ҚР бағалы қағаздар нарығы
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... .6
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының жағдайы және (KASE мысалында) талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының мәселелері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын жетілдіру бағыттары...52
3.2 Қор нарығында акция табыстылығының тәуекел деңгейін бағалау ... ... ... .64
3.2 Алматы қаласының қор нарығын дамытудың 2015 жылғы жоспары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... .6
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының жағдайы және (KASE мысалында) талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының мәселелері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын жетілдіру бағыттары...52
3.2 Қор нарығында акция табыстылығының тәуекел деңгейін бағалау ... ... ... .64
3.2 Алматы қаласының қор нарығын дамытудың 2015 жылғы жоспары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Ғылыми тәжірибелік жаңалығы. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек. Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР Ұлттық банк Департаменті, қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатынастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Тақырыптың қазіргі жай күйін бағалау. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде және дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Ғылыми тәжірибелік жаңалығы. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек. Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР Ұлттық банк Департаменті, қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатынастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Тақырыптың қазіргі жай күйін бағалау. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде және дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» заңы толықтырулар мен өзгерістермен 2010 жыл
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қаңтардағы №90 қаулысы
3. АҚ «Қазақстан Қор биржасының» биржалық кеңесінің шешімімен бекітілген 2011 жылдың 24 ақпанындағы №3 хаттамасы
4. Көшенова Баян Ақтөреқызы «Бағалы қағаздар нарығы» оқу құралы- Алматы: Экономика, 2010 - 404 бет
5. Көшенова Баян Ақтөреқызы «Бағалы қағаздар нарығы және биржа iсi» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2007.- 374 бет
6. Көшенова, Б.А. «Ақша.Несие.Банктер.Валюта қатынастары» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2000.- 328б.
7. Доғалов А.Н., Досмағанбетов Н.С. «Макроэкономика» оқу құралы - Алматы: Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарының қауымдастығы, 2012.- 416 б
8. Куликов, В.Ю. «Қазақстан қаржы нарығының құрылымындағы бағалы қағаздар нарығы» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2009.- 4б.
9. Блеутаева, К.Б. «Қаржы» оқу құралы - Алматы: Д.А.Қонаев атындағы университеті Нұр-Пресс, 2008
10. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Оқу құралы - Алматы: Экономикс, 2001ж.
11. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу - әдістемелік кешені Қарағанды: ҚарМУ басп., 2011.- 76 б.
12. «Бағалы қағаздар нарығын құқықтық реттеу» оқу-әдістемелік кешені- Қарағанды: ҚарМУ басп., 2009.- 92 с.
13. «Бағалы қағаздар портфелін басқару» оқу-әдістемелік кешені -Қарағанды: ҚарМУ басп., 2009.- 63 с.
14. Сарсенов, Р.О. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу- әдістемелік кешені - Актау: КМТжИУ, 2010.- 34 с.
15. Абжанова Акбота Куанышовна, «Бағалы қағаздар портфелін басқару» оқу-әдістемелік кешені - Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2010
16. Бейсенова, М. С. «Қазақстандағы туынды бағалы қағаздар» Мақала- Алматы: КазНТУ, 2008 // Вестник КазНТУ имени К. И. Сатпаева.
17. Бокаева, А.Х. «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму үдерісі» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2010.- №1(23).
18. Еркебаев, Б. К. «Әлемдік қаржылық тұрақсыздық жағдайындағы Қазақстан қор нарығының даму болашағы» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2009.- №4(22).
19. Саймагамбетова Г.А. «Қазақстанда қор нарығы дамуының перспективалары және қиындықтары» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2010.- №1(23)
20. Абжанова А.К. «Қаржылық нарықтар және делдалдар» : оқу-әдістемелік кешен- Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2012
21. Абжанова А.К. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу-әдістемелік кешен - Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2012 // КГУ им.А.Байтурсынова.
22. Ахметова Г.И. «Бағалы қағаздар нарығындағы пайлық инвестициялық қорлардың маныздылығы»/"Қазіргі экономиканың мәселелері" халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияның материалдары.- 2012.- 26-27 сәуір.- 207-209.
23. Шапшанов С.Қ. «Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеудің дамуы мен болашағы» мақала - Қызылорда: Қорқыт Ата атындағы ҚМУ, 2012.- 129-133б. /
24. www.afn.kz – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің ресми сайты
25. www.kase.kz – Қазақстан Қор биржасының ресми сайты
26. www.cetralisia-biz.kz –Орталық Азия ресми сайты
1. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» заңы толықтырулар мен өзгерістермен 2010 жыл
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қаңтардағы №90 қаулысы
3. АҚ «Қазақстан Қор биржасының» биржалық кеңесінің шешімімен бекітілген 2011 жылдың 24 ақпанындағы №3 хаттамасы
4. Көшенова Баян Ақтөреқызы «Бағалы қағаздар нарығы» оқу құралы- Алматы: Экономика, 2010 - 404 бет
5. Көшенова Баян Ақтөреқызы «Бағалы қағаздар нарығы және биржа iсi» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2007.- 374 бет
6. Көшенова, Б.А. «Ақша.Несие.Банктер.Валюта қатынастары» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2000.- 328б.
7. Доғалов А.Н., Досмағанбетов Н.С. «Макроэкономика» оқу құралы - Алматы: Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарының қауымдастығы, 2012.- 416 б
8. Куликов, В.Ю. «Қазақстан қаржы нарығының құрылымындағы бағалы қағаздар нарығы» оқу құралы - Алматы: Экономика, 2009.- 4б.
9. Блеутаева, К.Б. «Қаржы» оқу құралы - Алматы: Д.А.Қонаев атындағы университеті Нұр-Пресс, 2008
10. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Оқу құралы - Алматы: Экономикс, 2001ж.
11. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу - әдістемелік кешені Қарағанды: ҚарМУ басп., 2011.- 76 б.
12. «Бағалы қағаздар нарығын құқықтық реттеу» оқу-әдістемелік кешені- Қарағанды: ҚарМУ басп., 2009.- 92 с.
13. «Бағалы қағаздар портфелін басқару» оқу-әдістемелік кешені -Қарағанды: ҚарМУ басп., 2009.- 63 с.
14. Сарсенов, Р.О. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу- әдістемелік кешені - Актау: КМТжИУ, 2010.- 34 с.
15. Абжанова Акбота Куанышовна, «Бағалы қағаздар портфелін басқару» оқу-әдістемелік кешені - Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2010
16. Бейсенова, М. С. «Қазақстандағы туынды бағалы қағаздар» Мақала- Алматы: КазНТУ, 2008 // Вестник КазНТУ имени К. И. Сатпаева.
17. Бокаева, А.Х. «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму үдерісі» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2010.- №1(23).
18. Еркебаев, Б. К. «Әлемдік қаржылық тұрақсыздық жағдайындағы Қазақстан қор нарығының даму болашағы» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2009.- №4(22).
19. Саймагамбетова Г.А. «Қазақстанда қор нарығы дамуының перспективалары және қиындықтары» мақала // Хабаршы Вестник: Научный журнал/ Ш.Есенов ат. КМТжИУ.- Ақтау: КГУТиИ им. Ш.Есенова, 2010.- №1(23)
20. Абжанова А.К. «Қаржылық нарықтар және делдалдар» : оқу-әдістемелік кешен- Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2012
21. Абжанова А.К. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу-әдістемелік кешен - Костанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2012 // КГУ им.А.Байтурсынова.
22. Ахметова Г.И. «Бағалы қағаздар нарығындағы пайлық инвестициялық қорлардың маныздылығы»/"Қазіргі экономиканың мәселелері" халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияның материалдары.- 2012.- 26-27 сәуір.- 207-209.
23. Шапшанов С.Қ. «Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеудің дамуы мен болашағы» мақала - Қызылорда: Қорқыт Ата атындағы ҚМУ, 2012.- 129-133б. /
24. www.afn.kz – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің ресми сайты
25. www.kase.kz – Қазақстан Қор биржасының ресми сайты
26. www.cetralisia-biz.kz –Орталық Азия ресми сайты
+Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы
Болатбаева Балауса Тоқтарқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
Бағалы қағаздар нарығы және оны жетілдіру жолдары
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша
Алматы, 2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы
Кафедра Басқару және бизнес
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі
____________ Е.К.Садвакасов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Бағалы қағаздар нарығы және оны жетілдіру жолдары
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған:
орта кәсіптік білім негіздегі
3-ші курс студенті Б.Т.Болатбаева
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Е.Н.Несипбеков
Нормобақылау: Ш.Р. Абжалелова
Алматы , 2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Қазақ инженерлік,қаржы-банк академиясы
Казахская инженерная, финансово-банковская академия
Кафедра_________ Басқару және бизнесУправление и бизнес ______________
МамандығыСпециальность 5В050900 - ҚаржыФинансы
Бекітемін
Утверждаю
Кафедра меңгерушісі
Зав. кафедрой
___________________
____ ________ 20__
Дипломдық жұмысты орындауға тапсырма
Задание на выполнение дипломной работы
___________________________________ ___________________________________
(аты-жөні) (фамилия, имя, отчество)
Жұмыстың тақырыбыТема работы:
___________________________________ ___________________________________ __________
Негізгі белгілерИсходные данные:
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________
Тапсырманы бергенЗадание выдал ___________________________________ ______
(жетекшінің қолы және күн белгісі)
(подпись руководителя и дата)
Тапсырманы қабылдағанЗадание принял ___________________________________ ______
(студенттің қолы және күн белгісі)
(подпись студента и дата)
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... .6
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының жағдайы және (KASE мысалында) талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..30
2.2 Ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының мәселелері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
3.1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын жетілдіру бағыттары...52
3.2 Қор нарығында акция табыстылығының тәуекел деңгейін бағалау ... ... ... .64
3.2 Алматы қаласының қор нарығын дамытудың 2015 жылғы жоспары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Ғылыми тәжірибелік жаңалығы. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек. Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР Ұлттық банк Департаменті, қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатынастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Тақырыптың қазіргі жай күйін бағалау. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде және дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда болу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының толық теориялық мағынасын ашу және олардың мемлекет бюджетінде алатын орны, рөлі мен көрсеткіштерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті: мақсатқа жету үшін, ең алдымен бағалы қағаздардың мән-мағынасын ашу, бағалы қағаздардың қалыптасуын кезеңдерін зерттеу, бағалы қағаздар нарығына толық теориялық анықтама беру, бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары мен жолдарын анықтау және оны тәжірибеде ұштастырып қорытынды жасау.
Әдістемелік теориялық негіздеме. Диломдық жұмыстың жазу барысына Қазақстандық экономистердің Көшенова Б.А. Доғалов А.Н., Досмағанбетов Н.С. Куликов В.Ю. Блеутаева К.Б. Сейітқасымов Ғ.С., Сарсенов Р.О., Бейсенова, М. С., Бокаева А.Х., Еркебаев Б. К., Саймагамбетова Г.А., Абжанова А.К., Ахметова Г.И., Шапшанов С.Қ., оқулықтары мен мақалалары негі болды. Сонымен бірге жұмыстың толық зерттелуіне Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің, Қазақстан Республикасының Қор биржасының да ақпараттары негіз болды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде Қазақстан Республикасының Қор биржасы алынды.
Дипломыдқ жұмыстың құрылымы талаптарға сай кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде жұмыстың теориялық сипаты қарастырылған. Яғни бағалы қағаздар нарығының мән-мазмұны, қалыптасу мен даму кезеңдері айқындалды. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының қазіргі бағалы қағаздар нарығының жағдайы мен бағалы қағаздар түрлеріне жалпы сипаттама бірге олардың өзгеру динамикасы зерттелінді. Үшінші бөлімде бағалы қағаздар нарығын жетілдіру жолдары мен стратегиялық дамуының миссиясы көрініс алды. Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыста бағалы қағаздар нарығының экономикалық белсенділігі және оның экономикадағы маңыздылығы нақтыланады.
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздер
0.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық құралдардың айналысы жүргізілетін ерекше нарықтың түрі деп айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының құрамдас бөлігі бола отырып, өзінің өзектілігімен ерекшелінеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы тек мемлекет Үкіметіне ғана емес, сондай-ақ нарықта әр түрлі қызметпен айналысатын өндірістік, өндірістік емес кәсіпорындарға, қаржылық ұйымдарға және халыққа да қажет.
Бағалы қағаздар нарығын түсіну және оған анықтама беру бойынша көзқарастар әр түрлі. Бағалы қағаздар нарығының қызметіне экономистердің пікірлері бір-бірімен келіспеу жағдайлары да кездеседі. Бағалы қағаздар нарығы және қор нарығы атты санаттардың өзара айырмашылығы, ұқсастығы жөнінде экономистердің пікірталасы талқыланады.
Профессорлар М.В.Романовский және Г.Н.Белоглазованың пікірлерінше, бағалы қағаздар нарығы - бұл бағалы қағаздар арқылы жинақтардың инвестицияларға айналу аясын қамтитын қатынастар деп қарастырады. Олардың тұжырымдамасы бойынша бағалы қағаздар нарығы және қор нарық түсініктері ажыратылмайды және ұқсас санаттар ретінде қарастырады Профессор М.В.Романовский бағалы қағаздар нарығының келесі қызметтерін бөледі:
- инвестициялық, яғни жинақтардың, салымдардың шоғырлануы және олардың экономика аялары мен салалары арасында инвестициялық ресурстар түрінде қайта бөлінуі;
- сақтандыру, яғни бағалы қағаздар нарығының мерзімді құралдарын қолдану арқылы әр түрлі активтердің саудасы кезіндегі бағаларды тұрақтандыру мен тәуекелдерді қайта бөлуі;
- ақпараттық қызмет, яғни іскерлік белсенділікке және бағалы қағаздардың баға кесуіне әсер ету жағдайындағы бағалы қағаздармен тұрақты сауда туралы ақпарат беруі.
Сонымен қатар, осы экономистер жоғарыда аталған қызметтерге қосымша коммерциялық, баға және реттеушілік қызметттерді анықтайды.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша профессор М.В.Романовскийдің тұжырымдамасы Б.Б.Рубцовтың пікіріне сай келеді. Б.Б.Рубцовтың пікірі бойынша, бағалы қағаздар нарығының экономикалық мазмұны ретінде қаржылық активтердің алмасуы үшін жағдайларды қамтамасыз ететін жүйе болып табылады. Бір жағынан, бұл несие мен меншік иелену қатынастарының жүйесі, екінші жағынан бұл қаржылық құралдармен жүргізілетін қатысушылардың өзара байланысын қамтитын элементтер жүйесі ретінде танылады.
Л.Н. Иванова және Н.В.Огорелкова экономистері бағалы қағаздар нарығы мен қор нарығын келесідей түсіндіреді: бағалы қағаздар нарығы - бұл бағалы қағаздарды шығару мен айналысы бойынша экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде сипат алатын қаржы нарығының бөлігі; қор нарығы - бұл тауарлы бағалы қағаздар (тауарлық вексельдер, коносаменттер, тауарлық варранттар) мен ақшалы бағалы қағаздарды (чектер және т.б.) шегерген жағдайындағы нарық.
А.А.Килячков және Л.А. Чалдаева өз еңбектерінде бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарығы мен қор нарық түсініктерін ажыратпайды. Олар үш ұғымды бір ұғым ретінде таниды. Еңбекте, тек бір ұғымға - қаржы нарығына көңіл аударылған. Олардың пікірінше, қаржы нарығы - бұл бағалы қағаздардың эмиссиясы және сату-сатып алуы жүргізілетін капитал нарығының бөлігі ретінде сипатталатын мемлекеттің нарық жүйесінің бөлігі. Ал, қор нарығына экономистер келесідей тұжырымдама береді: Өндірістік және сауда кәсіпорындарына инвестицияларға қажеттілігі бар. Инвесторлар мен қарыз алушылардың байланысы қор нарығының мамандандырылған мекемелері арқылы жүргізеді [4].
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін көрінісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілімен айналым жеріне байланысты.
1 суретте көрсетілгендей кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты пайызбен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1. Төлеу жағдайына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
2 суретте көріп отырғанымыздай бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығаратын бағалы қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп таралған түрлері қазыналық векселдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындары мен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.
4) Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар, чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық векселдер, фъючерстік шарттар және капитал арасындағы қағаздар.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 2. Шығарылуына байланысты бағалы қағаздардың жіктелінуі
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал арасындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына болады.
1) меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
2) бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
3) жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден - бірі түрі. Акция компанияның акционерлер алдында қарыз міндеттемесі. [3].
3 суретте көрсетілгендей акция бірнеше түрге жіктеледі. Бірінші жағынан, акционерлерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқару қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 3. Акция түрлері
Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
1) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабының қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер болып есептеледі.
2) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітап ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануы олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушысы арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерге тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма - қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда қолайлығын туғызады.
Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқандағы сертификаттың сырт жағында екі жақтың қол қойылған " индоссамент " деген белгі қойылады.Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа сертификаттарын алады. Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды иемденуші тікелей, яғни қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын белгілеу тәртібі әртүрлі. Бұл туралы атулы акция иесі корпорацияда хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизмнің жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын жүзеге асырады.Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар.Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді.
Артықшылықты акциялар- меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төлеуін қамиамасыз етеді. Бұл акция дауыс құқын бермейді. Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады:
oo Қатысушылар және қатыспаушылар: қатысушылар артықшылығы өз иемденушісі үстеме пайданы бөлуге қатысуға мүмкіндік береді. Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ.
oo кумулятивті және кумулятивті емес: егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген дивиденттерді келесі жылдың дивидендтеріне қосуға болмайды.
oo конвертабельді және конвертабельді емес. Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді. Артықшылықты акциялардың көбі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ. Біз, бұл анықтамамен келіспейміз. Себебі, аталған тұжырымдама механизмді түсінуінің анықтамасы ретінде болады. В.Д. Мельников өзінің ғылыми еңбегінде қаржылық механизмді қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқарудың түрлері, әдістері және формалары ретінде сипаттайды.
Инфрақұрылым термині - (латын тілінен infra- астында, structura - құрылымы, орналасуы) экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі құрылымын білдіреді. Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы - бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан тұрады. ҚР бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын 8 суретте қарастыра аламыз.
Е с к е р т у - [8] негізінде автормен құрастырлған
Сурет 4. БҚН қатысушылары
Бағалы қағаздар нарығы - бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеу бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы 2 үлкен топтан тұрады - қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Сонымен қатар, инвестициялау процесіндегі орнына байланысты бағалы қағаздар нарығы алғашқы және қайталамалы бағалы қағаздар нарығына жіктеледі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.
Бірінші рет бағалы қағаз ретінде және ауқымды айналысы болған құрал ретінде вексель танылады. Ол негізінен банктік қағаз ретінде болды, себебі, сол XII-XIII ғасырлар кезеңдерінде ақша ағындары банктік-саудалық мекемелер арқылы жүргізілген. Вексельдің дамуы үш ғасырлардан кем емес уақытты алады. Бірінші вексельдік жарғы Италияның Болон қаласында 1569 жылы шықты. Сонымен қатар, вексель - бағалы қағаздар нарығының негізгі элементі болып табылатын биржаның пайда болуына себеп болды.
Голландияда буржуаздық қатынастардың дамуы вексель мен тауар биржалардың, кейіннен қор биржаның пайда болуына әкелді. Антверпендік биржа барлық бағалы қағаз түрлерінің дамуына зор үлес қосты. Бірінші биржалар банктермен байланысты вексельдік болды деп айтуға болады. Себебі, қор биржалардың пайда болуына әкелетін бағалы қағаздарға маңызды алғышарттары болмады. Биржаларда негізгі қатысушылар ретінде итальяндық көпестер, банкирлер болды. Қорытындылай келе, бірінші биржалар вексель айналымы аясында банктердің қызығушылықтарына қызмет көрсететін мекемелер ретінде танылды.
Антверпенде тұрақты саудаға қатысатын бірінші бағалы қағаздар ұсынушылық облигациялар жарық көрді. Олар қолдан қолға қарапайым ұсыну арқылы берілді. Осы кезеңде вексель айналымына оң әсер еткен вексель реквизиті пайда болды - берушілік жазу. Қазіргі уақытта, оны индоссамент деп атайды. Алғашқыда, облигациялардың эмитенттері ретінде нидерландық үкімет, штаттар үкіметі және жеке қала билік органдары болды. Осы уақыт аралығында Лион биржасы құрылды. Алғашқыда, ол да вексельдік биржа ретінде және вексель бағамы банкирлердің жауаптары негізінде бекітілді. XVI ғасырдың басында француздық патшалар займды алу бойынша сұраныс нәтижесінде Лионда қор биржа құрылды. XII-XVII ғасырларда бағалы қағаздармен операциялар банктік операциялардың негізгі түрі ретінде сипат алды. Банктер үлестік капиталмен бірінші мекемелер болды. Сонымен қатар, вексель және тауар биржаларының құрылуы банктік аядан шығып, капитал аясында бәсеке құрды. Алайда, Франция және Голландияның қор биржалары феодалдық қоғам жағдайында дами алмады. Антверпендік биржадан кейін Амстердамдық биржа құрылса, ал Лион биржасынан кейін биржалар тек XVIII ғасырдың ортасында орнатылды. Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, сол кезеңде бағалы қағаздар нарығының екі түрде қалыптасқанын байқадық. Бірінші түрі, феодалдық мемлекеттерде және мемлекеттік борышты өтеу операцияларымен сипат алды. Екінші түрі мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялау негізінде қалыптасқан және колониалдық сауданы қаржыландыруға бағытталған.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Өз ара өзгешеліктерін 5 суретте көрсетілген.
Е с к е р т у - [14] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 5. Акция және облигацияның өзіндік көрсеткіштері
6 суретте облигацияның бірнеше элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық қойылым, өтеу туралы нұсқау, эмиссия қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Е с к е р т у - [14] негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 6. Облигация элементтері
Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды айтады. Онда сыйақы сомасы көрсетілген.
Номиналы деп, облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны облигация иесі өтеу мерзімі келгенде алады.Купондық қойылым - жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына байланысты келісілген сыйақы-төлем. Өтеу күні - компанияның сатып алушысы облигацияны номиналына тең соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн. Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі. Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады. Облигацияның рейтингі - олардың инвестицияланған сапасын арнаулы фирмалардың бағалауы.
Облигациялар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.
Қамтамасыз етілген облигациялар - оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Бұл облигациялар корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар жатады. Осыған байланысты мынандай айырмашылықтарды атауға болады:
1. Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай немесе арнаулы мүліктер.
2. Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары.
3. Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да, иесі ұсынушы және атаулы болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша сыйақы ұсынушы субъектіге төленеді. Ал атаулы облигациялардың иесі корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы төлейтін күні корпорация оларға пайыз алу үшін чек толтырып береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
1. Қысқа мерзімді - 1жылдан 3жылға;
2. Орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
3. Ұзақ мерзімді - 7 жылдан да көп жылға дейінгі;
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі, облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигацияда пайда түспесе де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция бойынша, белгіленген соманы төлеуге міндетті емес [3].
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады.
Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация - тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндаттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге ) берген қарыз міндеттемесі.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель немесе тратта болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші жазады. Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сома толтырылды, қай уақытта және қай жерде өтеу керек екені көрсетіліп, вексель иемденушіге береді. Сонымен бірге, вексель берүшінің аты- жөні жазылып, қол қойылады.
Жай вексельдің айналымын 7 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
1) Вексельді сатып алушы сатушыға береді ( векксель беруші - вексель иемденушіге) ;
2) Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
3) Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4) Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді- вексельді өтейді.
Е с к е р т у - [16] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 7. Жай вексельдің айналымы
Аудармалы вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға (трассатқа) вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге (ремитентке) төлеу жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Трассат тратта бойынша акцепт берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі.
Акцепт дегеніміз - есеп айырысуда төлеушінің өз қарызын төлеуге жазбаша берген келісімі. Аудармалы вексельдің айналысын 4 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
1) Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қарыздарға тауарды және траттаны береді.
2) Төлеуші вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге қайтарады.
3) Вексель беруші акцепттелген вексельді ремитентке - аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді.
4) Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді.
5) Трассат банкке вексельді өтеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды.
6) Ремитент вексельді несие берушіге жібереді.
7) Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді.
8) Ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда "индоссамент" деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни индоссант жазады, ал индоссамент алған адам индоссат деп аталады [4].
Вексельдің қолдану аясына, келісім жағдайына және олардың тауарлар мен немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық және жалған вексельдер болып бөлінеді.
Коммерциялық вексель тауарларды сату және сатып алу келісімдерінің негізінде айналысқа түседі. Бұндай вексель нақты тауар кепілдігіне беріледі, яғни ол сату операцияларын несиелендіру мақсатында беріледі.
Несие келісімдерінің ақшалай түрін рәсімдеу қаржы вексельдері болып табылады. Оған банктік, қазыналық және банк емес несие ұйымдарының вексельдері жатады.
Жалған вексельдер ештеңемен қамтамасыз етілмеген құжат. Оларға достық, қола(бронза), яғни құр-қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1. Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді.
2. Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғанына қарамастан міндетті түрде өтеу керек.
3. Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады.
Корпоративті бағалы қағаздар - бұл эмитент болып акционерлік қоғам, кәсіпорын және банктер, инвестициялық компаниялар және қорлар болып табылатын бағалы қағаз. Корпоративті бағалы қағаздардың түрлері: қарыздық (долговые), өндірістік және үлестік (долевые) бағалы қағаздар болып бөлінеді. Қарыздық бағалы қағаздар - егер ақшалық қаражаттар белгілі бір мерзімге қолдануға берілсе, заемдық қаражаттарды қолданғаны үшін, алдын-ала белгіленген пайызбен қайтаруға жататын несиелік қатынас. Берілген формаға сәйкес, қаражаттарды тартуға, корпаративті бағалы қағаздардың келесі түрлері қолданылады: облигация, вексель, депозиттік және жинақтаушы банктің сертификаттары. Үлестік бағалы қағаздарды ала отырып, оның иесі кәсіпорын ортақтасы, меншікті үлесті болып табылады. Бағалы қағаздардың бұл түрі акция ұстаушыны акционерлік қоғамның нақты меншіктің үлесін куәландырады. Акция және облигациядан тұратын инвестициялық қаржының дәстүрлі қосымшасы болып, өндірістік бағалы қағаздар болып табылады. Оларға: опциондар, фьючерстік келісім шарт жатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл мемлекеттің ішкі қарыздың пайда болғанындағы форма; бұл мемлекет эмитент болып қатысатын бағалы қағаз.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды айналымға жіберу, келесі негізгі мәселелерді шешуге қолданады:
1) Инфляциялық емес негізде, яғни айналымға қосымшасыз ақша шығаруға мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру немесе келесі жағдайда, яғни, бюджеттік шығындар белгілі бір күнтізбелік күнге оның сол күнге қаржылық жарлығынан алып кетсе (кассалық дефицит); бір айға табыстардың түсімі немесе сол кезеңдегі бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін қажет қаражаттарға қарағанда, кварталы азырақ (маусымдық дефицит); жылдық көрсеткіш бойынша бюджет табысы оның шығынынан төмен және бұл дефицит келесі жылдағы бюджетке түсім арқасында жабылмайды (жылдық дефицит);
2) Әлеуметтік қамтамасыз ету, инфрақұрылым, құрылыс салаларында мемлекеттік программаларды мақсатты қаржыландыру;
3) Экономикалық белсенділікті реттеу: айналымдағы ақша массасы, инфляция және бағаға, шығынға, экономикалық өсуге, т.б әсер ету.
Бағалы қағаздар нарығы 2 үлкен топтан тұрады - қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Сонымен қатар, инвестициялау процесіндегі орнына байланысты бағалы қағаздар нарығы алғашқы және қайталамалы бағалы қағаздар нарығына жіктеледі. Бағалы қағаздар нарығы экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге жатқызылады. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар жиынтығын жүргізу міндетті:
* бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
* бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
* бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Кесте 1
ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу кезеңдері
Кезеңдері
Мемлекеттік реттеу органы
Негізгі бағыттары
Нәтижелері
I кезең
ҚР Қаржы министрлігі
Бағалы қағаздар нарығының негізін құру
Бірінші бағалы қағаздардың пайда болуы
II кезең
ҚР бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия
Бағалы қағаздар нарық субъектілері арасында қатынастарды анықтау және ресми белгілеу
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заңнамалардың шығарылуы
III кезең
ҚР Ұлттық банк
Бағалы қағаздар нарығының субъектілердің, әсіресе институционалды инвесторлардың қызметтерін белсендіру
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заңнамаларға толықтырулар мен өзгертулен енгізу
ІV кезең
ҚР Қаржылық қадағалау Агенттігі
Бағалы қағаздар нарығының жаңа даму бағыттарын анықтау және тұрақтандыру
Алматы өңірлік қаржылық орталығын құру
Е с к е р т у -
1 кестеде көрсетілгендей алғашқыда, реттеу қызметін ҚР Қаржы министрлігі атқарған. Кейіннен, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясына қызметті аударған болатын. Бірақ, Үкіметтің қаулысымен, 2001 - 2004 жылдар аралығында ҚР Ұлттық банкі бағалы қағаздар нарығын реттеу органы ретінде өз жұмысын атқарған болатын. Тек, 2004 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қаржылық қадағалау мен реттеу Агенттігі бағалы қағаздар нарығының жаңадан құрылған реттеуші орган ретінде бекітілді.
Бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мағынада қарастырылады. Тар мағынада, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу - бұл бағалы қағаздар нарығының қызмет ету кемшіліктерін жою және қалыпты инвестициялық климатты қалыптастыру мақсатында барлық субъектілерге әсер ету механизмнің жиынтығы болып табылады. Кең мағынада, бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу - бұл нарықтың ары қарай дамуына, экономикаға инвестицияларды тартуды қамтамасыз етуге, елдің, аймақтың, кәсіпкерлік құрылымдардың, халықтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған, құқықтық мекемелер іске асыратын заңнамалық, атқарушы, ынталандырушы және бақылау сипатындағы шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты ретінде бағалы қағаздардың сенімділігінің артуын қамтамасыз ету, елдің экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін ұлттық реттеу үлгіні жасау болып саналады [12].
Бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу - көп деңгейлі үрдіс. Ол анықталған мемлекеттік мақсат пен қағидаларға сәйкес, құқықтық, әкімшілдік, экономикалық, техникалық және басқа да әдістер жиынтығы арқылы нарықтың барлық субъектілерінің қызметіне әсер ететін механизм. Реттеу жүйесі осы аядағы мемлекеттік саясаттың маңызды құралына жатқызылады.
Мемлекеттік реттеу бағалы қағаздар нарығында келесідей жіктелімнен тұрады:
1. бағалы қағаз түріне байланысты
2. қызмет түріне байланысты
Бағалы қағаз түріне байланысты мемлекеттік реттеудің әр түрлі сегменттерін қамтиды. Олар - корпоративтік бағалы қағаздар, мемлекеттік бағалы қағаздар, туынды бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Қызмет түріне байланысты эмиссиялық және инвестициялық аядағы мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Мемлекеттік реттеудің формаларына тікелей және жанама реттеу болып бөлінеді. Тікелей немесе әкімшілдік реттеу келесі сұрақтарды қамтиды:
oo бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметінің талаптарын бекітетін құқықтық актілерді шығару;
oo эмиссиялық бағалы қағаздардың шығарылымын тіркеу және эмитенттердің шарттар мен міндеттемелерді орындауға бақылау жасау;
oo бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау;
oo қор биржа және биржадан тыс нарықтағы бағалы қағаздармен сауда-саттық жүргізетін ұйымдардың қызметтерін лицензиялау;
oo бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтарын қорғау жүйесін құру және эмитенттер мен кәсіби қатысушылардың оларды бағынуына бақылау жасау;
oo бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңнамалық бұзушылық кезінде сәйкесінше санкцияларды қолдану;
oo бағалы қағаздар нарығында қатысушылардың кәсіби біліктілігін жоғарлату бойынша жүйені ұйымдастыру.
Тікелей реттеумен қатар, жанама әдістерді қолдану өзекті сұрақтың бірі болып табылады. Себебі, әр түрлі санаттар бір-біріне байланысты. Бір санатқа әсер ету, екінші санаттың өзгеру икемділігі байқалады.
Сонымен, жанама реттеу немесе экономикалық реттеу экономикалық жүйедегі тұтқалар арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық тұтқаларға жатқызылады:
oo мемлекеттің салық-бюджет (фискалдық) саясаты;
oo ақша-несие саясаты (монетарлық);
oo мемлекеттік капитал;
oo мемлекеттік меншік және ресурстар;
oo сыртқы экономикалық саясат.
Аталған құралдар, тұтқалар арқылы мемлекеттік реттеуді дұрыс бағытта жүргізуге мүмкіндік береді.
Жіктелім, формаларымен қатар, мемлекеттік реттеудің бағыттары анықталады: рестрикциялық және ынталандырушы бағыттар.
Бағалы қағаздар нарығын рестрикциялық мемлекеттік реттеу міндетті ережелер мен талаптар негізінде, мәмілелерді тіркеу үрдісін жетілдіруге бағытталған, бір-бірімен байланысты әдістер жиынтығы ретінде анықталады. Бағалы қағаздар нарығын ынталандырушы мемлекеттік реттеу - анықталған, белгілі бір үрдістерді белсендіруге бағытталған әдістер жиынтығынан құралады. Ынталандырушы реттеуге мысал ретінде, халық арасында бағалы қағаздар туралы біліктілікті жоғарлату, хабарламаларды жеткізуді атап өтуге болады. Бұл бағыт арқылы ішкі инвестициялық ресурстарға деген ұсыныстың жоғарлауына әкеліп, бағалы қағаздар нарығының дамуына септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік органдар тарапынан тиімді реттеу нарықтың макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау және олардың қоғамдық өндіріс, баға өзгерісі және басқа да факторлардың байланысын анықтау маңызды сұрақтардың бірі. Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығының интегралды көрсеткіштерін, конъюнктураны бағалау, несие нарығымен, бюджет жағдайы және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштермен өзара байланысында бағалы қағаз нарығының даму болжамы жүйелі түрде жариялауы қажет. Бағалы қағаз нарығының жағдайын және оның даму қарқынын келесі көрсеткіштер тобы анықтайды:
1. Бағалы қағаздың шығарылым мен айналыс тәртібін, бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметін, бағалы қағаз нарығындағы қатынастарды реттейтін құқықтық инфрақұрылымның болуы;
2. Бағалы қағаздар нарығының құрылған және қызмет ететін техникалық инфрақұрылымның болуы;
3. Өз мүшелерінің қызметін өзін-өзі реттеу ұйымы реттейтін, ал өзін-өзі реттеу ұйымының қызметін мемлекеттік органдар реттейтін кәсіби қатысушылардың қызметін реттеу жүйесінің болуы жатады.
Қаржы нарығын қалыптастыру және дамуы оны реттеуді жүргізуіне байланысты. Қаржы нарығын реттеудің құралдарын, әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл экономикалық жүйесіне әсер етеді. Қаржы нарығын реттеу - бұл өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Қаржы нарығын реттеу нарықтың барлық қатысушылары, ресурстары, қызметтері және операциялары қамтылады. Реттеудің 2 негізгі үлгісі бар:
oo мемлекеттік үлгі;
oo өзін-өзі реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама жүргізіледі. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б. жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары және капиталы арқылы жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мемлекеттердің өзіндік ерекшеліктері бар. Кейбір мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығын реттеу органдары және заңдары өзгеріске сирек түседі.
АҚШ-да мемлекеттік реттеу ХХ ғасырдың басында, дағдарыстан кейін қатаң түрде жүргізілді. Қазіргі уақытқа дейін қолданылатын заң 1933-1935 жылдар аралығында күшіне енді. Олар: Гласс-Стигалл заңы, Қор биржалар туралы заң, Таза аспан заңдары (blue-sky laws) және т.б. [8].
8 суреттен дамыған мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығын реттеудің мемлекеттік органдары берілген.Ұлыбританияда қаржылық реттеуді негізінен 1986 жылы қабылданған Қаржылық қызметтер заңы әрекет етеді.Мемлекеттік реттеу органдарының қызмет ету уақыты өзінің ұзақтылығымен, тұрақтылығымен сипатталады. Ал Францияда 3 мемлекеттік реттеу органдары қызмет етеді:
1) Қаржы нарықтары жөніндегі Кеңес;
2) Биржалық операциялар жөніндегі Комиссия;
3) Портфельдік басқару сұрақтары жөніндегі тәртіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы
Болатбаева Балауса Тоқтарқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
Бағалы қағаздар нарығы және оны жетілдіру жолдары
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша
Алматы, 2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы
Кафедра Басқару және бизнес
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі
____________ Е.К.Садвакасов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Бағалы қағаздар нарығы және оны жетілдіру жолдары
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған:
орта кәсіптік білім негіздегі
3-ші курс студенті Б.Т.Болатбаева
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Е.Н.Несипбеков
Нормобақылау: Ш.Р. Абжалелова
Алматы , 2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Қазақ инженерлік,қаржы-банк академиясы
Казахская инженерная, финансово-банковская академия
Кафедра_________ Басқару және бизнесУправление и бизнес ______________
МамандығыСпециальность 5В050900 - ҚаржыФинансы
Бекітемін
Утверждаю
Кафедра меңгерушісі
Зав. кафедрой
___________________
____ ________ 20__
Дипломдық жұмысты орындауға тапсырма
Задание на выполнение дипломной работы
___________________________________ ___________________________________
(аты-жөні) (фамилия, имя, отчество)
Жұмыстың тақырыбыТема работы:
___________________________________ ___________________________________ __________
Негізгі белгілерИсходные данные:
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________
Тапсырманы бергенЗадание выдал ___________________________________ ______
(жетекшінің қолы және күн белгісі)
(подпись руководителя и дата)
Тапсырманы қабылдағанЗадание принял ___________________________________ ______
(студенттің қолы және күн белгісі)
(подпись студента и дата)
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... .6
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының жағдайы және (KASE мысалында) талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..30
2.2 Ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының мәселелері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
3.1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын жетілдіру бағыттары...52
3.2 Қор нарығында акция табыстылығының тәуекел деңгейін бағалау ... ... ... .64
3.2 Алматы қаласының қор нарығын дамытудың 2015 жылғы жоспары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Ғылыми тәжірибелік жаңалығы. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек. Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР Ұлттық банк Департаменті, қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатынастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Тақырыптың қазіргі жай күйін бағалау. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде және дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда болу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының толық теориялық мағынасын ашу және олардың мемлекет бюджетінде алатын орны, рөлі мен көрсеткіштерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті: мақсатқа жету үшін, ең алдымен бағалы қағаздардың мән-мағынасын ашу, бағалы қағаздардың қалыптасуын кезеңдерін зерттеу, бағалы қағаздар нарығына толық теориялық анықтама беру, бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары мен жолдарын анықтау және оны тәжірибеде ұштастырып қорытынды жасау.
Әдістемелік теориялық негіздеме. Диломдық жұмыстың жазу барысына Қазақстандық экономистердің Көшенова Б.А. Доғалов А.Н., Досмағанбетов Н.С. Куликов В.Ю. Блеутаева К.Б. Сейітқасымов Ғ.С., Сарсенов Р.О., Бейсенова, М. С., Бокаева А.Х., Еркебаев Б. К., Саймагамбетова Г.А., Абжанова А.К., Ахметова Г.И., Шапшанов С.Қ., оқулықтары мен мақалалары негі болды. Сонымен бірге жұмыстың толық зерттелуіне Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің, Қазақстан Республикасының Қор биржасының да ақпараттары негіз болды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде Қазақстан Республикасының Қор биржасы алынды.
Дипломыдқ жұмыстың құрылымы талаптарға сай кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде жұмыстың теориялық сипаты қарастырылған. Яғни бағалы қағаздар нарығының мән-мазмұны, қалыптасу мен даму кезеңдері айқындалды. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының қазіргі бағалы қағаздар нарығының жағдайы мен бағалы қағаздар түрлеріне жалпы сипаттама бірге олардың өзгеру динамикасы зерттелінді. Үшінші бөлімде бағалы қағаздар нарығын жетілдіру жолдары мен стратегиялық дамуының миссиясы көрініс алды. Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыста бағалы қағаздар нарығының экономикалық белсенділігі және оның экономикадағы маңыздылығы нақтыланады.
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздер
0.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні және мазмұны
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық құралдардың айналысы жүргізілетін ерекше нарықтың түрі деп айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының құрамдас бөлігі бола отырып, өзінің өзектілігімен ерекшелінеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы тек мемлекет Үкіметіне ғана емес, сондай-ақ нарықта әр түрлі қызметпен айналысатын өндірістік, өндірістік емес кәсіпорындарға, қаржылық ұйымдарға және халыққа да қажет.
Бағалы қағаздар нарығын түсіну және оған анықтама беру бойынша көзқарастар әр түрлі. Бағалы қағаздар нарығының қызметіне экономистердің пікірлері бір-бірімен келіспеу жағдайлары да кездеседі. Бағалы қағаздар нарығы және қор нарығы атты санаттардың өзара айырмашылығы, ұқсастығы жөнінде экономистердің пікірталасы талқыланады.
Профессорлар М.В.Романовский және Г.Н.Белоглазованың пікірлерінше, бағалы қағаздар нарығы - бұл бағалы қағаздар арқылы жинақтардың инвестицияларға айналу аясын қамтитын қатынастар деп қарастырады. Олардың тұжырымдамасы бойынша бағалы қағаздар нарығы және қор нарық түсініктері ажыратылмайды және ұқсас санаттар ретінде қарастырады Профессор М.В.Романовский бағалы қағаздар нарығының келесі қызметтерін бөледі:
- инвестициялық, яғни жинақтардың, салымдардың шоғырлануы және олардың экономика аялары мен салалары арасында инвестициялық ресурстар түрінде қайта бөлінуі;
- сақтандыру, яғни бағалы қағаздар нарығының мерзімді құралдарын қолдану арқылы әр түрлі активтердің саудасы кезіндегі бағаларды тұрақтандыру мен тәуекелдерді қайта бөлуі;
- ақпараттық қызмет, яғни іскерлік белсенділікке және бағалы қағаздардың баға кесуіне әсер ету жағдайындағы бағалы қағаздармен тұрақты сауда туралы ақпарат беруі.
Сонымен қатар, осы экономистер жоғарыда аталған қызметтерге қосымша коммерциялық, баға және реттеушілік қызметттерді анықтайды.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша профессор М.В.Романовскийдің тұжырымдамасы Б.Б.Рубцовтың пікіріне сай келеді. Б.Б.Рубцовтың пікірі бойынша, бағалы қағаздар нарығының экономикалық мазмұны ретінде қаржылық активтердің алмасуы үшін жағдайларды қамтамасыз ететін жүйе болып табылады. Бір жағынан, бұл несие мен меншік иелену қатынастарының жүйесі, екінші жағынан бұл қаржылық құралдармен жүргізілетін қатысушылардың өзара байланысын қамтитын элементтер жүйесі ретінде танылады.
Л.Н. Иванова және Н.В.Огорелкова экономистері бағалы қағаздар нарығы мен қор нарығын келесідей түсіндіреді: бағалы қағаздар нарығы - бұл бағалы қағаздарды шығару мен айналысы бойынша экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде сипат алатын қаржы нарығының бөлігі; қор нарығы - бұл тауарлы бағалы қағаздар (тауарлық вексельдер, коносаменттер, тауарлық варранттар) мен ақшалы бағалы қағаздарды (чектер және т.б.) шегерген жағдайындағы нарық.
А.А.Килячков және Л.А. Чалдаева өз еңбектерінде бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарығы мен қор нарық түсініктерін ажыратпайды. Олар үш ұғымды бір ұғым ретінде таниды. Еңбекте, тек бір ұғымға - қаржы нарығына көңіл аударылған. Олардың пікірінше, қаржы нарығы - бұл бағалы қағаздардың эмиссиясы және сату-сатып алуы жүргізілетін капитал нарығының бөлігі ретінде сипатталатын мемлекеттің нарық жүйесінің бөлігі. Ал, қор нарығына экономистер келесідей тұжырымдама береді: Өндірістік және сауда кәсіпорындарына инвестицияларға қажеттілігі бар. Инвесторлар мен қарыз алушылардың байланысы қор нарығының мамандандырылған мекемелері арқылы жүргізеді [4].
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін көрінісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілімен айналым жеріне байланысты.
1 суретте көрсетілгендей кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты пайызбен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1. Төлеу жағдайына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
2 суретте көріп отырғанымыздай бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығаратын бағалы қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп таралған түрлері қазыналық векселдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындары мен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.
4) Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар, чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық векселдер, фъючерстік шарттар және капитал арасындағы қағаздар.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 2. Шығарылуына байланысты бағалы қағаздардың жіктелінуі
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал арасындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына болады.
1) меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
2) бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
3) жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден - бірі түрі. Акция компанияның акционерлер алдында қарыз міндеттемесі. [3].
3 суретте көрсетілгендей акция бірнеше түрге жіктеледі. Бірінші жағынан, акционерлерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқару қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді.
Е с к е р т у - [10] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 3. Акция түрлері
Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
1) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабының қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер болып есептеледі.
2) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітап ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануы олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушысы арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерге тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма - қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда қолайлығын туғызады.
Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқандағы сертификаттың сырт жағында екі жақтың қол қойылған " индоссамент " деген белгі қойылады.Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа сертификаттарын алады. Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды иемденуші тікелей, яғни қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын белгілеу тәртібі әртүрлі. Бұл туралы атулы акция иесі корпорацияда хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизмнің жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын жүзеге асырады.Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар.Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді.
Артықшылықты акциялар- меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төлеуін қамиамасыз етеді. Бұл акция дауыс құқын бермейді. Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады:
oo Қатысушылар және қатыспаушылар: қатысушылар артықшылығы өз иемденушісі үстеме пайданы бөлуге қатысуға мүмкіндік береді. Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ.
oo кумулятивті және кумулятивті емес: егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген дивиденттерді келесі жылдың дивидендтеріне қосуға болмайды.
oo конвертабельді және конвертабельді емес. Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді. Артықшылықты акциялардың көбі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ. Біз, бұл анықтамамен келіспейміз. Себебі, аталған тұжырымдама механизмді түсінуінің анықтамасы ретінде болады. В.Д. Мельников өзінің ғылыми еңбегінде қаржылық механизмді қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқарудың түрлері, әдістері және формалары ретінде сипаттайды.
Инфрақұрылым термині - (латын тілінен infra- астында, structura - құрылымы, орналасуы) экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі құрылымын білдіреді. Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы - бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан тұрады. ҚР бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын 8 суретте қарастыра аламыз.
Е с к е р т у - [8] негізінде автормен құрастырлған
Сурет 4. БҚН қатысушылары
Бағалы қағаздар нарығы - бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеу бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы 2 үлкен топтан тұрады - қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Сонымен қатар, инвестициялау процесіндегі орнына байланысты бағалы қағаздар нарығы алғашқы және қайталамалы бағалы қағаздар нарығына жіктеледі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.
Бірінші рет бағалы қағаз ретінде және ауқымды айналысы болған құрал ретінде вексель танылады. Ол негізінен банктік қағаз ретінде болды, себебі, сол XII-XIII ғасырлар кезеңдерінде ақша ағындары банктік-саудалық мекемелер арқылы жүргізілген. Вексельдің дамуы үш ғасырлардан кем емес уақытты алады. Бірінші вексельдік жарғы Италияның Болон қаласында 1569 жылы шықты. Сонымен қатар, вексель - бағалы қағаздар нарығының негізгі элементі болып табылатын биржаның пайда болуына себеп болды.
Голландияда буржуаздық қатынастардың дамуы вексель мен тауар биржалардың, кейіннен қор биржаның пайда болуына әкелді. Антверпендік биржа барлық бағалы қағаз түрлерінің дамуына зор үлес қосты. Бірінші биржалар банктермен байланысты вексельдік болды деп айтуға болады. Себебі, қор биржалардың пайда болуына әкелетін бағалы қағаздарға маңызды алғышарттары болмады. Биржаларда негізгі қатысушылар ретінде итальяндық көпестер, банкирлер болды. Қорытындылай келе, бірінші биржалар вексель айналымы аясында банктердің қызығушылықтарына қызмет көрсететін мекемелер ретінде танылды.
Антверпенде тұрақты саудаға қатысатын бірінші бағалы қағаздар ұсынушылық облигациялар жарық көрді. Олар қолдан қолға қарапайым ұсыну арқылы берілді. Осы кезеңде вексель айналымына оң әсер еткен вексель реквизиті пайда болды - берушілік жазу. Қазіргі уақытта, оны индоссамент деп атайды. Алғашқыда, облигациялардың эмитенттері ретінде нидерландық үкімет, штаттар үкіметі және жеке қала билік органдары болды. Осы уақыт аралығында Лион биржасы құрылды. Алғашқыда, ол да вексельдік биржа ретінде және вексель бағамы банкирлердің жауаптары негізінде бекітілді. XVI ғасырдың басында француздық патшалар займды алу бойынша сұраныс нәтижесінде Лионда қор биржа құрылды. XII-XVII ғасырларда бағалы қағаздармен операциялар банктік операциялардың негізгі түрі ретінде сипат алды. Банктер үлестік капиталмен бірінші мекемелер болды. Сонымен қатар, вексель және тауар биржаларының құрылуы банктік аядан шығып, капитал аясында бәсеке құрды. Алайда, Франция және Голландияның қор биржалары феодалдық қоғам жағдайында дами алмады. Антверпендік биржадан кейін Амстердамдық биржа құрылса, ал Лион биржасынан кейін биржалар тек XVIII ғасырдың ортасында орнатылды. Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, сол кезеңде бағалы қағаздар нарығының екі түрде қалыптасқанын байқадық. Бірінші түрі, феодалдық мемлекеттерде және мемлекеттік борышты өтеу операцияларымен сипат алды. Екінші түрі мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялау негізінде қалыптасқан және колониалдық сауданы қаржыландыруға бағытталған.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Өз ара өзгешеліктерін 5 суретте көрсетілген.
Е с к е р т у - [14] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 5. Акция және облигацияның өзіндік көрсеткіштері
6 суретте облигацияның бірнеше элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық қойылым, өтеу туралы нұсқау, эмиссия қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Е с к е р т у - [14] негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 6. Облигация элементтері
Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды айтады. Онда сыйақы сомасы көрсетілген.
Номиналы деп, облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны облигация иесі өтеу мерзімі келгенде алады.Купондық қойылым - жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына байланысты келісілген сыйақы-төлем. Өтеу күні - компанияның сатып алушысы облигацияны номиналына тең соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн. Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі. Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады. Облигацияның рейтингі - олардың инвестицияланған сапасын арнаулы фирмалардың бағалауы.
Облигациялар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.
Қамтамасыз етілген облигациялар - оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Бұл облигациялар корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар жатады. Осыған байланысты мынандай айырмашылықтарды атауға болады:
1. Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай немесе арнаулы мүліктер.
2. Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары.
3. Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да, иесі ұсынушы және атаулы болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша сыйақы ұсынушы субъектіге төленеді. Ал атаулы облигациялардың иесі корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы төлейтін күні корпорация оларға пайыз алу үшін чек толтырып береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
1. Қысқа мерзімді - 1жылдан 3жылға;
2. Орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
3. Ұзақ мерзімді - 7 жылдан да көп жылға дейінгі;
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі, облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигацияда пайда түспесе де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция бойынша, белгіленген соманы төлеуге міндетті емес [3].
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады.
Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация - тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндаттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге ) берген қарыз міндеттемесі.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель немесе тратта болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші жазады. Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сома толтырылды, қай уақытта және қай жерде өтеу керек екені көрсетіліп, вексель иемденушіге береді. Сонымен бірге, вексель берүшінің аты- жөні жазылып, қол қойылады.
Жай вексельдің айналымын 7 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
1) Вексельді сатып алушы сатушыға береді ( векксель беруші - вексель иемденушіге) ;
2) Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
3) Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4) Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді- вексельді өтейді.
Е с к е р т у - [16] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 7. Жай вексельдің айналымы
Аудармалы вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға (трассатқа) вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге (ремитентке) төлеу жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Трассат тратта бойынша акцепт берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі.
Акцепт дегеніміз - есеп айырысуда төлеушінің өз қарызын төлеуге жазбаша берген келісімі. Аудармалы вексельдің айналысын 4 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
1) Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қарыздарға тауарды және траттаны береді.
2) Төлеуші вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге қайтарады.
3) Вексель беруші акцепттелген вексельді ремитентке - аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді.
4) Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді.
5) Трассат банкке вексельді өтеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды.
6) Ремитент вексельді несие берушіге жібереді.
7) Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді.
8) Ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда "индоссамент" деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни индоссант жазады, ал индоссамент алған адам индоссат деп аталады [4].
Вексельдің қолдану аясына, келісім жағдайына және олардың тауарлар мен немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық және жалған вексельдер болып бөлінеді.
Коммерциялық вексель тауарларды сату және сатып алу келісімдерінің негізінде айналысқа түседі. Бұндай вексель нақты тауар кепілдігіне беріледі, яғни ол сату операцияларын несиелендіру мақсатында беріледі.
Несие келісімдерінің ақшалай түрін рәсімдеу қаржы вексельдері болып табылады. Оған банктік, қазыналық және банк емес несие ұйымдарының вексельдері жатады.
Жалған вексельдер ештеңемен қамтамасыз етілмеген құжат. Оларға достық, қола(бронза), яғни құр-қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1. Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді.
2. Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғанына қарамастан міндетті түрде өтеу керек.
3. Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады.
Корпоративті бағалы қағаздар - бұл эмитент болып акционерлік қоғам, кәсіпорын және банктер, инвестициялық компаниялар және қорлар болып табылатын бағалы қағаз. Корпоративті бағалы қағаздардың түрлері: қарыздық (долговые), өндірістік және үлестік (долевые) бағалы қағаздар болып бөлінеді. Қарыздық бағалы қағаздар - егер ақшалық қаражаттар белгілі бір мерзімге қолдануға берілсе, заемдық қаражаттарды қолданғаны үшін, алдын-ала белгіленген пайызбен қайтаруға жататын несиелік қатынас. Берілген формаға сәйкес, қаражаттарды тартуға, корпаративті бағалы қағаздардың келесі түрлері қолданылады: облигация, вексель, депозиттік және жинақтаушы банктің сертификаттары. Үлестік бағалы қағаздарды ала отырып, оның иесі кәсіпорын ортақтасы, меншікті үлесті болып табылады. Бағалы қағаздардың бұл түрі акция ұстаушыны акционерлік қоғамның нақты меншіктің үлесін куәландырады. Акция және облигациядан тұратын инвестициялық қаржының дәстүрлі қосымшасы болып, өндірістік бағалы қағаздар болып табылады. Оларға: опциондар, фьючерстік келісім шарт жатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл мемлекеттің ішкі қарыздың пайда болғанындағы форма; бұл мемлекет эмитент болып қатысатын бағалы қағаз.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды айналымға жіберу, келесі негізгі мәселелерді шешуге қолданады:
1) Инфляциялық емес негізде, яғни айналымға қосымшасыз ақша шығаруға мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру немесе келесі жағдайда, яғни, бюджеттік шығындар белгілі бір күнтізбелік күнге оның сол күнге қаржылық жарлығынан алып кетсе (кассалық дефицит); бір айға табыстардың түсімі немесе сол кезеңдегі бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін қажет қаражаттарға қарағанда, кварталы азырақ (маусымдық дефицит); жылдық көрсеткіш бойынша бюджет табысы оның шығынынан төмен және бұл дефицит келесі жылдағы бюджетке түсім арқасында жабылмайды (жылдық дефицит);
2) Әлеуметтік қамтамасыз ету, инфрақұрылым, құрылыс салаларында мемлекеттік программаларды мақсатты қаржыландыру;
3) Экономикалық белсенділікті реттеу: айналымдағы ақша массасы, инфляция және бағаға, шығынға, экономикалық өсуге, т.б әсер ету.
Бағалы қағаздар нарығы 2 үлкен топтан тұрады - қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Сонымен қатар, инвестициялау процесіндегі орнына байланысты бағалы қағаздар нарығы алғашқы және қайталамалы бағалы қағаздар нарығына жіктеледі. Бағалы қағаздар нарығы экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.
1.2 Ұлттық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу және оның даму кезеңдері
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге жатқызылады. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар жиынтығын жүргізу міндетті:
* бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
* бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
* бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Кесте 1
ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу кезеңдері
Кезеңдері
Мемлекеттік реттеу органы
Негізгі бағыттары
Нәтижелері
I кезең
ҚР Қаржы министрлігі
Бағалы қағаздар нарығының негізін құру
Бірінші бағалы қағаздардың пайда болуы
II кезең
ҚР бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия
Бағалы қағаздар нарық субъектілері арасында қатынастарды анықтау және ресми белгілеу
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заңнамалардың шығарылуы
III кезең
ҚР Ұлттық банк
Бағалы қағаздар нарығының субъектілердің, әсіресе институционалды инвесторлардың қызметтерін белсендіру
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заңнамаларға толықтырулар мен өзгертулен енгізу
ІV кезең
ҚР Қаржылық қадағалау Агенттігі
Бағалы қағаздар нарығының жаңа даму бағыттарын анықтау және тұрақтандыру
Алматы өңірлік қаржылық орталығын құру
Е с к е р т у -
1 кестеде көрсетілгендей алғашқыда, реттеу қызметін ҚР Қаржы министрлігі атқарған. Кейіннен, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясына қызметті аударған болатын. Бірақ, Үкіметтің қаулысымен, 2001 - 2004 жылдар аралығында ҚР Ұлттық банкі бағалы қағаздар нарығын реттеу органы ретінде өз жұмысын атқарған болатын. Тек, 2004 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қаржылық қадағалау мен реттеу Агенттігі бағалы қағаздар нарығының жаңадан құрылған реттеуші орган ретінде бекітілді.
Бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мағынада қарастырылады. Тар мағынада, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу - бұл бағалы қағаздар нарығының қызмет ету кемшіліктерін жою және қалыпты инвестициялық климатты қалыптастыру мақсатында барлық субъектілерге әсер ету механизмнің жиынтығы болып табылады. Кең мағынада, бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу - бұл нарықтың ары қарай дамуына, экономикаға инвестицияларды тартуды қамтамасыз етуге, елдің, аймақтың, кәсіпкерлік құрылымдардың, халықтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған, құқықтық мекемелер іске асыратын заңнамалық, атқарушы, ынталандырушы және бақылау сипатындағы шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты ретінде бағалы қағаздардың сенімділігінің артуын қамтамасыз ету, елдің экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін ұлттық реттеу үлгіні жасау болып саналады [12].
Бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу - көп деңгейлі үрдіс. Ол анықталған мемлекеттік мақсат пен қағидаларға сәйкес, құқықтық, әкімшілдік, экономикалық, техникалық және басқа да әдістер жиынтығы арқылы нарықтың барлық субъектілерінің қызметіне әсер ететін механизм. Реттеу жүйесі осы аядағы мемлекеттік саясаттың маңызды құралына жатқызылады.
Мемлекеттік реттеу бағалы қағаздар нарығында келесідей жіктелімнен тұрады:
1. бағалы қағаз түріне байланысты
2. қызмет түріне байланысты
Бағалы қағаз түріне байланысты мемлекеттік реттеудің әр түрлі сегменттерін қамтиды. Олар - корпоративтік бағалы қағаздар, мемлекеттік бағалы қағаздар, туынды бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Қызмет түріне байланысты эмиссиялық және инвестициялық аядағы мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Мемлекеттік реттеудің формаларына тікелей және жанама реттеу болып бөлінеді. Тікелей немесе әкімшілдік реттеу келесі сұрақтарды қамтиды:
oo бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметінің талаптарын бекітетін құқықтық актілерді шығару;
oo эмиссиялық бағалы қағаздардың шығарылымын тіркеу және эмитенттердің шарттар мен міндеттемелерді орындауға бақылау жасау;
oo бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау;
oo қор биржа және биржадан тыс нарықтағы бағалы қағаздармен сауда-саттық жүргізетін ұйымдардың қызметтерін лицензиялау;
oo бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтарын қорғау жүйесін құру және эмитенттер мен кәсіби қатысушылардың оларды бағынуына бақылау жасау;
oo бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңнамалық бұзушылық кезінде сәйкесінше санкцияларды қолдану;
oo бағалы қағаздар нарығында қатысушылардың кәсіби біліктілігін жоғарлату бойынша жүйені ұйымдастыру.
Тікелей реттеумен қатар, жанама әдістерді қолдану өзекті сұрақтың бірі болып табылады. Себебі, әр түрлі санаттар бір-біріне байланысты. Бір санатқа әсер ету, екінші санаттың өзгеру икемділігі байқалады.
Сонымен, жанама реттеу немесе экономикалық реттеу экономикалық жүйедегі тұтқалар арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық тұтқаларға жатқызылады:
oo мемлекеттің салық-бюджет (фискалдық) саясаты;
oo ақша-несие саясаты (монетарлық);
oo мемлекеттік капитал;
oo мемлекеттік меншік және ресурстар;
oo сыртқы экономикалық саясат.
Аталған құралдар, тұтқалар арқылы мемлекеттік реттеуді дұрыс бағытта жүргізуге мүмкіндік береді.
Жіктелім, формаларымен қатар, мемлекеттік реттеудің бағыттары анықталады: рестрикциялық және ынталандырушы бағыттар.
Бағалы қағаздар нарығын рестрикциялық мемлекеттік реттеу міндетті ережелер мен талаптар негізінде, мәмілелерді тіркеу үрдісін жетілдіруге бағытталған, бір-бірімен байланысты әдістер жиынтығы ретінде анықталады. Бағалы қағаздар нарығын ынталандырушы мемлекеттік реттеу - анықталған, белгілі бір үрдістерді белсендіруге бағытталған әдістер жиынтығынан құралады. Ынталандырушы реттеуге мысал ретінде, халық арасында бағалы қағаздар туралы біліктілікті жоғарлату, хабарламаларды жеткізуді атап өтуге болады. Бұл бағыт арқылы ішкі инвестициялық ресурстарға деген ұсыныстың жоғарлауына әкеліп, бағалы қағаздар нарығының дамуына септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік органдар тарапынан тиімді реттеу нарықтың макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау және олардың қоғамдық өндіріс, баға өзгерісі және басқа да факторлардың байланысын анықтау маңызды сұрақтардың бірі. Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығының интегралды көрсеткіштерін, конъюнктураны бағалау, несие нарығымен, бюджет жағдайы және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштермен өзара байланысында бағалы қағаз нарығының даму болжамы жүйелі түрде жариялауы қажет. Бағалы қағаз нарығының жағдайын және оның даму қарқынын келесі көрсеткіштер тобы анықтайды:
1. Бағалы қағаздың шығарылым мен айналыс тәртібін, бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметін, бағалы қағаз нарығындағы қатынастарды реттейтін құқықтық инфрақұрылымның болуы;
2. Бағалы қағаздар нарығының құрылған және қызмет ететін техникалық инфрақұрылымның болуы;
3. Өз мүшелерінің қызметін өзін-өзі реттеу ұйымы реттейтін, ал өзін-өзі реттеу ұйымының қызметін мемлекеттік органдар реттейтін кәсіби қатысушылардың қызметін реттеу жүйесінің болуы жатады.
Қаржы нарығын қалыптастыру және дамуы оны реттеуді жүргізуіне байланысты. Қаржы нарығын реттеудің құралдарын, әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл экономикалық жүйесіне әсер етеді. Қаржы нарығын реттеу - бұл өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Қаржы нарығын реттеу нарықтың барлық қатысушылары, ресурстары, қызметтері және операциялары қамтылады. Реттеудің 2 негізгі үлгісі бар:
oo мемлекеттік үлгі;
oo өзін-өзі реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама жүргізіледі. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б. жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары және капиталы арқылы жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мемлекеттердің өзіндік ерекшеліктері бар. Кейбір мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығын реттеу органдары және заңдары өзгеріске сирек түседі.
АҚШ-да мемлекеттік реттеу ХХ ғасырдың басында, дағдарыстан кейін қатаң түрде жүргізілді. Қазіргі уақытқа дейін қолданылатын заң 1933-1935 жылдар аралығында күшіне енді. Олар: Гласс-Стигалл заңы, Қор биржалар туралы заң, Таза аспан заңдары (blue-sky laws) және т.б. [8].
8 суреттен дамыған мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығын реттеудің мемлекеттік органдары берілген.Ұлыбританияда қаржылық реттеуді негізінен 1986 жылы қабылданған Қаржылық қызметтер заңы әрекет етеді.Мемлекеттік реттеу органдарының қызмет ету уақыты өзінің ұзақтылығымен, тұрақтылығымен сипатталады. Ал Францияда 3 мемлекеттік реттеу органдары қызмет етеді:
1) Қаржы нарықтары жөніндегі Кеңес;
2) Биржалық операциялар жөніндегі Комиссия;
3) Портфельдік басқару сұрақтары жөніндегі тәртіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz