Нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Әлеуметтік . экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың теориялық . әдістемелік негіздері
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3. Тұрақты әлеуметтік . экономикалық даму стратегиясының концепциясы..12
ІІ . тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік . экономикалық жағдайына талдау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.ОҚО.дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму жағдайы ... ... ...18
ІІІ.тарау. Аймақтың әлеуметтік . экономикалық даму жағдайын жоспарлаудың перспективасы
3.1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2. ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік.эканомикалық дамуының келешектегі бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Әлеуметтік . экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың теориялық . әдістемелік негіздері
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3. Тұрақты әлеуметтік . экономикалық даму стратегиясының концепциясы..12
ІІ . тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік . экономикалық жағдайына талдау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.ОҚО.дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму жағдайы ... ... ...18
ІІІ.тарау. Аймақтың әлеуметтік . экономикалық даму жағдайын жоспарлаудың перспективасы
3.1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2. ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік.эканомикалық дамуының келешектегі бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе
Кіріспеге тоқтала кететін болсақ нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік - экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны, географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық - әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге байланысты болады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын анықтайды.
-
Кіріспеге тоқтала кететін болсақ нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік - экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны, географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық - әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге байланысты болады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын анықтайды.
-
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Степанов М.В Региональная экономика. Москва, из – во; Инфра – М, 2000, 9 – 31 бет.
2. Бутов В.И, Игнатов Н.П. Основы региональной экономики. Ростов – на – Дону. Из –во МарТ, 2001.
3. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации. Альпари, №3, 2001, 17 – 21 бет.
4. Палымбетов.Б, Классификация форм методов системы управления региональной экономикой. Евразиийское сообщества. Институт Развития Казахстана, №4, 2000, 122-125 бет.
5. Региональная экономика РК: экономическии механизм реализауции. Под.ред.Кенжегузина М.Б. Алматы: Институт экономики МН – АН РК, 1998.
6. Мукашев.Т, Турдыбекова.К. Неравномерность регионального развития: науно – методические аспекты типологизации./ Тарнзитная экономика №4, 1999
7. Арженовский И.В. Региональный рынок: воспроизводственный аспект, Нижний Новгород, 1997.
8. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2000, 25-39 бет
9. Жулдызбаев Н.Е. Региональной особенность управления социальными
10. Баяндин М. Проблемы управления социально – экономическим развитием./ Ізденіс №4 – 5, 2001. 120 – 123 бет.
11. Стратигический план развития до 2010 г./ ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. 2005*.
12. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
13. ОҚО 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
14. П.В.Забелин, Н.К.Моисеева. Основы стратегической управления. Москва, 1998 г.
1. Степанов М.В Региональная экономика. Москва, из – во; Инфра – М, 2000, 9 – 31 бет.
2. Бутов В.И, Игнатов Н.П. Основы региональной экономики. Ростов – на – Дону. Из –во МарТ, 2001.
3. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации. Альпари, №3, 2001, 17 – 21 бет.
4. Палымбетов.Б, Классификация форм методов системы управления региональной экономикой. Евразиийское сообщества. Институт Развития Казахстана, №4, 2000, 122-125 бет.
5. Региональная экономика РК: экономическии механизм реализауции. Под.ред.Кенжегузина М.Б. Алматы: Институт экономики МН – АН РК, 1998.
6. Мукашев.Т, Турдыбекова.К. Неравномерность регионального развития: науно – методические аспекты типологизации./ Тарнзитная экономика №4, 1999
7. Арженовский И.В. Региональный рынок: воспроизводственный аспект, Нижний Новгород, 1997.
8. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2000, 25-39 бет
9. Жулдызбаев Н.Е. Региональной особенность управления социальными
10. Баяндин М. Проблемы управления социально – экономическим развитием./ Ізденіс №4 – 5, 2001. 120 – 123 бет.
11. Стратигический план развития до 2010 г./ ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. 2005*.
12. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
13. ОҚО 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
14. П.В.Забелин, Н.К.Моисеева. Основы стратегической управления. Москва, 1998 г.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Экономика факультеті
Менджмент және маркетинг кафедрасы
Муниципалды менеджмент пәнінен
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйені
басқару ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы..12
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .15
2.2.ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы ... ... ...18
ІІІ-тарау. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық даму жағдайын
жоспарлаудың перспективасы
3.1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік - экономикалық дамуының негізгі
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2. ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Кіріспе
Кіріспеге тоқтала кететін болсақ нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-
экономикалық жүйені басқару қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында
радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық
экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш
күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде
ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін
арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта
құру;
әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді
жоспарларында кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет.
Территорияның экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп
жақты және қиын жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын
анықтайды.
-
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері.
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері.
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде
ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін
арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта
құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың әдістері аймақтың өндірісітік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық, құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас
мамандануын қадағалау;
- аймақтық басқару ме жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы-несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі
іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне
практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамассыз
етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй проблемасын
шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы еңбек етуіне
әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының тепе
– теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы
өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы
қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты шығындардың толық
көрсетілуі қажет. Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек етуді
төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен
бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды.
Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады. Экономикалық
жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей жағдайларда
жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін-өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықтауы қажет.
Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты потенциалын және әлеуметтік–экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау
қажет;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтық деңгейіндегі жоспар алдындағы зерттеулер жүйесінің маңызды
элементіне демографиялық жағдайды болжау. Ресурстық потенциалдың өзгеруі,
шаруашылықты территориялдық ұйымдастыру, көлік коммуникациялық қызмет
көрсету, энергетикалық шаруашылықтар жатады. Комплексті жоспар алдындағы
дайындықтың маңызы ерекше, олар жеке болжауларды пайдалануға негізделеді.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында мына
төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады:
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен
әдістері.
Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында
кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның
экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын
жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын
анықтайды.
Табиғат ресурстары, әдетте, натуралды бірліктермен есептеледі.
Аймақтың маңызды экономикалық ресурсы негізгі қорлар болып табылады,
(өндірістік және өндірістік емес) негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалануды көтеру аймақтағы өнім өндіруді қосымша капитал салмастан-ақ
жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қолданысқа өндірістік емес негізгі қорларды
енгізу халықтың тұрмыс деңгейін жоғарлатуға мүмкіндік береді. Негізгі
өндірістік және өндірістік емес қорларды сипаттайтын көрсеткіштер
капиталдық салымдардың салалық жоспарының бағалануына мүмкіндік береді.
Бұл үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- негізгі қорлардың құрылымының көрсеткіштері, негізгі қорлар құрылымы
өндіріс сипатына байланысты болады. Сондықтан да спецификаның
салалық факторлардың есепке ала отырып, әр салаға жекелеп бағыттылуы
тиіс.
- Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері, яғни негізгі қорлардың
жалпы және жекеше түрлерінің абсолютті өсімінің көрсеткіші;
- қор, энерго- механикалық қаруланудың көрсеткіші.
Аймақтық өндіріс процестің көрсеткіштері өздерінің экономикалық
табиғаты бойынша экономикалық жүйесінің бірлігі ретінде экономика дамуының
бағыттарымен жалпы құбылыстардың синтетикалық өлшеуіші болып табылады.
Олар көптеген тапсырмалардың шешілуіне еркін территориялық жоспарлауды
қолданылады. Бірінші кезекте аймақтық материалдық өндіріс салаларында
өндірілген материалдық қызметтер мен өнімдердің жиынтық көлемін анықтауға
мүмкіндік береді. Бұл тапсырманы аймақтық экономикалық өсуін сипаттайтын
өзара байланысты көрсеткіштер көмегімен шешуге болады. Атап айтсақ:
ЖҰӨ-нің адам басына шаққандағы өсімі және шынайы ЖҰӨ-нің атаулы
уақыттағы өсуі. Осыған байланысты экономикалық өсудің көрсететін
статистикалық көрсеткіш ЖҰӨ өсімінің жылдық пайыз түріндегі өлшемі болып
табылады .
Қоғамның жағдайының экономикалық негізгі көрсеткіші ЖҰӨ болып
табылады, яғни жыл бойына аймақтың экономикасында өндірілген соңғы
өнімдер мен қызметтердің нарықтық бағасы. Сонымен қатар, азаматтардың
аймақтағы және шет елдерде жасаған соңғы тауарлық қызметтердің жылдық
көлемі есепке алынады. Жалпы ұлттық өнім ұйымдардың және халықтық
материалдық және материалдық емес өндірістегі кірістердінің суммасы.
ЖІӨ резидент деп аталатын барлық тауар және қызмет өндірушілердің
қосымша бағалардың суммасын білдіреді. Резиденттер – белгілі бір аймақта
тұратын азаматтар, бұларға аймақта бір жылдан аз уақыт тұратын шет ел
азаматтары жатпайды.
Егер де ЖІӨ-ге шет елден келген өндіріс факторлары және берілген
аймақта шет ел инвесторларынан алынған факторлық кірістердің айырмасын
қоссақ, ЖӨҰ көлемін анықтауға болады.
ЖІӨ + (ФК І- ФК ІІ) = ЖҰӨ
ЖҰӨ мен ЖІӨ (арасындағы) өзара айырмасы ЖІӨ-нің жалпы сомасынан Ғ 1%
ды құрайды ЖҰӨ өзінің номиналды сипатта болатын ағымдағы нақты көлемін
табу үшін инфляцияның әсерінің болған бағаларды тазалау, ЖҰӨ-нің нақты
көлемін беретін бағалар индексін қолдануы тиіс. Номиналды ЖҰӨ мен нақты
ЖҰӨ-нің ар қатынасы бағалар деңгейінің есебінен ЖҰӨ-нің жоғарылаумен
сипатталады және ол ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады. ЖҰӨ-ді көлемін
анықтауда екі әдіс қолданылады:
1. Шығыстар бойынша ЖҰӨ белгілі бір уақыт аралығындағы
қолданысындағы құзырымындағы қызметтердің жиынтығы ретінде
сипатталады.
2. Кірістер бойынша ЖҰӨ жеке тұлғалар мен көпшілік органдардың
кірістерінің суммасын білдіреді (еңбек ақы, пайыз, пайда және
рента). ЖҰӨ-нің құрамына сонымен қатар көпшілік органдағы жанама
салықтар, амортизация, жеке меншіктен пайда (кірістер) кіреді,
яғни кірістері бойынша жалпы ұлттық өнім жалдамалы жұмысшыларды
еңбек ақысынан, ренталық төлемдерден, пайыздардан, дивиденттерден,
жекеменшік иелерінің кірістернің корпарациялық пайдасына салынатын
салықтардан кәсіпкерлікке салынатын жанама салықтар,
амортизациялық төлемдер.
Макроэкономикалық көрсеткіштердің қатарына ЖҰӨ мен ЖІӨ-нен басқа да
ТҰК (Таза ұлттық кіріс ) кіреді. Ол ЖҰӨ- мен амартизация айырмасымен
сипатталады.
ТҰК =ЖҰӨ- амартизация;
ҰТ (Ұлттық табыс) –ТҰК пен жанама салық арасындағы айырма ;
ҰТ= ТҰК- кәсіпкерлікке салынатын салық .
ЖТ (Жеке табыс ) = ҰТ-(табыс салынатын табыстар + әлеуметтік
қамсыздандыру +корпарацияларды бөлінбеген )+ трансферттік төлемдер.
ТҰК - ЖҰӨ-ге қарағанда нақтырақ көрсеткіш, өйткені ол амартизацияны
есепке алады.ТҰК көмегімен экономика болашақтағы өндіріс мүмкіндіктерін
қысқартпай отырып , қолдана алатын өндіріс көлемін анықтауға болады.
ҰТ - еңбек ақының жалпы көлемін, пайыздарды, пайда мен рентаның
көрсеткіштерін анықтау үшін қажет, бұл үшін ТҰК- тен кәсіпкерлікке
салынатын жанама салықтарды алып тастау қажет. Мұндай есептеуді мәні
мынада : Мемлекет көптеген органдардан мұндай жанама салықтарды ала отырып
өндіріске ештеңе салмайды.
ЖТ- алынған табыс, ҰТ- қарағанда ол жұмыс істеп табылған табыс және де
ол трансферттік төлемдерден құралады.
ЖҰӨ көрсеткіші аймақтық өндірістің жылдық көлемін ақшалай өлшеуге
мүмкіндік береді. Бірақ та ЖҰӨ аймақтың экономикалық жағдайын толық
көрсетпейді. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі, барлық елдерде дерлік
қоғамның экономикалық жағдайын жоғарлататын аурулар мен балаларға қарау,
көмек беру жұмыстары жүргізілмейді. Сонымен қатар ЖҰӨ-нің құрамына
көлеңкелі экономикалық заңсыз көңіл көтеру орындары, рэкет есірткелер
өндірісі мен сауда сатығы сияқты секторларының нәтижесі кіргізілмейді.
Сондай-ақ ЖҰӨ құрамына қоғам жағдайын жоғарлататын, бірақ нарықтық сипатта
болмайтын үй жұмыстары кірмейді (пәтерді жөндеу, аппаратураларды,
машиналарды және аяқ киімдерді жөндеу т.б).
Экономикалық өсімді болжамдаудың теориясы мен тәжірибесінде экономика-
математикалық модельдеу кеңінен қолданылады. Бұл модельдерде өндіріс көлемі
қолданылатын өндіріс факторларының көмегімен және олардың әрқайсысының
шекті өнімділігінен байланысты функциясы ретінде сипатталады. Факторлардың
шекті өнімділігі ретінде берілген өндіріс факторларының әр бірлігінен
өсімінен аланатын өндіріс көлемінің өсімінің көлемі түсіндіріледі. Шекті
өнімділік өндіріс көлемінің өсуінің берілген өндіріс факторларының
қатынасымен есептеледі.
ЖҰӨ (ЖІӨ) –ді белгілі бір формасын сипаттау үшін ұлттық есеп жүйеісі
(ҰЕЖ) қолданылады. ҰЕЖ-сінің екі деңгейі бар. ҰТ пен ЖҰӨ-нің қозғалысын
сипаттайтын жиынтық есептері және өндіріс циклінің негізгі кезеңдерін
сипаттайтын бөлшектелеген есептер(шоттар). ҰЕЖ-нің маңызды сипаты - екі
жақты жазу принціпі. Бұл дегеніміз әр операцияның сатып алушылар мен
төлеушілері болады, сондақтан да бір жағына ресурстар ретінде және екінші
жағынан олардың қолданысы ретінде жазылады. Барлық операциялар материалды
қаржылық баланста көрсетіледі.
Қазіргі кездегі жоспарлау мен болжамдаудағы қолданылатын модельдері
заттық және ойға негізделеген модельдер деп екіге бөлуге болады. Заттық
модельдер өз кезегінде физикалық және заттық математикалық болып бөлінеді.
Физикалық модельдер - материалды объектілерді сипатталады. Ойға
негізделген модельдердің негізгі көріністері мен белгілері болып табылады.
Белгілер модельдерінің қазіргі кездегі қолданылатын логика- математикалық
модельдер - олар зерттеліп жатқан объектілердің негізін қалайтын
математикалық және логикалық тұжырымдамалар жүйесімен сипатталады.
Стратегиялық жоспарлау мен болжамдауларда қолданылатын логика-
математикалық модельдерді келесідей белгілер бойынша жіктеуге болады.
Жоспарлау мен болжамдаудың қазіргі кездегі тәжиребесінде жинау, тұтыну
және өндіріс элементтерінен құралған баланстан тұратын моделдердің
баланстық жүйесін кеңінен қолданылады.
Экономикалық балансы елдегі және аймақтағы экономикалық статистиканың
координация құралы ретінде танылады. Оның көлемімен түсініктеме аппараты
сәйкестелген құралуы өзара байланысты бөлімдерде қолданылатын жіктемелер
мен анықтамалар беріледі.
Жалпы экономика өндірісте қолданылатын тұтыну заттары мен өндіріс
құралдарының өндірісінің арасындағы пропорциялар жатады.
Салааралық пропорциялардың құрамына өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының материалдық өндіріс сферасы мен индустриалдық ауыл
шаруашылық өндірісі мен өнеркәсіппен құрылыс арасындағы өзара байланыс.
Кез келген экономиканың құрылымы ғылыми - техникалық прогресс пен
қоғамның қажеттілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады. Экономика
құрылымы циклді түрде өзгереді.
Аймақтың халқының өмір сүру деңгейін жоспарлауда келесідей
көрсеткіштер қолдану қажет:
- халықтардың кірістері;
- қоғамдық тұтыну қорлары;
- (тұтыну) тамақ өнімдері мен өндірістік емес тауарларды тұтыну;
- халыққа әлеуметтік мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету.
Еркін аймақтық жоспарлауда бұл көрсеткіштер топтары халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің өзара байланысты тұтас жүйесі
түрінде және экономикалық дамуының сандық және сапалық параметрлері мен
жалпы қатынастары түрінде қарастырылуы тиіс.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының конституциясында
аймақтарды топ бойынша бөлу типологиясы қабылданған. Мемлекеттің аймақтық
алғы шарттарын анықтау үшін аймақтардың үш тобы белгілі:
1 топ - Мемлекеттің орташа кірістерінің деңгейінен асып түсетін
кірістері бар аймақтар.
2 топ – Мемлекеттің орташа кірістерінің көлеміне жуық кірістер бар
аймақтар.
3 топ - Жан басына орташа кірістердің өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін аймақтар.
Жүргізіліп жатқан типологияға сәйкес территориялдық дамудың алғы
шарттарының қатарына 1-ші және 2-ші топтағы аймақтар кіреді.
Ал 3-ші топ аймақтары аутсайдерлер деп аталатын әлеуметтік
–экономикалық дамуын деңгейін өте төмендігімен ерекшелігін артта қалған
облыстар мемлекеттік қолдау көрсету үшін үнемі бақылауда болуы тиіс.
Аймақтық саясатты жүргізу деңгейі бойынша топтардың құрамы үнемі
өзгеріп отырады.
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы дағдарыс
Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі өндіріс
процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті. Нарықтық
жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен көрініс тауып
отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен проблемалар ең алдымен
олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы айырмашылықтарға, екіншіден,
саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір дәрежеде күрделеніп барады.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде
өндіріс шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне
ықпал ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор,
ақшалай табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын
мүлік рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын,
ресурстарды өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының
техникалық-экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына,
республиканың басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың
экономикалық құрылым факторы.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып табылады.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының қызметкерлері
Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген осындай зерттеу және
меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін көрсетгі. Өйткені олар
дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын жекешелендіру
нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен, республикада
инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты жауап беретін
меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен Казақстан
Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп, оны үкімет
1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны әзірлеудің алғы
шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты
жұмысқа орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Сонымен, аймақтарда экономикалық реформаларды жүзеге асыру жөніндегі
мемлекеттік және жергілікті күш-жігерді ұштастыру осы қауырт салада ең
жақсы нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін өте маңызды шара болып табылады...
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау жасау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі тенденциялары
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдардың арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай, дүние жүзілік
тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынадай көптеген жағдайлар әсер етеді :
- өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым роль атқаруы;
- аймақтардың өзара байланыстарының едәуір ұлғаюы;
- еңбек ресурстары жылжымалығының күшейе түсуі;
- аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене түсуі;
- территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен халықаралық
маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында
басқару функцияларын қайта бөлу , қайта қарастыру ;
Екіншіден, мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін өзі
басқарудың ең жақсы үйлесімін көздейді.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар ұлттық
деңгейден төмен. Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және соған
сәйкес билік ететін органдар мен басқару. Екіншісі – ең төмендегі (негізгі)
әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару органдары.
Аралық басқару органдары сипаттайтын негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты өзіне қарасты (автономдық) бюджет және
территориялық бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Сонымен, аралық орган дегеніміз - аймақтарда, облыстарды басқаратын
органдар. Олар өз қызметтерін өз территориясында мейлінше тәуелсіздік
қағидалар негізінде жүргізуге тырысады.
Жергілікті билік жүргізетін- ол төменгі әкімшілік органдар. Олар өз
қызметтерін қалалық болмаса селолық аудандарда іске асырады.
Аралық және жергілікті билік органдары қаражаттандырудың негізгі үш
кіріс көзі бар: салықтар - мемлекетке міндетті түрде қайтарылмайтын
төлемдер; салықтық емес табыстар, басқа да барлық табыстар (әртүрлі
жәрдемдер, займдар, т.б.); субсидиялар - пайызсыз берілетін ақшалай
жәрдемнің түрі.
Барлық деңгейде бюджетті қалыптастыру мен пайдалану жүйесін енгізуде
жергілікті органдарының өкілеттілігін арттыру қажет. Республикалық және
жергілікті әрекеттестік тиімділігін қамтамассыз ету келесідей негізгі
бағыттарда жүргізілуі керек:
- аймақтарға орталықтандырылған тікелей көмекті қамтамассыз ету, соның
мүдделі пайдалануын бақылау тетіктерін әзірлеу ;
- жергілікті бюджеттерге орталықтандырылған қолдаудың нысандарын
жаңарту, аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып білімге, денсаулық
сақтауға, тұрғындарды әлеуметік қорғауға мұдделі субвенциаларды
бөлуді тәжірибеге енгізу;
- экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшырағын шағын және орта қалалар, алыстағы селолық ауылдардың
дамуын жеделдету үшін салық, кеден және т.б. режимдерден
жеңілдіктер енгізу қажет.
Ынта қойып зерттейтін мәселелердің бірі - аймақтық басқарудың әдістерін
жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқару мен тығыз байланысты. Жетілдірудің
негізгі жолдарының бірі - экономикалық әдістерге көшу өйткені жергілікті
үкімет органдарына көптеген өкілеттік беріп жатыр. Нақты айтқанда қаржының
бірталай үлесін, материалдық қорларды өндірістік әлеуметтік
инфрақұрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік – экономикалық
әрекетестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктерді
кеңейтуін қамтамассыз ету:
а) аймақтық – салалық өзара байланыстар (әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымдардың дамуы қоршаған ортаны қорғау т.б);
ә) салааралық байланыстар (салааралық өндірістің дамуы, ресурстарды
қайта пайдалану, өндірістік кооперация) аймақтың щеңберінде;
б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті дамыту (жоспарларды
үйлестіру, олардың орындалуын бақылау, халықтың тұтыну тауарларын өндіру).
Қазақтсанның әлеуметтік – экономикалық дамуы, келешектегі өрлеуі
көбінесе оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады.
Қазақстанның әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі аумақты, өз
ерекшелегі мол әкімдік-шаруашылық кешен (1 кесте).
Қазақстан аймақтарының, экономикалық шамаларының топталу дәрежесі.
(Балдық өлшеммен)
1 кесте
І топ: 3,2 -5,73 ІІ топ: 6,25 – 6,98 ІІІ топ: 8,02 – 8,75
Павлодар Солтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан
Атырау Маңғыстау Алматы
Қарағанды Алматы қаласы Жамбыл
Ақмола Батыс Қазақстан Оңтүстік Қазақстан
Қостанай Ақтөбе Қызылорда
Көзі: ҚР аймақтық саясаты: экономикалық механизмдерді жүзеге асыру.
жауапты редакторы М.Б.Кенжегузин – Алматы 1998, 10 – бет.
Оның көлемінде ірі-ірі экономикалық мәселелерді шешу әбден мүмкін
облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген
мәселелерді бақылау және оны тез шешуге мүмкіндігі мол. Экономикалық,
әлеуметтік саясаттық процестердің қандай жағдайда өтіп жатқаны туралы
мәліметтер аумақтың шеңберінде тез пайдаланып керекті басқару шешім
қабылданады. Бұл экономикалық бостандықтың негізі.
Мемлекеттік реттеу әртүрлі аудандарда арнайы тәсілдерді жасау арқылы
олардың толықтай потенциалды мүмкіндіктерін ашу мақсатында құралады. Осы
тұрғыдан Қазақстанның барлық аймақтары төрт топқа бөлінеді.
Бірінші топ- стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың керемет
қорларымен және де ғылыми өндірістік потенциалдың қарқынды дамуының
жоғары импульсі бар облыстар.
Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдырыстан шығару және
тұрақтандырудың рөлі беріледі. Олар еліміздің потенциалын анықтайды.
Екінші топ- жоғарғы ғылыми-өндірістік потенциалды ауыр индустриалды
салалардағы ашық көрсетілген мамандандыру жоғары технологиялық ғылыми
көлемді өндіріс құру үшін жағымды экономикалық шарттары мен жағдайлары
бар облыстар.
Бұл негізінде қаржы ресурстары мен өзін өзі қамтамассыз еткен облыстар,
бірақ жоғары дәрежелі негізгі қорлардың тозуы, дағдарысты экономикалық
және экологиялық жағдайлардың болуын назарға алу қажет.
Үшінші топ- АӨК (Агро өндірістік кешен) салаларында маманданған
облыстар олар республикада азық түлік қорларының алдыңғылары болып
табылады.
Төртінші топ – Экстремалдағы табиғи климаттық, әлеуметтік- экономикалық
және техника-технологиялық жағдайлармен экономикалық ептілік
мүмкіндіктерінің қатаң шектелуімен, халық шаруашылығының салалық
құрылымының өте тиімсіздігі және де экономикадағы дағдарыстағы аудандар
мен көрсетілетін дипрессиялық облыстар.
Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы шеңберінде аймақты дамытудың әртүрлі
тетіктері пайдаланады солардың бірі болып бағалау жүйесі қолданылады. Осы
жүйе арқылы аймақтағы жағдайлар туралы үнемі нақтылы ақпараттар алып
отыруға болады. Бұндай жүйе үкіметке мәселелерді шешуге ықпал етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты реформалардың салмақ
орталығын аймақтар деңгейіне дәйіктілік пен ауыстыру және жергілікті
басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылдарының аймақтық өзін-өзі
басқарудың қағидаларын дамыта отырып жүзеге асыру керек.
Жергілікті атқарушы органдарға кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы
күрес, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, жұмыс істемейтін өндірістерді
қайта құрылымдау және бөліктеу дәрменсіз кәсіпорындарды оның ішінде
агроөнеркәсәп кешенінде санкциялау, банкроттық және тарату рәсімдерін
жүзеге асыру мәселелерінде міндеттер мен жауапкершілікті шешу жүктіледі.
Үкімет жұмыс күншін, капиталды және ақпаратты еркін ынталандыра
отырып, қаржы, білікті еңбек, инвестициялар және жаңа жұмыс орындары
рыноктарында аймақ аралық бәсекелестікті күшейтуі көзделуі керек.
Жергілікті атқарушы органдарға дәйекті түрде әрбір кәсіпорынның
әлеуетті салық төлеуші және жұмыс орынның көзі ретіндегі тиімді жұмысы
үшін жауапкершіік жүктеледі. Осы жағдайларда аймақтық мамандану күшейетін
және аймақтардаң инвестицияларды тартуға, жаңартуға және жеке негіздегі
жаңа құрылысқа жауапкершілігі артатын болады. Үкіметтегі бағдарламада
инвестициялық жобалар мен ниеттерге сәйкес алдағы кезеңде аймақтағы
өндірістік күштердің дамуы жеке жеке көзделген.
Бұл тұрғыдан республикамыздағы барлық аймақтарын сипаттаудың қажеті
жоқ. Мысалға кейбір аймақтарды алсақ та жеткілікті. Атырау облысы
бойынша мұнай-газ өндірудің және мұнай өңдеудің көлемін арттыру. Мұнай
машиналарын жасауды химия және мұнай өндірісін, сондай-ақ тамақ бірінші
кезекте - балық өнеркәсібін дамыту көзделген.
Алматы облысында Оңтүстік Қазақстан ГРЭС-нің құрылысын салынып және АЭС
құрылыстарының әлеуметтік және техникалық – экономикалық негіздемесін
орындау. Түсті металлургия мен металл өңдеуді құрылыс материалдары
өнеркәсібін сондай-ақ бұхаралық туризм индустриясын дамыту жүзеге
асырылады. Егіншіліккке бірінші кезекте су миллиорациялық жұмыстарына
байланысты интенсивті технологияларына байланысты игеру. Көкөністер мен
жемістер өсіру, қайта өңдеу және сақтау жөнінде мамандануды күшейту
белгіленген. Сондай-ақ басқа да өндіріс орындарының дамуы қарастырылған.
2.2.ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму жағдайы.
2003 жылғы облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындысы
экономиканың нақты секторының, агроөнеркәсіп кешенінің, шағын
кәсіпкерліктің және әлеуметтік саланың түбегейлі дамуының арқасында тұрақты
экономикалық өсу тенденциясының сақталғандығын көрсетеді. Сонымен, 2003
жылы жалпы өңірлік өнім көлемі 2002 жылмен салыстырғанда 10,5 пайызға артты
және 235 млрд. теңгені құрады.
2003 жылы өнеркәсіп өнімдері 120,4 млрд.теңгені, оның физикалық өнім
көлемі 2002 жылғы деңгеймен салыстырғанда 109,8 %–ды құрады. Өнеркәсіп
көлемінің артуына облыстағы инвестициялық саясат әсерін тигізді. (2 кесте).
Тек, 2003 жылы өнеркәсіпті дамытуға - 11,3 млрд.теңге негізгі қорға
бағытталған инвестиция жұмсалды
2003 жылы тоқтап тұрған кәсіпорындарды іске қосу, жаңа кәсіпорындарды
ашу, жаңа өнім түрлерін шығару нәтижесінде облыстағы 41 кәсіпорында қосымша
үш мыңнан аса жаңа жұмыс орны ашылды. 2003 жылы өнеркәсіп өнімі үй
шаруашылығын қоса есептегенде 120,4 млрд. теңгеге өндірілді және физикалық
көлем индексі 2002 жылмен салыстырғанда 109,8% құрады.
Қаржылық емес корпорация секторы бойынша 2003 жылда өнеркәсіп
өндірісінің физикалық көлемі өткен жылмен салыстырғанда 10,7% артты, оның
ішінде өңдеу өнеркәсібінде – 10,7%, тау-кен өнеркәсібінде – 11,5%, электр
қуатын өндіру мен газ бен суды таратуда саласы 5,2% (3 кесте).
Оңтүстік Қазақстан облысы өнеркәсіп өндірісінің өнім құрылымы
(қорытындыға пайызбен)
Салалар 2002 ж 2003 ж
Өнеркәсіп бойынша барлығы 100 100
Тау-кен өнеркәсібі 4,3 3,9
Өңдеу өнеркәсібі 86,4 88,0
Электр қуатын өндіру, газ бен суды тарату 9,3 8,1
Өнеркәсіп өндірісінің негізгі өсімі, өңдеу саласының артуы арқылы
қамтамасыз етілді (2002 жылғы қаңтар-желтоқсанына 10,7%), жалпы көлемінің
88%-ы өңдеу өнеркәсібінің үлесінде. Онда 85,8 млрд.теңгенің өнімі
өндірілді.
Өңдеу өнеркәсібі көлемінің маңызды өсуіне мұнай өнімінің (физикалық
көлемнің индексі 115,4% құрады) артуы көмегін тигізді, оның саладағы көлем
үлесі 43,4% құрайды.
2003 жылы кәсіпорын салаларымен бензин – 872,6 мың тонна немесе бұл
2002 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Менджмент және маркетинг кафедрасы
Муниципалды менеджмент пәнінен
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйені
басқару ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы..12
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .15
2.2.ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы ... ... ...18
ІІІ-тарау. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық даму жағдайын
жоспарлаудың перспективасы
3.1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік - экономикалық дамуының негізгі
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2. ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Кіріспе
Кіріспеге тоқтала кететін болсақ нарық жағдайындағы аймақтық әлеуметтік-
экономикалық жүйені басқару қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында
радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық
экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш
күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде
ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін
арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта
құру;
әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді
жоспарларында кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет.
Территорияның экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп
жақты және қиын жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын
анықтайды.
-
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері.
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері.
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде
ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін
арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтандырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта
құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың әдістері аймақтың өндірісітік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық, құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас
мамандануын қадағалау;
- аймақтық басқару ме жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы-несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі
іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне
практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамассыз
етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй проблемасын
шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы еңбек етуіне
әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының тепе
– теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы
өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы
қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты шығындардың толық
көрсетілуі қажет. Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек етуді
төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен
бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды.
Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады. Экономикалық
жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей жағдайларда
жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін-өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықтауы қажет.
Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты потенциалын және әлеуметтік–экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау
қажет;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтық деңгейіндегі жоспар алдындағы зерттеулер жүйесінің маңызды
элементіне демографиялық жағдайды болжау. Ресурстық потенциалдың өзгеруі,
шаруашылықты территориялдық ұйымдастыру, көлік коммуникациялық қызмет
көрсету, энергетикалық шаруашылықтар жатады. Комплексті жоспар алдындағы
дайындықтың маңызы ерекше, олар жеке болжауларды пайдалануға негізделеді.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында мына
төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады:
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі көрсеткіштері мен
әдістері.
Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында
кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның
экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын
жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және шекараларын
анықтайды.
Табиғат ресурстары, әдетте, натуралды бірліктермен есептеледі.
Аймақтың маңызды экономикалық ресурсы негізгі қорлар болып табылады,
(өндірістік және өндірістік емес) негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалануды көтеру аймақтағы өнім өндіруді қосымша капитал салмастан-ақ
жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қолданысқа өндірістік емес негізгі қорларды
енгізу халықтың тұрмыс деңгейін жоғарлатуға мүмкіндік береді. Негізгі
өндірістік және өндірістік емес қорларды сипаттайтын көрсеткіштер
капиталдық салымдардың салалық жоспарының бағалануына мүмкіндік береді.
Бұл үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- негізгі қорлардың құрылымының көрсеткіштері, негізгі қорлар құрылымы
өндіріс сипатына байланысты болады. Сондықтан да спецификаның
салалық факторлардың есепке ала отырып, әр салаға жекелеп бағыттылуы
тиіс.
- Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері, яғни негізгі қорлардың
жалпы және жекеше түрлерінің абсолютті өсімінің көрсеткіші;
- қор, энерго- механикалық қаруланудың көрсеткіші.
Аймақтық өндіріс процестің көрсеткіштері өздерінің экономикалық
табиғаты бойынша экономикалық жүйесінің бірлігі ретінде экономика дамуының
бағыттарымен жалпы құбылыстардың синтетикалық өлшеуіші болып табылады.
Олар көптеген тапсырмалардың шешілуіне еркін территориялық жоспарлауды
қолданылады. Бірінші кезекте аймақтық материалдық өндіріс салаларында
өндірілген материалдық қызметтер мен өнімдердің жиынтық көлемін анықтауға
мүмкіндік береді. Бұл тапсырманы аймақтық экономикалық өсуін сипаттайтын
өзара байланысты көрсеткіштер көмегімен шешуге болады. Атап айтсақ:
ЖҰӨ-нің адам басына шаққандағы өсімі және шынайы ЖҰӨ-нің атаулы
уақыттағы өсуі. Осыған байланысты экономикалық өсудің көрсететін
статистикалық көрсеткіш ЖҰӨ өсімінің жылдық пайыз түріндегі өлшемі болып
табылады .
Қоғамның жағдайының экономикалық негізгі көрсеткіші ЖҰӨ болып
табылады, яғни жыл бойына аймақтың экономикасында өндірілген соңғы
өнімдер мен қызметтердің нарықтық бағасы. Сонымен қатар, азаматтардың
аймақтағы және шет елдерде жасаған соңғы тауарлық қызметтердің жылдық
көлемі есепке алынады. Жалпы ұлттық өнім ұйымдардың және халықтық
материалдық және материалдық емес өндірістегі кірістердінің суммасы.
ЖІӨ резидент деп аталатын барлық тауар және қызмет өндірушілердің
қосымша бағалардың суммасын білдіреді. Резиденттер – белгілі бір аймақта
тұратын азаматтар, бұларға аймақта бір жылдан аз уақыт тұратын шет ел
азаматтары жатпайды.
Егер де ЖІӨ-ге шет елден келген өндіріс факторлары және берілген
аймақта шет ел инвесторларынан алынған факторлық кірістердің айырмасын
қоссақ, ЖӨҰ көлемін анықтауға болады.
ЖІӨ + (ФК І- ФК ІІ) = ЖҰӨ
ЖҰӨ мен ЖІӨ (арасындағы) өзара айырмасы ЖІӨ-нің жалпы сомасынан Ғ 1%
ды құрайды ЖҰӨ өзінің номиналды сипатта болатын ағымдағы нақты көлемін
табу үшін инфляцияның әсерінің болған бағаларды тазалау, ЖҰӨ-нің нақты
көлемін беретін бағалар индексін қолдануы тиіс. Номиналды ЖҰӨ мен нақты
ЖҰӨ-нің ар қатынасы бағалар деңгейінің есебінен ЖҰӨ-нің жоғарылаумен
сипатталады және ол ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады. ЖҰӨ-ді көлемін
анықтауда екі әдіс қолданылады:
1. Шығыстар бойынша ЖҰӨ белгілі бір уақыт аралығындағы
қолданысындағы құзырымындағы қызметтердің жиынтығы ретінде
сипатталады.
2. Кірістер бойынша ЖҰӨ жеке тұлғалар мен көпшілік органдардың
кірістерінің суммасын білдіреді (еңбек ақы, пайыз, пайда және
рента). ЖҰӨ-нің құрамына сонымен қатар көпшілік органдағы жанама
салықтар, амортизация, жеке меншіктен пайда (кірістер) кіреді,
яғни кірістері бойынша жалпы ұлттық өнім жалдамалы жұмысшыларды
еңбек ақысынан, ренталық төлемдерден, пайыздардан, дивиденттерден,
жекеменшік иелерінің кірістернің корпарациялық пайдасына салынатын
салықтардан кәсіпкерлікке салынатын жанама салықтар,
амортизациялық төлемдер.
Макроэкономикалық көрсеткіштердің қатарына ЖҰӨ мен ЖІӨ-нен басқа да
ТҰК (Таза ұлттық кіріс ) кіреді. Ол ЖҰӨ- мен амартизация айырмасымен
сипатталады.
ТҰК =ЖҰӨ- амартизация;
ҰТ (Ұлттық табыс) –ТҰК пен жанама салық арасындағы айырма ;
ҰТ= ТҰК- кәсіпкерлікке салынатын салық .
ЖТ (Жеке табыс ) = ҰТ-(табыс салынатын табыстар + әлеуметтік
қамсыздандыру +корпарацияларды бөлінбеген )+ трансферттік төлемдер.
ТҰК - ЖҰӨ-ге қарағанда нақтырақ көрсеткіш, өйткені ол амартизацияны
есепке алады.ТҰК көмегімен экономика болашақтағы өндіріс мүмкіндіктерін
қысқартпай отырып , қолдана алатын өндіріс көлемін анықтауға болады.
ҰТ - еңбек ақының жалпы көлемін, пайыздарды, пайда мен рентаның
көрсеткіштерін анықтау үшін қажет, бұл үшін ТҰК- тен кәсіпкерлікке
салынатын жанама салықтарды алып тастау қажет. Мұндай есептеуді мәні
мынада : Мемлекет көптеген органдардан мұндай жанама салықтарды ала отырып
өндіріске ештеңе салмайды.
ЖТ- алынған табыс, ҰТ- қарағанда ол жұмыс істеп табылған табыс және де
ол трансферттік төлемдерден құралады.
ЖҰӨ көрсеткіші аймақтық өндірістің жылдық көлемін ақшалай өлшеуге
мүмкіндік береді. Бірақ та ЖҰӨ аймақтың экономикалық жағдайын толық
көрсетпейді. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі, барлық елдерде дерлік
қоғамның экономикалық жағдайын жоғарлататын аурулар мен балаларға қарау,
көмек беру жұмыстары жүргізілмейді. Сонымен қатар ЖҰӨ-нің құрамына
көлеңкелі экономикалық заңсыз көңіл көтеру орындары, рэкет есірткелер
өндірісі мен сауда сатығы сияқты секторларының нәтижесі кіргізілмейді.
Сондай-ақ ЖҰӨ құрамына қоғам жағдайын жоғарлататын, бірақ нарықтық сипатта
болмайтын үй жұмыстары кірмейді (пәтерді жөндеу, аппаратураларды,
машиналарды және аяқ киімдерді жөндеу т.б).
Экономикалық өсімді болжамдаудың теориясы мен тәжірибесінде экономика-
математикалық модельдеу кеңінен қолданылады. Бұл модельдерде өндіріс көлемі
қолданылатын өндіріс факторларының көмегімен және олардың әрқайсысының
шекті өнімділігінен байланысты функциясы ретінде сипатталады. Факторлардың
шекті өнімділігі ретінде берілген өндіріс факторларының әр бірлігінен
өсімінен аланатын өндіріс көлемінің өсімінің көлемі түсіндіріледі. Шекті
өнімділік өндіріс көлемінің өсуінің берілген өндіріс факторларының
қатынасымен есептеледі.
ЖҰӨ (ЖІӨ) –ді белгілі бір формасын сипаттау үшін ұлттық есеп жүйеісі
(ҰЕЖ) қолданылады. ҰЕЖ-сінің екі деңгейі бар. ҰТ пен ЖҰӨ-нің қозғалысын
сипаттайтын жиынтық есептері және өндіріс циклінің негізгі кезеңдерін
сипаттайтын бөлшектелеген есептер(шоттар). ҰЕЖ-нің маңызды сипаты - екі
жақты жазу принціпі. Бұл дегеніміз әр операцияның сатып алушылар мен
төлеушілері болады, сондақтан да бір жағына ресурстар ретінде және екінші
жағынан олардың қолданысы ретінде жазылады. Барлық операциялар материалды
қаржылық баланста көрсетіледі.
Қазіргі кездегі жоспарлау мен болжамдаудағы қолданылатын модельдері
заттық және ойға негізделеген модельдер деп екіге бөлуге болады. Заттық
модельдер өз кезегінде физикалық және заттық математикалық болып бөлінеді.
Физикалық модельдер - материалды объектілерді сипатталады. Ойға
негізделген модельдердің негізгі көріністері мен белгілері болып табылады.
Белгілер модельдерінің қазіргі кездегі қолданылатын логика- математикалық
модельдер - олар зерттеліп жатқан объектілердің негізін қалайтын
математикалық және логикалық тұжырымдамалар жүйесімен сипатталады.
Стратегиялық жоспарлау мен болжамдауларда қолданылатын логика-
математикалық модельдерді келесідей белгілер бойынша жіктеуге болады.
Жоспарлау мен болжамдаудың қазіргі кездегі тәжиребесінде жинау, тұтыну
және өндіріс элементтерінен құралған баланстан тұратын моделдердің
баланстық жүйесін кеңінен қолданылады.
Экономикалық балансы елдегі және аймақтағы экономикалық статистиканың
координация құралы ретінде танылады. Оның көлемімен түсініктеме аппараты
сәйкестелген құралуы өзара байланысты бөлімдерде қолданылатын жіктемелер
мен анықтамалар беріледі.
Жалпы экономика өндірісте қолданылатын тұтыну заттары мен өндіріс
құралдарының өндірісінің арасындағы пропорциялар жатады.
Салааралық пропорциялардың құрамына өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының материалдық өндіріс сферасы мен индустриалдық ауыл
шаруашылық өндірісі мен өнеркәсіппен құрылыс арасындағы өзара байланыс.
Кез келген экономиканың құрылымы ғылыми - техникалық прогресс пен
қоғамның қажеттілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады. Экономика
құрылымы циклді түрде өзгереді.
Аймақтың халқының өмір сүру деңгейін жоспарлауда келесідей
көрсеткіштер қолдану қажет:
- халықтардың кірістері;
- қоғамдық тұтыну қорлары;
- (тұтыну) тамақ өнімдері мен өндірістік емес тауарларды тұтыну;
- халыққа әлеуметтік мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету.
Еркін аймақтық жоспарлауда бұл көрсеткіштер топтары халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің өзара байланысты тұтас жүйесі
түрінде және экономикалық дамуының сандық және сапалық параметрлері мен
жалпы қатынастары түрінде қарастырылуы тиіс.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының конституциясында
аймақтарды топ бойынша бөлу типологиясы қабылданған. Мемлекеттің аймақтық
алғы шарттарын анықтау үшін аймақтардың үш тобы белгілі:
1 топ - Мемлекеттің орташа кірістерінің деңгейінен асып түсетін
кірістері бар аймақтар.
2 топ – Мемлекеттің орташа кірістерінің көлеміне жуық кірістер бар
аймақтар.
3 топ - Жан басына орташа кірістердің өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін аймақтар.
Жүргізіліп жатқан типологияға сәйкес территориялдық дамудың алғы
шарттарының қатарына 1-ші және 2-ші топтағы аймақтар кіреді.
Ал 3-ші топ аймақтары аутсайдерлер деп аталатын әлеуметтік
–экономикалық дамуын деңгейін өте төмендігімен ерекшелігін артта қалған
облыстар мемлекеттік қолдау көрсету үшін үнемі бақылауда болуы тиіс.
Аймақтық саясатты жүргізу деңгейі бойынша топтардың құрамы үнемі
өзгеріп отырады.
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы дағдарыс
Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі өндіріс
процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті. Нарықтық
жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен көрініс тауып
отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен проблемалар ең алдымен
олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы айырмашылықтарға, екіншіден,
саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір дәрежеде күрделеніп барады.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде
өндіріс шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне
ықпал ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор,
ақшалай табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын
мүлік рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын,
ресурстарды өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының
техникалық-экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына,
республиканың басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың
экономикалық құрылым факторы.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып табылады.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының қызметкерлері
Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген осындай зерттеу және
меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін көрсетгі. Өйткені олар
дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын жекешелендіру
нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен, республикада
инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты жауап беретін
меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен Казақстан
Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп, оны үкімет
1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны әзірлеудің алғы
шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты
жұмысқа орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Сонымен, аймақтарда экономикалық реформаларды жүзеге асыру жөніндегі
мемлекеттік және жергілікті күш-жігерді ұштастыру осы қауырт салада ең
жақсы нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін өте маңызды шара болып табылады...
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау жасау
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі тенденциялары
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдардың арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай, дүние жүзілік
тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынадай көптеген жағдайлар әсер етеді :
- өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым роль атқаруы;
- аймақтардың өзара байланыстарының едәуір ұлғаюы;
- еңбек ресурстары жылжымалығының күшейе түсуі;
- аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене түсуі;
- территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен халықаралық
маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында
басқару функцияларын қайта бөлу , қайта қарастыру ;
Екіншіден, мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін өзі
басқарудың ең жақсы үйлесімін көздейді.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар ұлттық
деңгейден төмен. Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және соған
сәйкес билік ететін органдар мен басқару. Екіншісі – ең төмендегі (негізгі)
әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару органдары.
Аралық басқару органдары сипаттайтын негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты өзіне қарасты (автономдық) бюджет және
территориялық бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Сонымен, аралық орган дегеніміз - аймақтарда, облыстарды басқаратын
органдар. Олар өз қызметтерін өз территориясында мейлінше тәуелсіздік
қағидалар негізінде жүргізуге тырысады.
Жергілікті билік жүргізетін- ол төменгі әкімшілік органдар. Олар өз
қызметтерін қалалық болмаса селолық аудандарда іске асырады.
Аралық және жергілікті билік органдары қаражаттандырудың негізгі үш
кіріс көзі бар: салықтар - мемлекетке міндетті түрде қайтарылмайтын
төлемдер; салықтық емес табыстар, басқа да барлық табыстар (әртүрлі
жәрдемдер, займдар, т.б.); субсидиялар - пайызсыз берілетін ақшалай
жәрдемнің түрі.
Барлық деңгейде бюджетті қалыптастыру мен пайдалану жүйесін енгізуде
жергілікті органдарының өкілеттілігін арттыру қажет. Республикалық және
жергілікті әрекеттестік тиімділігін қамтамассыз ету келесідей негізгі
бағыттарда жүргізілуі керек:
- аймақтарға орталықтандырылған тікелей көмекті қамтамассыз ету, соның
мүдделі пайдалануын бақылау тетіктерін әзірлеу ;
- жергілікті бюджеттерге орталықтандырылған қолдаудың нысандарын
жаңарту, аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып білімге, денсаулық
сақтауға, тұрғындарды әлеуметік қорғауға мұдделі субвенциаларды
бөлуді тәжірибеге енгізу;
- экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшырағын шағын және орта қалалар, алыстағы селолық ауылдардың
дамуын жеделдету үшін салық, кеден және т.б. режимдерден
жеңілдіктер енгізу қажет.
Ынта қойып зерттейтін мәселелердің бірі - аймақтық басқарудың әдістерін
жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқару мен тығыз байланысты. Жетілдірудің
негізгі жолдарының бірі - экономикалық әдістерге көшу өйткені жергілікті
үкімет органдарына көптеген өкілеттік беріп жатыр. Нақты айтқанда қаржының
бірталай үлесін, материалдық қорларды өндірістік әлеуметтік
инфрақұрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік – экономикалық
әрекетестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктерді
кеңейтуін қамтамассыз ету:
а) аймақтық – салалық өзара байланыстар (әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымдардың дамуы қоршаған ортаны қорғау т.б);
ә) салааралық байланыстар (салааралық өндірістің дамуы, ресурстарды
қайта пайдалану, өндірістік кооперация) аймақтың щеңберінде;
б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті дамыту (жоспарларды
үйлестіру, олардың орындалуын бақылау, халықтың тұтыну тауарларын өндіру).
Қазақтсанның әлеуметтік – экономикалық дамуы, келешектегі өрлеуі
көбінесе оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады.
Қазақстанның әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі аумақты, өз
ерекшелегі мол әкімдік-шаруашылық кешен (1 кесте).
Қазақстан аймақтарының, экономикалық шамаларының топталу дәрежесі.
(Балдық өлшеммен)
1 кесте
І топ: 3,2 -5,73 ІІ топ: 6,25 – 6,98 ІІІ топ: 8,02 – 8,75
Павлодар Солтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан
Атырау Маңғыстау Алматы
Қарағанды Алматы қаласы Жамбыл
Ақмола Батыс Қазақстан Оңтүстік Қазақстан
Қостанай Ақтөбе Қызылорда
Көзі: ҚР аймақтық саясаты: экономикалық механизмдерді жүзеге асыру.
жауапты редакторы М.Б.Кенжегузин – Алматы 1998, 10 – бет.
Оның көлемінде ірі-ірі экономикалық мәселелерді шешу әбден мүмкін
облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген
мәселелерді бақылау және оны тез шешуге мүмкіндігі мол. Экономикалық,
әлеуметтік саясаттық процестердің қандай жағдайда өтіп жатқаны туралы
мәліметтер аумақтың шеңберінде тез пайдаланып керекті басқару шешім
қабылданады. Бұл экономикалық бостандықтың негізі.
Мемлекеттік реттеу әртүрлі аудандарда арнайы тәсілдерді жасау арқылы
олардың толықтай потенциалды мүмкіндіктерін ашу мақсатында құралады. Осы
тұрғыдан Қазақстанның барлық аймақтары төрт топқа бөлінеді.
Бірінші топ- стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың керемет
қорларымен және де ғылыми өндірістік потенциалдың қарқынды дамуының
жоғары импульсі бар облыстар.
Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдырыстан шығару және
тұрақтандырудың рөлі беріледі. Олар еліміздің потенциалын анықтайды.
Екінші топ- жоғарғы ғылыми-өндірістік потенциалды ауыр индустриалды
салалардағы ашық көрсетілген мамандандыру жоғары технологиялық ғылыми
көлемді өндіріс құру үшін жағымды экономикалық шарттары мен жағдайлары
бар облыстар.
Бұл негізінде қаржы ресурстары мен өзін өзі қамтамассыз еткен облыстар,
бірақ жоғары дәрежелі негізгі қорлардың тозуы, дағдарысты экономикалық
және экологиялық жағдайлардың болуын назарға алу қажет.
Үшінші топ- АӨК (Агро өндірістік кешен) салаларында маманданған
облыстар олар республикада азық түлік қорларының алдыңғылары болып
табылады.
Төртінші топ – Экстремалдағы табиғи климаттық, әлеуметтік- экономикалық
және техника-технологиялық жағдайлармен экономикалық ептілік
мүмкіндіктерінің қатаң шектелуімен, халық шаруашылығының салалық
құрылымының өте тиімсіздігі және де экономикадағы дағдарыстағы аудандар
мен көрсетілетін дипрессиялық облыстар.
Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы шеңберінде аймақты дамытудың әртүрлі
тетіктері пайдаланады солардың бірі болып бағалау жүйесі қолданылады. Осы
жүйе арқылы аймақтағы жағдайлар туралы үнемі нақтылы ақпараттар алып
отыруға болады. Бұндай жүйе үкіметке мәселелерді шешуге ықпал етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты реформалардың салмақ
орталығын аймақтар деңгейіне дәйіктілік пен ауыстыру және жергілікті
басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылдарының аймақтық өзін-өзі
басқарудың қағидаларын дамыта отырып жүзеге асыру керек.
Жергілікті атқарушы органдарға кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы
күрес, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, жұмыс істемейтін өндірістерді
қайта құрылымдау және бөліктеу дәрменсіз кәсіпорындарды оның ішінде
агроөнеркәсәп кешенінде санкциялау, банкроттық және тарату рәсімдерін
жүзеге асыру мәселелерінде міндеттер мен жауапкершілікті шешу жүктіледі.
Үкімет жұмыс күншін, капиталды және ақпаратты еркін ынталандыра
отырып, қаржы, білікті еңбек, инвестициялар және жаңа жұмыс орындары
рыноктарында аймақ аралық бәсекелестікті күшейтуі көзделуі керек.
Жергілікті атқарушы органдарға дәйекті түрде әрбір кәсіпорынның
әлеуетті салық төлеуші және жұмыс орынның көзі ретіндегі тиімді жұмысы
үшін жауапкершіік жүктеледі. Осы жағдайларда аймақтық мамандану күшейетін
және аймақтардаң инвестицияларды тартуға, жаңартуға және жеке негіздегі
жаңа құрылысқа жауапкершілігі артатын болады. Үкіметтегі бағдарламада
инвестициялық жобалар мен ниеттерге сәйкес алдағы кезеңде аймақтағы
өндірістік күштердің дамуы жеке жеке көзделген.
Бұл тұрғыдан республикамыздағы барлық аймақтарын сипаттаудың қажеті
жоқ. Мысалға кейбір аймақтарды алсақ та жеткілікті. Атырау облысы
бойынша мұнай-газ өндірудің және мұнай өңдеудің көлемін арттыру. Мұнай
машиналарын жасауды химия және мұнай өндірісін, сондай-ақ тамақ бірінші
кезекте - балық өнеркәсібін дамыту көзделген.
Алматы облысында Оңтүстік Қазақстан ГРЭС-нің құрылысын салынып және АЭС
құрылыстарының әлеуметтік және техникалық – экономикалық негіздемесін
орындау. Түсті металлургия мен металл өңдеуді құрылыс материалдары
өнеркәсібін сондай-ақ бұхаралық туризм индустриясын дамыту жүзеге
асырылады. Егіншіліккке бірінші кезекте су миллиорациялық жұмыстарына
байланысты интенсивті технологияларына байланысты игеру. Көкөністер мен
жемістер өсіру, қайта өңдеу және сақтау жөнінде мамандануды күшейту
белгіленген. Сондай-ақ басқа да өндіріс орындарының дамуы қарастырылған.
2.2.ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму жағдайы.
2003 жылғы облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындысы
экономиканың нақты секторының, агроөнеркәсіп кешенінің, шағын
кәсіпкерліктің және әлеуметтік саланың түбегейлі дамуының арқасында тұрақты
экономикалық өсу тенденциясының сақталғандығын көрсетеді. Сонымен, 2003
жылы жалпы өңірлік өнім көлемі 2002 жылмен салыстырғанда 10,5 пайызға артты
және 235 млрд. теңгені құрады.
2003 жылы өнеркәсіп өнімдері 120,4 млрд.теңгені, оның физикалық өнім
көлемі 2002 жылғы деңгеймен салыстырғанда 109,8 %–ды құрады. Өнеркәсіп
көлемінің артуына облыстағы инвестициялық саясат әсерін тигізді. (2 кесте).
Тек, 2003 жылы өнеркәсіпті дамытуға - 11,3 млрд.теңге негізгі қорға
бағытталған инвестиция жұмсалды
2003 жылы тоқтап тұрған кәсіпорындарды іске қосу, жаңа кәсіпорындарды
ашу, жаңа өнім түрлерін шығару нәтижесінде облыстағы 41 кәсіпорында қосымша
үш мыңнан аса жаңа жұмыс орны ашылды. 2003 жылы өнеркәсіп өнімі үй
шаруашылығын қоса есептегенде 120,4 млрд. теңгеге өндірілді және физикалық
көлем индексі 2002 жылмен салыстырғанда 109,8% құрады.
Қаржылық емес корпорация секторы бойынша 2003 жылда өнеркәсіп
өндірісінің физикалық көлемі өткен жылмен салыстырғанда 10,7% артты, оның
ішінде өңдеу өнеркәсібінде – 10,7%, тау-кен өнеркәсібінде – 11,5%, электр
қуатын өндіру мен газ бен суды таратуда саласы 5,2% (3 кесте).
Оңтүстік Қазақстан облысы өнеркәсіп өндірісінің өнім құрылымы
(қорытындыға пайызбен)
Салалар 2002 ж 2003 ж
Өнеркәсіп бойынша барлығы 100 100
Тау-кен өнеркәсібі 4,3 3,9
Өңдеу өнеркәсібі 86,4 88,0
Электр қуатын өндіру, газ бен суды тарату 9,3 8,1
Өнеркәсіп өндірісінің негізгі өсімі, өңдеу саласының артуы арқылы
қамтамасыз етілді (2002 жылғы қаңтар-желтоқсанына 10,7%), жалпы көлемінің
88%-ы өңдеу өнеркәсібінің үлесінде. Онда 85,8 млрд.теңгенің өнімі
өндірілді.
Өңдеу өнеркәсібі көлемінің маңызды өсуіне мұнай өнімінің (физикалық
көлемнің индексі 115,4% құрады) артуы көмегін тигізді, оның саладағы көлем
үлесі 43,4% құрайды.
2003 жылы кәсіпорын салаларымен бензин – 872,6 мың тонна немесе бұл
2002 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz