Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара қатынасы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Филология факультеті

Қазақ тіл білімі кафедрасы

Реферат

Тақырыбы: Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара қатынасы

Орындаған: КО-31 тобының студенті

Ибрагимова З.

Тексерген: ф. ғ. к., доцент Жуынтаева З. Н.

Қарағанды - 2014

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Жай сөйлем, өзіндік белгілері
Құрмалас сөйлем, өзіндік белгілері
Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Тіл атқаратын қызметтердің ең бастысы - коммуникативтік функция. Бұл функция сөйлем арқылы іске асады, сөйлемнен басқа тілдік элементтердің ешқайсысы да ол қызметті атқара алмайды. Сөйлемнің басқа тілдік элементтерден, солардың ішінде сөздер тіркесінен ең негізгі өзгешелігі - оның коммуникативтік ең басты және бірден-бір тұлға екендігінде. Сондықтан сөйлем синтаксистің ең негізгі объектісі деп есептеледі. Адам өз ойын, көңіл -күйін басқаларға сөйлем арқылы білдіре алады, сөйлем арқылы ғана басқалардың ойын біледі. Сөйлем - қисындық пайымдауды жарыққа шығаратын материалдық көрсеткіш. Бірақ бұдан сөйлем мен пайымдау тепе-теңдік бірлікте деген қорытынды шықпайды. Логикада сөйлем аяқталған ойды білдіреді деген анықтама бар, бірақ ойды аяқтау үшін кейде бір емес, толып жатқан сөйлемдер айту қажеттігі тәжірибеден белгілі. Сөйлем аяқталған ойды емес, жеке ойды білдіреді. Ондай жеке ойлар қисындық жағынан аяқталмауы да мүмкін. Сондықтан сөйлем -аяқталған ойды емес, жеке ойды оған тетелес басқа ойдан бөліп көрсететін коммуникативтік дербес тұлға. Бұдан сөйлем әрдайым ойды білдіреді деген қорытынды шығаруға да болмайды. Сөйлем адамның көңіл-күйін, күйініш-сүйінішін, өзін қоршаған әлемге қатынасын т. б. байқатуы да мүмкін. Мысалы, Тәйт! Әй-әй-әй! Мәссаған! Ойдайт дерсің! Бұл жағдай сөйлемді анықтауда оның тек оймен, санамен қатынасын ғана басшылыққа алудың жеткіліксіз болатындығын байқатады.

Қ. Жұбанов: «Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін жапқын қар, -дегенде қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр» деген пікір айтады. Ал С. Аманжолов еңбегінде: «Сөйлем дегеніміз -сөз таптарының, тұлғалардың, яғни сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды білдіретін категория» деген ойлар айтады.

Сөйлемге тән белгілер, оның грамматикалық сипатын айқындайтын синтаксистік категориялар- коммуникативтік пен модальдық және предикаттық белгілер. Бұл категориялардың әрқайсысынң өздеріне тән ішкі мағыналық және сыртқы материалдық көрсеткіштері бар.

Коммуникативтік категорияның ішкі синтаксистік мағынасы - басқаларға бірдемелерді хабарлау, білдіру, яғни қатынас жасау болса, ал оның сыртқы материалдық көрсеткіші- тиянақталған интонация. Сөйлем атаулының қандайы болса да, басқалармен қатынас жасау, оларға өзінің ойын, көңіл-күйін, ішкі толғаныстарын білдіруге, жарыққа шығаруға арналады. Осы себептен де сөйлемді коммуникативтік категория, коммуникативтік негізгі тұлға дейді.

Модальдық категория сөз иесінің беріліп отырған хабарға өзіндік көзқарасын байқатады. Ол өзінің мағынасы арқылы сөйлемнің айтылу мақсатын, сазын білдіреді. Модальдық сипатына қарай сөйлемдер хабарлы, бұйрықты, сұраулы, лепті болып бөлінеді. Модальдық категорияның сыртқы материалдық көрсеткіші -интонация мен әр түрлі морфологиялық және лексикалық элементтер. Модальдық мағынаның көрінісі, берілуі тілдерде біркелкі болмайды. Модальдық мағына материалдық жағынан грамматикалық та, лексикалық та болады. Грамматикалық модаль негізінде етістік райлары арқылы жасалады. Бұл жағынан алғанда, модальдық категория предикаттық категориямен үндеседі. Лексикалық модаль тілдегі модаль сөздер арқылы беріледі.

Предикаттық категория - сөйлемнің сөйлем екенін танытатын негізгі белгілердің бірі. Ол бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысынан туады. Сондықтан бұл екі мүшенің байланысы предикаттық қатынас деп аталады. Предикаттық категория сөйлем мазмұнының айналадағы ақиқат өмірмен қандайлық арақатынаста екенін білдіреді. Басқаша айтқанда, хабардың жақтық, шақтық, әр түрлі модальдық мәндері предикаттық қатынастың мағыналық түрлері болып есептеледі.

Предикаттық байланыс -сөйлемнің негізі, қаңқасы. Бұл байланыс сөйлемдегі ой қазығы, баяндалатын әрекет, белгі иесі бастауышпен сол әрекетті, белгіні білдіретін баяндауыш арасында болады. Қисындық жақтан алғанда, бастауыш субъектінің, баяндауыш предикаттың материалдық көрсеткіштері. Сондықтан да бұл екеуі арасындағы байланыс -предикаттық байланыс немесе предикация деп аталады. Бірақ бұл айтқандардан грамматикалық бастауыш пен логикалық субъект грамматикалық баяндауыш пен логикалық предикат тепе-теңдік бірлікте деген қорытынды шықпайды. Бұлар арасында көптеген айырмашылықтар бар.

Сөйлемнің бұл айтылған үш түрлі белгісі, категориясы -бір-біріне байланыссыз, бөлек-бөлек жатқан дүниелер емес, өзара бірлікте, бір сөйлем ішінде кейде қабаттасып та жүретін белгілер. Коммуникативтік пен модальдық категориялар сөйлем сайын кездеседі. Бұл екеуінсіз сөйлем жоқ. Ал предикаттық категория жоғарыда келтірілген - Тәйт әрі! Мәссаған! Дегендер тәріздес сөйлемдерде болмайды, яғни сөйлем сайын болуы шарт емес [1, 6-7] .

Негізгі бөлім

Жай сөйлем, өзіндік белгілері

Жай сөйлем - бір немесе бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем. Жай сөйлемнің негізгі ерекшелігі -құрамындағы сөздер өзара бір-бірімен семантикалық бірлікте болады, екпін тұтастығы, сөздердің орын тәртібі сақталады. Құрылымы жағынан жай сөйлем бір сөзден де, екі не одан да көп сөзден де тұрады.

Ал енді жай сөйлем деген не, соған тоқталайық. Бұл -күрделінің қарсысы. Мұның өзі де шартты алынған термин. Жай сөйлем негізінде, бір-ақ ойды білдіретін объект -субъектілік қарым-қатысы болуы ғажап емес [2, 161] .

Жай сөйлем қос сыңарлы болғанда тұрлаулы мүшенің екеуі де қатынасады: Студент оқып жүр. Марат - студент. Қос сыңарлы жай сөйлемде сөз саны елеулі қызмет атқармайды, бастысы -сөйлемнің екі тұрлаулы мүшесінің неше сөзден құралғанына қарамастан, бір ғана тиянақты ойды білдіруі. Оның етістіктен ғана жасалған баяндауышқа аяқталуы міндетті емес. Есім баяндауышты да жай сөйлем бола береді.

Жай сөйлем жеке сыңарлы болғанда, ол сөйлем не тек бастауыштан, не тек баяндауыштан тұрады: Біздің ауыл. Қала көшесі. Таң атып келеді. Күн батып бара жатыр. Семантикалық жағынан келгенде, жай сөйлем толық мағыналы сөздерден құралып, сөйлемнің мазмұнын айқындап тұруы керек. Жай сөйлем бірнеше топқа бөлінеді. Олар: толымды, толымсыз, жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, атаулы.

Жалаң сөйлем - тұрлаусыз мүшелер болмай, тек бастауыш пен баяндауыштан құралған сөйлем.

Жайылма сөйлем - тұрлаулы мүшелермен қатар тұрлаусыз мүшелер де бар сөйлем.

Сөйлемде бастауыштың болу, болмауына қарай жақты сөйлем, жақсыз сөйлем болып бөлінеді.

Жақсыз сөйлем - бастауышы бар кейде айтылмай тұрса да, бастауышын баяндауышы арқылы табуға болмайтын, баяндауыштың өзі ғана сол сөйлемге ұйытқы болатын жай сөйлем түрі.

Толымды сөйлем -сөйлемде ойға қатысты айтысуға мүшелері түгел жай сөйлемнің түрі.

Толымсыз сөйлем - айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнің түрі.

Атаулы сөйлем - ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың, құбылыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып көрсетілетін жай сөйлемнің ерекше түрі. Атаулы сөйлем жеке дара қолданылатындықтан, шартты түрде сөйлем деп танылады. Бірақ оның мәні тек өзінен кейін қолданылған сөйлемдер арқылы түсініледі. Атаулы сөйлем өз ішінде сөйлем мүшелеріне жіктелмейді.

Құрмалас сөйлем, өзіндік белгілері

Құрмалас сөйлем - синтаксистің үлкен бір саласы. Тіліміздегі жай сөйлемдер мен оның күрделенген түрлері де бір предикаттық қатынастың негізінде құрылса, құрмалас сөйлемдер ең кем дегенде екі предикаттық қатынастың негізінде жасалады.

Кез келген жай сөйлемдер өз-өзінен құрмаласа бермейді. Жеке жай сөйлемдер бір бүтін құрмалас болу үшін олардың арасында мағыналық, тұлғалық және интонациялық тығыз байланыстылық болу қажет. Жеке жай сөйлемдегі заңдылық (бастауыш, баяндауыштың негізінде құралу) құрмалас сөйлемнен де талап етіледі. Соңғысы екі предикаттық қатынастың негізінде құралады деуіміздің себебі де осыдан [3, 4-5] .

Сонымен, жай сөйлемдердің құрылыс материалы жеке сөздер мен сөз тіркесі, оралымдар болса, құрмалас сөйлемнің құрылыс материалы жеке жай сөйлемдер болады.

Құрмалас сөйлем синтаксисіне байланысты жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, оған былайша анықтама беруге болады: Құрамындағы екі не одан да көп сөйлемдердің предикаттық қатынастың негізінде тұлғалық, мағыналық және интонациялық жағынан өзара тығыз байланыса жұмсалып, күрделі бір ойды білдіре айтылуын құрмалас сөйлем дейміз [3, 5] .

Құрмалас сөйлемдер сабақтас құрмалас сөйлем, салалас құрмалас сөйлем және аралас құрмалас сөйлем болып бөлінеді. Құрмалас сөйлемдердің бұл үш түрінің бір-бірінен өзіндік ерекшеліктері бар. Салалас құрмалас сөйлемге енетін әр сөйлемнің баяндауышы тиянақты болса, ал сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауыштары тиянақсыз келеді. Ал аралас құрмалас сөйлем кемінде үш сөйлемнен құралып, онда сабақтас құрмалас сөйлемнің де, салалас құрмалас сөйлемнің де қасиеттері болуы тиіс [4, 232] .

Белгілі бір грамматикалық категориялардың өздеріне тән айырым белгілері, грамматикалық көрсеткіштері болады. Құрмаластың өзі жай сөйлемдерден өрбіп шыққаннан кейін, оның да өзіне тән айырым белгілері, зерттеу объектілері болады.

Құрмалас сөйлемнің айырым белгісі дегенімізде, ол оны жай сөйлем синтаксисінен ажырата алатындай болу керек. Жалпы белгілер төмендегідей:

Жай сөйлемнің құрылыс материалы жеке сөздер мен сөз тіркесі болса, құрмаластың құрылыс материалы жеке сөйлемдер болады. Мұның өзі оларда болатын предикаттық қатынастың санын айқындайды: жай сөйлем бір предикаттық қатынасқа негізделсе, құрмалас сөйлем ең кем дегенде екі предикаттық қатынасқа негізделеді. Мысалы: Мен кітап оқимы(жай сөйлем) . Мен кітап оқимын, Омар сурет салады( құрмалас сөйлем) .
Осыған орай да құрмалас сөйлем, негізінен алғанда, күрделі ойды білдіреді. Жоғарыдағы бірінші сөйлемнен кітап оқу жайында ғана жалаң бір ой хабарланса, екінші сөйлемнен белгілі бір объектілердің әрі кітап оқу, әрі сурет салу жайынан күрделі ойы білініп тұр. Алайда бұл өзгешелікті шартты түрде санауымыз керек, өйткені жай сөйлемнің күрделенген түрі де күрделі ойға ие бола алады.
Жай сөйлемде жеке сөздер мен сөз тіркестері өзара тығыз байланысқа түссе, құрмаласта әрбір жеке жай сөйлемдер өзара тығыз байланысқа түседі. Бұл ретте олардың арасын байланысқа түсіретін арнайы байланыстырғыш амал-тәсілдер болады: Бұл хабарды үй іші үн қатпай тыңдадыда, барлығы томсарып қалды (М. Әуезов) .
Әрбір жай сөйлем аяқталған интонацияға ие болады. Ал құрмалас сөйлемде бұл басқашалау көрініс табады. Атап айтсақ, құрмаластың алғашқы сөйлемі байланыстырғыш қызметке де ие болып, интонация жағынан тиянақсыз, ұласпалы қасиетті ғана сақтайды, ал тиянақты интонация тек оның соңғы сөйлемінде ғана болады [3, 10] .

Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі

Құрмалас сөйлем компоненттерінің дербес айтылатын жай сөйлемдерден елеулі, түбірлі өзгешеліктері де бар. Ең алдымен, құрмалас сөйлем компоненттерінде жай сөйлемге тән дербестік жок, олар құрмалас деп аталатын бір бүтін сөйлемнің жеке бөлшегі ғана. Бүтіннің бір бөлшегі болғандықтан құрмалас сөйлем компоненттерінде мағыналық та, интонациялық та, кейбіреулерінде формалық та тиянақтылық болмайды. Ондай тиянақтылық мәнге құрмалас құрамындағы барлық компоненттер біріккен жағдайда ғана ие болады. Өйткені құрмалас сөйлем дегеніміз кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы емес, оның компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұрады. Егер компоненттердің бірлігі бұзылса, олар өздерінің бірлікте тұрғандағы мәндерін жояды. Екі компоненттің бірлігі бұзылатын болса, негізгі мағына жойылады. Сонымен бірге, әр компоненттің формалық және интонациялық ерекшеліктері де өзгереді.

Құрмалас сөйлемнің өзіндік сипатына байланысты айтылатын тағы бір жайт - құрамалас сөйлем бір: екеуі де ойды жарыққа шығару, оны басқалараға білдіру, сол арқылы қоғам мүшелерінің өзара түсінісу қызметін атқарады. Сөйлемнің бұл екі түрінің бір-бірінен өзгешеліктері олардың сыртқы құрылыстары мен ішкі мазмұндарында.

Құрамы жағынан алғанда жай сөйлем - жеке мүшелерден (сөздерден) құралады да, құрмалас - сөйлемдерден құралады, басқаша айтқанда, жай сөйлем жеке сөздерге ғана (мүшелерге) жіктеле алатын болса, құрмалас сөйлем жеке сөздерді (мүшелерді) өз ішіне алатын сөйлемдерге жіктеледі. Сөйтіп, бірінің мүшесі - сөз, екіншісінің мүшесі - сөйлем. Жай сөйлемде бір ғана предикаттық орталық болса, құрмалас сөйлемде кем дегенде екеу болады. Бұл - жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің бір-бірінен мағыналық өзгешелігі - олардың бірінің (жай сөйлемнің) жеке бір ғана ойды білдіріп, екіншісінің (құрмаластың) күрделі ойды білдіруінде.

Осы айтылған структуралық және мағыналық сипаттары жағынан алғанда, құрмалас сөйлемге екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралып, күрделі бір ғана ойды білдіретін, интонациялық жағынан бір бүтін болып тұратын сөйлемдер жатады.

Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемнің жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне қарай, құрмалас сөйлем әрдайым көлемді болады да, жай сөйлем оған қарағанда көлемсіз болады деген қорытынды шығармау керек. Сөйлемнің құрмалас болуы оның көлеміне байланысты емес, айтылмақшы ойдың ерекшелігіне қарай. Сөйлем құрмалас болу үшін өз ішінен сөйлемдік бөлшектерге бөлінуі шарт [1, 23-24] .

Қорытынды

Құрмалас сөйлемнің жасалу табиғаты жеке жай сөйлемдердің өзара бірігу заңдылықтарына негізделеді. Яғни жай сөйлемдер құрмалас сөйлемнің құрамына енгенде, олар өзара белгілі бір байланысқа түседі. Ал мұның өзі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің аралығындағы сабақтастықты аңғартса керек. Өйткені құрмалас сөйлемнің күретамыры - жеке жай сөйлемдер.

Демек, әдеби тіліміздегі жеке жай сөйлемдердің қолданысы әр уақытта да өз алдына жеке дербес бола бермей, сонымен қатар олар мағыналық, әрі тұлғалық тығыз байланысқа түсіп, құрмалас сөйлемді жасайтын болады. Құрмалас сөйлем айтушы не болмаса жазушы адамның күрделі ойын білдіруге бейім тұрады. Ал күрделі ойдың өзі белгілі бір оқиға тізбектерін әр түрлі мағыналық ыңғайда сипаттау көрінісіне негізделеді. Тіліміздегі құрмалас сөйлемнің қолданылу барысы осындай ой білдірудің қажеттілігінен туындап жатады.

Жеке жай сөйлемдердің мағыналық, тұлғалық бірлігі құрмалас сөйлемді туындатып жатса, бұған тән заңдылықтардың да аумағы кеңейіп отырады.

Құрмаластың қарамағына түскен әрбір жай сөйлем бір-бірімен белгілі бір амал-тәсілдер арқылы байланысады. Байланыстырушы амал ретінде алғашқы сөйлемнің баяндауышы айрықша қызмет атқарады. Өйткені жеке жай сөйлемдердің арасы осы баяндауыш сөздерінің қатынасы арқылы жүзеге асады.

Бұл ретте осындай қызметтегі баяндауыш сөздері өз бастауыштарымен қиыса жұмсалып, тиянақтылық қалпын сақтайды, не болмаса тиянақсыз қалыпқа түсіп, енді өз объектісімен жақтаса айтылмайтын болады. Сондай-ақ жеке жай сөйлемдердің арасы түрліше жалғаулық, шылау сөздер арқылы да байланысқа түседі. Жеке жай сөйлемдер арасын байланыстырудағы осындай амал-тәсілдердің негізінде құрмаластың өзі іштей бірнеше түрге ажыратылады [3, 10-11] .

Құрмалас сөйлем жеке жай сөйлемдердің басын біріктіргендіктен де, оның өзі синтаксистің үлкен бір саласы болып есептеледі, демек ол - өз алдына жеке синтаксистік категория. Осылай болғандықтан да, оның өзіне тән зерттеу объектілері болады.

Пайдаланылған әдебиеттер

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.