Саяси дау жанжалдардың мәні мен негізгі себептері
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім:
І) Саяси дау.жанжал және дағдарыс
ІІ) Этносаяси дау.жанжалдарды шешу жолдары
ІІІ) Саяси жанжалдар
ІV) Саяси жанжалдар мен дағдарыстарды реттеудің әдістері мен түрлері
V) Этносаяси жанжалдар
VІ) Жанжал түсінігі мен түрлері. Жанжалдың пайда болу себептері.
VІІ) Жанжал түсінігі. Жанжалдық жағдайларды шешудің құрылымдық әдістері мен тұлғааралық стилдері.
Корытынды.
Колданылган әдебиеттер.
Кіріспе
Негізгі бөлім:
І) Саяси дау.жанжал және дағдарыс
ІІ) Этносаяси дау.жанжалдарды шешу жолдары
ІІІ) Саяси жанжалдар
ІV) Саяси жанжалдар мен дағдарыстарды реттеудің әдістері мен түрлері
V) Этносаяси жанжалдар
VІ) Жанжал түсінігі мен түрлері. Жанжалдың пайда болу себептері.
VІІ) Жанжал түсінігі. Жанжалдық жағдайларды шешудің құрылымдық әдістері мен тұлғааралық стилдері.
Корытынды.
Колданылган әдебиеттер.
Кіріспе
Адамзаттың немесе әрбір қоғамның өмірі көптеген салалардан тұрады.
Мысалы, экономика саласы, мәдени сала, рухани сала және тағы басқалары.
Әрбір салада үнемі дамып отыратын өзіне тән білімдер қалыптасып, осы
білімдер кейін ғылымға айналып, қоғамның қарқынды дамуына негіз болады.
Қоғамдағы осындай салалардың бірі – саяси сала. Саяси салада да
мыңдаған жылдар бойы жинақталған саяси білім қалыптасқан. Саяси ойлар,
саяси идеялар, саяси тәжірибе – жинақтала келіп саяси ғылымның
қалыптасуына негіз болды. Сөйтіп, басқа ғылымдармен қатар саясаттану да өз
алдына дербес ғылым болып бөлініп шықты.
Саяси ғылым немесе саясаттану көптеген өркениетті елдермен бірге
Қазақстанда да мемлекеттік білім беру үлгісі бойынша қоғамтану ілімдерінің
қатарына академиялық пән ретінде енгізілді. Қазіргі кезеңде саясаттану - бүкіл
дүние жүзі ғалымдары мойындаған, өмір елегінен өткен саяси процестерді жан
– жақты зерттейтін ғылым.
Саяси ғылым қоғамдық және саяси құрылыстың мән-мағынасын терең
түсініп білуге, жеке адамның қоғамда алатын орнын, атқаратын міндетін
айқындауға, олардың сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді. Саяси ғылымның басты объектісі – қоғамның
саяси саласы және ондағы саяси құбылыстар мен процестер. Бұл ғылым
жалпыадамзаттық игіліктерге негізделген демократиялық тәртіптерді
құрметтеуге, ортақ саяси мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді, тұлғаның
өз мақсаттарын мемлекет деңгейінде іске асырудың жолдары мен әдістерін
дұрыс таңдай білуге, демократиялық нормалар мен қоғамдық институттарды
қалыптастыруға көмектеседі.
Саяси ғылымның басты мақсаты – қоғамда әлемдік деңгейдегі
демократиялық саяси мәдениет қалыптастыру, онсыз, саясаттанудың
тұжырымдамалары бойынша, демократиялық қоғам орнатудың өзі де екі талай
деп есептелінеді.
Қоғам мүшелерінің саяси мәдениетінің жоғары деңгейде болуы, осы
арқылы саясатқа белсенді араласып, ұтымды шешім қабылдауы өздігінен
туындамайды. Тұлғаның саяси өмірдегі өз орнын ұғуы және осы өмірдің
субъектісі болуы үшін оларға жүйелі түрде саяси білімдер теориясын, олардың
даму тарихын игеріп, саяси үрдіс қатынасу жолдарын оқып үйренуі қажет.
Осы тұрғыдан қарағанда біз ұсынып отырған оқу құралының маңызы
ерекше деп есептейміз. Бұл еңбектің мазмұны саяси білімдердің даму
тарихындағы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі сан алуан ойшылдардың,
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің тұжырымдамаларына негізделген.
Авторлар әрбір күрделі саяси теориялық мәселе бойынша нақты тәжірибеден
Адамзаттың немесе әрбір қоғамның өмірі көптеген салалардан тұрады.
Мысалы, экономика саласы, мәдени сала, рухани сала және тағы басқалары.
Әрбір салада үнемі дамып отыратын өзіне тән білімдер қалыптасып, осы
білімдер кейін ғылымға айналып, қоғамның қарқынды дамуына негіз болады.
Қоғамдағы осындай салалардың бірі – саяси сала. Саяси салада да
мыңдаған жылдар бойы жинақталған саяси білім қалыптасқан. Саяси ойлар,
саяси идеялар, саяси тәжірибе – жинақтала келіп саяси ғылымның
қалыптасуына негіз болды. Сөйтіп, басқа ғылымдармен қатар саясаттану да өз
алдына дербес ғылым болып бөлініп шықты.
Саяси ғылым немесе саясаттану көптеген өркениетті елдермен бірге
Қазақстанда да мемлекеттік білім беру үлгісі бойынша қоғамтану ілімдерінің
қатарына академиялық пән ретінде енгізілді. Қазіргі кезеңде саясаттану - бүкіл
дүние жүзі ғалымдары мойындаған, өмір елегінен өткен саяси процестерді жан
– жақты зерттейтін ғылым.
Саяси ғылым қоғамдық және саяси құрылыстың мән-мағынасын терең
түсініп білуге, жеке адамның қоғамда алатын орнын, атқаратын міндетін
айқындауға, олардың сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді. Саяси ғылымның басты объектісі – қоғамның
саяси саласы және ондағы саяси құбылыстар мен процестер. Бұл ғылым
жалпыадамзаттық игіліктерге негізделген демократиялық тәртіптерді
құрметтеуге, ортақ саяси мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді, тұлғаның
өз мақсаттарын мемлекет деңгейінде іске асырудың жолдары мен әдістерін
дұрыс таңдай білуге, демократиялық нормалар мен қоғамдық институттарды
қалыптастыруға көмектеседі.
Саяси ғылымның басты мақсаты – қоғамда әлемдік деңгейдегі
демократиялық саяси мәдениет қалыптастыру, онсыз, саясаттанудың
тұжырымдамалары бойынша, демократиялық қоғам орнатудың өзі де екі талай
деп есептелінеді.
Қоғам мүшелерінің саяси мәдениетінің жоғары деңгейде болуы, осы
арқылы саясатқа белсенді араласып, ұтымды шешім қабылдауы өздігінен
туындамайды. Тұлғаның саяси өмірдегі өз орнын ұғуы және осы өмірдің
субъектісі болуы үшін оларға жүйелі түрде саяси білімдер теориясын, олардың
даму тарихын игеріп, саяси үрдіс қатынасу жолдарын оқып үйренуі қажет.
Осы тұрғыдан қарағанда біз ұсынып отырған оқу құралының маңызы
ерекше деп есептейміз. Бұл еңбектің мазмұны саяси білімдердің даму
тарихындағы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі сан алуан ойшылдардың,
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің тұжырымдамаларына негізделген.
Авторлар әрбір күрделі саяси теориялық мәселе бойынша нақты тәжірибеден
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық. Алматы. «Жеті жарғы». 2005.
2. История политических и правовых учений. Под ред. О.Э.Лейста. М.,
1997.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 2007.
4. Макиавелли Н. Правитель. Книга об искусстве управления людьми и
государством. Алматы. 1996.
5. Панарин А.С. Политология. Учебник. М., 2002.
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алматы. 1985.
2. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы. 1994.
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы. 1995.
4. Вебер М. Шығармалар жинағы. М., 1990.
5. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Акимова А.М. Введение в
политологию. Алматы. «Жеті жарғы». 1998.
6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Нышандары. Алматы. 1997.
7. Локк Дж. Сочинения в трех томах (Философское наследие). М., 1985.
8. Манхейм К. Диагноз нашего времени. М., 1994.
9. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы. «Өнер». 1996.
10. Нысанбаев А.Н. Политология. Учебник. Алматы. «Ақыл кітабы». 1998.
11. Политология. Учебник. Под ред. Байдельдинова Л.А. Алматы.
«Экономика». 1997.
12. Политология. Учебное пособие. Под ред. Булатовой А.Н. Алматы.
«Дәнекер». 2002.
13. Политология. Альбом схем. Под ред. Дёмина Г.И. М., 2002.
1. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық. Алматы. «Жеті жарғы». 2005.
2. История политических и правовых учений. Под ред. О.Э.Лейста. М.,
1997.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 2007.
4. Макиавелли Н. Правитель. Книга об искусстве управления людьми и
государством. Алматы. 1996.
5. Панарин А.С. Политология. Учебник. М., 2002.
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алматы. 1985.
2. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы. 1994.
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы. 1995.
4. Вебер М. Шығармалар жинағы. М., 1990.
5. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Акимова А.М. Введение в
политологию. Алматы. «Жеті жарғы». 1998.
6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Нышандары. Алматы. 1997.
7. Локк Дж. Сочинения в трех томах (Философское наследие). М., 1985.
8. Манхейм К. Диагноз нашего времени. М., 1994.
9. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы. «Өнер». 1996.
10. Нысанбаев А.Н. Политология. Учебник. Алматы. «Ақыл кітабы». 1998.
11. Политология. Учебник. Под ред. Байдельдинова Л.А. Алматы.
«Экономика». 1997.
12. Политология. Учебное пособие. Под ред. Булатовой А.Н. Алматы.
«Дәнекер». 2002.
13. Политология. Альбом схем. Под ред. Дёмина Г.И. М., 2002.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Құлан ауылшаруашылық колледжі
Курстык жумыс
Саяси дау жанжалдардың мәні мен негізгі себептері
Орындаган: Төребеков Асылбек
Тексерген:
2014 жыл
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім:
І) Саяси дау-жанжал және дағдарыс
ІІ) Этносаяси дау-жанжалдарды шешу жолдары
ІІІ) Саяси жанжалдар
ІV) Саяси жанжалдар мен дағдарыстарды реттеудің әдістері мен түрлері
V) Этносаяси жанжалдар
VІ) Жанжал түсінігі мен түрлері. Жанжалдың пайда болу себептері.
VІІ) Жанжал түсінігі. Жанжалдық жағдайларды шешудің құрылымдық әдістері мен тұлғааралық стилдері.
Корытынды.
Колданылган әдебиеттер.
Кіріспе
Адамзаттың немесе әрбір қоғамның өмірі көптеген салалардан тұрады.
Мысалы, экономика саласы, мәдени сала, рухани сала және тағы басқалары.
Әрбір салада үнемі дамып отыратын өзіне тән білімдер қалыптасып, осы
білімдер кейін ғылымға айналып, қоғамның қарқынды дамуына негіз болады.
Қоғамдағы осындай салалардың бірі - саяси сала. Саяси салада да
мыңдаған жылдар бойы жинақталған саяси білім қалыптасқан. Саяси ойлар,
саяси идеялар, саяси тәжірибе - жинақтала келіп саяси ғылымның
қалыптасуына негіз болды. Сөйтіп, басқа ғылымдармен қатар саясаттану да өз
алдына дербес ғылым болып бөлініп шықты.
Саяси ғылым немесе саясаттану көптеген өркениетті елдермен бірге
Қазақстанда да мемлекеттік білім беру үлгісі бойынша қоғамтану ілімдерінің
қатарына академиялық пән ретінде енгізілді. Қазіргі кезеңде саясаттану - бүкіл
дүние жүзі ғалымдары мойындаған, өмір елегінен өткен саяси процестерді жан
- жақты зерттейтін ғылым.
Саяси ғылым қоғамдық және саяси құрылыстың мән-мағынасын терең
түсініп білуге, жеке адамның қоғамда алатын орнын, атқаратын міндетін
айқындауға, олардың сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді. Саяси ғылымның басты объектісі - қоғамның
саяси саласы және ондағы саяси құбылыстар мен процестер. Бұл ғылым
жалпыадамзаттық игіліктерге негізделген демократиялық тәртіптерді
құрметтеуге, ортақ саяси мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді, тұлғаның
өз мақсаттарын мемлекет деңгейінде іске асырудың жолдары мен әдістерін
дұрыс таңдай білуге, демократиялық нормалар мен қоғамдық институттарды
қалыптастыруға көмектеседі.
Саяси ғылымның басты мақсаты - қоғамда әлемдік деңгейдегі
демократиялық саяси мәдениет қалыптастыру, онсыз, саясаттанудың
тұжырымдамалары бойынша, демократиялық қоғам орнатудың өзі де екі талай
деп есептелінеді.
Қоғам мүшелерінің саяси мәдениетінің жоғары деңгейде болуы, осы
арқылы саясатқа белсенді араласып, ұтымды шешім қабылдауы өздігінен
туындамайды. Тұлғаның саяси өмірдегі өз орнын ұғуы және осы өмірдің
субъектісі болуы үшін оларға жүйелі түрде саяси білімдер теориясын, олардың
даму тарихын игеріп, саяси үрдіс қатынасу жолдарын оқып үйренуі қажет.
Осы тұрғыдан қарағанда біз ұсынып отырған оқу құралының маңызы
ерекше деп есептейміз. Бұл еңбектің мазмұны саяси білімдердің даму
тарихындағы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі сан алуан ойшылдардың,
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің тұжырымдамаларына негізделген.
Авторлар әрбір күрделі саяси теориялық мәселе бойынша нақты тәжірибеден
туындайтын ұғымдарды, анықтамаларды, тұжырымдамаларды жас
оқырмандарға, студенттерге қарапайым түсінікті түрде баяндауды мақсат етті.
Біздің ойымызша, бұл оқу құралының тағы бір ерекшелігі - әрбір саяси
үрдістің зерттелуі Қазақстанның саяси өмірімен тығыз байланыстырылып
көрсетілуі. Қазақ халқының тарихындағы саяси үрдістердің көрінісі, туған
еліміздің әлемдік саяси мәдениетке қосқан үлесі және Қазақстанның егемендік
алғаннан бергі болып жатқан өзгерістері жан - жақты ескеріліп, жаңа
мәліметтермен толықтырылған.
Осы оқу құралын қазіргі білім беру саласындағы сұранысқа үн қосып,
уақыт талабынан туындаған еңбек деп те есептейміз. Себебі бұрын да, қазіргі
уақыттың өзінде де оқу орындарының қазақ бөлімінде оқитын студенттер үшін
қазақ тіліндегі саяси әдебиеттердің, соның ішінде саяси білім мен оның тарихы
бойынша жетіспей келгені мәлім. Авторлар осы мұқтаждықты өтеуді де
ескерді.
1) Саяси дау-жанжал және дағдарыс
Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады.
Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII -- VI ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады.
Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген -- марксизм. Маркс пен Энгельс "Коммунистік партияның манифесінде": "Ерікті мен құл, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отыратын" деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді.
Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған.
60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф "қоғамның дау-дамайлық үлгісін" алға тартты. Ол "Индустриалдық қоғамдағы таптар мен таптық шиеленістер" деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде қоғамда құрылымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген.
Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг "шиеленістің жалпы теориясын" жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды.
Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.
Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: "Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз" дейді.
Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.
Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с.
Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т. т. с
Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.
Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты.
Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның "таза" даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.
Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар.
1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады.
2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі -- келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.
Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған.
Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі -- араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі -- барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал.
Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі керек деген. Батыстың тәжірибесі жеке адамның еркіндігіне, коғамның ашықтығына, заңның билігіне негізделеді. Біз үшін олардың бәрін толық орындай қою әлі қиын. Бірақ соған тырысқан жөн. Себебі, олар ел тағдыры үшін маңызды шарттар.
Сонымен саяси шиеленістер қоғамның дамуына тән қасиет. Олардың жекелеген түрі ғана қиратып, бүлдіруге әкеледі. Олай болмау үшін өсіп келе жатқан дау-дамай, кикілжіңдерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жақсысы олардың алдын алған ләзім. Оған саяси және қоғамдық өмірдің демократиялық жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Сондықган америкалык саясатшы Сеймур Липсет (1922 жылы туған) тұрақтылық пен демократияны медальдің екі жағы деп өте дұрыс санайды.
Саяси ғылымдағы шиеленістердің әртүрлі жағдайларына қатысты
проблемалардың жиынтығын зерттейтін ғылыми және оқу проблемалары
сипатындағы жаңа жеке пән шиеленістану деп аталады.
Жалпы тұрғыдан алғанда шиеленіс қарама-қарсы топтардың бір-біріне
қайшы мүдделерінің, пікірлерінің, көзқарастарының түйісуі, әртүрлі сипаттағы пайымдаушылық, келіспеушілік, ымырасыздық.
Саясаттану зерттеулерінің нысандары болып саяси билік, саяси мақсат
мәселелерімен тікелей және жанама қатысты, саяси сипаттағы шиеленістер
саналады.
Саяси шиеленістер туралы зерттеулер өзінің терең тамырларын ежелгі
философтардан алады. Бүкіләлемдік тарихта бұл мәселелер біздің дәуірімізге
дейінгі YІІ-YІ ғасырлардағы Қытай философтарының, Ежелгі Грекиядағы
Анаксимандр мен Гераклиттің теориялық пайымдауларынан мәлім. Гераклиттің күрес жалпыға ортақ және "барлығы күрес арқылы және қажеттіліктер бойынша өтеді" деп түйіндегені белгілі
Осыған ұқсас ойларды басқа үлгіде Сократ, Платон, Полибий және басқалары да топшылады.
Қоғамдағы шиеленістерді зерттеуге Н.Макиавелли көп көңіл бөлді. Ол
әртүрлі деңгейдегі шиеленістерді сараптай отырып, олардың қоғамдық
процестердің дамуындағы жағымды сипатын атап көрсетеді. Алайда, ХYІІІ
ғасырдың соңына дейін саяси шиеленісті зерттеуші ойшылдар оны ең алдымен мемлекеттің реттеуші қызметі санап, үстемдік ету мен бағыну мәселелеріне жатқызды.
Шиеленісті әлеуметтік құбылыс ретінде алғаш рет Адам Смит "Табиғат
және байлық себептері туралы зерттеулер" (1775 ж.) атты еңбегінде талдады.
Шиеленістің негізінде, - деп атап көрсетті Смит-- қоғамның таптарға бөлінуі
(капиталистер, жер иелері, жалдамалы жұмысшылар) және қоғам дамуының
маңызды қозғаушы күші ретінде саналатын экономикалық қарсыластық
жатыр. Сол сияқты, Гегельдің қарама-қарсылықтың күресі туралы ілімі
шиеленістерді зерттеу үшін маңызды роль атқарады. Гегель шиеленістің негізгі себептерінің бірі деп бір жағынан"байлықтың жинақталуы"
, екінші жағынан"таптық еңбекке қатынастағы" әлеуметтік алшақтықты көрсетеді.
Шиеленістер теориясының дамуына, осы ілімнің мазмұнына айтарлықтай
үлес қосқан ХІХ ғасырдың соңымен - ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтану
ғылымы болды. Биология ғылымының ықпалында болған әлеуметтану
шиеленістерді Ч.Дарвиннің табиғи іріктеу теориясынан алады,
әлеуметтанудағы психологиялық қатынастарды негіздеу шиеленіске
әлеуметтік-психологиялық көзқарасты таратуды алып келді. Кейін әлеуметтану шиеленістерге төмен баға беретін функционализмнің күшті ықпалында болып, шиеленістер мәселесі әлеуметтанудан ығыстырылғандай
жағдайға жетті.
Алайда, ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап әлеуметтік шиеленістерді
қоғамның ішкі өміріне ықпалы бар құбылыс ретінде қараған арнаулы еңбектер пайда бола бастады. Л.Козердің (АҚШ) "Позитивті-функционалды
шиеленіс", Р.Дарендорфтың (Германия) "Қоғамның шиеленісті моделі", К.Боулдингтің.
(АҚШ) "Шиеленістің жалпы теориясы" концепциялары саяси ғылымда кеңінен танымал болды.
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектермен мұқият танысқанда шетелдік
саясаттанушылардың шиеленісті мәселесін зерттеудегі таным аппаратын және осы мәселені зерттеудегі символика - логикалық талдауда үлкен
жетістіктерге жеткені аңғарылады.
Әлеуметтік шиеленістің шығуы мен оның себептері, даму бағыты, шешу әдістері осы зерттеушілердің еңбектеріндегі ең басты құндылық.
Жалған бағалардан, деректер мен айғақтарды өз бетінше таңдаудан
сақтандыратын нақты, сызба түріндегі модельдер бейнесінде берілді.
Әлемнің осы заманғы дамыған елдеріндегі әлеуметтік шиеленістер
туралы концепциялардың кеңінен таралуы және ұтымды пайдаланылуы,
сондай-ақ оларды жасаушылардың қоғамдағы жоғары беделі бұл
концепциялардың негізінен әлеуметтік таптардың абстрактылы мүдделеріне
қатыссыз, жалпыадамзат көкейіндегі мүддені және олардың тікелей
қажеттілігін көздейтіндігінен көрсетеді. Мысалы, АҚШ-та саясаттану беделді
қоғамдық ғылымдардың біріне айналып, шиеленістерді реттеу, шиеленіс
жағдайларын меңгеру теориясы ретінде қалыптасты. Оның практикалық
маңызы әлеуметтік құбылыстарды қоғамдық танымды реттеу үшін таным
деңгейі шеңберлерін жоғары алып, саяси шиеленістерді шешудің ғылыми
жолдарын қалыптастыру.
Шиеленістанудың даму эволюциясындағы көрнекті зерттеулер қатарына
Е.Б.Черняктың "Ғасырлық шиеленістер" (Мәскеу, 1988) кітабын жатқызуға
болады. Ғалым бұл еңбегінде саяси шиеленіс мәселесін бүкіләлемдік тарихи
материалдар негізінде зерттеген. Ежелгі Рим мен ерте христиандықтың,
Византия мен Араб халифатының, ортағасырлық папа мен империяның
қақтығыстарына, сондай-ақ түрік анычарлары мен герман ландскнехтері,
британ пираттары мен испан инквизиторларымен болған соғыстарға, ал жаңа
дәуірде - реакцияшыл күштер мен әртүрлі әлеуметтік қақтығыстарға кеңкөлемде талдау жасайды.
2) Этносаяси дау-жанжалдарды шешу жолдары
Сондықтан қазір көбіне шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар:
Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жақ бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасасып, ортақ келісімге келеді.
Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі - кліссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады.
Этносаяси жанжал тудыратын мәселелердің бірі - этникалық ұлтшылдық. Ол идеология немесе қозғалыс ретінде көрініс беруі мүмкін. Ондай этнос негізгі үш мақсатты алға қояды:
автономия мен өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ету;
белгілі бір жерге, аумаққа иелік ету құқығын алу;
өз мәдениетін жалпымемлекеттік мәдениетпен бірдей мәртебеге жеткізу.
Әлеуметтік шиеленістердің себептері қандай? Бұл сұраққа әлеуметтану
және саясаттану ғылымдарында әлеуметтік шиеленістердің негізгі көзі
материалдық игіліктердің, құндылықтардың жетіспеуі және билік үшін күрес деген жауап беріледі.
Әлеуметтік шиеленістің жалпы себебі - адамдардың бірі басқарып, тәртіп беретін, ал екіншілері бағынуға және нұсқауды орындауға мәжбүр болатын
"императивтік үйлестірілген ассоциациялардағы" теңсіздік жағдайы болып есептеледі.
Басқаша айтқанда, шиеленістер билік мәселелеріне байланысты туындайды
. Аталған ассоциациядағы үстемдік қылатын"әлеуметтік тап" осы өкіметке бағыныштылар тарапынан кедергілерге ұшырайды.
Ал қатынастар тәртібін реттестіретін басқару мен ұйымдастыру
қызметі, Дарендорфтың пікірінше, адамдардың бірі билік құратын, басқаратын, ал екіншісі бағынышты болатын, орындайтын"әлеуметтік таптарға" бөлінетін адамдардың әлеуметтік теңсіздік шиеленістің түпкі себебі. Осыған байланысты ол коммунистік-маркстік ілімді адамдар арасындағы антагонизмді білмеу"әлеуметтік ойсыздық" немесе "утопия" деп жариялады.
Мойындау керек, адам жаратылысының, қоғамдық топтар мен
ұжымдардың "жоғарыға" және "төменге" бөлінуі, олардың арасындағы
жойылмайтын араздықтың, шиеленістердің қайнар көзі болуын дәлелдеу қоғам дамуы тарихында ашылған жаңалық болып табылмайды.
Батыстық саяси ғылым авторларының көпшілігі нәтижесінде
шиеленістер адамдардың түсінігімен анықталады деген пікірге келіп тіреледі.
Шиеленістерді туғызатын себептер ретінде: жеке және қоғамдық
құндылықтардың үйлеспеуі, адамдардың өз мақсаттары мен әрекеттерінен
күткен нәтижелер арасындағы айырмашылықтар, адамдардың іс-қимылдары
тұрғысында бірімен бірі тіл табыспауы, түсінбестіктер, коммуникация
процесіндегі логикалық қателіктер мен семантикалық қиындықтар, ақпараттар тапшылығы мен сапасыздығы саналады.
Бұл тұрғыда әлеуметтік-саяси қақтығыстар "шиеленісуші пікірлердің" түйісуі ретінде тұжырымдалады, ал оның негізгі себебі болып адам психикасының жетілмеуі, нақты іс-әрекет пен ол туралы деректер арасындағы сәйкессіздік саналад.
Шиеленістер себептерінің өзара қатынасын сипаттайтын"сезімдер мен көңіл-күйлерде", яғни осы өзара қатынастардың табиғатында ғана емес.
Шиеленістің әмбебаб көзі келіспеушілік талаптарды қанағаттандыру
мүмкіндіктерінің шектелуі. Бұл ешқандай шиеленістерсіз қажеттіліктердің бәрі толық қанағаттандырылатын қоғам құру мүмкін еместігін көрсетеді.
Мысалы, барлық экономикалық шиеленістер өмірге қажетті материалдық, қаржылық қорлардың тапшылығына байланысты пайда болады.
Қазіргі қоғамдағы шиеленістердің түрлерін анықтау теориялық және
практикалық қажеттілікті білдіреді. Шиеленісті түрлерге бөлудің әртүрлі
негіздері бар. Субъективтілігі бойынша шиеленіс мемлекеттер аралығында
болуы мүмкін (мемлекетаралық), ұлттар арасында (ұлтаралық, этникалық),
таптар арасында (тапаралық), конфессиялар арасында (діни), нәсілдер
арасында (нәсілшілдік), шиеленісуші жақтар арасындағы қатынастар саласы
бойынша (саяси, әскери, экономикалық, сауда, қаржы, кеден және басқалары), көлемі бойынша (халықаралық, аймақтық, жергілікті) және т.б. болыпбөлінеді.
Шиеленіс түрін көп жағдайда оның құралдары, амалдары, қалыптасу
және шешу жолдары айқындайды. Айта кету керек, барлық қоғамға бірдей
шиеленістер мәселелерін зерттейтін саяси институттардың қалыптасқан жүйесі жоқ.
Әлеуметтану және саясаттану ғылымдары жоғары дәрежеде дамыған деп
саналатын елдердегі саяси институттар шиеленістердің әрқилы түрлерін дер
кезінде шешіп қана қоймайды, сонымен бірге оларға алдын-ала болжам
жасайды.
Өкінішке орай, әлемнің көптеген елдерінде осындай ғылыми орталықтар
жоқ, соның салдарынан саяси шиеленістер бақылаудан шығып кетіп, асқынуға дейін барса, кейбір жағдайда қантөгістік сипат алуы да мүмкін.
Саяси шиеленістер өзінің дамуы барысында әртүрлі кезеңдерден өтуі
мүмкін, осыған сәйкес олардың алдын алу үшін әртүрлі іс-шаралар қолданылуы тиіс.
Бірінші кезең - шиеленіс негіздерінің орын алуы, шиеленіс әлі болмаса да
оның себептерінің жинақталуы. Мысалы, ұлтаралық қатынастарда тұрғылықты жерде құқықтық қолдау алмаған стихиялық демографиялық процестер немесе белгілі бір этностардың өзіндік санасының өсуі.
Екінші кезең - біліну кезеңі. Шиеленіс жоқ, алайда әрқилы топтардың талаптары, қарсылықтары айтыла бастайды.
Үшінші кезең - көріну кезеңі. Алғашқы дүмпулер, алғашқы
қақтығыстардың басталуы.
Осыдан кейінгі басқа кезеңдер, мысалы, ашық қарсылық білдіру,
қақтығыс кезеңінің болуы да мүмкін. Ал шиеленістің ең соңғы кезеңі - бұл
ушығу кезеңі. Соңғысы қарсылық көрсетуге адамдардың үлкен шоғырын
жұмылдырумен, шиеленіс аймағының ұлғайтуымен ерекшеленеді,
"өркениеттілік" түрінен қарулы күреске көшіп, қарсыласқан екі жақтың да
өмір-тіршілігіне нұқсан келуі мүмкін. Адамдардың үлкен шоғыры тартылып,
ушығу сипатындағы шиеленістерге бұрынғы Югославия провинцияларындағы соғыс, Ауғанстандағы әскери қақтығыстар, грузин-абхаз-осетин, СУАР шиеленістері және т.б. соғыстар жатады.
Саяси ушығу кезеңіндегі шиеленістер көбінесе бір қоғамның ішінде кең
орын алады. Мысалы, қылмыскерліктің ұйымдасқан түрі өсуі, сыбайлас
жемқорлық, армиядағы әлімжеттік жасау. Шиеленістің мұндай түрлерінің
жеңіл және тез шешілуі қиын, себебі олар ұзақ жылдар бойына қордаланған.
Олар алғашқы кезде байқалмайды, іштен асқына береді. ТМД мемлекеттерінің кейбіреуінде бұл аяқ астынан пайда болғандай көрінуі
мүмкін, алайда олардың түбірі ондаған жылдар бұрын тамырланған болатын.
Саяси шиеленістердің негізгі себептері - материалдық игіліктердің,
құндылықтардың, биліктің жеткіліксіздігі кез-келген, тіпті дамыған қоғамның өзіне де тән құбылыс.
Сондықтан әлеуметтік шиеленістерге әдеттегіден тыс
жағдайға (аномалияға) қарағандай қарауға болмайды. Керісінше, әлеуметтік
шиеленіс ақыр соңында саяси қарым-қатынастарды жетілдіреді. Адамзат
тарихының ең ерте кезеңінде тіпті мемлекет сияқты саяси институттарды
туындатып, дамытуға ықпал жасаған әлеуметтік шиеленістер болды.
Шиеленістердің ұдайы шешіліп отыруы қоғамдағы қарама-қайшылықтарды
жою үшін мекемелердің қарқынды дамуына жол ашады.
Егер қоғам ішіндегі шиеленісті факторлар болмаса және әлеуметтік
қатынастар орнықты, ешбір мінсіз үндесіп тұрса, ол кезде шиеленістерді
ауыздықтау мен реттестіру функцияларын атқаратын саяси институттардың
пайда болуын және олардың қызметтерінің қажеттілігін немен түсіндіруге
болады? Бұның ең қысқа жауабы: шиеленісуші әлеуметтік топтар мен таптар
арасындағы билік айтушы, араша болушылар (арбитр) ретінде мемлекет , саяси билік, саяси жүйе пайда болды.
Сондықтан әлеуметтік шиеленіс - қоғамның саяси дамуының негізі болып табылады.
3) Саяси жанжалдар
Біздің елдің болсын, шетелдердің қоғамтану ғылымдарында болсын ұзақ жылдар бойы үлкен саяси қопарылыстар тұрсын, өткір қайшылықтар, терең дағдарыстар болса, мемлекеттің қалыпты, ойдағыдай дамымағандығы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол үшін мемлекет тұрақты, тепе-теңдік жағдайында бірқалыпты дамуы керек сияқты болып көрінді. Сондықтан тұрақтылық қоғамның негізгі мақсаттарының, құндылықтарының бірі саналатын.
Ал, шын мәнінде, бұл дұрыс түсінік емес еді. Себебі, қоғамда әр түрлі топтар, таптар, жіктер болатындығы туралы өткен тарауларда айтқан болатынбыз. Олардың өзіндік мақсат-мүдделері, талап-тілектері, арман-аңсарлары, мұқтаж-қажеттіктері болады. Олар, сөз жоқ, сәйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылықтар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдарға айналады. Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады.
Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII -- VI ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады.
Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген -- марксизм. Маркс пен Энгельс Коммунистік партияның манифесінде: Ерікті мен құл, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отыратын деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді.
Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған.
60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф қоғамның дау-дамайлық үлгісін алға тартты. Ол Индустриалдық қоғамдағы таптар мен таптық шиеленістер деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде қоғамда құры- лымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген.
Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг шиеленістің жалпы теориясын жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды.
Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.
Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз дейді.
Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.
Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с.
Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т. т. с
Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.
Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты.
Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның таза даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.
Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар.
1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады.
2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі -- келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.
Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған.
Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі -- араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі -- барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал.
Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құлан ауылшаруашылық колледжі
Курстык жумыс
Саяси дау жанжалдардың мәні мен негізгі себептері
Орындаган: Төребеков Асылбек
Тексерген:
2014 жыл
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім:
І) Саяси дау-жанжал және дағдарыс
ІІ) Этносаяси дау-жанжалдарды шешу жолдары
ІІІ) Саяси жанжалдар
ІV) Саяси жанжалдар мен дағдарыстарды реттеудің әдістері мен түрлері
V) Этносаяси жанжалдар
VІ) Жанжал түсінігі мен түрлері. Жанжалдың пайда болу себептері.
VІІ) Жанжал түсінігі. Жанжалдық жағдайларды шешудің құрылымдық әдістері мен тұлғааралық стилдері.
Корытынды.
Колданылган әдебиеттер.
Кіріспе
Адамзаттың немесе әрбір қоғамның өмірі көптеген салалардан тұрады.
Мысалы, экономика саласы, мәдени сала, рухани сала және тағы басқалары.
Әрбір салада үнемі дамып отыратын өзіне тән білімдер қалыптасып, осы
білімдер кейін ғылымға айналып, қоғамның қарқынды дамуына негіз болады.
Қоғамдағы осындай салалардың бірі - саяси сала. Саяси салада да
мыңдаған жылдар бойы жинақталған саяси білім қалыптасқан. Саяси ойлар,
саяси идеялар, саяси тәжірибе - жинақтала келіп саяси ғылымның
қалыптасуына негіз болды. Сөйтіп, басқа ғылымдармен қатар саясаттану да өз
алдына дербес ғылым болып бөлініп шықты.
Саяси ғылым немесе саясаттану көптеген өркениетті елдермен бірге
Қазақстанда да мемлекеттік білім беру үлгісі бойынша қоғамтану ілімдерінің
қатарына академиялық пән ретінде енгізілді. Қазіргі кезеңде саясаттану - бүкіл
дүние жүзі ғалымдары мойындаған, өмір елегінен өткен саяси процестерді жан
- жақты зерттейтін ғылым.
Саяси ғылым қоғамдық және саяси құрылыстың мән-мағынасын терең
түсініп білуге, жеке адамның қоғамда алатын орнын, атқаратын міндетін
айқындауға, олардың сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді. Саяси ғылымның басты объектісі - қоғамның
саяси саласы және ондағы саяси құбылыстар мен процестер. Бұл ғылым
жалпыадамзаттық игіліктерге негізделген демократиялық тәртіптерді
құрметтеуге, ортақ саяси мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді, тұлғаның
өз мақсаттарын мемлекет деңгейінде іске асырудың жолдары мен әдістерін
дұрыс таңдай білуге, демократиялық нормалар мен қоғамдық институттарды
қалыптастыруға көмектеседі.
Саяси ғылымның басты мақсаты - қоғамда әлемдік деңгейдегі
демократиялық саяси мәдениет қалыптастыру, онсыз, саясаттанудың
тұжырымдамалары бойынша, демократиялық қоғам орнатудың өзі де екі талай
деп есептелінеді.
Қоғам мүшелерінің саяси мәдениетінің жоғары деңгейде болуы, осы
арқылы саясатқа белсенді араласып, ұтымды шешім қабылдауы өздігінен
туындамайды. Тұлғаның саяси өмірдегі өз орнын ұғуы және осы өмірдің
субъектісі болуы үшін оларға жүйелі түрде саяси білімдер теориясын, олардың
даму тарихын игеріп, саяси үрдіс қатынасу жолдарын оқып үйренуі қажет.
Осы тұрғыдан қарағанда біз ұсынып отырған оқу құралының маңызы
ерекше деп есептейміз. Бұл еңбектің мазмұны саяси білімдердің даму
тарихындағы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі сан алуан ойшылдардың,
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің тұжырымдамаларына негізделген.
Авторлар әрбір күрделі саяси теориялық мәселе бойынша нақты тәжірибеден
туындайтын ұғымдарды, анықтамаларды, тұжырымдамаларды жас
оқырмандарға, студенттерге қарапайым түсінікті түрде баяндауды мақсат етті.
Біздің ойымызша, бұл оқу құралының тағы бір ерекшелігі - әрбір саяси
үрдістің зерттелуі Қазақстанның саяси өмірімен тығыз байланыстырылып
көрсетілуі. Қазақ халқының тарихындағы саяси үрдістердің көрінісі, туған
еліміздің әлемдік саяси мәдениетке қосқан үлесі және Қазақстанның егемендік
алғаннан бергі болып жатқан өзгерістері жан - жақты ескеріліп, жаңа
мәліметтермен толықтырылған.
Осы оқу құралын қазіргі білім беру саласындағы сұранысқа үн қосып,
уақыт талабынан туындаған еңбек деп те есептейміз. Себебі бұрын да, қазіргі
уақыттың өзінде де оқу орындарының қазақ бөлімінде оқитын студенттер үшін
қазақ тіліндегі саяси әдебиеттердің, соның ішінде саяси білім мен оның тарихы
бойынша жетіспей келгені мәлім. Авторлар осы мұқтаждықты өтеуді де
ескерді.
1) Саяси дау-жанжал және дағдарыс
Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады.
Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII -- VI ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады.
Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген -- марксизм. Маркс пен Энгельс "Коммунистік партияның манифесінде": "Ерікті мен құл, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отыратын" деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді.
Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған.
60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф "қоғамның дау-дамайлық үлгісін" алға тартты. Ол "Индустриалдық қоғамдағы таптар мен таптық шиеленістер" деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде қоғамда құрылымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген.
Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг "шиеленістің жалпы теориясын" жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды.
Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.
Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: "Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз" дейді.
Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.
Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с.
Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т. т. с
Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.
Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты.
Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның "таза" даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.
Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар.
1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады.
2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі -- келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.
Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған.
Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі -- араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі -- барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал.
Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі керек деген. Батыстың тәжірибесі жеке адамның еркіндігіне, коғамның ашықтығына, заңның билігіне негізделеді. Біз үшін олардың бәрін толық орындай қою әлі қиын. Бірақ соған тырысқан жөн. Себебі, олар ел тағдыры үшін маңызды шарттар.
Сонымен саяси шиеленістер қоғамның дамуына тән қасиет. Олардың жекелеген түрі ғана қиратып, бүлдіруге әкеледі. Олай болмау үшін өсіп келе жатқан дау-дамай, кикілжіңдерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жақсысы олардың алдын алған ләзім. Оған саяси және қоғамдық өмірдің демократиялық жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Сондықган америкалык саясатшы Сеймур Липсет (1922 жылы туған) тұрақтылық пен демократияны медальдің екі жағы деп өте дұрыс санайды.
Саяси ғылымдағы шиеленістердің әртүрлі жағдайларына қатысты
проблемалардың жиынтығын зерттейтін ғылыми және оқу проблемалары
сипатындағы жаңа жеке пән шиеленістану деп аталады.
Жалпы тұрғыдан алғанда шиеленіс қарама-қарсы топтардың бір-біріне
қайшы мүдделерінің, пікірлерінің, көзқарастарының түйісуі, әртүрлі сипаттағы пайымдаушылық, келіспеушілік, ымырасыздық.
Саясаттану зерттеулерінің нысандары болып саяси билік, саяси мақсат
мәселелерімен тікелей және жанама қатысты, саяси сипаттағы шиеленістер
саналады.
Саяси шиеленістер туралы зерттеулер өзінің терең тамырларын ежелгі
философтардан алады. Бүкіләлемдік тарихта бұл мәселелер біздің дәуірімізге
дейінгі YІІ-YІ ғасырлардағы Қытай философтарының, Ежелгі Грекиядағы
Анаксимандр мен Гераклиттің теориялық пайымдауларынан мәлім. Гераклиттің күрес жалпыға ортақ және "барлығы күрес арқылы және қажеттіліктер бойынша өтеді" деп түйіндегені белгілі
Осыған ұқсас ойларды басқа үлгіде Сократ, Платон, Полибий және басқалары да топшылады.
Қоғамдағы шиеленістерді зерттеуге Н.Макиавелли көп көңіл бөлді. Ол
әртүрлі деңгейдегі шиеленістерді сараптай отырып, олардың қоғамдық
процестердің дамуындағы жағымды сипатын атап көрсетеді. Алайда, ХYІІІ
ғасырдың соңына дейін саяси шиеленісті зерттеуші ойшылдар оны ең алдымен мемлекеттің реттеуші қызметі санап, үстемдік ету мен бағыну мәселелеріне жатқызды.
Шиеленісті әлеуметтік құбылыс ретінде алғаш рет Адам Смит "Табиғат
және байлық себептері туралы зерттеулер" (1775 ж.) атты еңбегінде талдады.
Шиеленістің негізінде, - деп атап көрсетті Смит-- қоғамның таптарға бөлінуі
(капиталистер, жер иелері, жалдамалы жұмысшылар) және қоғам дамуының
маңызды қозғаушы күші ретінде саналатын экономикалық қарсыластық
жатыр. Сол сияқты, Гегельдің қарама-қарсылықтың күресі туралы ілімі
шиеленістерді зерттеу үшін маңызды роль атқарады. Гегель шиеленістің негізгі себептерінің бірі деп бір жағынан"байлықтың жинақталуы"
, екінші жағынан"таптық еңбекке қатынастағы" әлеуметтік алшақтықты көрсетеді.
Шиеленістер теориясының дамуына, осы ілімнің мазмұнына айтарлықтай
үлес қосқан ХІХ ғасырдың соңымен - ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтану
ғылымы болды. Биология ғылымының ықпалында болған әлеуметтану
шиеленістерді Ч.Дарвиннің табиғи іріктеу теориясынан алады,
әлеуметтанудағы психологиялық қатынастарды негіздеу шиеленіске
әлеуметтік-психологиялық көзқарасты таратуды алып келді. Кейін әлеуметтану шиеленістерге төмен баға беретін функционализмнің күшті ықпалында болып, шиеленістер мәселесі әлеуметтанудан ығыстырылғандай
жағдайға жетті.
Алайда, ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап әлеуметтік шиеленістерді
қоғамның ішкі өміріне ықпалы бар құбылыс ретінде қараған арнаулы еңбектер пайда бола бастады. Л.Козердің (АҚШ) "Позитивті-функционалды
шиеленіс", Р.Дарендорфтың (Германия) "Қоғамның шиеленісті моделі", К.Боулдингтің.
(АҚШ) "Шиеленістің жалпы теориясы" концепциялары саяси ғылымда кеңінен танымал болды.
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектермен мұқият танысқанда шетелдік
саясаттанушылардың шиеленісті мәселесін зерттеудегі таным аппаратын және осы мәселені зерттеудегі символика - логикалық талдауда үлкен
жетістіктерге жеткені аңғарылады.
Әлеуметтік шиеленістің шығуы мен оның себептері, даму бағыты, шешу әдістері осы зерттеушілердің еңбектеріндегі ең басты құндылық.
Жалған бағалардан, деректер мен айғақтарды өз бетінше таңдаудан
сақтандыратын нақты, сызба түріндегі модельдер бейнесінде берілді.
Әлемнің осы заманғы дамыған елдеріндегі әлеуметтік шиеленістер
туралы концепциялардың кеңінен таралуы және ұтымды пайдаланылуы,
сондай-ақ оларды жасаушылардың қоғамдағы жоғары беделі бұл
концепциялардың негізінен әлеуметтік таптардың абстрактылы мүдделеріне
қатыссыз, жалпыадамзат көкейіндегі мүддені және олардың тікелей
қажеттілігін көздейтіндігінен көрсетеді. Мысалы, АҚШ-та саясаттану беделді
қоғамдық ғылымдардың біріне айналып, шиеленістерді реттеу, шиеленіс
жағдайларын меңгеру теориясы ретінде қалыптасты. Оның практикалық
маңызы әлеуметтік құбылыстарды қоғамдық танымды реттеу үшін таным
деңгейі шеңберлерін жоғары алып, саяси шиеленістерді шешудің ғылыми
жолдарын қалыптастыру.
Шиеленістанудың даму эволюциясындағы көрнекті зерттеулер қатарына
Е.Б.Черняктың "Ғасырлық шиеленістер" (Мәскеу, 1988) кітабын жатқызуға
болады. Ғалым бұл еңбегінде саяси шиеленіс мәселесін бүкіләлемдік тарихи
материалдар негізінде зерттеген. Ежелгі Рим мен ерте христиандықтың,
Византия мен Араб халифатының, ортағасырлық папа мен империяның
қақтығыстарына, сондай-ақ түрік анычарлары мен герман ландскнехтері,
британ пираттары мен испан инквизиторларымен болған соғыстарға, ал жаңа
дәуірде - реакцияшыл күштер мен әртүрлі әлеуметтік қақтығыстарға кеңкөлемде талдау жасайды.
2) Этносаяси дау-жанжалдарды шешу жолдары
Сондықтан қазір көбіне шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар:
Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жақ бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасасып, ортақ келісімге келеді.
Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі - кліссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады.
Этносаяси жанжал тудыратын мәселелердің бірі - этникалық ұлтшылдық. Ол идеология немесе қозғалыс ретінде көрініс беруі мүмкін. Ондай этнос негізгі үш мақсатты алға қояды:
автономия мен өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ету;
белгілі бір жерге, аумаққа иелік ету құқығын алу;
өз мәдениетін жалпымемлекеттік мәдениетпен бірдей мәртебеге жеткізу.
Әлеуметтік шиеленістердің себептері қандай? Бұл сұраққа әлеуметтану
және саясаттану ғылымдарында әлеуметтік шиеленістердің негізгі көзі
материалдық игіліктердің, құндылықтардың жетіспеуі және билік үшін күрес деген жауап беріледі.
Әлеуметтік шиеленістің жалпы себебі - адамдардың бірі басқарып, тәртіп беретін, ал екіншілері бағынуға және нұсқауды орындауға мәжбүр болатын
"императивтік үйлестірілген ассоциациялардағы" теңсіздік жағдайы болып есептеледі.
Басқаша айтқанда, шиеленістер билік мәселелеріне байланысты туындайды
. Аталған ассоциациядағы үстемдік қылатын"әлеуметтік тап" осы өкіметке бағыныштылар тарапынан кедергілерге ұшырайды.
Ал қатынастар тәртібін реттестіретін басқару мен ұйымдастыру
қызметі, Дарендорфтың пікірінше, адамдардың бірі билік құратын, басқаратын, ал екіншісі бағынышты болатын, орындайтын"әлеуметтік таптарға" бөлінетін адамдардың әлеуметтік теңсіздік шиеленістің түпкі себебі. Осыған байланысты ол коммунистік-маркстік ілімді адамдар арасындағы антагонизмді білмеу"әлеуметтік ойсыздық" немесе "утопия" деп жариялады.
Мойындау керек, адам жаратылысының, қоғамдық топтар мен
ұжымдардың "жоғарыға" және "төменге" бөлінуі, олардың арасындағы
жойылмайтын араздықтың, шиеленістердің қайнар көзі болуын дәлелдеу қоғам дамуы тарихында ашылған жаңалық болып табылмайды.
Батыстық саяси ғылым авторларының көпшілігі нәтижесінде
шиеленістер адамдардың түсінігімен анықталады деген пікірге келіп тіреледі.
Шиеленістерді туғызатын себептер ретінде: жеке және қоғамдық
құндылықтардың үйлеспеуі, адамдардың өз мақсаттары мен әрекеттерінен
күткен нәтижелер арасындағы айырмашылықтар, адамдардың іс-қимылдары
тұрғысында бірімен бірі тіл табыспауы, түсінбестіктер, коммуникация
процесіндегі логикалық қателіктер мен семантикалық қиындықтар, ақпараттар тапшылығы мен сапасыздығы саналады.
Бұл тұрғыда әлеуметтік-саяси қақтығыстар "шиеленісуші пікірлердің" түйісуі ретінде тұжырымдалады, ал оның негізгі себебі болып адам психикасының жетілмеуі, нақты іс-әрекет пен ол туралы деректер арасындағы сәйкессіздік саналад.
Шиеленістер себептерінің өзара қатынасын сипаттайтын"сезімдер мен көңіл-күйлерде", яғни осы өзара қатынастардың табиғатында ғана емес.
Шиеленістің әмбебаб көзі келіспеушілік талаптарды қанағаттандыру
мүмкіндіктерінің шектелуі. Бұл ешқандай шиеленістерсіз қажеттіліктердің бәрі толық қанағаттандырылатын қоғам құру мүмкін еместігін көрсетеді.
Мысалы, барлық экономикалық шиеленістер өмірге қажетті материалдық, қаржылық қорлардың тапшылығына байланысты пайда болады.
Қазіргі қоғамдағы шиеленістердің түрлерін анықтау теориялық және
практикалық қажеттілікті білдіреді. Шиеленісті түрлерге бөлудің әртүрлі
негіздері бар. Субъективтілігі бойынша шиеленіс мемлекеттер аралығында
болуы мүмкін (мемлекетаралық), ұлттар арасында (ұлтаралық, этникалық),
таптар арасында (тапаралық), конфессиялар арасында (діни), нәсілдер
арасында (нәсілшілдік), шиеленісуші жақтар арасындағы қатынастар саласы
бойынша (саяси, әскери, экономикалық, сауда, қаржы, кеден және басқалары), көлемі бойынша (халықаралық, аймақтық, жергілікті) және т.б. болыпбөлінеді.
Шиеленіс түрін көп жағдайда оның құралдары, амалдары, қалыптасу
және шешу жолдары айқындайды. Айта кету керек, барлық қоғамға бірдей
шиеленістер мәселелерін зерттейтін саяси институттардың қалыптасқан жүйесі жоқ.
Әлеуметтану және саясаттану ғылымдары жоғары дәрежеде дамыған деп
саналатын елдердегі саяси институттар шиеленістердің әрқилы түрлерін дер
кезінде шешіп қана қоймайды, сонымен бірге оларға алдын-ала болжам
жасайды.
Өкінішке орай, әлемнің көптеген елдерінде осындай ғылыми орталықтар
жоқ, соның салдарынан саяси шиеленістер бақылаудан шығып кетіп, асқынуға дейін барса, кейбір жағдайда қантөгістік сипат алуы да мүмкін.
Саяси шиеленістер өзінің дамуы барысында әртүрлі кезеңдерден өтуі
мүмкін, осыған сәйкес олардың алдын алу үшін әртүрлі іс-шаралар қолданылуы тиіс.
Бірінші кезең - шиеленіс негіздерінің орын алуы, шиеленіс әлі болмаса да
оның себептерінің жинақталуы. Мысалы, ұлтаралық қатынастарда тұрғылықты жерде құқықтық қолдау алмаған стихиялық демографиялық процестер немесе белгілі бір этностардың өзіндік санасының өсуі.
Екінші кезең - біліну кезеңі. Шиеленіс жоқ, алайда әрқилы топтардың талаптары, қарсылықтары айтыла бастайды.
Үшінші кезең - көріну кезеңі. Алғашқы дүмпулер, алғашқы
қақтығыстардың басталуы.
Осыдан кейінгі басқа кезеңдер, мысалы, ашық қарсылық білдіру,
қақтығыс кезеңінің болуы да мүмкін. Ал шиеленістің ең соңғы кезеңі - бұл
ушығу кезеңі. Соңғысы қарсылық көрсетуге адамдардың үлкен шоғырын
жұмылдырумен, шиеленіс аймағының ұлғайтуымен ерекшеленеді,
"өркениеттілік" түрінен қарулы күреске көшіп, қарсыласқан екі жақтың да
өмір-тіршілігіне нұқсан келуі мүмкін. Адамдардың үлкен шоғыры тартылып,
ушығу сипатындағы шиеленістерге бұрынғы Югославия провинцияларындағы соғыс, Ауғанстандағы әскери қақтығыстар, грузин-абхаз-осетин, СУАР шиеленістері және т.б. соғыстар жатады.
Саяси ушығу кезеңіндегі шиеленістер көбінесе бір қоғамның ішінде кең
орын алады. Мысалы, қылмыскерліктің ұйымдасқан түрі өсуі, сыбайлас
жемқорлық, армиядағы әлімжеттік жасау. Шиеленістің мұндай түрлерінің
жеңіл және тез шешілуі қиын, себебі олар ұзақ жылдар бойына қордаланған.
Олар алғашқы кезде байқалмайды, іштен асқына береді. ТМД мемлекеттерінің кейбіреуінде бұл аяқ астынан пайда болғандай көрінуі
мүмкін, алайда олардың түбірі ондаған жылдар бұрын тамырланған болатын.
Саяси шиеленістердің негізгі себептері - материалдық игіліктердің,
құндылықтардың, биліктің жеткіліксіздігі кез-келген, тіпті дамыған қоғамның өзіне де тән құбылыс.
Сондықтан әлеуметтік шиеленістерге әдеттегіден тыс
жағдайға (аномалияға) қарағандай қарауға болмайды. Керісінше, әлеуметтік
шиеленіс ақыр соңында саяси қарым-қатынастарды жетілдіреді. Адамзат
тарихының ең ерте кезеңінде тіпті мемлекет сияқты саяси институттарды
туындатып, дамытуға ықпал жасаған әлеуметтік шиеленістер болды.
Шиеленістердің ұдайы шешіліп отыруы қоғамдағы қарама-қайшылықтарды
жою үшін мекемелердің қарқынды дамуына жол ашады.
Егер қоғам ішіндегі шиеленісті факторлар болмаса және әлеуметтік
қатынастар орнықты, ешбір мінсіз үндесіп тұрса, ол кезде шиеленістерді
ауыздықтау мен реттестіру функцияларын атқаратын саяси институттардың
пайда болуын және олардың қызметтерінің қажеттілігін немен түсіндіруге
болады? Бұның ең қысқа жауабы: шиеленісуші әлеуметтік топтар мен таптар
арасындағы билік айтушы, араша болушылар (арбитр) ретінде мемлекет , саяси билік, саяси жүйе пайда болды.
Сондықтан әлеуметтік шиеленіс - қоғамның саяси дамуының негізі болып табылады.
3) Саяси жанжалдар
Біздің елдің болсын, шетелдердің қоғамтану ғылымдарында болсын ұзақ жылдар бойы үлкен саяси қопарылыстар тұрсын, өткір қайшылықтар, терең дағдарыстар болса, мемлекеттің қалыпты, ойдағыдай дамымағандығы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол үшін мемлекет тұрақты, тепе-теңдік жағдайында бірқалыпты дамуы керек сияқты болып көрінді. Сондықтан тұрақтылық қоғамның негізгі мақсаттарының, құндылықтарының бірі саналатын.
Ал, шын мәнінде, бұл дұрыс түсінік емес еді. Себебі, қоғамда әр түрлі топтар, таптар, жіктер болатындығы туралы өткен тарауларда айтқан болатынбыз. Олардың өзіндік мақсат-мүдделері, талап-тілектері, арман-аңсарлары, мұқтаж-қажеттіктері болады. Олар, сөз жоқ, сәйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылықтар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдарға айналады. Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады.
Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII -- VI ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады.
Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген -- марксизм. Маркс пен Энгельс Коммунистік партияның манифесінде: Ерікті мен құл, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отыратын деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді.
Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған.
60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф қоғамның дау-дамайлық үлгісін алға тартты. Ол Индустриалдық қоғамдағы таптар мен таптық шиеленістер деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде қоғамда құры- лымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген.
Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг шиеленістің жалпы теориясын жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды.
Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.
Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз дейді.
Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.
Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с.
Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т. т. с
Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.
Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты.
Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның таза даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.
Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар.
1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады.
2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі -- келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.
Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған.
Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі -- араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі -- барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал.
Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz