кезеңі.
1. Мемлекеттің нарықтық экономикадағы рөлі.
2. Қазақстан нарық жолында.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшелігі.
1. Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
2. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
3. Қазіргі заманғы нарық теориясы.
1. Нарықтық жүйенің мәні.
2. Нарық құрлымдары және бәсеке.
III Қорытынды
Нарықтың даму қажеттігі.
IV Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
Нарық ұғымы және мәні.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды
сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам
дамыған сайын, оның экономикалық құрлымы қиындаған сайын нарық
ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамда нарық деген
міндетті түрде сатушылар мен сатып алушылар кездесіп, келісім
жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы
жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай – ақ алыс
– беріс жасаушылардың тапсырыстарын телефонмен жинап және
тауарларды почта арқылы бере алады. Нарық – қоғамдық еңбек бөлінісі
негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші
және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар
экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін
қамтиді. Алайда, қандай нарық болса да оның нақты түріне байланыссыз, үш
негізгі элементке : бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Жоғарыда аталғандай әрбір экономикалық жүйе негізгі үш
сұрақты шешу қажеттігіне ұшырайды : не өндіру керек? Қалай өндіру керек?
Кім өндіру керек? Нарықтық экономика бұл сұрақтар негізінде нарықтың
көмегімен шешіледі ( баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке механизмі арқылы).
Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді
қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оны ақшаның көмегімен айырбастау
процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы,
шаруашылықты ұйымдастыру формасы.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы
байланыстарды объективті көрсететін , демек, өндірістің ағымдағы
мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің
жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық
өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен
ғана қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге айналады.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыс
байланысты және тұрмыста оларды бір-бірімен шатастырады.
Дегенмен, олардың өздеріне тән белгілері, ерекшеліктері
бар және олар тауар қатынастарының тарихи дамуының әртүрлі сатылары болып
табылады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің қалыптасуы, қызметтер мен еңбек
өнімдерін айырбастау қажеттігін туғызады.
Бұл мағынада айырбас дегеніміз бүкіл экономикалық
дәуірлерге тән экономикалық категория болып табылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі мен шаруашылықты жүргізу
субъектілерінің өзара оқшаулауына негізделген тауар өндірісінің табиғи-
тарихи даму процесінің нәтижесі болып табылады.
Нарық деп алдында адамдар тауарлар мен қызмет
көрсетулерді өзара айырбастайтын жерлерді атаған, бұлар әдетте қала
ортасындағы алаңдар болды.
Тауар өндірісінің дамуына қарай нарық дамып және ол
туралы түсініктер күрделене түсті. Осыған орай , экономикалық
әдебиеттерде нарыққа сан-қилы анықтамалар беріледі.
Бір бөлігі нарықты үстірт қараудың негізінде жоғарыдағы
алғашқы адамдар түсінігінен көп ұзай алмай ұйымдастырылмаған у-шуы көп
кәдімгі базармен теңейді. Енді бір бөлігі, нарықты керемет күш деп,
экономикалық өмірде болып жатқан олқылықтар мен қайшылықты тез арада
жоятын күш дейді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар
экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін
қамтиды.
Алайда қандай нарық болса да, оның нақты түріне
байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге
негізделеді.
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі
өндірушіге өндіріс көлемін өзгертуге қажеттігін анықтау қызметін
атқарады.
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем
мүмкіндігін бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей
алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегеніміз берілген бағада сатуға арналған
тауардың саны.
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы
барынша ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту.
Нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің барлық сатыларында :
өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу –сату арқылы
жүзеге асырылатын ұйыдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып
табылады.
Еліміздің соңғы кезенде басқарудың экономикалық әдісіне
көшуі нарықтық айырбасқа кең жол ашты. Кейбір экономикалық әдебиеттерде,
ел арасында, осы әдісті батыстық модельдерді қайталау емес пе деген
ойға сайып жүр. Бүл әрине дұрыс ой емес. Социализм тұрысында 1965 жылы
басталған экономикалық реформа , социалистік елдердегі нарықтық
қатынастың ұлғаюы шаруашылық механизмін қайта құру барысындағы заңды
көрініс.
Нарықтың мәнін талдауда тағы бір айтатын жәй, ол
теориялық дискуссиядағы нарық пен жоспарды біріне-бірін қарсы қою.
Негізіне келсек ұдайы өндіріс – жоспарлы ұйымдасқан процесс, онда
нарықтың икемділігін , экономикалық тиімділігін арттыруға пайдалану
маңызды мәселе. Осыған байланысты, нарық ұдайы өндірістің үйлесімді
дамуының негізгі бағыты болады. Сондықтан, экономиканы нарықтық реттеу
ұйымдасқан жоспарлы жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігін
құрап, онымен тығыз байланыста болады.
1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері.
Нарықты экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу
құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас
пен қоғамдық еңбек бөлісінің дамыумен байланысты. Нарық қатынастарының
дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады :
• Нарық элементтерінің пайда болуы;
• Натуралды айырбас кезеңі нарығы;
• Тауар баламасы кезеңінің нарығы;
• Тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз , кездейсоқ
болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар ,
әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1-Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шартты бола
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қызметті тығындар категориясы
қалыптасады. Құнның субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас
болып, бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы
бойынша Т1-Т2, балама – Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір
түрі тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың
ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің
иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,
оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын шығындық және шығындық емес
деп бөлінетін құрамалары байланады.Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен
құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1-тауар
емес балама –Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза
иеленушілері – несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы – қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың
идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-
1790 жж.) өзінің Халықтар байлығының табиғаты мен себебтері туралы
зерттеу деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі
мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге, А.Смит ,
екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру
ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай
даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті
қамтамасыз ететін түнгі күзетшінің рөлін атқаруы қажет. Мемлекет
laisserfaire (мейлі өзімен өзі жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені
шектеуден аулақ болуы қажет. Бірақ, А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай
анархияны қорғаған жоқ. Керісінші, ол жеке капиталдың монополияларды мен
картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінде
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін
арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен
болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін
ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының пайғамбарының
пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады.
Кейінен, қоғамдық өндірістің күрделенуіне байланысты нарықта анархия орын
ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолына ала
бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасады.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауына , бағаның өсуіне , тауар тапшылығына , ал түптеп келгенде
қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған,
мемлекеттік меншіктегі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы
КСРО-ның экономикасыда жатады. Нәтижесінде, сұраным мен ұсыныс сұрақтары
әкімшілік- әміршілдік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне
бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі қалыптасады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән
болып отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар, еркін
бәсеке мен бағалар ғана емес , сонымен бірге- өнім өндіруге мемлекеттік
тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектеріне қаржы – несие тұтқалары
арқылы әсер ету , белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға
белгілеу, нарық коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті енгізу,
өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі
кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама-ақпараттық жүйелерді құру арқылы
реттеуді мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.
1.1.Нарықтық экономикадағы мемлекеттің рөлі.
Нарықтық экономикада мемлекеттің рөлі аса зор. Қазіргі кезеңде
экономика үшін мемлекеттік кеңестік, мемлекеттік шекара және мемлекеттік
шаруашылық орталығы қандай қажет болса, мемлекеттік өкімет, мемлекеттік
тәртіп және мемлекеттік ынталылық соншалықты әбден керек.
Экономиканың, толайым қоғамның, Қазақстанның бүгінгі жағдайы,
ең алдымен, еліміздегі түбігейлі өзгерістер өзгерісті бағдарламалармен
өзара жете байланыстырылмай, оны жүзеге асырудың, басқару функцияларының,
бір меншік иесінен екінші адамға кезең-кезеңмен беру тетігі мүқият
ойланыстырылмай , өндірістің жұмыс істеуін уақытша үзбей басталған еді.
Өтпеле кезеңде және осы кезде нарықтық экономиканың
жұмыс істеуі үшін мемлекеттің мойнында ұлттық модельдердің орнығуына,
олардың артықшылығына, сабақтастығына және жүзеге асыру мерзіміне
байланысты қызметтер сақталынады. Экономиканың өзінше ұйымдасуы да,
сондай-ақ субъективті-ерікті ұйымдасу да экономикалық шаруашылықтың
имманетті заңдары ретінде оған әбден тән екендігін практика күәландырып,
теория дәлелдеп отыр.
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі
міндеті – оның тиімды жұмыс істеу үшін қолайлы жағдайлар тудыру және
дамыту, кәсіпкерлік еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып
табылады. Бұл мәселені шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық
процесстерді реттейтін заңнама- құқықтың және нормативті база жасау болуы
қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін
бекітеді және оны экономикалық барша субъектілердің орындауын қамтамасыз
етеді.
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы
процестің бөлінбейтін элементіне айналды. Бүгінгі таңда мұндай қатынасу
барлық экономика көлемінде жүргізіледі және ол белсенді түрде жүзеге
асырылуда. Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына қарамастан, бүгінгі
таңда өркениетті елдердің экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.
Осыған байланысты экономика-мемлекет қарым—қатынастары
қарама-қайшылықты мазмұндағы құбылыс. Неге? Себебі аталған қарыс-
қатынастардың екі жағы да қарама-қарсылықта бейнеленеді.
Шын мәнінде , нарықты экономика – таңдау және еркін
кәсіпкерлікке негізделген. Мемлекет – еркін таңдаушылықты шектейтін күш.
Еркін таңдау қашанда және барлық субъектілермен жоғары бағалалақпен
таңдау ретінде танылады, ал күштеу – осы бағалылықты теріске шығару деп
түсіндіріледі.
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының
мынадай үш себебін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, мұның қажеттілігі нарық қатынастары
механизмның өзегі - бәсекелестік күрес болып табылатындығы.
Расында, бәсекелестік монополияның пайда болуы факторларының бірі екені
белгілі. Монополияның дамуы- нарықты экономиканың бәсекелестік бастамасын
бұзады. Бұл макроэкономикалық проблемаларды шешуге теріс әрекетін
тигізеді, қоғамдық өндірістің тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп,
бәсекелестік бастаманы арнаулы қорғау және экономикадағы монопольдік
тенденцияны шектеу қажеттілігі пайда болады. Мұндай қиыншылықты тек
мемлекеттің монополияға қарсы әрекеті ғана жеңе алады.
Екіншіден, нарық механизіміне пайдасы жоқ өндіріс түрлері аз емес. Ең
алдымен олар капиталдың орнын ұзақ мерзімде толтыратын өндірістер. Оларды
меңгеру жекеменшік кәсіпорындарға біршама қиындықтар туғызады.Үшіншіден,
нарықтың өзін-өзі реттеу мүмкіндігінің шектелуінен туындайтын себебтер
бар. Мемлекет өз күшін экономикалық жүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз
етуге, жұмыспен қамтуды қажетті деңгейде сақтауға, ақша айналымын
бақылауға және т.б. макроэкономикалық проблемаларды шешуге бағыттайды.
Мемлекеттік бюджет нарықтық экономикалық елдерде
мемлекеттің экономикалық саясатының шоғырлануын білдіру болып табылады.
Бюджеттік саясат дегеніміз мемлекеттің кірісі мен шығысының өзгеруі.
Ондай өзгерістер қалыптасқан қағида секілді табыс бойынша
да жалпы экономикалық саясатқа сай келеді. Мемлекеттік саясат табыс
жөнінен салық және субъектілерден бюджетке түсетін түсімдерге
мемлекеттің өзі мүдделі болып отырған жеңілдіктер жасауымен , ал шығын
жөнінен оларға бюджеттік қаржы бөлуімен айқындалады. Сонымен, бюджеттік
және салық саясаты тек фискальдық ғана емес , ынталандырудың басы болып
шығады. Әлемнің көптеген елдерінде бюджеттік саясаттың аса маңызды
бағыты дефицитті емес бюджетке ұмтылу немесе оның ең төменгі деңгейде
ұстап тұру болып табылады.
Мемлекеттік бюджеттің дефициті экономикалық
тұрақтылығын сипаттайтын макроэкономикалық көрсеткіштерді анықтайтын
топқа жатады.
Осынау барлық бағыттар бойынша Қазақстанда, әсіресе
соңғы кезде, айтарлықтай жұмыстар атқарылуда. Негізгі кемшіліктер
басқару органдары мен жүйелердің жаңадан қалыптасуларымен, ең бастысы -
экономикалық терең дағдарыспен байланысты. Одан шығу енді ғана басталды.
Қазіргі мақсат – экономиканың перспективалары стратегиялық
макроэкономикалық жоспарын жасау оның өзара тығыз қатынастағы
функциональды экономикалық жүйесін қалыптастыру болып табылады. Соңғы
талап мемлекеттік басқару органдарының құрылымын одан ары жетілдіру
есебінен қамтамасыз етілуі тиіс. Артық буындарды жойып, тектес
органдарды біртұтас жөнінен 1999 жылы жүргізілген шаралар қажетті өзара
қатынастарды күшейтуге ықпал етуге тиіс. Ең ірі және жоғары дамыған
мемлекеттерде көптеген ведомстволар, агенттіктер және мемлекеттік емес
үйымдар қарайтын сан жағынан шектелген министрліктердің болуы
кездейсоқтық емес . Олар сол аздаған министрліктердің басшылығымен
жұмыс істейді немесе функциональды экономикалық жүйелер бойынша өзара
қатынаста болады.
1.2. Қазақстан нарық жолында.
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық
ерекшеліктері бар. Республикамызда әртүрлі пайдалы қазбалар мол және жер
қойнауының геологиялық құрылымы біркелкі емес.
Қазақстанның әр түрлі аудандары мен аймақтарындағы халық
шаруашылығында қалыптасқан құрылымдарының негізгі ерекшеліктері қандай?
Өндіріс. Солтүстік және Батыс Қазақстан өнеркәсіп пен
ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сыпатталатын аймақтар.
Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір
өнеркәсібі, түсті және қара металлургия, машина құрылысы және металл
өндеу, химия өнеркәсібі дамыған жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннің
талабынан сай келмейді. Өндірілетін жалпы өнімнің 7 проценті ғана жеңіл
өнеркәсіп өнімі.
Шығыс аймақтары өздерінің табиғат – ауа райы ерекшеліктеріне
байланысты дамыған. Семей облысында ет, жүн, тігін бұйымдарын өндіру және
т.б. салалар басым. Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия,
энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше
көзге түседі.
Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін
өндірілетін аяқ киімнің 60 проценті, тері өндірісінің 40 проценті
орналасқан. Аймақтың негізгі кәсіпорындары Жамбыл облысы мен Алматы
қаласында шоғырланған.
Ауыл шаруашылығы. Қазақстанда егін және мал шаруашылығын
дамуты үшін барлық қолайлы жағдайлар бар. Олар – құнарлы қара топырақты
( солтүстікте) және сұр топырақты (оңтүстікте) жер алаңдары.
Республикамыз бидай өндіру мен оны сатуды бұрынғы КСРО-
да екінші (Ресейден кейін) орын алатын. Бидай өндіретін ірі
аймақтар – республикамыздың солтүстік облыстары. Бүкіл егіс алқабының
шамамен 62 проценті осы облыстардың үлесіне тиеді.
Қазақстан қой мен ешкінің саны бойынша бұрынғы одақтас
республикалардың ішінде екінші, ал ірі қара мал саны бойынша үшінші орын
алатын. Тығыз қоныстанған еңбек ресурстары жеткілікті Оңтүстік Қазақстан
мал саны бойынша сирек қоныстанған Солтүстік Қазақстаннан кейін екінші
орында. Сондықтан бұл айырмашылық табиғат пен ауа райының ерекшелігінен
ғана емес, сонымен қатар, түптеп келгенде халық шаруашылығы құрылымының
едәуір айырмашылықтарынан туындап жатыр. Бұл жағдайда Солтүстік аймақта
Павлодар село тұрғындары – 37 , Оңтүстікте Алматы облыстарын Алматы
қаласын есептемегенде, мұнда село халқы 75 процент атап айтқан жөн.
Павлодар облысындағы бұл ерекшелік – Павлодар – Екібастұз ірі
территориялық өндірістік кешенінің қалыптасуына, ал Алматы облысындағы
өнеркәсіптің негізінен – Алматықаласында орналасуына тікілей байланысты.
Қорыты айтқанда, Қазақстанның халық шаруашылығындағы
қалыптасқан салалық құрылым – біріншіден, республикамыздың экономикасы
бұрынғы Одақтың бірыңғай халық шаруашылық кешенінің ірі бөлігіне
айналғандығын дәлелдейді. Екіншіден, халық шаруашылығын басқаруда кейінгі
кезге дейін үстемдік еткен әкімшілдік - әміршілдік және орталықтан
әділетсіз түрде “бәрін бір өзі шешу” зардабын тигізгендігін көрсетеді.
Осы айтқандарға байланысты 80 жылдардың ортасында 73 жыл бойы қалыптасқан
республикамыздың халық шаруашылығының құрылымы оңды болған жоқ. Мәселен,
республика индустриясында жеңіл өнеркәсіптің алатын үлесі не бары 3
проценттің төңірегінде. Мұның өзі халықтың қажетін 40 -50 процент қана
қанағаттандыруғамүмкіндік береді. Ал мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарлары жөніндегі қажеттілік одан да аз – небары 20 – 30 процентке
сәйкес келеді.
Оның үстіне, шикізат пен жартылай фабрикаттың құны
әділетсіздікпен төмендетіліп, дайын өнімнің құны өз бетінше
жоғарылатылғандықтан баға және баға жасау саясатындағы ауытқулар
салдарынан жағдай күрделене түсті. Сонымен қатар, республика
территориясындағы өнеркәсіптің басым үлесі, яғни 93 проценті республика
қажеттерін елей бермейтін бұрынғы одақтық органдардың қолына шоғырланды.
Осы жағдайды қалай түзеуге болады? Тығырықтан шығудың
жолдары қандай?
Қазір өркендеу бағыты болып табылатын республика
экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізілуде.
Нарықты қалыптастырудың алғышарты – нақты тәуелсіздік
Республика тәуелсіздігі - өмірдің өзі күн тәртібіне жоғары талаппен қойып
отырған мәсәле.
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес
бұрын мына төмендегі деректегі көңіл аударайық. Бұрынғы Одақта
орталықтандырылған одақтық басқару ведомостволары мен министрліктерінде
басты – басты 330 өндіріс, олардың ішінде көмір және металлургия
өнеркәсібі, мұнай, газ, химия және мұнай айыру, жалпы машина жасау, басқа
да Қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып
қойған.
Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар
өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп, сырттан еңбек құралдары мен
тұтыну заттарын әкелуге мәжбүр болып отырдық.
Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының
құрылымын өзі айқындап, оның салдарының арақатынас пропорцияларын
белгілеу және оған уақытында керекті түзетулер енгізу , күрделі қаржылрды
пайдалану ісінде нағыз тәуелсіздік алуы қажет. Міне, осы жағдайда ғана
республика қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен
сыртқа шығаруды дұрыс реттей алады.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді
байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемнің өркениеттің ұлы
жетістіктерінің бірі деп есептеледі. Бірақ нарық механизмі кәсіпкерлік
пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің
алуан түрлі формалары және әртүрлі тауар өндірушілер болғанда ғана
мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті
жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын
болашағынан үміт күттіретіне қолайлы жағдай жасайды.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес , оның
елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу,
әлсіздерге , әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік ,
жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана
бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны
сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет қоғам атынан адамдардың
дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру құқын реттеп отыратын жүзеге асыруы
қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек
ету, білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік – экономикалық құқықтарына
кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып
реттеуін қажет етеді.
Нарық механизмы ғылым мен техника жетістіктерін , еңбек
ресурстарын , еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды
көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында
стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық
өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің
стратегиялық ғылыми- техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз , ірі
кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы құратынсыз жақсы жақсы нәтижеге
жету мүмкін емес.
Нарық мәселелерінің , қоғамды қайта құру теориясы мен
практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің
және Қазақстан ғалым – экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай
пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
мен шарттары айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың
белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық – бұл сатушылармен сатып алушылардың арасында тауар
және қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық
қатынастардың жиынтығы.
Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын
алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып
алушылардың қатынастар жүйесі болып табылады.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу – оны
бәсеке ең аз шығынғы ұмтылуы , өзара тиімді өндірістік байланыстарды
жасау сияқты маңызды қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты
жайғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың қарым –
қатынастарына тән қайтарылымдық, эквиваленттілік, бәсекелестік болатын
айырбастың экономикалық өткізілуі ретінде қарау керек. Осы тұрғыдан
алғанда, нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасында
болатын экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.
Берілген анықтамада әңгіменің, біріншіден, тек
өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана
емес, сонымен қатар өндірушілердің , өндірушілер мен сатып алушы –
тұтынушылардың , тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен
қатыныстар тұралы болып отыр. Екіншіден, бұл қатынастар мен байланыстар
қайтарылымдықты , тепе – теңдікті, объективті түрде алдын – ала
анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінің қатынас субъектісі ретіндегі
тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылын қызметтердің
варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдауды, табыстарды
иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды. Үшіншіден, алғашқы екі
жағдайдың шүбәсіз салдары – бәсеке өндіріс процесінде де болатын
шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін тигізуі мүмкін. Себебі нарық
бәсекесіз өмір сүре алмайды. Ал бұл, сан алуан меншік формалары мен
әртүрлі тауарөндірушілер болған жағдайда ғана мүмкін.
2.1. Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
Көтерме сауданың бірінші көрінісі - өндірушілер мен
тұтынушылардың арасындағы келісім шарт түріндегі байланыстар. Олар өзара
өнім өндірудің көлемдерін , оның сапасын және жабдықтау жағдайларын
анықтайды. Көтерме сауда шаруашылық есептегі базалар мен магазиндер
арқылы да ұйымдастырылады. Өндіріс құрал-жабдықтарын көтерме сауда арқылы
сату алдын ала экономикалық және ұйымдастыру алғы шарттарын қажет етеді.
Өндіріс құрал-жабдықтары айналасының ерекше бір формасы,
ауыл шарашылық өнімдерін сатып алу.Қазіргі кезеңде агроөнеркәсіптік
бірлестіктер жоспарлы сатып алу көлемін мемлекеттік заказ ретінде
аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктеріне жібереді . Жекелеген
шаруашылықтарда сатып алу заказдары берілмейді, оның көлемі белгіленген
баға бойынша келісім шарт негізінде анықталады.
Ұдайы өндіріс процесінде тұтыну туарлары мен қызмет
көрсету нарығының маңызы да зор. Тек осының негізінде өндірісті ұлғайту
мен тауарлардың сапасын жақсарту бағдарламалары жүзеге асырады. Осы
проблеманың маңыздылығы былай анықтауға болар еді. Егер біз рынокты алуан
түрлі тауарлармен және көрсетілетін қызмет түрлерімен молықтыра алмасақ,
бөліс қатынастарын жетілдіру жөніндегі барлық күш – жігерлеріміздің
тиімділігі шамалы болып шығады, ал халықтың әл-ауқатын арттыру жөніндегі
міндетіміз орындалмай қалады. Халық тұтынатын тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету саласын дамытудың кешендегі бағдарламасы міне осыған бағытталуы
қажет. Қазіргі кезеңдегі тұтыну тауарлары нарығының ерекше белгісі –
тұтынушылар сұранысын жақсы өтеу барысында өндірушілер арасында конкурс
пен жарыс өткізу. Мұнда көтерме сауда жәрменкелерін жиі өткізудің маңызы
зор.
Көптеген елдердің тауар айналымында ауыл шаруашылығы мен
басқа кооператив өнімдері , өздерінің қосалқы шаруашылығында өндірген
өнімдерді өткізетін нарық көрнекті орын алуда. Экономикалық реформа
барысында колхоздар жоспардан тыс 30 процентке дейінгі жоспарлы өнімді
қалаларға апарып келісім бағалармен сатуға құқылы.
Нарықты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет
көрсету жақсарту , біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең
бастысы реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту, алып сатарлармен күрестегі
жеңістің, көлеңкелі экономиканы жоюдың алғы шарты.
Сұраныс пен ұсыныс – халылықтың тауарға деген төлем
қабілеті бар сұранысы мен ол тауарларды ұсынудың арасындағы қатынас.
Тауарды сатып өткізу процесі қалыпты жүзеге асып тұруы үшін сатуға
шығарылатын тауар мен халықтың төлем қабілеті бар ұсынысы сай келуге
тиіс.Алайда өмірде дәл осылай бола бермейді. Өйткені, сұраныс қоғамның
барлық қажеттерін көрсетпейді, ол тек ақша қаржысымен қамтамасыз етілген
өндіріс құрал-жабдықтарымен тұтыну заттарына деген сұранысты
қанағаттандыру қамтиді. Сұраныс сияқты, ұсыныс та елдегі өнім өндірудің
бүкіл көлемін сипаттайды.Халық тұтынатын тауарларға сұраныс пен ұсыныс
арасындағы сәйкестік тұтыну заттарының көлеміне, қорлану қорын ұтымды
пайдаланып, өндірістің тиімділігін арттырумен тікелеі байланысты. Сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасына қоғамдық өндірістің екі бөлімінің - өндіріс
құрал-жабдықтары мен тұтыну заттары өндірісінің өсу қарқыны әсерлі ықпал
етеді.
Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіне халықтың ақшалай
табысы мен еңбек өнімділігінің өсу қарқынының арақатынасы да ықпал етеді.
Осы арақатынасты реттеуде баға да маңызды рөл атқарады. Егер, жекелеген
тауарлар ұсынысы сұраныстан асып кетсе, мемлекет бөлшек сауда бағасын
кемітеді, осының салдарынан рынок сыйымдылығы артып, иауарлар тез
өткізіледі. Ал егер, ұсыныс сұраныстан артта қалса, мемлекет ең алдымен
тұтыну заттарын өндіруді ұлғайту шараларын қолданады, тек кейбір жағдайда
ғана , осындай тауарларды едәур ұлғайту мүмкіндігі болмаған сәтте
мемлекет бұл тауарға деген сұраныс пен ұсынысты бір-біріне сәйкестендіру
мақсатымен бағаны көтеруге мәжбүр болады.Бірақ мұндай жағдайларда бір
тауардың бөлшек сауда бағасын көтеру, әдетте, басқа тауарлардың бағасын
кемітумен толықтырылады.Халық тұтынатын тауарлар бойынша нарықтың тепе-
теңдікті орнатудың және оны бірқалыпты сақтаудың қажетті алғы шарты
халықтың сұранысын үнемі зерттеп , есепке алу болып табылады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге , ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс
дәрежесін елеулі көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен
кәсіпті таңдауға , өмір салтын қалыптастыруға , адамның экономикалық
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті , жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау мңіндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті-
еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша
жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау , оларды барынша қолдау және
қорғау.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша
жұмыс күші тауар ретінде қаралуы керек. Олай болса жұмыс күшінің тұтыну
құны және құны бар. Жұмыс күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық
және рухани игіліктерді өндіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс
күші арқылы адам құн және қосымша құн өндіреді. Нарық қатынасында жұмыс
күшіне сұраныс тауар өндірушінің сапалы өнім шығарып , оны сатудан пайда
түсуімен белгіленеді. Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы
экономикалық өсумен тығыз байланысты.
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын
кәсіпорын оның жұмыс күшінің сапасына ерекше назар аударады. Осыған орай
еңбекақы да белгіленеді. Жұмысшының еңбекақысының мөлшеріне түрлі
факторлар әсер етеді, оның ішінде еңбек туралы заң, ұжымдық шарт , салық
саясаты. Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін әрбір еңбекке
жарамды адам шаруашылықтың түрлі салаларының өзінің жеке басының
қабілеті мен мүмкіншілігіне сай таңдап алуы керек. Сонда ғана ол
өндірістің пайдалы болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістің
қажетіне сәйкес жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек.
Нарықтың атқаратын маңызды қызметтері :
• Нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни не
өндіру қажет, қалай өндіру қажет, кімдер өндіру қажет проблемалары
өз шешімдерін табады;
• Нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арасында байланыстар
орнайды. Нарыққа қатысушы әр адам бір мезгілде , әрі сатып алушы ,
әрі сатушы болады. Ол өз өміріне қажет нәрселерді сатып алады,
немесе нарықта өзі өндірген тауарларды, немесе мүлігін, немесе
жұмыс күщін сатады;
• Нарық арқылы өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындарды есепке алу
жүзеге асырылады. Нарық нені өндіру қажет екендігін белгілеумен
шектелмейді , сонымен бірге өнімнің белгілі бір түрлерін өндіру
үшін қоғам қандай шығындар жұмсауы тиіс екендігі анықталады. Егерде
шығындар көп болса, ондай өнімдерді сатып алу мүмкін болмайды жәнек
оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Кіріспе
Нарық ұғымы және мәні.
II Негізгі бөлім
1. Нарық қатынасының даму кезеңі.
1. Мемлекеттің нарықтық экономикадағы рөлі.
2. Қазақстан нарық жолында.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшелігі.
1. Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
2. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
3. Қазіргі заманғы нарық теориясы.
1. Нарықтық жүйенің мәні.
2. Нарық құрлымдары және бәсеке.
III Қорытынды
Нарықтың даму қажеттігі.
IV Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
Нарық ұғымы және мәні.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды
сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам
дамыған сайын, оның экономикалық құрлымы қиындаған сайын нарық
ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамда нарық деген
міндетті түрде сатушылар мен сатып алушылар кездесіп, келісім
жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы
жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай – ақ алыс
– беріс жасаушылардың тапсырыстарын телефонмен жинап және
тауарларды почта арқылы бере алады. Нарық – қоғамдық еңбек бөлінісі
негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші
және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар
экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін
қамтиді. Алайда, қандай нарық болса да оның нақты түріне байланыссыз, үш
негізгі элементке : бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Жоғарыда аталғандай әрбір экономикалық жүйе негізгі үш
сұрақты шешу қажеттігіне ұшырайды : не өндіру керек? Қалай өндіру керек?
Кім өндіру керек? Нарықтық экономика бұл сұрақтар негізінде нарықтың
көмегімен шешіледі ( баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке механизмі арқылы).
Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді
қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оны ақшаның көмегімен айырбастау
процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы,
шаруашылықты ұйымдастыру формасы.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы
байланыстарды объективті көрсететін , демек, өндірістің ағымдағы
мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің
жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық
өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен
ғана қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге айналады.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыс
байланысты және тұрмыста оларды бір-бірімен шатастырады.
Дегенмен, олардың өздеріне тән белгілері, ерекшеліктері
бар және олар тауар қатынастарының тарихи дамуының әртүрлі сатылары болып
табылады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің қалыптасуы, қызметтер мен еңбек
өнімдерін айырбастау қажеттігін туғызады.
Бұл мағынада айырбас дегеніміз бүкіл экономикалық
дәуірлерге тән экономикалық категория болып табылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі мен шаруашылықты жүргізу
субъектілерінің өзара оқшаулауына негізделген тауар өндірісінің табиғи-
тарихи даму процесінің нәтижесі болып табылады.
Нарық деп алдында адамдар тауарлар мен қызмет
көрсетулерді өзара айырбастайтын жерлерді атаған, бұлар әдетте қала
ортасындағы алаңдар болды.
Тауар өндірісінің дамуына қарай нарық дамып және ол
туралы түсініктер күрделене түсті. Осыған орай , экономикалық
әдебиеттерде нарыққа сан-қилы анықтамалар беріледі.
Бір бөлігі нарықты үстірт қараудың негізінде жоғарыдағы
алғашқы адамдар түсінігінен көп ұзай алмай ұйымдастырылмаған у-шуы көп
кәдімгі базармен теңейді. Енді бір бөлігі, нарықты керемет күш деп,
экономикалық өмірде болып жатқан олқылықтар мен қайшылықты тез арада
жоятын күш дейді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар
экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін
қамтиды.
Алайда қандай нарық болса да, оның нақты түріне
байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге
негізделеді.
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі
өндірушіге өндіріс көлемін өзгертуге қажеттігін анықтау қызметін
атқарады.
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем
мүмкіндігін бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей
алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегеніміз берілген бағада сатуға арналған
тауардың саны.
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы
барынша ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту.
Нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің барлық сатыларында :
өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу –сату арқылы
жүзеге асырылатын ұйыдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып
табылады.
Еліміздің соңғы кезенде басқарудың экономикалық әдісіне
көшуі нарықтық айырбасқа кең жол ашты. Кейбір экономикалық әдебиеттерде,
ел арасында, осы әдісті батыстық модельдерді қайталау емес пе деген
ойға сайып жүр. Бүл әрине дұрыс ой емес. Социализм тұрысында 1965 жылы
басталған экономикалық реформа , социалистік елдердегі нарықтық
қатынастың ұлғаюы шаруашылық механизмін қайта құру барысындағы заңды
көрініс.
Нарықтың мәнін талдауда тағы бір айтатын жәй, ол
теориялық дискуссиядағы нарық пен жоспарды біріне-бірін қарсы қою.
Негізіне келсек ұдайы өндіріс – жоспарлы ұйымдасқан процесс, онда
нарықтың икемділігін , экономикалық тиімділігін арттыруға пайдалану
маңызды мәселе. Осыған байланысты, нарық ұдайы өндірістің үйлесімді
дамуының негізгі бағыты болады. Сондықтан, экономиканы нарықтық реттеу
ұйымдасқан жоспарлы жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігін
құрап, онымен тығыз байланыста болады.
1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері.
Нарықты экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу
құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас
пен қоғамдық еңбек бөлісінің дамыумен байланысты. Нарық қатынастарының
дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады :
• Нарық элементтерінің пайда болуы;
• Натуралды айырбас кезеңі нарығы;
• Тауар баламасы кезеңінің нарығы;
• Тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз , кездейсоқ
болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар ,
әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1-Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шартты бола
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қызметті тығындар категориясы
қалыптасады. Құнның субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас
болып, бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы
бойынша Т1-Т2, балама – Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір
түрі тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың
ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің
иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,
оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын шығындық және шығындық емес
деп бөлінетін құрамалары байланады.Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен
құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1-тауар
емес балама –Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза
иеленушілері – несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы – қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың
идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-
1790 жж.) өзінің Халықтар байлығының табиғаты мен себебтері туралы
зерттеу деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі
мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге, А.Смит ,
екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру
ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай
даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті
қамтамасыз ететін түнгі күзетшінің рөлін атқаруы қажет. Мемлекет
laisserfaire (мейлі өзімен өзі жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені
шектеуден аулақ болуы қажет. Бірақ, А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай
анархияны қорғаған жоқ. Керісінші, ол жеке капиталдың монополияларды мен
картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінде
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін
арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен
болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін
ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының пайғамбарының
пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады.
Кейінен, қоғамдық өндірістің күрделенуіне байланысты нарықта анархия орын
ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолына ала
бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасады.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауына , бағаның өсуіне , тауар тапшылығына , ал түптеп келгенде
қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған,
мемлекеттік меншіктегі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы
КСРО-ның экономикасыда жатады. Нәтижесінде, сұраным мен ұсыныс сұрақтары
әкімшілік- әміршілдік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне
бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі қалыптасады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән
болып отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар, еркін
бәсеке мен бағалар ғана емес , сонымен бірге- өнім өндіруге мемлекеттік
тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектеріне қаржы – несие тұтқалары
арқылы әсер ету , белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға
белгілеу, нарық коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті енгізу,
өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі
кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама-ақпараттық жүйелерді құру арқылы
реттеуді мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.
1.1.Нарықтық экономикадағы мемлекеттің рөлі.
Нарықтық экономикада мемлекеттің рөлі аса зор. Қазіргі кезеңде
экономика үшін мемлекеттік кеңестік, мемлекеттік шекара және мемлекеттік
шаруашылық орталығы қандай қажет болса, мемлекеттік өкімет, мемлекеттік
тәртіп және мемлекеттік ынталылық соншалықты әбден керек.
Экономиканың, толайым қоғамның, Қазақстанның бүгінгі жағдайы,
ең алдымен, еліміздегі түбігейлі өзгерістер өзгерісті бағдарламалармен
өзара жете байланыстырылмай, оны жүзеге асырудың, басқару функцияларының,
бір меншік иесінен екінші адамға кезең-кезеңмен беру тетігі мүқият
ойланыстырылмай , өндірістің жұмыс істеуін уақытша үзбей басталған еді.
Өтпеле кезеңде және осы кезде нарықтық экономиканың
жұмыс істеуі үшін мемлекеттің мойнында ұлттық модельдердің орнығуына,
олардың артықшылығына, сабақтастығына және жүзеге асыру мерзіміне
байланысты қызметтер сақталынады. Экономиканың өзінше ұйымдасуы да,
сондай-ақ субъективті-ерікті ұйымдасу да экономикалық шаруашылықтың
имманетті заңдары ретінде оған әбден тән екендігін практика күәландырып,
теория дәлелдеп отыр.
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі
міндеті – оның тиімды жұмыс істеу үшін қолайлы жағдайлар тудыру және
дамыту, кәсіпкерлік еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып
табылады. Бұл мәселені шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық
процесстерді реттейтін заңнама- құқықтың және нормативті база жасау болуы
қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін
бекітеді және оны экономикалық барша субъектілердің орындауын қамтамасыз
етеді.
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы
процестің бөлінбейтін элементіне айналды. Бүгінгі таңда мұндай қатынасу
барлық экономика көлемінде жүргізіледі және ол белсенді түрде жүзеге
асырылуда. Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына қарамастан, бүгінгі
таңда өркениетті елдердің экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.
Осыған байланысты экономика-мемлекет қарым—қатынастары
қарама-қайшылықты мазмұндағы құбылыс. Неге? Себебі аталған қарыс-
қатынастардың екі жағы да қарама-қарсылықта бейнеленеді.
Шын мәнінде , нарықты экономика – таңдау және еркін
кәсіпкерлікке негізделген. Мемлекет – еркін таңдаушылықты шектейтін күш.
Еркін таңдау қашанда және барлық субъектілермен жоғары бағалалақпен
таңдау ретінде танылады, ал күштеу – осы бағалылықты теріске шығару деп
түсіндіріледі.
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының
мынадай үш себебін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, мұның қажеттілігі нарық қатынастары
механизмның өзегі - бәсекелестік күрес болып табылатындығы.
Расында, бәсекелестік монополияның пайда болуы факторларының бірі екені
белгілі. Монополияның дамуы- нарықты экономиканың бәсекелестік бастамасын
бұзады. Бұл макроэкономикалық проблемаларды шешуге теріс әрекетін
тигізеді, қоғамдық өндірістің тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп,
бәсекелестік бастаманы арнаулы қорғау және экономикадағы монопольдік
тенденцияны шектеу қажеттілігі пайда болады. Мұндай қиыншылықты тек
мемлекеттің монополияға қарсы әрекеті ғана жеңе алады.
Екіншіден, нарық механизіміне пайдасы жоқ өндіріс түрлері аз емес. Ең
алдымен олар капиталдың орнын ұзақ мерзімде толтыратын өндірістер. Оларды
меңгеру жекеменшік кәсіпорындарға біршама қиындықтар туғызады.Үшіншіден,
нарықтың өзін-өзі реттеу мүмкіндігінің шектелуінен туындайтын себебтер
бар. Мемлекет өз күшін экономикалық жүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз
етуге, жұмыспен қамтуды қажетті деңгейде сақтауға, ақша айналымын
бақылауға және т.б. макроэкономикалық проблемаларды шешуге бағыттайды.
Мемлекеттік бюджет нарықтық экономикалық елдерде
мемлекеттің экономикалық саясатының шоғырлануын білдіру болып табылады.
Бюджеттік саясат дегеніміз мемлекеттің кірісі мен шығысының өзгеруі.
Ондай өзгерістер қалыптасқан қағида секілді табыс бойынша
да жалпы экономикалық саясатқа сай келеді. Мемлекеттік саясат табыс
жөнінен салық және субъектілерден бюджетке түсетін түсімдерге
мемлекеттің өзі мүдделі болып отырған жеңілдіктер жасауымен , ал шығын
жөнінен оларға бюджеттік қаржы бөлуімен айқындалады. Сонымен, бюджеттік
және салық саясаты тек фискальдық ғана емес , ынталандырудың басы болып
шығады. Әлемнің көптеген елдерінде бюджеттік саясаттың аса маңызды
бағыты дефицитті емес бюджетке ұмтылу немесе оның ең төменгі деңгейде
ұстап тұру болып табылады.
Мемлекеттік бюджеттің дефициті экономикалық
тұрақтылығын сипаттайтын макроэкономикалық көрсеткіштерді анықтайтын
топқа жатады.
Осынау барлық бағыттар бойынша Қазақстанда, әсіресе
соңғы кезде, айтарлықтай жұмыстар атқарылуда. Негізгі кемшіліктер
басқару органдары мен жүйелердің жаңадан қалыптасуларымен, ең бастысы -
экономикалық терең дағдарыспен байланысты. Одан шығу енді ғана басталды.
Қазіргі мақсат – экономиканың перспективалары стратегиялық
макроэкономикалық жоспарын жасау оның өзара тығыз қатынастағы
функциональды экономикалық жүйесін қалыптастыру болып табылады. Соңғы
талап мемлекеттік басқару органдарының құрылымын одан ары жетілдіру
есебінен қамтамасыз етілуі тиіс. Артық буындарды жойып, тектес
органдарды біртұтас жөнінен 1999 жылы жүргізілген шаралар қажетті өзара
қатынастарды күшейтуге ықпал етуге тиіс. Ең ірі және жоғары дамыған
мемлекеттерде көптеген ведомстволар, агенттіктер және мемлекеттік емес
үйымдар қарайтын сан жағынан шектелген министрліктердің болуы
кездейсоқтық емес . Олар сол аздаған министрліктердің басшылығымен
жұмыс істейді немесе функциональды экономикалық жүйелер бойынша өзара
қатынаста болады.
1.2. Қазақстан нарық жолында.
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық
ерекшеліктері бар. Республикамызда әртүрлі пайдалы қазбалар мол және жер
қойнауының геологиялық құрылымы біркелкі емес.
Қазақстанның әр түрлі аудандары мен аймақтарындағы халық
шаруашылығында қалыптасқан құрылымдарының негізгі ерекшеліктері қандай?
Өндіріс. Солтүстік және Батыс Қазақстан өнеркәсіп пен
ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сыпатталатын аймақтар.
Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір
өнеркәсібі, түсті және қара металлургия, машина құрылысы және металл
өндеу, химия өнеркәсібі дамыған жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннің
талабынан сай келмейді. Өндірілетін жалпы өнімнің 7 проценті ғана жеңіл
өнеркәсіп өнімі.
Шығыс аймақтары өздерінің табиғат – ауа райы ерекшеліктеріне
байланысты дамыған. Семей облысында ет, жүн, тігін бұйымдарын өндіру және
т.б. салалар басым. Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия,
энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше
көзге түседі.
Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін
өндірілетін аяқ киімнің 60 проценті, тері өндірісінің 40 проценті
орналасқан. Аймақтың негізгі кәсіпорындары Жамбыл облысы мен Алматы
қаласында шоғырланған.
Ауыл шаруашылығы. Қазақстанда егін және мал шаруашылығын
дамуты үшін барлық қолайлы жағдайлар бар. Олар – құнарлы қара топырақты
( солтүстікте) және сұр топырақты (оңтүстікте) жер алаңдары.
Республикамыз бидай өндіру мен оны сатуды бұрынғы КСРО-
да екінші (Ресейден кейін) орын алатын. Бидай өндіретін ірі
аймақтар – республикамыздың солтүстік облыстары. Бүкіл егіс алқабының
шамамен 62 проценті осы облыстардың үлесіне тиеді.
Қазақстан қой мен ешкінің саны бойынша бұрынғы одақтас
республикалардың ішінде екінші, ал ірі қара мал саны бойынша үшінші орын
алатын. Тығыз қоныстанған еңбек ресурстары жеткілікті Оңтүстік Қазақстан
мал саны бойынша сирек қоныстанған Солтүстік Қазақстаннан кейін екінші
орында. Сондықтан бұл айырмашылық табиғат пен ауа райының ерекшелігінен
ғана емес, сонымен қатар, түптеп келгенде халық шаруашылығы құрылымының
едәуір айырмашылықтарынан туындап жатыр. Бұл жағдайда Солтүстік аймақта
Павлодар село тұрғындары – 37 , Оңтүстікте Алматы облыстарын Алматы
қаласын есептемегенде, мұнда село халқы 75 процент атап айтқан жөн.
Павлодар облысындағы бұл ерекшелік – Павлодар – Екібастұз ірі
территориялық өндірістік кешенінің қалыптасуына, ал Алматы облысындағы
өнеркәсіптің негізінен – Алматықаласында орналасуына тікілей байланысты.
Қорыты айтқанда, Қазақстанның халық шаруашылығындағы
қалыптасқан салалық құрылым – біріншіден, республикамыздың экономикасы
бұрынғы Одақтың бірыңғай халық шаруашылық кешенінің ірі бөлігіне
айналғандығын дәлелдейді. Екіншіден, халық шаруашылығын басқаруда кейінгі
кезге дейін үстемдік еткен әкімшілдік - әміршілдік және орталықтан
әділетсіз түрде “бәрін бір өзі шешу” зардабын тигізгендігін көрсетеді.
Осы айтқандарға байланысты 80 жылдардың ортасында 73 жыл бойы қалыптасқан
республикамыздың халық шаруашылығының құрылымы оңды болған жоқ. Мәселен,
республика индустриясында жеңіл өнеркәсіптің алатын үлесі не бары 3
проценттің төңірегінде. Мұның өзі халықтың қажетін 40 -50 процент қана
қанағаттандыруғамүмкіндік береді. Ал мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарлары жөніндегі қажеттілік одан да аз – небары 20 – 30 процентке
сәйкес келеді.
Оның үстіне, шикізат пен жартылай фабрикаттың құны
әділетсіздікпен төмендетіліп, дайын өнімнің құны өз бетінше
жоғарылатылғандықтан баға және баға жасау саясатындағы ауытқулар
салдарынан жағдай күрделене түсті. Сонымен қатар, республика
территориясындағы өнеркәсіптің басым үлесі, яғни 93 проценті республика
қажеттерін елей бермейтін бұрынғы одақтық органдардың қолына шоғырланды.
Осы жағдайды қалай түзеуге болады? Тығырықтан шығудың
жолдары қандай?
Қазір өркендеу бағыты болып табылатын республика
экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізілуде.
Нарықты қалыптастырудың алғышарты – нақты тәуелсіздік
Республика тәуелсіздігі - өмірдің өзі күн тәртібіне жоғары талаппен қойып
отырған мәсәле.
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес
бұрын мына төмендегі деректегі көңіл аударайық. Бұрынғы Одақта
орталықтандырылған одақтық басқару ведомостволары мен министрліктерінде
басты – басты 330 өндіріс, олардың ішінде көмір және металлургия
өнеркәсібі, мұнай, газ, химия және мұнай айыру, жалпы машина жасау, басқа
да Қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып
қойған.
Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар
өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп, сырттан еңбек құралдары мен
тұтыну заттарын әкелуге мәжбүр болып отырдық.
Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының
құрылымын өзі айқындап, оның салдарының арақатынас пропорцияларын
белгілеу және оған уақытында керекті түзетулер енгізу , күрделі қаржылрды
пайдалану ісінде нағыз тәуелсіздік алуы қажет. Міне, осы жағдайда ғана
республика қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен
сыртқа шығаруды дұрыс реттей алады.
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді
байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемнің өркениеттің ұлы
жетістіктерінің бірі деп есептеледі. Бірақ нарық механизмі кәсіпкерлік
пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің
алуан түрлі формалары және әртүрлі тауар өндірушілер болғанда ғана
мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті
жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын
болашағынан үміт күттіретіне қолайлы жағдай жасайды.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес , оның
елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу,
әлсіздерге , әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік ,
жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана
бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны
сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет қоғам атынан адамдардың
дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру құқын реттеп отыратын жүзеге асыруы
қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек
ету, білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік – экономикалық құқықтарына
кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып
реттеуін қажет етеді.
Нарық механизмы ғылым мен техника жетістіктерін , еңбек
ресурстарын , еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды
көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында
стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық
өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің
стратегиялық ғылыми- техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз , ірі
кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы құратынсыз жақсы жақсы нәтижеге
жету мүмкін емес.
Нарық мәселелерінің , қоғамды қайта құру теориясы мен
практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің
және Қазақстан ғалым – экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай
пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
мен шарттары айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың
белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық – бұл сатушылармен сатып алушылардың арасында тауар
және қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық
қатынастардың жиынтығы.
Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын
алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып
алушылардың қатынастар жүйесі болып табылады.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу – оны
бәсеке ең аз шығынғы ұмтылуы , өзара тиімді өндірістік байланыстарды
жасау сияқты маңызды қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты
жайғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың қарым –
қатынастарына тән қайтарылымдық, эквиваленттілік, бәсекелестік болатын
айырбастың экономикалық өткізілуі ретінде қарау керек. Осы тұрғыдан
алғанда, нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасында
болатын экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.
Берілген анықтамада әңгіменің, біріншіден, тек
өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана
емес, сонымен қатар өндірушілердің , өндірушілер мен сатып алушы –
тұтынушылардың , тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен
қатыныстар тұралы болып отыр. Екіншіден, бұл қатынастар мен байланыстар
қайтарылымдықты , тепе – теңдікті, объективті түрде алдын – ала
анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінің қатынас субъектісі ретіндегі
тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылын қызметтердің
варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдауды, табыстарды
иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды. Үшіншіден, алғашқы екі
жағдайдың шүбәсіз салдары – бәсеке өндіріс процесінде де болатын
шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін тигізуі мүмкін. Себебі нарық
бәсекесіз өмір сүре алмайды. Ал бұл, сан алуан меншік формалары мен
әртүрлі тауарөндірушілер болған жағдайда ғана мүмкін.
2.1. Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
Көтерме сауданың бірінші көрінісі - өндірушілер мен
тұтынушылардың арасындағы келісім шарт түріндегі байланыстар. Олар өзара
өнім өндірудің көлемдерін , оның сапасын және жабдықтау жағдайларын
анықтайды. Көтерме сауда шаруашылық есептегі базалар мен магазиндер
арқылы да ұйымдастырылады. Өндіріс құрал-жабдықтарын көтерме сауда арқылы
сату алдын ала экономикалық және ұйымдастыру алғы шарттарын қажет етеді.
Өндіріс құрал-жабдықтары айналасының ерекше бір формасы,
ауыл шарашылық өнімдерін сатып алу.Қазіргі кезеңде агроөнеркәсіптік
бірлестіктер жоспарлы сатып алу көлемін мемлекеттік заказ ретінде
аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктеріне жібереді . Жекелеген
шаруашылықтарда сатып алу заказдары берілмейді, оның көлемі белгіленген
баға бойынша келісім шарт негізінде анықталады.
Ұдайы өндіріс процесінде тұтыну туарлары мен қызмет
көрсету нарығының маңызы да зор. Тек осының негізінде өндірісті ұлғайту
мен тауарлардың сапасын жақсарту бағдарламалары жүзеге асырады. Осы
проблеманың маңыздылығы былай анықтауға болар еді. Егер біз рынокты алуан
түрлі тауарлармен және көрсетілетін қызмет түрлерімен молықтыра алмасақ,
бөліс қатынастарын жетілдіру жөніндегі барлық күш – жігерлеріміздің
тиімділігі шамалы болып шығады, ал халықтың әл-ауқатын арттыру жөніндегі
міндетіміз орындалмай қалады. Халық тұтынатын тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету саласын дамытудың кешендегі бағдарламасы міне осыған бағытталуы
қажет. Қазіргі кезеңдегі тұтыну тауарлары нарығының ерекше белгісі –
тұтынушылар сұранысын жақсы өтеу барысында өндірушілер арасында конкурс
пен жарыс өткізу. Мұнда көтерме сауда жәрменкелерін жиі өткізудің маңызы
зор.
Көптеген елдердің тауар айналымында ауыл шаруашылығы мен
басқа кооператив өнімдері , өздерінің қосалқы шаруашылығында өндірген
өнімдерді өткізетін нарық көрнекті орын алуда. Экономикалық реформа
барысында колхоздар жоспардан тыс 30 процентке дейінгі жоспарлы өнімді
қалаларға апарып келісім бағалармен сатуға құқылы.
Нарықты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет
көрсету жақсарту , біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең
бастысы реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту, алып сатарлармен күрестегі
жеңістің, көлеңкелі экономиканы жоюдың алғы шарты.
Сұраныс пен ұсыныс – халылықтың тауарға деген төлем
қабілеті бар сұранысы мен ол тауарларды ұсынудың арасындағы қатынас.
Тауарды сатып өткізу процесі қалыпты жүзеге асып тұруы үшін сатуға
шығарылатын тауар мен халықтың төлем қабілеті бар ұсынысы сай келуге
тиіс.Алайда өмірде дәл осылай бола бермейді. Өйткені, сұраныс қоғамның
барлық қажеттерін көрсетпейді, ол тек ақша қаржысымен қамтамасыз етілген
өндіріс құрал-жабдықтарымен тұтыну заттарына деген сұранысты
қанағаттандыру қамтиді. Сұраныс сияқты, ұсыныс та елдегі өнім өндірудің
бүкіл көлемін сипаттайды.Халық тұтынатын тауарларға сұраныс пен ұсыныс
арасындағы сәйкестік тұтыну заттарының көлеміне, қорлану қорын ұтымды
пайдаланып, өндірістің тиімділігін арттырумен тікелеі байланысты. Сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасына қоғамдық өндірістің екі бөлімінің - өндіріс
құрал-жабдықтары мен тұтыну заттары өндірісінің өсу қарқыны әсерлі ықпал
етеді.
Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіне халықтың ақшалай
табысы мен еңбек өнімділігінің өсу қарқынының арақатынасы да ықпал етеді.
Осы арақатынасты реттеуде баға да маңызды рөл атқарады. Егер, жекелеген
тауарлар ұсынысы сұраныстан асып кетсе, мемлекет бөлшек сауда бағасын
кемітеді, осының салдарынан рынок сыйымдылығы артып, иауарлар тез
өткізіледі. Ал егер, ұсыныс сұраныстан артта қалса, мемлекет ең алдымен
тұтыну заттарын өндіруді ұлғайту шараларын қолданады, тек кейбір жағдайда
ғана , осындай тауарларды едәур ұлғайту мүмкіндігі болмаған сәтте
мемлекет бұл тауарға деген сұраныс пен ұсынысты бір-біріне сәйкестендіру
мақсатымен бағаны көтеруге мәжбүр болады.Бірақ мұндай жағдайларда бір
тауардың бөлшек сауда бағасын көтеру, әдетте, басқа тауарлардың бағасын
кемітумен толықтырылады.Халық тұтынатын тауарлар бойынша нарықтың тепе-
теңдікті орнатудың және оны бірқалыпты сақтаудың қажетті алғы шарты
халықтың сұранысын үнемі зерттеп , есепке алу болып табылады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге , ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс
дәрежесін елеулі көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен
кәсіпті таңдауға , өмір салтын қалыптастыруға , адамның экономикалық
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті , жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау мңіндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті-
еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша
жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау , оларды барынша қолдау және
қорғау.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша
жұмыс күші тауар ретінде қаралуы керек. Олай болса жұмыс күшінің тұтыну
құны және құны бар. Жұмыс күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық
және рухани игіліктерді өндіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс
күші арқылы адам құн және қосымша құн өндіреді. Нарық қатынасында жұмыс
күшіне сұраныс тауар өндірушінің сапалы өнім шығарып , оны сатудан пайда
түсуімен белгіленеді. Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы
экономикалық өсумен тығыз байланысты.
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын
кәсіпорын оның жұмыс күшінің сапасына ерекше назар аударады. Осыған орай
еңбекақы да белгіленеді. Жұмысшының еңбекақысының мөлшеріне түрлі
факторлар әсер етеді, оның ішінде еңбек туралы заң, ұжымдық шарт , салық
саясаты. Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін әрбір еңбекке
жарамды адам шаруашылықтың түрлі салаларының өзінің жеке басының
қабілеті мен мүмкіншілігіне сай таңдап алуы керек. Сонда ғана ол
өндірістің пайдалы болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістің
қажетіне сәйкес жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек.
Нарықтың атқаратын маңызды қызметтері :
• Нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни не
өндіру қажет, қалай өндіру қажет, кімдер өндіру қажет проблемалары
өз шешімдерін табады;
• Нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арасында байланыстар
орнайды. Нарыққа қатысушы әр адам бір мезгілде , әрі сатып алушы ,
әрі сатушы болады. Ол өз өміріне қажет нәрселерді сатып алады,
немесе нарықта өзі өндірген тауарларды, немесе мүлігін, немесе
жұмыс күщін сатады;
• Нарық арқылы өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындарды есепке алу
жүзеге асырылады. Нарық нені өндіру қажет екендігін белгілеумен
шектелмейді , сонымен бірге өнімнің белгілі бір түрлерін өндіру
үшін қоғам қандай шығындар жұмсауы тиіс екендігі анықталады. Егерде
шығындар көп болса, ондай өнімдерді сатып алу мүмкін болмайды жәнек
оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz