Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МIНДЕТI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Прокурордың азаматтық iске қатысу негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары ... ... ... ... ... .24
2.ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДIҢ ИНСТАНЦИЯСЫНА ҚАТЫСУ.Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Талап арыз беру арқылы азаматтық iстi қозғау ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Iс бойынша қорытынды беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3.ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ СОТТЫҢ II ИНСТАНЦИЯСЫНА ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Апелляциялық наразылық беру арқылы қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Соттың I инстанциясының шешiмiнiң заңдылығы және негiздiлiгiне байланысты қорытынды беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4.ТАРАУ.ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IСТI ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТIБIМЕН ҚАРАУ САТЫСЫНДА ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ IСТI ЖАҢАДАН АШЫЛҒАН МӘН.ЖАЙЛАР БОЙЫНША ҚАЙТА ҚАРАУ САТЫСЫНДА ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МIНДЕТI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Прокурордың азаматтық iске қатысу негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары ... ... ... ... ... .24
2.ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДIҢ ИНСТАНЦИЯСЫНА ҚАТЫСУ.Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Талап арыз беру арқылы азаматтық iстi қозғау ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Iс бойынша қорытынды беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3.ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ СОТТЫҢ II ИНСТАНЦИЯСЫНА ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Апелляциялық наразылық беру арқылы қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Соттың I инстанциясының шешiмiнiң заңдылығы және негiздiлiгiне байланысты қорытынды беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4.ТАРАУ.ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IСТI ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТIБIМЕН ҚАРАУ САТЫСЫНДА ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ IСТI ЖАҢАДАН АШЫЛҒАН МӘН.ЖАЙЛАР БОЙЫНША ҚАЙТА ҚАРАУ САТЫСЫНДА ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қазiргi жағдайда Қазақстан Республикасындағы жүрiп жатқан экономикалық өзгерiстер, нарықтық қатынастың дамуы, жаңа туындаған құқықтық қатынастарды реттейтiн заңдардың қалыптасуы азаматтық сот iсiн жүргiзуде заңдардың дәл және бiркелкi қолданылуына прокурорлық қадағалау жұмысын күшейтудi талап етедi.
Осыған байланысты прокуратураның ролi елеулi түрде өсуде. Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетiлгендей, прокуратура мемлекет атынан республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттiк орган болып табылады.
Осы заңдылықты қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура органдарының құқықтар мен мiндеттер жүктелген. Сол құқығының бiрi сотта қаралып жатқан азаматтық iстерге қатысуы. Бұл прокуратура органдарының қызметiнiң бiр бағыты ғана. Прокуратура органдары азаматтық iс жүргiзiудiң барлық сатыларына қатыса алады. Оның соттағы азаматтық iс жүргiзуде қатысуына басты себептердiң бiрi болып азаматтың, ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың бұзылған құқықтарын қалпына келтiру, сондай-ақ сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру болып табылады.
Азаматтық iс жүргiзу бiрнеше сатыдан тұратынын бiлемiз. Бұл сатылардың барлығы азаматтық iс жүргiзуде алатын орындары ерекше және әрқайсысы өзiнше маңыздылығымен ерекшеленедi. Осы жалпы азаматтық iс жүргiзуге прокурордың қатысуы менiң бiтiру жұмысының зерттеу объектiсi.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысатын прокурордың процессуалдық жағдайы қандай? Бұл сұрақ бұрыннан берi процесуаллист ғалымдардың арасында пiкiр талас тудырып келе жатқан мәселелердiң бiрi.
Осыған байланысты прокуратураның ролi елеулi түрде өсуде. Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетiлгендей, прокуратура мемлекет атынан республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттiк орган болып табылады.
Осы заңдылықты қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура органдарының құқықтар мен мiндеттер жүктелген. Сол құқығының бiрi сотта қаралып жатқан азаматтық iстерге қатысуы. Бұл прокуратура органдарының қызметiнiң бiр бағыты ғана. Прокуратура органдары азаматтық iс жүргiзiудiң барлық сатыларына қатыса алады. Оның соттағы азаматтық iс жүргiзуде қатысуына басты себептердiң бiрi болып азаматтың, ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың бұзылған құқықтарын қалпына келтiру, сондай-ақ сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру болып табылады.
Азаматтық iс жүргiзу бiрнеше сатыдан тұратынын бiлемiз. Бұл сатылардың барлығы азаматтық iс жүргiзуде алатын орындары ерекше және әрқайсысы өзiнше маңыздылығымен ерекшеленедi. Осы жалпы азаматтық iс жүргiзуге прокурордың қатысуы менiң бiтiру жұмысының зерттеу объектiсi.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысатын прокурордың процессуалдық жағдайы қандай? Бұл сұрақ бұрыннан берi процесуаллист ғалымдардың арасында пiкiр талас тудырып келе жатқан мәселелердiң бiрi.
З.К. Абдуллина. Производство гражданских дел в суде первой инстанций. Алматы 1998 г.
В.Н Аргунов. Участие прокурора в гражданском процессе. Москва 1991 г.
С.Б. Бацанов, Г.К. Ефимов и др. Словарь международного права. Москва 1986 г.
М.А. Викут. Правовое положение прокурора. Предъявившего иск в интересах другого лица// Вопросы теории и практики прокурорского надзора. Саратов 1974 г.
Р.Я. Гукасян Проблема интересов в советском гражданском процессуальном праве. Саратов 1970 г.
В.Д. Лановский. Стадии прокурорского: понятие,значение, система. Прокурорский надзор и укрепление социалистической законности в советском государстве. Свердловск 1981 г.
В.А. Мусин, Н.А. Чечина, Д.М. Чечот. Гражданский процесс. Москва 1997 г.
Л. Нициевский, С.Карамов. Прокурор в гражданском процессе.// Советская юстиция. 1989 г.
Н.Н.Полянский, М.С. Строгович, В.М. Савицкий, А.А. Мельников. Проблемы судебного права. Москва 1983 г.
В.К. Пучинский. Гражданский процесс США. Москва 1979 г.
М.К. Треушников. Учебник гражданского процесса. Издательство*Спарк*. Москва 1996 г.
М.К. Треушников. Гражданский процесс. Москва 2000 г.
Н.В. Ченцов. Проблемы защиты государственных интересов в гражанском судопроизводстве. Томск. 1989 г.
В.Н Аргунов. Участие прокурора в гражданском процессе. Москва 1991 г.
С.Б. Бацанов, Г.К. Ефимов и др. Словарь международного права. Москва 1986 г.
М.А. Викут. Правовое положение прокурора. Предъявившего иск в интересах другого лица// Вопросы теории и практики прокурорского надзора. Саратов 1974 г.
Р.Я. Гукасян Проблема интересов в советском гражданском процессуальном праве. Саратов 1970 г.
В.Д. Лановский. Стадии прокурорского: понятие,значение, система. Прокурорский надзор и укрепление социалистической законности в советском государстве. Свердловск 1981 г.
В.А. Мусин, Н.А. Чечина, Д.М. Чечот. Гражданский процесс. Москва 1997 г.
Л. Нициевский, С.Карамов. Прокурор в гражданском процессе.// Советская юстиция. 1989 г.
Н.Н.Полянский, М.С. Строгович, В.М. Савицкий, А.А. Мельников. Проблемы судебного права. Москва 1983 г.
В.К. Пучинский. Гражданский процесс США. Москва 1979 г.
М.К. Треушников. Учебник гражданского процесса. Издательство*Спарк*. Москва 1996 г.
М.К. Треушников. Гражданский процесс. Москва 2000 г.
Н.В. Ченцов. Проблемы защиты государственных интересов в гражанском судопроизводстве. Томск. 1989 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы
М А З М Ұ Н Ы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН
МIНДЕТI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
1.1 Прокурордың азаматтық iске қатысу
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары ... ... ... ... ... .24
2-ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДIҢ ИНСТАНЦИЯСЫНА
ҚАТЫСУ.Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Талап арыз беру арқылы азаматтық iстi қозғау ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Iс бойынша қорытынды
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3-ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ СОТТЫҢ II ИНСТАНЦИЯСЫНА
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Апелляциялық наразылық беру арқылы
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Соттың I инстанциясының шешiмiнiң заңдылығы және негiздiлiгiне
байланысты қорытынды
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
4-ТАРАУ.ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IСТI ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТIБIМЕН ҚАРАУ САТЫСЫНДА
ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ IСТI ЖАҢАДАН АШЫЛҒАН МӘН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША ҚАЙТА ҚАРАУ
САТЫСЫНДА
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .50
К I Р I С П Е
Қазiргi жағдайда Қазақстан Республикасындағы жүрiп жатқан экономикалық
өзгерiстер, нарықтық қатынастың дамуы, жаңа туындаған құқықтық қатынастарды
реттейтiн заңдардың қалыптасуы азаматтық сот iсiн жүргiзуде заңдардың дәл
және бiркелкi қолданылуына прокурорлық қадағалау жұмысын күшейтудi талап
етедi.
Осыған байланысты прокуратураның ролi елеулi түрде өсуде. Қазақстан
Республикасының Конституциясында көрсетiлгендей, прокуратура мемлекет
атынан республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттiк орган болып
табылады.
Осы заңдылықты қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура
органдарының құқықтар мен мiндеттер жүктелген. Сол құқығының бiрi сотта
қаралып жатқан азаматтық iстерге қатысуы. Бұл прокуратура органдарының
қызметiнiң бiр бағыты ғана. Прокуратура органдары азаматтық iс жүргiзiудiң
барлық сатыларына қатыса алады. Оның соттағы азаматтық iс жүргiзуде
қатысуына басты себептердiң бiрi болып азаматтың, ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, олардың бұзылған құқықтарын қалпына келтiру, сондай-
ақ сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру болып табылады.
Азаматтық iс жүргiзу бiрнеше сатыдан тұратынын бiлемiз. Бұл сатылардың
барлығы азаматтық iс жүргiзуде алатын орындары ерекше және әрқайсысы өзiнше
маңыздылығымен ерекшеленедi. Осы жалпы азаматтық iс жүргiзуге прокурордың
қатысуы менiң бiтiру жұмысының зерттеу объектiсi.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысатын прокурордың процессуалдық жағдайы
қандай? Бұл сұрақ бұрыннан берi процесуаллист ғалымдардың арасында пiкiр
талас тудырып келе жатқан мәселелердiң бiрi.
Прокурор азаматтық iс жүргiзуге қатысушы ретiнде оның процессуалдық
жағдайы қандай екендiгi, басқа қатысушылардан айырмашылығы қандай, оның
азаматтық iс жүргiзудегi қатысу ерекшелiктерi, iске қатысу нысаны менiң осы
жұмысымда зерттелiп қарастырылған.
1-ТАРАУ.АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРА МIНДЕТI МЕН МАҚСАТЫ
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, прокуратура мемлекет
атынан республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының
Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары
қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою
жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге нарзылық
бiлдiредi. Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен
белгiленген жағдайды, тәртiпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге
асырады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттiк қызметтiң бiр нысаны болып табылады,
оның мақсаты Қазақстан Республикасының Президентiнiң 21 желтоқсан 1995
жылғы Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы заң күшi бар
Жарлығында көрсетiлген (әрi қарай ІҚР прокуратурасы туралыІ жарлық).
Бұл органның қалыптасу тарихына қысқаша тоқталып өтейiк.Прокурор ұғымы
латын сөзi ІprocuroІ - қамтамасыз ететiн, алдын аламын деген ұғымды бередi.
Осы органды құрудағы мақсат әдiлеттiлiк пен заңдылықты қамтамасыз ету. Ең
алғаш тарихта прокуратура органы Греция мен шығыс елдерiнде пайда болды, ал
XIV ғасырда Еуропа елдерiнде, соның iшiнде Францияда пайда болды, Ресейде
XVI ғасыр аяғы мен XVII ғасыр басында Петр-I құруымен пайда болды және
жергiлiктi жердегi әкiмшiлiкке қадағалауды жүзеге асырушы орган болды, Ал
сотта айыптау немесе талап қою қызметi қадағалау функциясына қосымша
ретiнде қарастырылды және аса мән берiлмедi. 1864 жылғы сот реформасынан
кейiн прокурорлық қызмет коцепциясы қайта қарастырылып, оның негiзгi
функциясы сот өндiрiсiне ауыстырылды. Революциядан кейiн бiрiншi кеңестiк
АIЖК құрастырушылар В.И.Лениннiң белгiлi пiкiрiн негiзге алды. Оның пiкiрi
бойынша мемлекеттiң Іжеке құқықтық iстерге, азаматтық iстергеІ араласуын
күщейтудi жалғастыру қажеттiлiгi туралы айтылады. Бұл дегенiмiз мемлекеттiң
азаматтық - құқықтық дауларына араласуы үшiн барынша толық мүмкiндiкке ие
болуы тиiс.
Осы идеялардың ықпалы нәтижесiнде прокуратураның азаматтық процеске
қатысу концепциясы қалыптасады. 1923 жыл-ғы АIЖК-нi 52-бабына сәйкес
прокурор iстi бастауға да, процестiң кез-келген сатысында iске қатысу
құқығы берiлдi, егер оның көзқарасы бойынша бұл мемлекеттiң немесе жұмысшы
таптың мүддесiн қорғауды талап етсе. 1933 жылғы қаулыға сәйкес сот
прокуратураның қадағалауына берiлдi.
Осындай жолымен 30-шы жылдардан бастап прокуратураның азаматтық процеске
қатысуы азаматтық iстердi соттарда қараудың заңдылығына қадағалау бойынша
мақсаттарды жүзеге асыруына байланысты болды. 80-шы жылдар мен 90-шы
жылдардың басында прокуррлық қадағалау қайта қаралуға ұшырады. Басшы сот
қызметкерлерi соттардың iс қарауындағы заңдылығына прокуратураның
қадағалауына қарсы шықты. Демократиялық құқықтық мемлекеттi құруда билiк
органдарын бөлу, тәуелсiз сот билiгiн құру басты орын алады. Бiрақ сот
прокуратураның қадағалауында болатын болса, сот тәуелсiз бола алмайды.
1995 жылы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы барлығын
орнына келтiрдi. ҚР Конституция-сының 77-бабына сәйкес заңға бағынатын сот
әдiлдiгiн жүзеге асыратын сот тәуелсiз орган ретiнде қарастырылған. Сонымен
қатар ІҚазақстан Республикасының прокуратусы туралыІ Жарлық мұны
нақтыландыра түседi. Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн
басқа мемлекетiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен
қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының
Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган. Прокуратураның сотта iс
жүргiзуiне қатысуы заңдардың, жарлықтардың және өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына қадағалаудың бiр нысаны
ретiнде қарастырылады. Прокуратура кез-келген заңдылық бұзушылықты анықтау
және жою жөнiнде шаралар қолданады. Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық
жасау, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру нысанында болады.
Прокурорлық қадағалаудың ерекшелiгi мынада: ол оны басқа мемлекеттiк
қызмет түрлерiмен, әртүрлi кәсiпорындар, мекемелердiң қызметтерiмен тығыз
байланыста жүзеге асырылады, бұл жерде қадағалауды жүзеге асыру
мемлекеттiк органдардың, кәсiпорындардың, мекемелердiң қызмет етуiне
кедергi келтiрмейтiндей етiп құрылуы тиiс. Прокурордың азаматтық процеске
қатысуы осы прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады.
Осы прокурорлық қадағалауды В.Д.Лановский[1] екi түрге бөлiп көрсеткен:
жалпы және арнайы, осылардың арасында тиiсiнше жалпы қадағалау, қылмыстық-
процесуалдық және азаматтық процесуалдық нысандар болып бөлiнедi. Жалпы
қадағалауды прокурорлық қадағалау қызметiнiң басты бағыты және бiр
мезгiлде оны жүзеге асырудың негiзгi нысаны ретiнде қарастырған. Әрине
мұнымен келiсуге болады, өйткенi көп жағдайда көптеген прокурорлық
қалдағалаудың құқықтық нысандары – бұл жалпы қадағалаудың нысандары, ал
прокурор құқықбұзушылықтар кездестiрген жердiң барлығында, қылмыстық және
азаматтық сот өндiрiстерiнiң өзiнде де қолданылады. Жалпы қадағалаудың
материалдары көп жағдайда қылмыстық iс қозғауға, сотқа азаматтық талап
қоюға негiз болып табылады, Осы арқылы ол азаматтық және қылмыстық-
процесуалдық мәнге ие болады. ІҚР прокуратурасы туралыІ жарлыққа сәйкес
прокурордың жалпы қадағалауды жүзеге асыруында нұсқау беру, наразылық
келтiру және тағы басқалармен қатар талап қою негiзгi құралы болып
табылады. Осы жарлықтың 23-бабына сәйкес пркурр заңға сәйкес бұзылған
құқықтарды қалпына келтiру және мемлекеттiң, заңды және жеке тұлғалардың
мүдделерiн қорғау үшiн сотқа талаптың өтiнiш жасауға құқылы.
Прокурордың азаматтық iс жүргiзудегi басты мiндеттерi – бұл азаматтық
iстердi қарағанда заңдардың қолданылуына және орындаушылық iс жүргiзуге
прокурорлық қадағалау – азаматтар ме мемлекеттiң құқықтарының,
бостандығының және заңды мүдделерiнiң қорғалуын, әдiлқазылықты жүргiзудiң
конституциялық принциптерiнiң мүлтiксiз орындалуын, азаматтық заңдардың
негiзгi бастауларын қамтамасыз етуге мiндеттi. Прокурор осы мiндеттерiн
орындалуын қамтамасыз етсе, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарының үстем тұруын қамтамасыз ету, азаматтардың құықтары мен
бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасының
Конституциясының, заңдарының және Президент Жарлықтарының және өзге де
нормативтiк-құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырса, азаматтық iс жүргiзуде өз мақсатын орындады деп
тануға болады. Прокурор осы өзiне жүктелген мiндеттердi заңда көрсетiлген
әдiстер арқылы жүзеге асырады. Яғни, прокурор азаматтық процеске заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыру негзiнде пркурор азаматтық процесуалдық нысанды,
ол iске қатысушы тұлғаға айналады. Ол басқа iске қатысушылар сияқты
құқықтарды иеленедi және мiндеттердi алып жүредi. Прокурордың азаматтық сот
өнiдiрiсiне қатысуы мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтық қатынастарды
құқықтық реттеу мақсатына жетудегi маңызды кепiл ретiнде табылады.
Прокурор азаматтық процеске қатысқан кезде қандай процессуалдық жағдайға
ие болады деген мәселе туындайды. Бұл жерде мәселе талап қойып iске қатысып
отырған прокурордың процесуалдық жағдайы, өйткенi ол көп жағдайда
процестегi талапкердiң жағдайына ұқсас және сонымен қатар прокурор бiр
мезгiлде заңдылықты қадағалау функциясын жүзеге асырады. Бұл мәселе
бойынша әр авторлар әртүрлi пiкiр айтады.
Бiр авторлар Н.Н.Полянский, М.С.Строгович[2] және т.б. талап қоюшы
прокурор процесте тараптар жағдайына ие болады деген, ал екiншi авторлар
М.С.Шакарян[3], К.С.Аргунов[4] жоғарыда аталған пiкiрдi нақтылай отырып,
талап қоюшы прокурорды бiр мезгiлде заңдылықты қадағалау функциясын
атқаратын процесуалдық мағынадағы тарап ретiнде қарастырған. шiншi
бiреулер М.А.Викут[5], К.С.Юдельсон[6] прокурор процесте ешқашан тарап бола
алмайды және әрқашанда заңдылықты қадағлауды жүзеге асырушы мемлекеттiң
өкiлi жағдайында болады деген пiкiр айтқан.
Осы пiкiрлердiң iшiнде М.С.Шакарян, В.Н.Аргуновтың пiкiрлерiмен
В.А.Мусин, Н.А.Чечина, Д.М.Чечот[7] iшiнара келiсе отырып Іпроцесуалдық
мағынада талапкерІ терминiн сәтсiз қолданғандарын айтады. Олардың пiкiрi
бойынша ІталапккерІ терминi (талап ұғымы мен талапқа құқықтан айырмашылығы)
материалдық құқыққы белгiсiз дейдi, сондықтан процесуалдық мағынадағы
талапкер деп айту бос сөз болып табылады.
Прокурор азаматтық процестiң айрықша қатысушысы ретiнде, оны сипаттау
үшiн орыстың процесуалдық ғылымында қалыптасқан ІпавозаступникІ терминiн
ұсынады. Правозаступник қоғамның тiлегi үшiн жеке тұлғаның жеке құқықтарын
қорғайтын тұлға.
Бұл мәселенi шешуде заңдарды басшылыққа ала отырып, өз талдауымды
жүргiзейiн.
ҚР АIЖК-нiң 44-бабына сәйкес прокурор азаматтық iс жүргiзуге қатысушы
тұлға ретiнде көрсетiлген. Осы бапқа сәйкес прокурормен қатар iске қатысушы
тұлғалардың құрамына тараптар (талапкер және жауапкер) дау нысанасына
дербес талаптарын мәлiмдейтiн үшiншi тұлғалар, мемлекеттiк органдар,
ұйымдар
АIЖК-нiң 56 және 57-баптарында көзделген негiздер бойынша процеске
қатысатын жекелеген азаматтар, сот ерекше iс жүргiзу тәртiбiмен қарайтын
iстер бойынша мәлiмдеушiлер мен мүдделi адамдар енгiзiлген. Бұл қатысушы
тұлғалардың құқықтары мен мiндеттерi АIЖК 47-бабында көрсетiлген. Сондай-ақ
олардың процестегi алатын орындарына қарай ерекше құқықтарды иеленедi.
Прокурор да азаматтық iске қатысушы болып табылады және бiр мезгiлде
заңдылықты қадағалаушы мемлекеттiк орган ретiнде қатысады. Жоғарыдағы туып
отырған пкiр таластың себебi егер прокурр азаматтық iске талап қоя отырып
қатысса, талапкердiң жағдайында бола ма деген мәселе. Егер ҚР АIЖК 55-
бабының 5-тармағына жүгiнсек, талап қойған прокурор, бiтiмгершiлiк келiсiм
жасау құқығынан басқа талап қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын
пайдаланады, сондай-ақ iс жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Бұл жерде заң
нормасын сөзбе-сөз түсiнбеу қажет. Әриен, егер прокурор талап қойса,
дәлдемелер ұсынса, жарыссөзге қатысса, яғни қойған талабын қолдаса, талап
арыздан бас тарта алса, талаптың негiзiн немесе пәнiн өзгерте алса, онда ол
талапкердiң процесуалдық жағдайында деуге болады. Сондай-ақ прокурор талап
қоюдың процесуалдық тәртiбi шегiнен шыға алмайды.
Қазақ КСР Жоғарғы сотының Пленумының N18 ІАзаматтық iстердi сотта
қарауға әзiрлеу тәжiрибесi туралыІ қаулысына сәйкес, егер талап арыз АIЖК
150-бабының талаптарына жауап бермейтiн болса, судья iстi сотта қарауға
әзiрлеуге кiрiсуге құқығы жоқ және мұндай талап арыздар АIЖК 249-бабына
сәйкес қараусыз қалдырылады, бұл ереже прокурормен басқа тұлғаның
мүддесiнде берiлген талап арызына да қатысты.
Бұл өзiнiң процесуалдық жағдайы бойынша талап қоюшы прокурордың жағдайы
талапкерге ұқсас болып табылады. Бiрақ талапкер сот арқылы өзiнiң талапқа
құқығын танытуға ұмтылады. Н.В.Ченцовтың[8] айтуынша, прокурор мемлекеттiң
мүддесiне талап қойса, ол мемлекеттiң өзiне тиесiлi талапқа құқығын
иеленбейдi, онда тек талап теру құқығы ғана болады деген. Сәйкесiнше
азаматтың немесе ұйымның мүддесiнде талап берген жағдайда талапқа құқықты
осы азамат пен ұйым иеленедi де, ол прокурор тек қана талап беру құқығын
иеленедi.
Әрине мұнымен келiсу өте қиын, өйткенi мұндай жағдайда прокурор
әрқашанда сондай құқықты иеленедi және оның құқық субъектiлiгiнен
ешнәрсемен айырмашылығы жоқ. Сонымен бiрге прокурордың әрбiр талап арызы
өндiрiске қабылдана бермейдi, сот оған iс қозғаудан бас тарта алады.
Процессуалдық ғылым үшiн материалдық-құқықтық мағынадағы талапқа құқық
ұғымы жеткiлiксiз, сондықтан ол процессуалдық мағынадағы талапқа құқықпен
толықтырылуы қажет. Процесуалдық мағынада талапқа құқық деп талап беру
арқылы сотта қорғау үшiн жүгiну түсiнiледi, яғни сотқа талап беру арқылы
сотта iстi заңiға сәйкес шешудi сұрау. Талап қою құқығы бұл конституциямен
бекiтiлген сотта қорғану құқығының бiр нысаны. Талапқа құқық талап беру
құқығымен өте тығыз байланысты. Кез-келген жағдайда талапқа құқық болмаса,
онда прокурормен сотта жасалатын әрекеттерiнiң: талап қою, талабын дәлелдеу
және тағы басқа мәнi неде? Сондықтан прокурор өзiне заңменен жүктелген
мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн талапқа құқықта, талап беру құқығы да болуы
қажет.
Прокурор процесте талап беру кезiнде өзiнiң позициясымен де, құқығы және
бостандығы бұзылған тұлғалардың мүддесiмен де байланысты емес. Ол тек заңды
басшылыққа ала отырып, өз қызметiн жүзеге асыруы тиiс.
Азаматтық iс жүргiзуде прокурордың құқықтық жағдайына ең алдымен
ұйымдастырушылық қағидалар ықпал етедi, атап айтқанда сот әдiлдiгiн тек
қана соттың жүзеге асыруы. Бұл прокурорды азаматтық процесте билiктiк
құқықтармен бөлу мүмкiндiгiнен айырады. Ол сотқа қандай да бiр нұсқа бере
алмайды, оған сол немесе басқа жүрiп тұру ережесiн белгiлей алмайды. Оның
барлық талаптары арыз, өтiнiш, өтiнiм нысанында болады.
Сондай-ақ прокурордың азаматтық iс жүргiзудегi құқықтық мәртебесiнiң
қалыптасуына мына қағидалар: диспозитивтiк, сайыскерлiк, тараптардың кең
құқықтылығы және т.б. мақсатталған ықпал етедi. Диспозитивтiк процессуалдық
және материалдық құқықтарға билiк ету мүмкiндiгi ретiнде анықталады.
Диспозитивтiк қағидаға сәйкес iске мүдделi тұлғаларға өзiнiң мүдделерiн
сотта қорғауға мүмкiндiк беретiн құқықтар берiледi, ал прокурорға азаматтық
процесс шегiнде әр түрлi құқық бұзушылықтармен күресуге, бұзылған
мүдделердi қалпына келтiруге, яғни мүдделi тұлғалардың құқықтарын
қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн құқықтар берiледi. Диспозитивтiк
қағидаға сәйкес iске қатысушы тұлғалардың барлығының, прокурорды қоса
алғанда құқықтық жағдайы анықталады. Олардың әрқайсысының құқықтық
мәртебесiн жекелеу қарсы мүдделердi бар субъектiлердi көрсететiн
сайыскерлiк қағидасымен байланысты. Бiр тұлға басқа тұлғамен бұзылған
құқығын қорғау туралы талап қойса, басқасы түсiнiк беру үшiн шақырылады
және жауапқа тартылу мүмкiндiгi үшiн шақырылады. Бұл субъектiлер –
азаматтық процестегi тараптар және тұлғаның өзiнiң немесе бөтен бiреудiң
мүддесiн қорғамаудың ешқандай мәнi жоқ. Тұлғаның сотқа жүгiнiп заңды
бұзушыға мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы сұрау маңызды. Сайыскерлiк
қағидасына сәйкес талап қоюшы тұлға белсендi жақ жағдайында болады, ал
жауапқа тартылатын жақ - бәсең болып табылады. Азаматтық iс жүргiзудiң
берiлген бастамасының негiзiнде прокурордың құқықтық мәртебесi қалыптасады.
Iстi қозғай және оны қарауға қатыса отырып, прокурор тарапқа айналады,
басқа жағдайда қатыса алмайды, өйткенi сайыскерлiк қағидасы бұзылады.
Прокурор талапкер сияқты өзiнiң талаптарын негiздейдi, оны куәландыратын
дәлелдемелердi ұсынады және т.б.. Ол белсендi тарап жағдайында тек қана
талап өндiрiсiнде ғана емес, сондай-ақ ерекше талап өндiрiсiнде де ерекше
өндiрiсте де де болады. Мұндай жағдайға апелляциялық өндiрiстерде де ие
болады.
Сайыскерлiк қағидасы негiзiнде тараптармен процессуалдық әрекеттер жасау
ретi анықталады. Сот iстi қарау кезiнде ең алдымен белсендi тарап түсiнiк
бередi, содан барып – бәсең тарап түсiнiк бередi. Осындай ретпен сот
жарыссөзiнде iске қатысады. Олар аяқталғаннан кейiн талап қоюшы жақ өзiнiң
қандай да бiр ойын айта алмайды және iс бойынша қорытынды бере алмайды,
өйткенi бұл жауапкердiң қорғауға құқығын бұзады және азаматтық процестiң
сайыскерлiк сипатына қайшы келедi.
Тараптардың тең құқықтық қағидасы бойынша тараптар құқықтары мен
мүдделерiн қорғау бойынша бiрдей мүмкiндiктердi иеленедi. Егер прокурормен
талап қойылса, жауапкер өзiнiң мүддесiн қорғаса, прокуро нашарлау жағдайда
қалдырылмау керек. Осы жерде мынадай сұрақ туындауы мүмкiн: тараптардың тең
құқықтық қағидасы тұрғысынан алғанда прокурорларға iс жүргiзудiң басқа
жақтарынан гөрi үлкен iс жүргiзу құқығы берiлуi заңды болып табыла ма? –
деген сұрақ туындауы мүмкiн. Бұған жауап ретiнде Қазақстан Республикасының
Конституциясын Кеңесiнiң 1997 жылғы 6 наурыздағы ғ3 қаулысына сәйкес
ІҚазақстан Республикасы КонституциясыныңІ 14-бабы 1-тармағында баяндалған
норманы адамның және азаматтың заң мен сот алдындағы теңдiгiнiң жалпы
қағидасы деп түсiну керек. Сот алдындағы теңдiк тұрғысындағы бұл қағида
тараптардың сот процесiндегi құқық бiрдейлiгiн бiлдiрмейдi. Конституцияның
аталған нормасы ІАдам және азаматІ бөлiгiнде, сондықтан барлығы деген ұғым
адам мен азаматты қамтиды және әркiмнiң Қазақстан Республикасы аумағында
заңмен сот алдындағы теңдiгiн бiлдiредi.
Процеске тараптар болып тек азаматтар ғана емес, өздерiнiң кәсiби
мiндеттерiн орындай отырып, Тараптардың немесе үшiншi тұлғалардың
мүдделерiн қамтамасыз ететiн лауазымды тұлғалар да қатыса алады. Мұндай
лауазымды тұлғалардың бiрi сотта мемлекет мүддесiн бiлдiретiн прокурор
болып табылады. Прокурор тараптардың бiреуi және соттағы мемлекет мүддесiн
бiлдiрушi өкiлi ретiнде Конституция негiзде қабылданған iс жүргiзу заңы
бойынша iс жүргiзу құқығын иеленедi.
Конституцияның 14-бабы 1-тармағында ккөрсетiлген норма iс жүргiзу
заңында бекiтiлген прокурордың iс жүргiзу өкiлеттiлiгi аумағын
айқындамайды. Конституцияның 83-бабы 1-тармағы прокурорға сотта мемлекет
мүддесiн бiлдiру мiндетiн жүктейдi, бұл оның iс жүргiзу өкiлеттiлiгi аясын
кеңейтедi.
Мен бұл жауаппен келiспеймiн, өйткенi қандай да болмасын қағида кез-
келген заңның, құқықтық актiнiң негiзгi бастамасы. Осыған сәйкес заң,
құқықтық актi қалыптасады. Осы қағидалардың негiзiнде кез-келген құқықтық
қатынас субъектiсi өзiнiң құқығын жүзеге асырады. Қағиданы бұза отырып
жасалған әрекет заңсыз болып табылады. Бұл қағиды тек қана адам ман
азаматты қамтып қоймай басқа да мемлекеттiк органдарды қамтуы қажет,
сонымен бiрге бұл қағида прокурордың өкiлеттiлiгi аумағын анықтамайды
деген, кез-келген қағиданы басшылыққа ала отырып, мейлi ол мемлекеттiк
орган болсын, мейлi ол прокурор болсын, олар мiндеттi түрде өз құқықтары
мен мiндеттерiн жүзеге асыруы тиiс. Осы қағидалар негiзiнде прокурордың
өкiлеттiлiктерi қалыптасады.
Прокурор iске қатыса отырып, iске қатысушы басқа тұлғалардан тәуелсiз
қатысады, өйткенi онда тiкелей сот қорғауымен қамтамасыз етiлетiн оның
құдiретiне туындайтын процеске деген өзiнiң мүддесi бар[9].
Өзiнiң мазмұны бойынша прокурордың мүддесi – мемлекеттiк, бiрақ бәрiн
тегiс қамтитын сипаты жоқ, ол бiр ғана мемлекеттiк функция - заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыруға шоғырландырыл-ған. Өзiнiң функционалдық мақсаты
бойынша прокурордың мүддесiнiң мемлекеттiк функцияны жүзеге асырушы басқа
органдардың мүдделерiнен айырмашылығы бар. Сондықтан әрбiр мемлекеттiк
органның өзiне тән функционалдық мүдделерiн ажырата бiлген жөн. Прокурордың
мүдделiлiгi мынада: соттардың азаматтық және қылмыстық iстердi қарауда
заңдылықтың сақталуын қадағалау. Ол сот органдарының қызметiнде заңдылық
қатаң сақталуына, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерiн,
процессуалдық нормаларды бұзылуына мүдделi. Прокурор өзiнiң құзiретiнiң
күшiне қарай кез-келген азаматтық iсiн қарауға мүдделi. Осы жерде оның
мүддесiнiң басқа мемлекеттiк органдардың мүддесiнен айырмашылығын көруге
болады. Бұл органдардың мүдделерi өзiнiң негiзi бойынша мемлекеттiк, бiрақ
оның функционалдық мазмұны прокурордың мүддесiнiң мазмұнынан айырмашылығы
бар, өйткенi ол қана олардың қызметiнiң аясын ғана қамтиды.
Азаматтық процестегi прокурордың мүддесi дербес болып табылады, осыған
байланысты оған азаматтық процестiң қозғалысына ықпал ету мүмкiндiгiн
беретiн процессуалдық құқықтар берiлген және iске қатысушы тұлға болып
табылады. Бiрақ прокурордың процестегi дербестiгi оның мүддесiн бұзылған
немесе заңменен қорғалатын мүдденiң субъектiлерiнiң мүддесiне қарсы қоюға
болмайды. Ол тек субъектiсiнiң мүддесiн қорғауға ғана мүдделi, Осыдан
туындайтын процессуалдық әрекеттерi бұзылған құқық немесе заңменен
қорғалатын мүдде субъектiлерiне көмек көрсету мақсатында жасалады[10].
Прокурордың азаматтық iс жүргiзуге қатысқан кездегi құқықтары мен
мiндеттерiн үш түрге бөлуге болады:
Бiрiншiсi – iске қатысушы тұлғалардың барлығы үшiн жалпы құқықтар мен
мiндеттер, бұлай алу себебiмiз нақты азаматтық iстi сотпенен шешу бойынша,
прокурор iсте осындай тұлғалардың жағдайында болады. Атап айтқанда, ол
материалдармен танысуға, дәлдемелер ұсынуға, сотқа жазбаша немесе ауызша
түсiнiктемелер беруге, iске қатысушы басқа тұлғаларға сұрақ қоюға, сот
процесi кезiнде туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдемелерiн
мәлiмдеуге құқылы.
Екiншiсi – сотта азаматтық iс қозғауды бастаушы тұлға тiистi құқықтар
мен мiндеттер, атап айтқанда, азаматтық iс қозғау туралы сотқа талар арыз
беруге және сот талқылау кезiнде өзiнiң талабын қолдауға құқылы. Ол
талаптың негiдемесiн немесе нысанын өзгертуге, талар қоюдан бас тартуға,
талар қою талабының мөлшерiн ұлғайтуға не азайтуға құқылы.
Үшiншiсi – ерекше прокурорлық құқықтар мен мiндеттер. Қадағалау
функциясын жүзеге асыруына байланысты сот iстi қараған кезде туындайтын
сұрақтардың брлық инстанциясында iстiң негiзi бойынша қорытынды беруге,
заңды күшiне енбеген соттың шешiмi мен ұйғарымына апелляциялық және жеке
наразылық беруге, қадағалау тәртiбiнде заңды күшiне енген со актiлерiне
наразылық келтiруге, сондай-ақ оларды тоқтатуға құқылы. Прокурордың
процессуалдық құқықтары мен мiндеттерiнiң көлемi өндiрiс түрiне және
процесс сатысына байланысты болады.
Сондай-ақ прокурор iс қозғаған кезде жалпы тәртiпте талап арыз бередi.
Прокурор басқа да iске қатысушылармен қатар заңменен бекiтiлген сотқа
жүгiну тәртiбiн сақтауы тиiс. Прокурор Қазақстан Республикасының
ІМемлекеттiк баж туралыІ Заңының 9-бабына сәйкес Ісоттарда мемелекеттiк баж
төлеуден барлық талаптар бойынша босатыладыІ және сот шығындарын алып
жүруден мүлдем босатылады.
Прокурор басқа бiреудiң мүддесiне сол мүдделi тұлғаның өтiнiшi бойынша
iс қозғалса, сот сол мүдделi адамға пайда болған процесс туралы хабарлайды
және ол мұдделi тұлға сотқа талап қоюшы ретiнде қатысады(АIЖК 48-бап 3-
тарау), ол мүдделi тұға прокурордың қойып отырған талабын қолдамай жаңа
талап қоюға құқылы.
Прокурормен қозғалған iстер бойынша шығарылған соттың шешiмiн материалды-
құқықтық салдары прокурорға тарамайды, одан ешнәрсе өндiрiп алуға болмайды,
өйткенi жоғарыда айтқанымыздай, прокурор материалды-құқықтық қатынастың
субъектiсi болып табылмайды.
Сонымен бiрге прокурор азаматық iске тек процессуалдық талапкер ретiнде
ғана қатысып қоймайды, сондай-ақ процессуалдық тұрғыдан дау нысанасына
дербес талап мәлiмдейтiн тұлға ретiнде, сонымен бiрге процессуалдық
жауапкер ретiнде, егер оған қарсы талап қойса қатысады. Бұл жерде қарсы
талап бiр жағынан алғанда прокурорға қойылмауы тиiс, өйткенi материалды-
құқықтық қатынастың субъектiсi емес, ал басқа жағынан алсақ басқа бiр
тұлғаның өтiнiшi бойынша оның мүддесiн сотта қорғайды, бiрақ кез-келген
жағдайда қарсы талап прокурорға емес мүдделi тұлға- талапкерге қойылуы
тиiс.
Прокурор азаматтық iс бойынша бiтiмгершiлiк келiсiм жасауға құқылы емес,
өйткенi бiтiмгершiлiк келiсiмге келу iстегi нақты тараптың ерiк бiлдiру
негiзiнде жүретiн әрекет.
Сонымен жоғарыдан көрiп отырғанымыздай прокурордың процесуалдық жағдайы
тараптардың немесе үшiншi жақтардың жағдайына теңестiрiлмейдi және де
прокурор азаматтық процестiң айрықша қатысушысы болып табылады, оны сипатау
үшiн Іпроцессуалдық мағынадағы талапкерІ деген терминдi қолдану оған сәйкес
келмейдi. Мен жоғарыдағы бiрқатар авторлардың[11] пiкiрлерiмен келiсемiн.
Талапкер және жауапкер ұғымдарын бөлiп алу үшiн процессуалдық ғылымда
материалды-құқықтық критерий қолданылуда: олардың материалды-құқықтық
қатынасқа қатынасулары соттың қарауының пәнi болып табылады.Осыған
байланысты прокурор материалды-құқықтық қатынастың қатысушысы
болмағандықтан, оның процессуалдық құқықтары мен мiндеттерi iс бойынша
тараптардiкiнен ұқсас болғанының өзiнде де ол iс бойынша талапкер немесе
жауапкер бола алмайды.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысушы прокурорға сипаттау үшiн ешқандай да
терминдi қолданудың қажетi жоқ, прокурор әрқашанда қадағалау функциясын
жүзеге асыратын, азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтары қорғауды жүзеге асыратын мемелекеттiк сотта мүддесiн
бiлдiретiн мемлекеттiк орган болып қала беру қажет.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, проурордың iске қатысушы
тұлғалардан айырмашылығын айтуға болады. Бұл айырмашылықтар келесiде: өз
мүдделерiн немесе талап қойылған мүдделердi көздеп талап қоюшы азаматтар
мен заңды тұлғалар талап қоюшылар болып табылады (АIЖК 48-бап 1-тармақ), ал
прокурор басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерiн, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамның мүдделерiн
қорғау туралы сотқа жүгiне алады, сондай-ақ азаматтық iс жүргiзуде
мемлекеттiң мүддесiн бiлдiретiн тұлға. Осыған байланысты прокурорға ерекше
құқықтар берiлген: кез-келген iс материалдармен танысу және iске қатысуына
қарамастан, iс бойынша наразылығын келтiруге құқылы, сот актiлерiнiң күшiн
тоқтата тұруға құқылы, iс бойынша туындайтын барлық сұрақтар бойынша
қорытынды беруге құқылы, кез-келген азаматтық iстi қарауға өз бастамасымен
немесе соттың бастамасымен қатысуға құқылы. Сонымен қатар мемлекеттiң
мүддесiн сотта бiлдiруге құқылы. Прокурорға шешiмнiң материалды-құқықтық
салдары таралмайды, одан ешнәрсе өндiрiп алуға болмайды. Сот жарыссөзiнде
әрқашанда соңғы болып сөз сөйлейдi. Азаматтық iске қатысқан кезде
мемлекеттiк баж төлемейдi және де сот шығындарын алып жүруден босатылған,
берiп отырған талабы бойынша бiтiмгершiлiк келiсiм жасауға құқығы жоқ.
Жоғарыда аталған мiндеттер мен құқықтарды прокурор азаматтық iс
жүргiзуде қалай қолданылатындығын келесi тарауларда қарастырамыз.
1.1. Прокуратура дамуының негізгі кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезенді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы "Прокурорлық қадағалау туралы ережені"
бекіткен ҚазОАК 2-шақырылуындағы III сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13
шілдесінде бекітілген. Осыған байланысты әділет халық комиссары өз
қызметімен қатар республика прокурорының қызметін атқарған.
Әділет халық комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи
мәні бар осы құжат мемлекет атынан кінәлі адамдарға қарсы қылмыстық
қудалауды қозғау және заң бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен
барлық билік органдардың, шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке
ұйымдардың, жеке түлғалардың әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге
асыру; қылмысты ашу саласында анықтау және тергеу органдарының қызметтерін
тікелей бақылау; сотта айыпталушыны қолдау; сотталғандарды қамауда ұстау
дұрыстығын бақылау үшін жасалған.
Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың ОАК
тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде барлық тиісті
құқықтарға ие болған. Жалпыфедеральдық заңдарының мәселелері бойынша Қазақ
автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына бағынған.
Республикасының бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары Шафхат
Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. "Прокурорлық қадағалау туралы
ережелерді" қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2 тамыздағы
әділет халық комиссарының және республика прокурорының міндеттерін
біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық мәліметтерге
байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып табылады.
ҚазОАК-ке жасаған прокуратураның бірінші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы баяндалды.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталык қызметкерлерінің, сондай-
ақ жергілікті орган кандидаттарының ішінен өрбір губерния мен облысқа
прокурор тағайындалған.
Прокурорларды қызметке тағайындау, ауыстыру және қызметінен шектетуді
республика прокуроры ғана жүзеге асырды.
Губерниялық прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы
бойынша республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың
көмекшілері болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде
бөлінді.
Республика прокуроры:
1) барлық халык комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі
заңдылығын бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері
мен қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
2) оларды бұзу мақсатында ҚазОАК Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне
аталған екімдер мен қаулыларға наразылық келтіру;
3) республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
4) республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда прокурорлардың
функцияларын тікелей іске асыру жүктелген.
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған:
а) Халық комиссарлары кеңесінде немесе ОАК Төралқасында республика
прокуроры арқылы жоғарыда атаған өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру.
Бүндай прокурордың наразылық келтіруі наразылық келтірілген қаулылардың
өмірде қолданылуын тоқтатпайды. Прокурорға кеңесші даусымен жергілікті
атқару комитеттерінің барлық жиналыстарына қатысу құқығы берілген.
Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен облыстарда
әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан қажетті
материалдар мен мәліметтерді талап ету қүқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған.
Прокуратура туралы бірінші ережеде республика прокурорының және
губерниялық атқару комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан
сайын есеп беруі көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға
байланысты ҚазОАК қаулысымен осы уақытқа дейінгі губерниялық халык соттары
кеңесіне жататын барлык міндеттер 1922 жылдың 1 тамызынан бастап
прокуратураның ерекше жүргізуіне берілді.
1923 жылдың аяғына қарай ҚазССР әділет халык комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер үйымдастырылған:
1) жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
2) жалпы қадағалау жөніндегі;
3) тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
4) мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне карамастан, сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағыттарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Жалпы бағытгары дүрыс
жолға қойылған.
Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық дамуынсыз
мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының күрылымы
прокурорлык қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу бағыттарына
қарай өзгеріп отырды. СССР прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25 наурызда
"Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын кайта құру
туралы" бұйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша СССР прокуратураларында кызмет
жасап жатқан бөлімдерімен бірге (жалпы кадағалау, сот қадағалау және т.б.)
өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда, кооперация, қаржы істері жөніндегі,
сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени кұрылыс және сот-тұрмыстык істер
женіндегі секторлар кұрылған. Өндірістік салалық қағидат бойынша осындай
ұйымдастырулар одақтық және автономиялық республика, өлкелік және облыстық
прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның
құрылымдарын қайта құруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою
мақсатында СССР Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы
қаулысымен СССР Прокуратурасының Орталық аппаратында бүрынғы бөлімдер
таратылды, және оның жаңа құрылымы бекітілді. ССР Одағының Прокурорына
одақтық және автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа
қүрылымын белгілеу үсынылды; оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды;
өндірістік-сала кағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот,
азаматтық-сот, арнаулы істер бойынша тергеудің, тұтқынға алу орындарын
қадағалау бойынша; өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері
құрылды. Осы құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған.
Прокуратура органдарының кызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық
өкілеттіліктерді нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың
функциялардың негізі бойынша құрылу керек екендігін көрсетті.
Прокуратура өміріндегі белгілі кезең құқық қорғау органдары қызметінің
нысандары бұзылып, басымдығы жоғары билік органдарымен танылған жазалаушы
мекемелер бірінші орынға шыккан кезеңмен байланысты. Тек 50-жылдардың
ортасында заңдылықты нығайту, мемлекеттің дамытудың құқықтьщ базасын қүру
бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураның кезекті маңызды кезеңі 1955 жылғы 24 мамырдағы СССР
прокурорлық қадағалау туралы ережесін кабылдау болды. Онда заңды түрде
мемлекеттегі заңдылықты және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі прокурорлық
кадағалау органдарының рөлін белгілеу туралы үсыныстарды алдағы уақытта
дамыту бекітілген және алынған. Ережеде прокурорлардың міндеттері мен
өкілеггіліктері, қылмыстык және азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған заң
бұзушылықтарына прокурорлық шара қолдану кұралдары анықталған. Ережелердің
нормаларының көбісі қылмыстық және азаматтық сот істерін жүргізу, түзету-
еңбек заңнамаларының негіздеріне енгізілген.
Әскери прокуратура органдары да қайта құрылған. Олардың құрылымы мен
жүйесі әскери прокурорлардың өкілеттігі, олардың функцияларының аумақтық
прокурорлар қызметіне байланысты болу - осының бәрі 1966 жылгы 14
желтоқсанда бекітілген әскер прокуратура туралы ережелерде көрсетілген.
Сонымен, әскери прокуратура совет прокуратурасы органдарының жүйесіне
кіреді және СССР Бас прокурорына есеп береді деген тұжырым шығаруға болады.
1977 жылы Конституцияны қабылдау заңдылықтың тиісті қадағалауын
қамтамасыз ету бойынша алдағы қадамдармен байланысты. Олардың біреуі СССР
прокуратурасы туралы Заңды жасау туралы шешім болды. Мұндай заң 1979 жылы
30 қарашада СССР Жоғарғы Кеңестің 10-шы шақырылуының екінші сессиясында
қабылданды. Онда совет прокуратурасы органдарының қызметтері мен
үйымдастыруларының негізгі кағидаттарының бекітілуі мен құқықтык
реттелулері, олардың қызметтерінің негізгі бағытгары керсетілді.
70-80 жылдары прокуратура органдарына прокурорлық қадағалауға ешқандай
тән емес заңдылықты қадағалау бойынша оның негізгі функцияларын екінші
орынға қою арқылы маңызды дәрежедегі міндеттерді жүктеді. Прокурорлар
қосымша өкілеттіліктер берілді, бірақ бұлар прокуратура алдына қойылған,
әсіресе азаматтардың күкықтарын және заңды мүдделерін қорғау саласындағы
барлық мәселелерді шеше алмады.
1.2 Прокурордың азаматтық iске қатысу негiздерi
ҚР АIЖК-нiң 55-бабының 2-тармағына сәйкес, прокурордың азаматтық сот
iсiн жүргiзуге қатысуы мұның өзi заңмен көзделген немесе осы iске
прокурордың қатысу қажеттiлiгiн сот таныған жағдайларда мiдеттi. Осыған
байланысты прокурордың азаматтық iске қатысуын iстi сотқа дайындау кезiнде
судья шешедi.
Осы жерде судья прокурордың iске қатысу керектiгiн анықтаған кезде
келесi жайттарды ескере отырып шешедi:
Азаматтар мен ұйымдардың мәндi құқықтарын қозғайтын дауларды қарау
кезiнде прокурордың қатысуын тиiмдi деп тапса[12];
Мемлекеттiң, халықтың әлеуметтiк қорғалатын тобының, оның iшiнде
кәмелетке толмағандардың материалдық мүдделерiн қорғауға байланысты iстер
бойынша, азаматтардың құқықтарына нұқсан келтiрушi мемлекеттiк басқарушы
органдары мен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерiне шағымданған iстер
бойынша прокурорды қатыстыру қажет[13].
Жоғарыда аталғандардан шығатыны кез-келген жеке және заңды тұлғаның
мәндi құқықтарын қозғайтын iс болса, процесте кәмелетке толмағандардың
мүдделерiн қорғауға байланысты iстер қаралса, мемлекеттiк басқару органдары
мен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерi нәтижесiнде азаматтың
құқықтарына нұқсан келтiрiлуi туралы iстер қаралса, үлкен қоғамдық мәнi бар
iстер қаралса, күрделi iстер қаралса, судья прокурорды iстi қарауға
қатыстыруға тиiс.
Прокурордың ерекше өндiрiстегi кейбiр санаттағы iстердi сот қараған
кезде қатысуы мiндеттi болып табылады. Атап айтқанда, азаматтық хабар-
ошарсыз кеттi деп тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау iстерi
бойынша. Сонымен бiрге ерекше талап қоюмен iс жүргiзу өндiрiсiндегi кейбiр
iстер: азаматтардың нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай
даулары туралы прокурордың жүгiнуi; сайлау iс жүргiзу өндiрiсiндегi кейбiр
iстер: азаматтардың нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай
даулары туралы прокурордың жүгiнуi; сайлауға, референдумдарға қатысушы
азаматтар мен қоғамдық бiрлестiктердiң сайлау құқықтарын туралы iстер
бойынша прокурор қатысуға мiндеттi. Қазақстан Республикасы ІНеке және
отбасы туралыІ заңның 68-бабына сәйкес ата-ана құқығынан айыру тәртiбi
кезiнде прокурордың қатысуы мiндеттi.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында ІҚазақстан
Республикасының прокуратурасы туралыІ Жарлықтың 1-бабында прокуратураға
Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де
құқықтық актiлерге наразылық жасау құқығы берiлген. Прокурор осы құқығын
жүзеге асыру барысында нормативтiк құқытық актiнi заңсыз деп тану туралы
сотқа арыз бере алады.
ҚР АIЖК-нiң 282-бабында прокурордың нормативтiк құқықтық актiнi заңсыз
деп тану туралы сотқа арыз бере отырып жүгiнуi негiзделiп көрсетiлген.
Осыған сәйкес заңсыз актiнi шығарған орган немесе лауамзымды адам, не
жоғары тұрған орган немесе лауазымды адам заңға сәйкес келмейтiн
нормативтiк құқықтық актiге прокурордың наразылығын қабылдамаған жағдайда
ғана прокурор наразылық келтiрiлген актiнi заңсыз деп тану туралы сотқа
арыз бере отырып жүгiне алады. Бұл прокурордың сотқа жүгiнуiне негiз болып
заңсыз актiнi шығарған лауазымды тұлғаның немесе органның осы себепке
байланысты берiлген прокурордың наразылығын қабылдамауға болып табылады,
яғи прокурор сотқа жүгiнер алдында заңсыз актiнi шығарған лауазымды тұлғаға
немесе органға гығарған атiсiмен заңға сәйкес еместiгi турлы наразылық беру
тиiс, егер олар прокурордың наразылығын қабылдамаса ғана прокурор сотқа
жүгiнедi.
Осы жерде құқықтық актi болып атап айтқандай, лауазымды тұғалармен және
органдармен қабылданған нормативтiк немесе жеке актiлер табылады.
Егер жеке құқықтық актi нақты тұлғаның құқықтары мен мүдделерiн бұзса,
iстi қозғаушы прокурор сот алдында жәбiр шегушi тұлғаны талапкер ретiнде
қатыстыру туралы, ал құқық бұзушыны жауапкер ретiнде қатыстыруы туралы
мәселе қойылуы тиiс. Бұл жағдайда iс талап тәртiбiнде қатыстырылуы тиiс.
Прокурордың сотқа жүгiнуi наразылық келтiрiлген актiнiң күшiн сот
қарағанға дейiн тоқтата тұрады (286-бап, 2-тармақ).
Сот прокурордың арызын он күн мерзiмде қарайды.
Iстi қарауға сот мәжiлiсiне прокурор және наразылықты қбылдауы туралы
шешiм шығарған орган, лауазымды адам немесе оның өкiлi шақырылады.
Бұл iстерге прокурордың қатысуы мiндеттi.
Осы iстердi қараудың елеулi процессуалдық ерекшелiгi, жалпы ереже
бойынша iстiң нақты мән-жайларын анықтау, осы мақсаттарда сот
дәлелдемелерiн жинау және зерттеу талап етiлмейдi. Соттың мақсаты құқықтық
актiнi заңға сәйкестiгiн тексеру. Сондықтан iстiң мәнi бойынша қарау ең
бастысы прокурордың ой-пiкiрiн тыңдау, сондай-тиiстi актiнiң заңға
сәйкестiгi туралы лауазымды тұлғаның оның өкiлiнiң түсiнiгiн тыңдаумен
шектеледi.
Сондай-ақ прокурор азаматты хабар-ошарсыз кеттi деп тану iстерi бойынша
қатысуы мiндеттi. Бұл ҚР Азаматтық кодексiнiң, жалпы бөлiмiнiң 28-бабында
былай деп көрсетiлген. Егер азаматтың тұрғылықты жерiнде ол туралы бiр жыл
бойы деректер болмаса, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-
ошарсыз кеттi деп таниды. Бұл iстiң маңыздылығын мына фактiлер
куәландырады: жыл сайын елде он мыңдаған адам iс-түссiз кетуде, олардың
тағдыры белгiсiз болып қалуда. Азаматты хабар-ошарсыз еттi деп соттың
тануы, елеулi құқықтық салдар туғызады: қысқартылған тәртiпте АХАТ
органдарында некенi бұзу мүмкiндiгi, қорғаушы белгiлену мүмкiндiгi,
асыраушысын жоғалту оқиғасы бойынша зейнетақыға құқық және т.б.
Азаматты қайтыс болды деп жариялау үшiн негiздер ҚР АК-нiң 31-бабында
былай делiнген, егер азаматтың тыңғылықты жерiнде ол туралы үш жыл бойы
деректер болмаса, ал егер ол өлiм қатерi төнген немесе жазатайым оқиғадан
қаза тапты деп жорамалдауға негiз болатын жағдайларға алты ай бойы хабар-
ошарсыз жғалып кетсе, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны өлдi деп
жариялайды. Азаматты қайтыс болды деп жариялау физикалық бөлiмдегi сияқты
құқықтық салдар туғызады: неке тоқтату, мұраны алу, оның асыырауындағы
тұлғалардың зейнетақыға құқығы және т.б. Сондықтан судя iстi дайындау
тәртiбiнде прокурорға хабарлауы тиiс және iстi оның мiндеттi түрде
қатысуымен қарастырылуы тиiс.
Сондай-ақ ҚР Неке және отбасы туралы заңның 68-бабында көрсетiлгендей,
ата-ана құқығынан айыру iстерi соттәртiбiмен жүргiзiледi. Ата-ана құқығынан
айыру туралы iстер олардың бiреуiнiң, кәмiлетке толмаған балаларының
құқықтарын қорғау жөнiндегi мiндеттер жүктелген органдардың немесе
үұйымдардың (қорғаншы және қамқоршы органдардың, кәмiлетке толмсағандардың
iстерi жөнiндегi комиссияның жетiм балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларға арнлаған мекемелердiң және басқаларының) арызы бойынша,
сондай-ақ прокурордың талабы бойынша қаралады. Ата-ана құқығынан айыру
туралы iстi прокурор мен қорғаншы және қамқоршы органдарының мiндеттi
қатысуымен қаралады. Егер сот ата-ана құқығынан айыру туралы iстi қарау
кезiнде олардың iс-әрекетiнен қылмыстық жазаланатын әрекеттi байқаса, мұны
жеке қаулымен прокурор назарына жеткiзуi мiндеттi. Сонымен қатар осы заңның
70-бабына сәйкес ата-ана құқықтарын қалпына келтiру iстерi қорғаншы және
қамқоршы органдардың және прокурордың мiндеттi қатысуымен қарастырылады.
Ал азаматты әрекет қабiлеттiлiгi шектеулi немесе әрекет қабiлетсiз деп
тану iстерi бойынша (32-тарау, АIЖК) бұрынғы КазССР АIЖК 258-бабына сәйкес
прокурордың қатысуы мiндеттi болса, қазiргi кодексте ол көрсетiлмеген.
Сондықтан оның көрсетiлуi, көрсетiлмеуiне қарамастан прокурор судья
прокурорды мiндеттi түрде iстi қатыстыруы керек.
Жоғарыда көрсетiлген iстерден басқа прокурор тағы басқа iстерге заңда
көрсетiлуiне сәйкес немесе соттың шақыруы бойынша қатысуы мiндеттi.
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары
Заңдылықтарды қадағалау барысында қоғамның, жеке және заңды тұлғалардың,
мемлекеттiң мүдделерiн қорғау қажеттiлiгi туса, прокурор азаматтық процеске
қатысуға құқылы. ІАзаматтық iстердi қарағанда заңдардың қолданылуына және
орындаушылық iс жүгiзуге прокурордың қадағалау жасау туралыІ Қазақстан
Республикасының Бас прокурорының 26 сәуiр 1996 жылғы ғ13 бұйрығына сәйкес,
iстердi қарағанда қатысу, сот шешiмдерiнiң заңдылығын апеляциялық мерзiмде
және қадағалау тәртiбiнде тексеру, орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын
қадағалау – азаматтық сот iсiн жүргiзуде заңдардың дәл және бiркелкi
қолданылуына прокурорлық қадағалау жасаудың негiзгi нысаны деп
танылсын[14]. Бұл жерде мәселе жалпы қадағалау жүргiзу кезiнде прокурордың
қадағалау жасауының жалпы нысандары көрсетiлген. Бiзге керегi нақты
азаматтық iстi қарау кезiнде прокурор iске қандай нысанда қатыса алады
деген мәселе.
Егер шетел мемлекеттерiнiң азаматтық процесiнiң қысқаша экскурсия
жасасақ, қазiргi француз азаматтық процесi үкiметтiң көз қарасын бiлдiрушi
әкiмшiлiк билiктiң өкiлi ретiнде прокурордың iске қатысуының екi нысаны
қарастырылған: прокурор азаматтық iсте ең басты тарап ретiнде немесе
жалғаушы тарап ретiнде қатысады. Жалғаушы тарап ретiнде прокурор тек
қорытынды бередi. Ал сот жарыссөзi тек талапкер мен жауапкер арасында
өтедi. Ол iске қатысады, бiрақ белсендiлiк танытпайды. Басты тарпа ретiнде
қатысушы прокурор тарап талап беру, дәлелдеме ұсыну құқықтарын иеленедi
және процесте тарап ретiнде қарастырылады. Осы басты тарап ретiнде iске
қатысушы ретiнде прокурор процеске азғана шеңбердегi көпшiлiк мүддесiн
қозғайтын iстерменен ғана қатыса алады. Талап қою, дәлелдемелер ұсыну
құқығын иеленушi тарап ретiнде прокурор некенiң жарамдылығы немесе
жарамсыздығы туралы неке iстерi бойынша, қамқордағы тұғалардың iстерi
бойынша хал жағдайы құқығына қатысты iстер бойынша қатысады. Бұл жерде
прокурор некенi қорғаушы болып табылады.
Прокурордың азаматтық процеске қатысуының екi түрi де Албания және Шығыс
Еуропа елдерiнiң заңдарына белгiлi. АҚШ прокуратурасы – атторнейлiк қызметi
АҚШ-тың азаматтық процесiнде аса елеулi орын алмайды және нормативтiк
актiлермен ұсынылған мүмкiндiктердi әрқашан пайдалана бермейдi. Атторней
қарапайым процестерге тараптарға қолдау көрсету үшiн ғана сирек қатысады.
Мемлекеттiң мүддесiн қозғайтын iстер бойынша аудандық атторнейлер талап
қоя алады немесе үкiмет атынан жауапкер ретiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы
М А З М Ұ Н Ы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН
МIНДЕТI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
1.1 Прокурордың азаматтық iске қатысу
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары ... ... ... ... ... .24
2-ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДIҢ ИНСТАНЦИЯСЫНА
ҚАТЫСУ.Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Талап арыз беру арқылы азаматтық iстi қозғау ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Iс бойынша қорытынды
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3-ТАРАУ. ПРОКУРОРДЫҢ СОТТЫҢ II ИНСТАНЦИЯСЫНА
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Апелляциялық наразылық беру арқылы
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Соттың I инстанциясының шешiмiнiң заңдылығы және негiздiлiгiне
байланысты қорытынды
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
4-ТАРАУ.ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ IСТI ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТIБIМЕН ҚАРАУ САТЫСЫНДА
ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ IСТI ЖАҢАДАН АШЫЛҒАН МӘН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША ҚАЙТА ҚАРАУ
САТЫСЫНДА
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .50
К I Р I С П Е
Қазiргi жағдайда Қазақстан Республикасындағы жүрiп жатқан экономикалық
өзгерiстер, нарықтық қатынастың дамуы, жаңа туындаған құқықтық қатынастарды
реттейтiн заңдардың қалыптасуы азаматтық сот iсiн жүргiзуде заңдардың дәл
және бiркелкi қолданылуына прокурорлық қадағалау жұмысын күшейтудi талап
етедi.
Осыған байланысты прокуратураның ролi елеулi түрде өсуде. Қазақстан
Республикасының Конституциясында көрсетiлгендей, прокуратура мемлекет
атынан республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттiк орган болып
табылады.
Осы заңдылықты қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура
органдарының құқықтар мен мiндеттер жүктелген. Сол құқығының бiрi сотта
қаралып жатқан азаматтық iстерге қатысуы. Бұл прокуратура органдарының
қызметiнiң бiр бағыты ғана. Прокуратура органдары азаматтық iс жүргiзiудiң
барлық сатыларына қатыса алады. Оның соттағы азаматтық iс жүргiзуде
қатысуына басты себептердiң бiрi болып азаматтың, ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, олардың бұзылған құқықтарын қалпына келтiру, сондай-
ақ сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру болып табылады.
Азаматтық iс жүргiзу бiрнеше сатыдан тұратынын бiлемiз. Бұл сатылардың
барлығы азаматтық iс жүргiзуде алатын орындары ерекше және әрқайсысы өзiнше
маңыздылығымен ерекшеленедi. Осы жалпы азаматтық iс жүргiзуге прокурордың
қатысуы менiң бiтiру жұмысының зерттеу объектiсi.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысатын прокурордың процессуалдық жағдайы
қандай? Бұл сұрақ бұрыннан берi процесуаллист ғалымдардың арасында пiкiр
талас тудырып келе жатқан мәселелердiң бiрi.
Прокурор азаматтық iс жүргiзуге қатысушы ретiнде оның процессуалдық
жағдайы қандай екендiгi, басқа қатысушылардан айырмашылығы қандай, оның
азаматтық iс жүргiзудегi қатысу ерекшелiктерi, iске қатысу нысаны менiң осы
жұмысымда зерттелiп қарастырылған.
1-ТАРАУ.АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУДЕГI ПРОКУРАТУРА МIНДЕТI МЕН МАҚСАТЫ
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, прокуратура мемлекет
атынан республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының
Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары
қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою
жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге нарзылық
бiлдiредi. Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен
белгiленген жағдайды, тәртiпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге
асырады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттiк қызметтiң бiр нысаны болып табылады,
оның мақсаты Қазақстан Республикасының Президентiнiң 21 желтоқсан 1995
жылғы Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы заң күшi бар
Жарлығында көрсетiлген (әрi қарай ІҚР прокуратурасы туралыІ жарлық).
Бұл органның қалыптасу тарихына қысқаша тоқталып өтейiк.Прокурор ұғымы
латын сөзi ІprocuroІ - қамтамасыз ететiн, алдын аламын деген ұғымды бередi.
Осы органды құрудағы мақсат әдiлеттiлiк пен заңдылықты қамтамасыз ету. Ең
алғаш тарихта прокуратура органы Греция мен шығыс елдерiнде пайда болды, ал
XIV ғасырда Еуропа елдерiнде, соның iшiнде Францияда пайда болды, Ресейде
XVI ғасыр аяғы мен XVII ғасыр басында Петр-I құруымен пайда болды және
жергiлiктi жердегi әкiмшiлiкке қадағалауды жүзеге асырушы орган болды, Ал
сотта айыптау немесе талап қою қызметi қадағалау функциясына қосымша
ретiнде қарастырылды және аса мән берiлмедi. 1864 жылғы сот реформасынан
кейiн прокурорлық қызмет коцепциясы қайта қарастырылып, оның негiзгi
функциясы сот өндiрiсiне ауыстырылды. Революциядан кейiн бiрiншi кеңестiк
АIЖК құрастырушылар В.И.Лениннiң белгiлi пiкiрiн негiзге алды. Оның пiкiрi
бойынша мемлекеттiң Іжеке құқықтық iстерге, азаматтық iстергеІ араласуын
күщейтудi жалғастыру қажеттiлiгi туралы айтылады. Бұл дегенiмiз мемлекеттiң
азаматтық - құқықтық дауларына араласуы үшiн барынша толық мүмкiндiкке ие
болуы тиiс.
Осы идеялардың ықпалы нәтижесiнде прокуратураның азаматтық процеске
қатысу концепциясы қалыптасады. 1923 жыл-ғы АIЖК-нi 52-бабына сәйкес
прокурор iстi бастауға да, процестiң кез-келген сатысында iске қатысу
құқығы берiлдi, егер оның көзқарасы бойынша бұл мемлекеттiң немесе жұмысшы
таптың мүддесiн қорғауды талап етсе. 1933 жылғы қаулыға сәйкес сот
прокуратураның қадағалауына берiлдi.
Осындай жолымен 30-шы жылдардан бастап прокуратураның азаматтық процеске
қатысуы азаматтық iстердi соттарда қараудың заңдылығына қадағалау бойынша
мақсаттарды жүзеге асыруына байланысты болды. 80-шы жылдар мен 90-шы
жылдардың басында прокуррлық қадағалау қайта қаралуға ұшырады. Басшы сот
қызметкерлерi соттардың iс қарауындағы заңдылығына прокуратураның
қадағалауына қарсы шықты. Демократиялық құқықтық мемлекеттi құруда билiк
органдарын бөлу, тәуелсiз сот билiгiн құру басты орын алады. Бiрақ сот
прокуратураның қадағалауында болатын болса, сот тәуелсiз бола алмайды.
1995 жылы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы барлығын
орнына келтiрдi. ҚР Конституция-сының 77-бабына сәйкес заңға бағынатын сот
әдiлдiгiн жүзеге асыратын сот тәуелсiз орган ретiнде қарастырылған. Сонымен
қатар ІҚазақстан Республикасының прокуратусы туралыІ Жарлық мұны
нақтыландыра түседi. Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн
басқа мемлекетiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен
қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының
Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган. Прокуратураның сотта iс
жүргiзуiне қатысуы заңдардың, жарлықтардың және өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына қадағалаудың бiр нысаны
ретiнде қарастырылады. Прокуратура кез-келген заңдылық бұзушылықты анықтау
және жою жөнiнде шаралар қолданады. Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық
жасау, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiру нысанында болады.
Прокурорлық қадағалаудың ерекшелiгi мынада: ол оны басқа мемлекеттiк
қызмет түрлерiмен, әртүрлi кәсiпорындар, мекемелердiң қызметтерiмен тығыз
байланыста жүзеге асырылады, бұл жерде қадағалауды жүзеге асыру
мемлекеттiк органдардың, кәсiпорындардың, мекемелердiң қызмет етуiне
кедергi келтiрмейтiндей етiп құрылуы тиiс. Прокурордың азаматтық процеске
қатысуы осы прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады.
Осы прокурорлық қадағалауды В.Д.Лановский[1] екi түрге бөлiп көрсеткен:
жалпы және арнайы, осылардың арасында тиiсiнше жалпы қадағалау, қылмыстық-
процесуалдық және азаматтық процесуалдық нысандар болып бөлiнедi. Жалпы
қадағалауды прокурорлық қадағалау қызметiнiң басты бағыты және бiр
мезгiлде оны жүзеге асырудың негiзгi нысаны ретiнде қарастырған. Әрине
мұнымен келiсуге болады, өйткенi көп жағдайда көптеген прокурорлық
қалдағалаудың құқықтық нысандары – бұл жалпы қадағалаудың нысандары, ал
прокурор құқықбұзушылықтар кездестiрген жердiң барлығында, қылмыстық және
азаматтық сот өндiрiстерiнiң өзiнде де қолданылады. Жалпы қадағалаудың
материалдары көп жағдайда қылмыстық iс қозғауға, сотқа азаматтық талап
қоюға негiз болып табылады, Осы арқылы ол азаматтық және қылмыстық-
процесуалдық мәнге ие болады. ІҚР прокуратурасы туралыІ жарлыққа сәйкес
прокурордың жалпы қадағалауды жүзеге асыруында нұсқау беру, наразылық
келтiру және тағы басқалармен қатар талап қою негiзгi құралы болып
табылады. Осы жарлықтың 23-бабына сәйкес пркурр заңға сәйкес бұзылған
құқықтарды қалпына келтiру және мемлекеттiң, заңды және жеке тұлғалардың
мүдделерiн қорғау үшiн сотқа талаптың өтiнiш жасауға құқылы.
Прокурордың азаматтық iс жүргiзудегi басты мiндеттерi – бұл азаматтық
iстердi қарағанда заңдардың қолданылуына және орындаушылық iс жүргiзуге
прокурорлық қадағалау – азаматтар ме мемлекеттiң құқықтарының,
бостандығының және заңды мүдделерiнiң қорғалуын, әдiлқазылықты жүргiзудiң
конституциялық принциптерiнiң мүлтiксiз орындалуын, азаматтық заңдардың
негiзгi бастауларын қамтамасыз етуге мiндеттi. Прокурор осы мiндеттерiн
орындалуын қамтамасыз етсе, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарының үстем тұруын қамтамасыз ету, азаматтардың құықтары мен
бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасының
Конституциясының, заңдарының және Президент Жарлықтарының және өзге де
нормативтiк-құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырса, азаматтық iс жүргiзуде өз мақсатын орындады деп
тануға болады. Прокурор осы өзiне жүктелген мiндеттердi заңда көрсетiлген
әдiстер арқылы жүзеге асырады. Яғни, прокурор азаматтық процеске заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыру негзiнде пркурор азаматтық процесуалдық нысанды,
ол iске қатысушы тұлғаға айналады. Ол басқа iске қатысушылар сияқты
құқықтарды иеленедi және мiндеттердi алып жүредi. Прокурордың азаматтық сот
өнiдiрiсiне қатысуы мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтық қатынастарды
құқықтық реттеу мақсатына жетудегi маңызды кепiл ретiнде табылады.
Прокурор азаматтық процеске қатысқан кезде қандай процессуалдық жағдайға
ие болады деген мәселе туындайды. Бұл жерде мәселе талап қойып iске қатысып
отырған прокурордың процесуалдық жағдайы, өйткенi ол көп жағдайда
процестегi талапкердiң жағдайына ұқсас және сонымен қатар прокурор бiр
мезгiлде заңдылықты қадағалау функциясын жүзеге асырады. Бұл мәселе
бойынша әр авторлар әртүрлi пiкiр айтады.
Бiр авторлар Н.Н.Полянский, М.С.Строгович[2] және т.б. талап қоюшы
прокурор процесте тараптар жағдайына ие болады деген, ал екiншi авторлар
М.С.Шакарян[3], К.С.Аргунов[4] жоғарыда аталған пiкiрдi нақтылай отырып,
талап қоюшы прокурорды бiр мезгiлде заңдылықты қадағалау функциясын
атқаратын процесуалдық мағынадағы тарап ретiнде қарастырған. шiншi
бiреулер М.А.Викут[5], К.С.Юдельсон[6] прокурор процесте ешқашан тарап бола
алмайды және әрқашанда заңдылықты қадағлауды жүзеге асырушы мемлекеттiң
өкiлi жағдайында болады деген пiкiр айтқан.
Осы пiкiрлердiң iшiнде М.С.Шакарян, В.Н.Аргуновтың пiкiрлерiмен
В.А.Мусин, Н.А.Чечина, Д.М.Чечот[7] iшiнара келiсе отырып Іпроцесуалдық
мағынада талапкерІ терминiн сәтсiз қолданғандарын айтады. Олардың пiкiрi
бойынша ІталапккерІ терминi (талап ұғымы мен талапқа құқықтан айырмашылығы)
материалдық құқыққы белгiсiз дейдi, сондықтан процесуалдық мағынадағы
талапкер деп айту бос сөз болып табылады.
Прокурор азаматтық процестiң айрықша қатысушысы ретiнде, оны сипаттау
үшiн орыстың процесуалдық ғылымында қалыптасқан ІпавозаступникІ терминiн
ұсынады. Правозаступник қоғамның тiлегi үшiн жеке тұлғаның жеке құқықтарын
қорғайтын тұлға.
Бұл мәселенi шешуде заңдарды басшылыққа ала отырып, өз талдауымды
жүргiзейiн.
ҚР АIЖК-нiң 44-бабына сәйкес прокурор азаматтық iс жүргiзуге қатысушы
тұлға ретiнде көрсетiлген. Осы бапқа сәйкес прокурормен қатар iске қатысушы
тұлғалардың құрамына тараптар (талапкер және жауапкер) дау нысанасына
дербес талаптарын мәлiмдейтiн үшiншi тұлғалар, мемлекеттiк органдар,
ұйымдар
АIЖК-нiң 56 және 57-баптарында көзделген негiздер бойынша процеске
қатысатын жекелеген азаматтар, сот ерекше iс жүргiзу тәртiбiмен қарайтын
iстер бойынша мәлiмдеушiлер мен мүдделi адамдар енгiзiлген. Бұл қатысушы
тұлғалардың құқықтары мен мiндеттерi АIЖК 47-бабында көрсетiлген. Сондай-ақ
олардың процестегi алатын орындарына қарай ерекше құқықтарды иеленедi.
Прокурор да азаматтық iске қатысушы болып табылады және бiр мезгiлде
заңдылықты қадағалаушы мемлекеттiк орган ретiнде қатысады. Жоғарыдағы туып
отырған пкiр таластың себебi егер прокурр азаматтық iске талап қоя отырып
қатысса, талапкердiң жағдайында бола ма деген мәселе. Егер ҚР АIЖК 55-
бабының 5-тармағына жүгiнсек, талап қойған прокурор, бiтiмгершiлiк келiсiм
жасау құқығынан басқа талап қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын
пайдаланады, сондай-ақ iс жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Бұл жерде заң
нормасын сөзбе-сөз түсiнбеу қажет. Әриен, егер прокурор талап қойса,
дәлдемелер ұсынса, жарыссөзге қатысса, яғни қойған талабын қолдаса, талап
арыздан бас тарта алса, талаптың негiзiн немесе пәнiн өзгерте алса, онда ол
талапкердiң процесуалдық жағдайында деуге болады. Сондай-ақ прокурор талап
қоюдың процесуалдық тәртiбi шегiнен шыға алмайды.
Қазақ КСР Жоғарғы сотының Пленумының N18 ІАзаматтық iстердi сотта
қарауға әзiрлеу тәжiрибесi туралыІ қаулысына сәйкес, егер талап арыз АIЖК
150-бабының талаптарына жауап бермейтiн болса, судья iстi сотта қарауға
әзiрлеуге кiрiсуге құқығы жоқ және мұндай талап арыздар АIЖК 249-бабына
сәйкес қараусыз қалдырылады, бұл ереже прокурормен басқа тұлғаның
мүддесiнде берiлген талап арызына да қатысты.
Бұл өзiнiң процесуалдық жағдайы бойынша талап қоюшы прокурордың жағдайы
талапкерге ұқсас болып табылады. Бiрақ талапкер сот арқылы өзiнiң талапқа
құқығын танытуға ұмтылады. Н.В.Ченцовтың[8] айтуынша, прокурор мемлекеттiң
мүддесiне талап қойса, ол мемлекеттiң өзiне тиесiлi талапқа құқығын
иеленбейдi, онда тек талап теру құқығы ғана болады деген. Сәйкесiнше
азаматтың немесе ұйымның мүддесiнде талап берген жағдайда талапқа құқықты
осы азамат пен ұйым иеленедi де, ол прокурор тек қана талап беру құқығын
иеленедi.
Әрине мұнымен келiсу өте қиын, өйткенi мұндай жағдайда прокурор
әрқашанда сондай құқықты иеленедi және оның құқық субъектiлiгiнен
ешнәрсемен айырмашылығы жоқ. Сонымен бiрге прокурордың әрбiр талап арызы
өндiрiске қабылдана бермейдi, сот оған iс қозғаудан бас тарта алады.
Процессуалдық ғылым үшiн материалдық-құқықтық мағынадағы талапқа құқық
ұғымы жеткiлiксiз, сондықтан ол процессуалдық мағынадағы талапқа құқықпен
толықтырылуы қажет. Процесуалдық мағынада талапқа құқық деп талап беру
арқылы сотта қорғау үшiн жүгiну түсiнiледi, яғни сотқа талап беру арқылы
сотта iстi заңiға сәйкес шешудi сұрау. Талап қою құқығы бұл конституциямен
бекiтiлген сотта қорғану құқығының бiр нысаны. Талапқа құқық талап беру
құқығымен өте тығыз байланысты. Кез-келген жағдайда талапқа құқық болмаса,
онда прокурормен сотта жасалатын әрекеттерiнiң: талап қою, талабын дәлелдеу
және тағы басқа мәнi неде? Сондықтан прокурор өзiне заңменен жүктелген
мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн талапқа құқықта, талап беру құқығы да болуы
қажет.
Прокурор процесте талап беру кезiнде өзiнiң позициясымен де, құқығы және
бостандығы бұзылған тұлғалардың мүддесiмен де байланысты емес. Ол тек заңды
басшылыққа ала отырып, өз қызметiн жүзеге асыруы тиiс.
Азаматтық iс жүргiзуде прокурордың құқықтық жағдайына ең алдымен
ұйымдастырушылық қағидалар ықпал етедi, атап айтқанда сот әдiлдiгiн тек
қана соттың жүзеге асыруы. Бұл прокурорды азаматтық процесте билiктiк
құқықтармен бөлу мүмкiндiгiнен айырады. Ол сотқа қандай да бiр нұсқа бере
алмайды, оған сол немесе басқа жүрiп тұру ережесiн белгiлей алмайды. Оның
барлық талаптары арыз, өтiнiш, өтiнiм нысанында болады.
Сондай-ақ прокурордың азаматтық iс жүргiзудегi құқықтық мәртебесiнiң
қалыптасуына мына қағидалар: диспозитивтiк, сайыскерлiк, тараптардың кең
құқықтылығы және т.б. мақсатталған ықпал етедi. Диспозитивтiк процессуалдық
және материалдық құқықтарға билiк ету мүмкiндiгi ретiнде анықталады.
Диспозитивтiк қағидаға сәйкес iске мүдделi тұлғаларға өзiнiң мүдделерiн
сотта қорғауға мүмкiндiк беретiн құқықтар берiледi, ал прокурорға азаматтық
процесс шегiнде әр түрлi құқық бұзушылықтармен күресуге, бұзылған
мүдделердi қалпына келтiруге, яғни мүдделi тұлғалардың құқықтарын
қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн құқықтар берiледi. Диспозитивтiк
қағидаға сәйкес iске қатысушы тұлғалардың барлығының, прокурорды қоса
алғанда құқықтық жағдайы анықталады. Олардың әрқайсысының құқықтық
мәртебесiн жекелеу қарсы мүдделердi бар субъектiлердi көрсететiн
сайыскерлiк қағидасымен байланысты. Бiр тұлға басқа тұлғамен бұзылған
құқығын қорғау туралы талап қойса, басқасы түсiнiк беру үшiн шақырылады
және жауапқа тартылу мүмкiндiгi үшiн шақырылады. Бұл субъектiлер –
азаматтық процестегi тараптар және тұлғаның өзiнiң немесе бөтен бiреудiң
мүддесiн қорғамаудың ешқандай мәнi жоқ. Тұлғаның сотқа жүгiнiп заңды
бұзушыға мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы сұрау маңызды. Сайыскерлiк
қағидасына сәйкес талап қоюшы тұлға белсендi жақ жағдайында болады, ал
жауапқа тартылатын жақ - бәсең болып табылады. Азаматтық iс жүргiзудiң
берiлген бастамасының негiзiнде прокурордың құқықтық мәртебесi қалыптасады.
Iстi қозғай және оны қарауға қатыса отырып, прокурор тарапқа айналады,
басқа жағдайда қатыса алмайды, өйткенi сайыскерлiк қағидасы бұзылады.
Прокурор талапкер сияқты өзiнiң талаптарын негiздейдi, оны куәландыратын
дәлелдемелердi ұсынады және т.б.. Ол белсендi тарап жағдайында тек қана
талап өндiрiсiнде ғана емес, сондай-ақ ерекше талап өндiрiсiнде де ерекше
өндiрiсте де де болады. Мұндай жағдайға апелляциялық өндiрiстерде де ие
болады.
Сайыскерлiк қағидасы негiзiнде тараптармен процессуалдық әрекеттер жасау
ретi анықталады. Сот iстi қарау кезiнде ең алдымен белсендi тарап түсiнiк
бередi, содан барып – бәсең тарап түсiнiк бередi. Осындай ретпен сот
жарыссөзiнде iске қатысады. Олар аяқталғаннан кейiн талап қоюшы жақ өзiнiң
қандай да бiр ойын айта алмайды және iс бойынша қорытынды бере алмайды,
өйткенi бұл жауапкердiң қорғауға құқығын бұзады және азаматтық процестiң
сайыскерлiк сипатына қайшы келедi.
Тараптардың тең құқықтық қағидасы бойынша тараптар құқықтары мен
мүдделерiн қорғау бойынша бiрдей мүмкiндiктердi иеленедi. Егер прокурормен
талап қойылса, жауапкер өзiнiң мүддесiн қорғаса, прокуро нашарлау жағдайда
қалдырылмау керек. Осы жерде мынадай сұрақ туындауы мүмкiн: тараптардың тең
құқықтық қағидасы тұрғысынан алғанда прокурорларға iс жүргiзудiң басқа
жақтарынан гөрi үлкен iс жүргiзу құқығы берiлуi заңды болып табыла ма? –
деген сұрақ туындауы мүмкiн. Бұған жауап ретiнде Қазақстан Республикасының
Конституциясын Кеңесiнiң 1997 жылғы 6 наурыздағы ғ3 қаулысына сәйкес
ІҚазақстан Республикасы КонституциясыныңІ 14-бабы 1-тармағында баяндалған
норманы адамның және азаматтың заң мен сот алдындағы теңдiгiнiң жалпы
қағидасы деп түсiну керек. Сот алдындағы теңдiк тұрғысындағы бұл қағида
тараптардың сот процесiндегi құқық бiрдейлiгiн бiлдiрмейдi. Конституцияның
аталған нормасы ІАдам және азаматІ бөлiгiнде, сондықтан барлығы деген ұғым
адам мен азаматты қамтиды және әркiмнiң Қазақстан Республикасы аумағында
заңмен сот алдындағы теңдiгiн бiлдiредi.
Процеске тараптар болып тек азаматтар ғана емес, өздерiнiң кәсiби
мiндеттерiн орындай отырып, Тараптардың немесе үшiншi тұлғалардың
мүдделерiн қамтамасыз ететiн лауазымды тұлғалар да қатыса алады. Мұндай
лауазымды тұлғалардың бiрi сотта мемлекет мүддесiн бiлдiретiн прокурор
болып табылады. Прокурор тараптардың бiреуi және соттағы мемлекет мүддесiн
бiлдiрушi өкiлi ретiнде Конституция негiзде қабылданған iс жүргiзу заңы
бойынша iс жүргiзу құқығын иеленедi.
Конституцияның 14-бабы 1-тармағында ккөрсетiлген норма iс жүргiзу
заңында бекiтiлген прокурордың iс жүргiзу өкiлеттiлiгi аумағын
айқындамайды. Конституцияның 83-бабы 1-тармағы прокурорға сотта мемлекет
мүддесiн бiлдiру мiндетiн жүктейдi, бұл оның iс жүргiзу өкiлеттiлiгi аясын
кеңейтедi.
Мен бұл жауаппен келiспеймiн, өйткенi қандай да болмасын қағида кез-
келген заңның, құқықтық актiнiң негiзгi бастамасы. Осыған сәйкес заң,
құқықтық актi қалыптасады. Осы қағидалардың негiзiнде кез-келген құқықтық
қатынас субъектiсi өзiнiң құқығын жүзеге асырады. Қағиданы бұза отырып
жасалған әрекет заңсыз болып табылады. Бұл қағиды тек қана адам ман
азаматты қамтып қоймай басқа да мемлекеттiк органдарды қамтуы қажет,
сонымен бiрге бұл қағида прокурордың өкiлеттiлiгi аумағын анықтамайды
деген, кез-келген қағиданы басшылыққа ала отырып, мейлi ол мемлекеттiк
орган болсын, мейлi ол прокурор болсын, олар мiндеттi түрде өз құқықтары
мен мiндеттерiн жүзеге асыруы тиiс. Осы қағидалар негiзiнде прокурордың
өкiлеттiлiктерi қалыптасады.
Прокурор iске қатыса отырып, iске қатысушы басқа тұлғалардан тәуелсiз
қатысады, өйткенi онда тiкелей сот қорғауымен қамтамасыз етiлетiн оның
құдiретiне туындайтын процеске деген өзiнiң мүддесi бар[9].
Өзiнiң мазмұны бойынша прокурордың мүддесi – мемлекеттiк, бiрақ бәрiн
тегiс қамтитын сипаты жоқ, ол бiр ғана мемлекеттiк функция - заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыруға шоғырландырыл-ған. Өзiнiң функционалдық мақсаты
бойынша прокурордың мүддесiнiң мемлекеттiк функцияны жүзеге асырушы басқа
органдардың мүдделерiнен айырмашылығы бар. Сондықтан әрбiр мемлекеттiк
органның өзiне тән функционалдық мүдделерiн ажырата бiлген жөн. Прокурордың
мүдделiлiгi мынада: соттардың азаматтық және қылмыстық iстердi қарауда
заңдылықтың сақталуын қадағалау. Ол сот органдарының қызметiнде заңдылық
қатаң сақталуына, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерiн,
процессуалдық нормаларды бұзылуына мүдделi. Прокурор өзiнiң құзiретiнiң
күшiне қарай кез-келген азаматтық iсiн қарауға мүдделi. Осы жерде оның
мүддесiнiң басқа мемлекеттiк органдардың мүддесiнен айырмашылығын көруге
болады. Бұл органдардың мүдделерi өзiнiң негiзi бойынша мемлекеттiк, бiрақ
оның функционалдық мазмұны прокурордың мүддесiнiң мазмұнынан айырмашылығы
бар, өйткенi ол қана олардың қызметiнiң аясын ғана қамтиды.
Азаматтық процестегi прокурордың мүддесi дербес болып табылады, осыған
байланысты оған азаматтық процестiң қозғалысына ықпал ету мүмкiндiгiн
беретiн процессуалдық құқықтар берiлген және iске қатысушы тұлға болып
табылады. Бiрақ прокурордың процестегi дербестiгi оның мүддесiн бұзылған
немесе заңменен қорғалатын мүдденiң субъектiлерiнiң мүддесiне қарсы қоюға
болмайды. Ол тек субъектiсiнiң мүддесiн қорғауға ғана мүдделi, Осыдан
туындайтын процессуалдық әрекеттерi бұзылған құқық немесе заңменен
қорғалатын мүдде субъектiлерiне көмек көрсету мақсатында жасалады[10].
Прокурордың азаматтық iс жүргiзуге қатысқан кездегi құқықтары мен
мiндеттерiн үш түрге бөлуге болады:
Бiрiншiсi – iске қатысушы тұлғалардың барлығы үшiн жалпы құқықтар мен
мiндеттер, бұлай алу себебiмiз нақты азаматтық iстi сотпенен шешу бойынша,
прокурор iсте осындай тұлғалардың жағдайында болады. Атап айтқанда, ол
материалдармен танысуға, дәлдемелер ұсынуға, сотқа жазбаша немесе ауызша
түсiнiктемелер беруге, iске қатысушы басқа тұлғаларға сұрақ қоюға, сот
процесi кезiнде туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдемелерiн
мәлiмдеуге құқылы.
Екiншiсi – сотта азаматтық iс қозғауды бастаушы тұлға тiистi құқықтар
мен мiндеттер, атап айтқанда, азаматтық iс қозғау туралы сотқа талар арыз
беруге және сот талқылау кезiнде өзiнiң талабын қолдауға құқылы. Ол
талаптың негiдемесiн немесе нысанын өзгертуге, талар қоюдан бас тартуға,
талар қою талабының мөлшерiн ұлғайтуға не азайтуға құқылы.
Үшiншiсi – ерекше прокурорлық құқықтар мен мiндеттер. Қадағалау
функциясын жүзеге асыруына байланысты сот iстi қараған кезде туындайтын
сұрақтардың брлық инстанциясында iстiң негiзi бойынша қорытынды беруге,
заңды күшiне енбеген соттың шешiмi мен ұйғарымына апелляциялық және жеке
наразылық беруге, қадағалау тәртiбiнде заңды күшiне енген со актiлерiне
наразылық келтiруге, сондай-ақ оларды тоқтатуға құқылы. Прокурордың
процессуалдық құқықтары мен мiндеттерiнiң көлемi өндiрiс түрiне және
процесс сатысына байланысты болады.
Сондай-ақ прокурор iс қозғаған кезде жалпы тәртiпте талап арыз бередi.
Прокурор басқа да iске қатысушылармен қатар заңменен бекiтiлген сотқа
жүгiну тәртiбiн сақтауы тиiс. Прокурор Қазақстан Республикасының
ІМемлекеттiк баж туралыІ Заңының 9-бабына сәйкес Ісоттарда мемелекеттiк баж
төлеуден барлық талаптар бойынша босатыладыІ және сот шығындарын алып
жүруден мүлдем босатылады.
Прокурор басқа бiреудiң мүддесiне сол мүдделi тұлғаның өтiнiшi бойынша
iс қозғалса, сот сол мүдделi адамға пайда болған процесс туралы хабарлайды
және ол мұдделi тұлға сотқа талап қоюшы ретiнде қатысады(АIЖК 48-бап 3-
тарау), ол мүдделi тұға прокурордың қойып отырған талабын қолдамай жаңа
талап қоюға құқылы.
Прокурормен қозғалған iстер бойынша шығарылған соттың шешiмiн материалды-
құқықтық салдары прокурорға тарамайды, одан ешнәрсе өндiрiп алуға болмайды,
өйткенi жоғарыда айтқанымыздай, прокурор материалды-құқықтық қатынастың
субъектiсi болып табылмайды.
Сонымен бiрге прокурор азаматық iске тек процессуалдық талапкер ретiнде
ғана қатысып қоймайды, сондай-ақ процессуалдық тұрғыдан дау нысанасына
дербес талап мәлiмдейтiн тұлға ретiнде, сонымен бiрге процессуалдық
жауапкер ретiнде, егер оған қарсы талап қойса қатысады. Бұл жерде қарсы
талап бiр жағынан алғанда прокурорға қойылмауы тиiс, өйткенi материалды-
құқықтық қатынастың субъектiсi емес, ал басқа жағынан алсақ басқа бiр
тұлғаның өтiнiшi бойынша оның мүддесiн сотта қорғайды, бiрақ кез-келген
жағдайда қарсы талап прокурорға емес мүдделi тұлға- талапкерге қойылуы
тиiс.
Прокурор азаматтық iс бойынша бiтiмгершiлiк келiсiм жасауға құқылы емес,
өйткенi бiтiмгершiлiк келiсiмге келу iстегi нақты тараптың ерiк бiлдiру
негiзiнде жүретiн әрекет.
Сонымен жоғарыдан көрiп отырғанымыздай прокурордың процесуалдық жағдайы
тараптардың немесе үшiншi жақтардың жағдайына теңестiрiлмейдi және де
прокурор азаматтық процестiң айрықша қатысушысы болып табылады, оны сипатау
үшiн Іпроцессуалдық мағынадағы талапкерІ деген терминдi қолдану оған сәйкес
келмейдi. Мен жоғарыдағы бiрқатар авторлардың[11] пiкiрлерiмен келiсемiн.
Талапкер және жауапкер ұғымдарын бөлiп алу үшiн процессуалдық ғылымда
материалды-құқықтық критерий қолданылуда: олардың материалды-құқықтық
қатынасқа қатынасулары соттың қарауының пәнi болып табылады.Осыған
байланысты прокурор материалды-құқықтық қатынастың қатысушысы
болмағандықтан, оның процессуалдық құқықтары мен мiндеттерi iс бойынша
тараптардiкiнен ұқсас болғанының өзiнде де ол iс бойынша талапкер немесе
жауапкер бола алмайды.
Азаматтық iс жүргiзуге қатысушы прокурорға сипаттау үшiн ешқандай да
терминдi қолданудың қажетi жоқ, прокурор әрқашанда қадағалау функциясын
жүзеге асыратын, азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтары қорғауды жүзеге асыратын мемелекеттiк сотта мүддесiн
бiлдiретiн мемлекеттiк орган болып қала беру қажет.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, проурордың iске қатысушы
тұлғалардан айырмашылығын айтуға болады. Бұл айырмашылықтар келесiде: өз
мүдделерiн немесе талап қойылған мүдделердi көздеп талап қоюшы азаматтар
мен заңды тұлғалар талап қоюшылар болып табылады (АIЖК 48-бап 1-тармақ), ал
прокурор басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерiн, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамның мүдделерiн
қорғау туралы сотқа жүгiне алады, сондай-ақ азаматтық iс жүргiзуде
мемлекеттiң мүддесiн бiлдiретiн тұлға. Осыған байланысты прокурорға ерекше
құқықтар берiлген: кез-келген iс материалдармен танысу және iске қатысуына
қарамастан, iс бойынша наразылығын келтiруге құқылы, сот актiлерiнiң күшiн
тоқтата тұруға құқылы, iс бойынша туындайтын барлық сұрақтар бойынша
қорытынды беруге құқылы, кез-келген азаматтық iстi қарауға өз бастамасымен
немесе соттың бастамасымен қатысуға құқылы. Сонымен қатар мемлекеттiң
мүддесiн сотта бiлдiруге құқылы. Прокурорға шешiмнiң материалды-құқықтық
салдары таралмайды, одан ешнәрсе өндiрiп алуға болмайды. Сот жарыссөзiнде
әрқашанда соңғы болып сөз сөйлейдi. Азаматтық iске қатысқан кезде
мемлекеттiк баж төлемейдi және де сот шығындарын алып жүруден босатылған,
берiп отырған талабы бойынша бiтiмгершiлiк келiсiм жасауға құқығы жоқ.
Жоғарыда аталған мiндеттер мен құқықтарды прокурор азаматтық iс
жүргiзуде қалай қолданылатындығын келесi тарауларда қарастырамыз.
1.1. Прокуратура дамуының негізгі кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезенді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы "Прокурорлық қадағалау туралы ережені"
бекіткен ҚазОАК 2-шақырылуындағы III сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13
шілдесінде бекітілген. Осыған байланысты әділет халық комиссары өз
қызметімен қатар республика прокурорының қызметін атқарған.
Әділет халық комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи
мәні бар осы құжат мемлекет атынан кінәлі адамдарға қарсы қылмыстық
қудалауды қозғау және заң бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен
барлық билік органдардың, шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке
ұйымдардың, жеке түлғалардың әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге
асыру; қылмысты ашу саласында анықтау және тергеу органдарының қызметтерін
тікелей бақылау; сотта айыпталушыны қолдау; сотталғандарды қамауда ұстау
дұрыстығын бақылау үшін жасалған.
Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың ОАК
тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде барлық тиісті
құқықтарға ие болған. Жалпыфедеральдық заңдарының мәселелері бойынша Қазақ
автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына бағынған.
Республикасының бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары Шафхат
Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. "Прокурорлық қадағалау туралы
ережелерді" қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2 тамыздағы
әділет халық комиссарының және республика прокурорының міндеттерін
біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық мәліметтерге
байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып табылады.
ҚазОАК-ке жасаған прокуратураның бірінші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы баяндалды.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталык қызметкерлерінің, сондай-
ақ жергілікті орган кандидаттарының ішінен өрбір губерния мен облысқа
прокурор тағайындалған.
Прокурорларды қызметке тағайындау, ауыстыру және қызметінен шектетуді
республика прокуроры ғана жүзеге асырды.
Губерниялық прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы
бойынша республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың
көмекшілері болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде
бөлінді.
Республика прокуроры:
1) барлық халык комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі
заңдылығын бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері
мен қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
2) оларды бұзу мақсатында ҚазОАК Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне
аталған екімдер мен қаулыларға наразылық келтіру;
3) республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
4) республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда прокурорлардың
функцияларын тікелей іске асыру жүктелген.
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған:
а) Халық комиссарлары кеңесінде немесе ОАК Төралқасында республика
прокуроры арқылы жоғарыда атаған өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру.
Бүндай прокурордың наразылық келтіруі наразылық келтірілген қаулылардың
өмірде қолданылуын тоқтатпайды. Прокурорға кеңесші даусымен жергілікті
атқару комитеттерінің барлық жиналыстарына қатысу құқығы берілген.
Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен облыстарда
әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан қажетті
материалдар мен мәліметтерді талап ету қүқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған.
Прокуратура туралы бірінші ережеде республика прокурорының және
губерниялық атқару комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан
сайын есеп беруі көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға
байланысты ҚазОАК қаулысымен осы уақытқа дейінгі губерниялық халык соттары
кеңесіне жататын барлык міндеттер 1922 жылдың 1 тамызынан бастап
прокуратураның ерекше жүргізуіне берілді.
1923 жылдың аяғына қарай ҚазССР әділет халык комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер үйымдастырылған:
1) жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
2) жалпы қадағалау жөніндегі;
3) тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
4) мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне карамастан, сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағыттарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Жалпы бағытгары дүрыс
жолға қойылған.
Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық дамуынсыз
мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының күрылымы
прокурорлык қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу бағыттарына
қарай өзгеріп отырды. СССР прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25 наурызда
"Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын кайта құру
туралы" бұйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша СССР прокуратураларында кызмет
жасап жатқан бөлімдерімен бірге (жалпы кадағалау, сот қадағалау және т.б.)
өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда, кооперация, қаржы істері жөніндегі,
сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени кұрылыс және сот-тұрмыстык істер
женіндегі секторлар кұрылған. Өндірістік салалық қағидат бойынша осындай
ұйымдастырулар одақтық және автономиялық республика, өлкелік және облыстық
прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның
құрылымдарын қайта құруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою
мақсатында СССР Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы
қаулысымен СССР Прокуратурасының Орталық аппаратында бүрынғы бөлімдер
таратылды, және оның жаңа құрылымы бекітілді. ССР Одағының Прокурорына
одақтық және автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа
қүрылымын белгілеу үсынылды; оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды;
өндірістік-сала кағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот,
азаматтық-сот, арнаулы істер бойынша тергеудің, тұтқынға алу орындарын
қадағалау бойынша; өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері
құрылды. Осы құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған.
Прокуратура органдарының кызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық
өкілеттіліктерді нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың
функциялардың негізі бойынша құрылу керек екендігін көрсетті.
Прокуратура өміріндегі белгілі кезең құқық қорғау органдары қызметінің
нысандары бұзылып, басымдығы жоғары билік органдарымен танылған жазалаушы
мекемелер бірінші орынға шыккан кезеңмен байланысты. Тек 50-жылдардың
ортасында заңдылықты нығайту, мемлекеттің дамытудың құқықтьщ базасын қүру
бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураның кезекті маңызды кезеңі 1955 жылғы 24 мамырдағы СССР
прокурорлық қадағалау туралы ережесін кабылдау болды. Онда заңды түрде
мемлекеттегі заңдылықты және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі прокурорлық
кадағалау органдарының рөлін белгілеу туралы үсыныстарды алдағы уақытта
дамыту бекітілген және алынған. Ережеде прокурорлардың міндеттері мен
өкілеггіліктері, қылмыстык және азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған заң
бұзушылықтарына прокурорлық шара қолдану кұралдары анықталған. Ережелердің
нормаларының көбісі қылмыстық және азаматтық сот істерін жүргізу, түзету-
еңбек заңнамаларының негіздеріне енгізілген.
Әскери прокуратура органдары да қайта құрылған. Олардың құрылымы мен
жүйесі әскери прокурорлардың өкілеттігі, олардың функцияларының аумақтық
прокурорлар қызметіне байланысты болу - осының бәрі 1966 жылгы 14
желтоқсанда бекітілген әскер прокуратура туралы ережелерде көрсетілген.
Сонымен, әскери прокуратура совет прокуратурасы органдарының жүйесіне
кіреді және СССР Бас прокурорына есеп береді деген тұжырым шығаруға болады.
1977 жылы Конституцияны қабылдау заңдылықтың тиісті қадағалауын
қамтамасыз ету бойынша алдағы қадамдармен байланысты. Олардың біреуі СССР
прокуратурасы туралы Заңды жасау туралы шешім болды. Мұндай заң 1979 жылы
30 қарашада СССР Жоғарғы Кеңестің 10-шы шақырылуының екінші сессиясында
қабылданды. Онда совет прокуратурасы органдарының қызметтері мен
үйымдастыруларының негізгі кағидаттарының бекітілуі мен құқықтык
реттелулері, олардың қызметтерінің негізгі бағытгары керсетілді.
70-80 жылдары прокуратура органдарына прокурорлық қадағалауға ешқандай
тән емес заңдылықты қадағалау бойынша оның негізгі функцияларын екінші
орынға қою арқылы маңызды дәрежедегі міндеттерді жүктеді. Прокурорлар
қосымша өкілеттіліктер берілді, бірақ бұлар прокуратура алдына қойылған,
әсіресе азаматтардың күкықтарын және заңды мүдделерін қорғау саласындағы
барлық мәселелерді шеше алмады.
1.2 Прокурордың азаматтық iске қатысу негiздерi
ҚР АIЖК-нiң 55-бабының 2-тармағына сәйкес, прокурордың азаматтық сот
iсiн жүргiзуге қатысуы мұның өзi заңмен көзделген немесе осы iске
прокурордың қатысу қажеттiлiгiн сот таныған жағдайларда мiдеттi. Осыған
байланысты прокурордың азаматтық iске қатысуын iстi сотқа дайындау кезiнде
судья шешедi.
Осы жерде судья прокурордың iске қатысу керектiгiн анықтаған кезде
келесi жайттарды ескере отырып шешедi:
Азаматтар мен ұйымдардың мәндi құқықтарын қозғайтын дауларды қарау
кезiнде прокурордың қатысуын тиiмдi деп тапса[12];
Мемлекеттiң, халықтың әлеуметтiк қорғалатын тобының, оның iшiнде
кәмелетке толмағандардың материалдық мүдделерiн қорғауға байланысты iстер
бойынша, азаматтардың құқықтарына нұқсан келтiрушi мемлекеттiк басқарушы
органдары мен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерiне шағымданған iстер
бойынша прокурорды қатыстыру қажет[13].
Жоғарыда аталғандардан шығатыны кез-келген жеке және заңды тұлғаның
мәндi құқықтарын қозғайтын iс болса, процесте кәмелетке толмағандардың
мүдделерiн қорғауға байланысты iстер қаралса, мемлекеттiк басқару органдары
мен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерi нәтижесiнде азаматтың
құқықтарына нұқсан келтiрiлуi туралы iстер қаралса, үлкен қоғамдық мәнi бар
iстер қаралса, күрделi iстер қаралса, судья прокурорды iстi қарауға
қатыстыруға тиiс.
Прокурордың ерекше өндiрiстегi кейбiр санаттағы iстердi сот қараған
кезде қатысуы мiндеттi болып табылады. Атап айтқанда, азаматтық хабар-
ошарсыз кеттi деп тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау iстерi
бойынша. Сонымен бiрге ерекше талап қоюмен iс жүргiзу өндiрiсiндегi кейбiр
iстер: азаматтардың нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай
даулары туралы прокурордың жүгiнуi; сайлау iс жүргiзу өндiрiсiндегi кейбiр
iстер: азаматтардың нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай
даулары туралы прокурордың жүгiнуi; сайлауға, референдумдарға қатысушы
азаматтар мен қоғамдық бiрлестiктердiң сайлау құқықтарын туралы iстер
бойынша прокурор қатысуға мiндеттi. Қазақстан Республикасы ІНеке және
отбасы туралыІ заңның 68-бабына сәйкес ата-ана құқығынан айыру тәртiбi
кезiнде прокурордың қатысуы мiндеттi.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында ІҚазақстан
Республикасының прокуратурасы туралыІ Жарлықтың 1-бабында прокуратураға
Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де
құқықтық актiлерге наразылық жасау құқығы берiлген. Прокурор осы құқығын
жүзеге асыру барысында нормативтiк құқытық актiнi заңсыз деп тану туралы
сотқа арыз бере алады.
ҚР АIЖК-нiң 282-бабында прокурордың нормативтiк құқықтық актiнi заңсыз
деп тану туралы сотқа арыз бере отырып жүгiнуi негiзделiп көрсетiлген.
Осыған сәйкес заңсыз актiнi шығарған орган немесе лауамзымды адам, не
жоғары тұрған орган немесе лауазымды адам заңға сәйкес келмейтiн
нормативтiк құқықтық актiге прокурордың наразылығын қабылдамаған жағдайда
ғана прокурор наразылық келтiрiлген актiнi заңсыз деп тану туралы сотқа
арыз бере отырып жүгiне алады. Бұл прокурордың сотқа жүгiнуiне негiз болып
заңсыз актiнi шығарған лауазымды тұлғаның немесе органның осы себепке
байланысты берiлген прокурордың наразылығын қабылдамауға болып табылады,
яғи прокурор сотқа жүгiнер алдында заңсыз актiнi шығарған лауазымды тұлғаға
немесе органға гығарған атiсiмен заңға сәйкес еместiгi турлы наразылық беру
тиiс, егер олар прокурордың наразылығын қабылдамаса ғана прокурор сотқа
жүгiнедi.
Осы жерде құқықтық актi болып атап айтқандай, лауазымды тұғалармен және
органдармен қабылданған нормативтiк немесе жеке актiлер табылады.
Егер жеке құқықтық актi нақты тұлғаның құқықтары мен мүдделерiн бұзса,
iстi қозғаушы прокурор сот алдында жәбiр шегушi тұлғаны талапкер ретiнде
қатыстыру туралы, ал құқық бұзушыны жауапкер ретiнде қатыстыруы туралы
мәселе қойылуы тиiс. Бұл жағдайда iс талап тәртiбiнде қатыстырылуы тиiс.
Прокурордың сотқа жүгiнуi наразылық келтiрiлген актiнiң күшiн сот
қарағанға дейiн тоқтата тұрады (286-бап, 2-тармақ).
Сот прокурордың арызын он күн мерзiмде қарайды.
Iстi қарауға сот мәжiлiсiне прокурор және наразылықты қбылдауы туралы
шешiм шығарған орган, лауазымды адам немесе оның өкiлi шақырылады.
Бұл iстерге прокурордың қатысуы мiндеттi.
Осы iстердi қараудың елеулi процессуалдық ерекшелiгi, жалпы ереже
бойынша iстiң нақты мән-жайларын анықтау, осы мақсаттарда сот
дәлелдемелерiн жинау және зерттеу талап етiлмейдi. Соттың мақсаты құқықтық
актiнi заңға сәйкестiгiн тексеру. Сондықтан iстiң мәнi бойынша қарау ең
бастысы прокурордың ой-пiкiрiн тыңдау, сондай-тиiстi актiнiң заңға
сәйкестiгi туралы лауазымды тұлғаның оның өкiлiнiң түсiнiгiн тыңдаумен
шектеледi.
Сондай-ақ прокурор азаматты хабар-ошарсыз кеттi деп тану iстерi бойынша
қатысуы мiндеттi. Бұл ҚР Азаматтық кодексiнiң, жалпы бөлiмiнiң 28-бабында
былай деп көрсетiлген. Егер азаматтың тұрғылықты жерiнде ол туралы бiр жыл
бойы деректер болмаса, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-
ошарсыз кеттi деп таниды. Бұл iстiң маңыздылығын мына фактiлер
куәландырады: жыл сайын елде он мыңдаған адам iс-түссiз кетуде, олардың
тағдыры белгiсiз болып қалуда. Азаматты хабар-ошарсыз еттi деп соттың
тануы, елеулi құқықтық салдар туғызады: қысқартылған тәртiпте АХАТ
органдарында некенi бұзу мүмкiндiгi, қорғаушы белгiлену мүмкiндiгi,
асыраушысын жоғалту оқиғасы бойынша зейнетақыға құқық және т.б.
Азаматты қайтыс болды деп жариялау үшiн негiздер ҚР АК-нiң 31-бабында
былай делiнген, егер азаматтың тыңғылықты жерiнде ол туралы үш жыл бойы
деректер болмаса, ал егер ол өлiм қатерi төнген немесе жазатайым оқиғадан
қаза тапты деп жорамалдауға негiз болатын жағдайларға алты ай бойы хабар-
ошарсыз жғалып кетсе, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны өлдi деп
жариялайды. Азаматты қайтыс болды деп жариялау физикалық бөлiмдегi сияқты
құқықтық салдар туғызады: неке тоқтату, мұраны алу, оның асыырауындағы
тұлғалардың зейнетақыға құқығы және т.б. Сондықтан судя iстi дайындау
тәртiбiнде прокурорға хабарлауы тиiс және iстi оның мiндеттi түрде
қатысуымен қарастырылуы тиiс.
Сондай-ақ ҚР Неке және отбасы туралы заңның 68-бабында көрсетiлгендей,
ата-ана құқығынан айыру iстерi соттәртiбiмен жүргiзiледi. Ата-ана құқығынан
айыру туралы iстер олардың бiреуiнiң, кәмiлетке толмаған балаларының
құқықтарын қорғау жөнiндегi мiндеттер жүктелген органдардың немесе
үұйымдардың (қорғаншы және қамқоршы органдардың, кәмiлетке толмсағандардың
iстерi жөнiндегi комиссияның жетiм балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларға арнлаған мекемелердiң және басқаларының) арызы бойынша,
сондай-ақ прокурордың талабы бойынша қаралады. Ата-ана құқығынан айыру
туралы iстi прокурор мен қорғаншы және қамқоршы органдарының мiндеттi
қатысуымен қаралады. Егер сот ата-ана құқығынан айыру туралы iстi қарау
кезiнде олардың iс-әрекетiнен қылмыстық жазаланатын әрекеттi байқаса, мұны
жеке қаулымен прокурор назарына жеткiзуi мiндеттi. Сонымен қатар осы заңның
70-бабына сәйкес ата-ана құқықтарын қалпына келтiру iстерi қорғаншы және
қамқоршы органдардың және прокурордың мiндеттi қатысуымен қарастырылады.
Ал азаматты әрекет қабiлеттiлiгi шектеулi немесе әрекет қабiлетсiз деп
тану iстерi бойынша (32-тарау, АIЖК) бұрынғы КазССР АIЖК 258-бабына сәйкес
прокурордың қатысуы мiндеттi болса, қазiргi кодексте ол көрсетiлмеген.
Сондықтан оның көрсетiлуi, көрсетiлмеуiне қарамастан прокурор судья
прокурорды мiндеттi түрде iстi қатыстыруы керек.
Жоғарыда көрсетiлген iстерден басқа прокурор тағы басқа iстерге заңда
көрсетiлуiне сәйкес немесе соттың шақыруы бойынша қатысуы мiндеттi.
1.2 Прокуратура мiндеттерiн жүзеге асыру нысандары
Заңдылықтарды қадағалау барысында қоғамның, жеке және заңды тұлғалардың,
мемлекеттiң мүдделерiн қорғау қажеттiлiгi туса, прокурор азаматтық процеске
қатысуға құқылы. ІАзаматтық iстердi қарағанда заңдардың қолданылуына және
орындаушылық iс жүгiзуге прокурордың қадағалау жасау туралыІ Қазақстан
Республикасының Бас прокурорының 26 сәуiр 1996 жылғы ғ13 бұйрығына сәйкес,
iстердi қарағанда қатысу, сот шешiмдерiнiң заңдылығын апеляциялық мерзiмде
және қадағалау тәртiбiнде тексеру, орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын
қадағалау – азаматтық сот iсiн жүргiзуде заңдардың дәл және бiркелкi
қолданылуына прокурорлық қадағалау жасаудың негiзгi нысаны деп
танылсын[14]. Бұл жерде мәселе жалпы қадағалау жүргiзу кезiнде прокурордың
қадағалау жасауының жалпы нысандары көрсетiлген. Бiзге керегi нақты
азаматтық iстi қарау кезiнде прокурор iске қандай нысанда қатыса алады
деген мәселе.
Егер шетел мемлекеттерiнiң азаматтық процесiнiң қысқаша экскурсия
жасасақ, қазiргi француз азаматтық процесi үкiметтiң көз қарасын бiлдiрушi
әкiмшiлiк билiктiң өкiлi ретiнде прокурордың iске қатысуының екi нысаны
қарастырылған: прокурор азаматтық iсте ең басты тарап ретiнде немесе
жалғаушы тарап ретiнде қатысады. Жалғаушы тарап ретiнде прокурор тек
қорытынды бередi. Ал сот жарыссөзi тек талапкер мен жауапкер арасында
өтедi. Ол iске қатысады, бiрақ белсендiлiк танытпайды. Басты тарпа ретiнде
қатысушы прокурор тарап талап беру, дәлелдеме ұсыну құқықтарын иеленедi
және процесте тарап ретiнде қарастырылады. Осы басты тарап ретiнде iске
қатысушы ретiнде прокурор процеске азғана шеңбердегi көпшiлiк мүддесiн
қозғайтын iстерменен ғана қатыса алады. Талап қою, дәлелдемелер ұсыну
құқығын иеленушi тарап ретiнде прокурор некенiң жарамдылығы немесе
жарамсыздығы туралы неке iстерi бойынша, қамқордағы тұғалардың iстерi
бойынша хал жағдайы құқығына қатысты iстер бойынша қатысады. Бұл жерде
прокурор некенi қорғаушы болып табылады.
Прокурордың азаматтық процеске қатысуының екi түрi де Албания және Шығыс
Еуропа елдерiнiң заңдарына белгiлi. АҚШ прокуратурасы – атторнейлiк қызметi
АҚШ-тың азаматтық процесiнде аса елеулi орын алмайды және нормативтiк
актiлермен ұсынылған мүмкiндiктердi әрқашан пайдалана бермейдi. Атторней
қарапайым процестерге тараптарға қолдау көрсету үшiн ғана сирек қатысады.
Мемлекеттiң мүддесiн қозғайтын iстер бойынша аудандық атторнейлер талап
қоя алады немесе үкiмет атынан жауапкер ретiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz