Нарық мәні құрылымы және атқаратын қызметтері

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1 Нарық мәні құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ...7
2 Нарықты құру мехаизмі, нарықтық инфрақұрылымы ... ... ... ... ..22
3 Қ.Р.да нарықтың қалыптастыруды тұрақтандыру және
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Кіріспе
Нарыктық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне таяу шетел мен
Казақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы пікір біркел-
емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік. «Нарық - са«Нарық - белгілі
жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе ендіріс факторына карай
өндірістік қатынастарды қысқаріу, шаруашылық субъектілерін байланысты
рушы үйым».2 «Нарық - тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы». тушы мен
сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді».
Осы көзқарастың әрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтык қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың Субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасынын дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар — ақша, нарық байланыстары сату - сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.
Айырбастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп,экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім кай кезде тауар болып, қандай накты түрде тауарлы — ақша қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік — әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орталықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі. Себебі, қоғамның экономикалық емірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады. Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарьщағы анықтамалардың ешкайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я. Ольсевич айтқан: «Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу»... «дұрыс емес, себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы «нарықтық таңбамен сызылған».
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінін бірі деп ессптеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық механизмі кесіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әртүрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретіне қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиқалық механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет қоғам атынан адамдардың дұрыс экономикалық жағдайда өмір сүру хұқын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экрномика адамның еңбек ету, білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу, салық жүйесінің негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебінен жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақшы әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканың қысымын жұмсартады. Бұндай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда тұрақты саяси-әлеуметтік ахуалды ұстап мүмкін емес.

Әдебиеттер.

1.Аяпова Ж. М., Арынов Е. М. Русско-казахской толковой словарь предпринимателя - Алматы: МВП "Инкар", МЧП "Тұлға,2003
2.Жунусов Б. А., Мамбетов У. Е., Байжомартов. Ңарықты экономика негіздері, 2 бөлімді - Ақтөбе, "Ноу-хау", фирмасы, 2000.
3.Қазіргі заманғы нарық табиғаты және дамуы Э. П. Дунаев, И. Е. Рудакова редакциясымен - М., МГУ, 1999 ж, 81 б.
4.Кабдиев Д. К. Развитие экономической мысли в Казахстане
(конец XIX - нсчало XX века) - Алма-Ата, иКазахстан", 2001.
5. Кондратьев Н. Д. Проблемы экономической динамики. М. Экономика, 1989.
6.Сабырбаев Б. Экономикалық терминдердің орысша-қазақша
түсіндірме сөздігі - Алматы, Қазақстан, 2000.
7.Современная экономическая мысль: / Пер. с англ., М.: Прогресс, 1968.
8. Фсодоров Б. Г. Современные вамотнокрсдитные рынки - М., Финансы и

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Нарық мәні құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ...7
2 Нарықты құру мехаизмі, нарықтық инфрақұрылымы ... ... ... ... ..22
3 Қ.Р-да нарықтың қалыптастыруды тұрақтандыру және

дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...31

Кіріспе
Нарыктық теория мен практикадағы
мәнінің зор екендігіне таяу шетел
мен
Казақстан Республикасы ғалым-
экономистерінің нарық жайлы пікір
біркел-
емес. Бірнеше анықтамаларды
келтіріп көрейік. Нарық -
саНарық - белгілі
жүйе әрі айырбас нәтижесі мен
жағдайына немесе ендіріс факторына
карай
өндірістік қатынастарды қысқаріу,
шаруашылық субъектілерін
байланысты
рушы үйым.2 Нарық - тауар
айырбасының аясы, сатушы мен сатып
алушылар
арасындағы белгілі экономикалық
қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
тушы мен
сатып алушы арасындағы тауарды
өткеру жайлы қатынастар жүйесін
көрсетеді.
Осы көзқарастың әрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтык
қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек бір
жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес,
айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың
Субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасынын дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар — ақша, нарық байланыстары сату -
сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.
Айырбастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды,
өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп,экономикалық
байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім кай кезде тауар болып, қандай
накты түрде тауарлы — ақша қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен
шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру
сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар
жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін
жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік — әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы
орталықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі. Себебі, қоғамның
экономикалық емірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады.
Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарьщағы
анықтамалардың ешкайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін
дәлірек Ю.Я. Ольсевич айтқан: Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей
салу... дұрыс емес, себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы нарықтық
таңбамен сызылған.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінін бірі деп
ессптеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен және
адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық
механизмі кесіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал
бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әртүрлі тауар өндірушілер болғанда
ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті
жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын
болашағынан үміт күттіретіне қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз нарықтың
қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиқалық механизмі
және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі қайшылықтары
да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу, әлсіздерге, әсіресе
банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады.
Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат
ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан
мемлекет қоғам атынан адамдардың дұрыс экономикалық жағдайда өмір сүру
хұқын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экрномика адамның еңбек ету, білім алу, табыс
табу сияқты әлеуметтік экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді. Бұл
салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып реттеуін қажет етеді. Мемлекет
бағаны реттеу, салық жүйесінің негізінде табысты қайта бөлу, бюджет
шығындарының есебінен жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақшы
әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканың қысымын жұмсартады.
Бұндай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда тұрақты саяси-әлеуметтік
ахуалды ұстап мүмкін емес.

1.Нарықтың мәні құрылымы және атқаратын қызметтері

Нарық — өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен
буындар төлем қабілеттілігі бар сүраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде
болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді косуға болады: тек қатаң
бәсекелестік ортада. Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген ойымызды
кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қалпына келтіретін
біртұтас экономикалық жүйені нарық ~~ дейміз және ол орталықтанған
мемлекеттік жоспарлы реттеуші экономиканы ауыстыруға қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: нарық ұғымын тар шеңберде сату
түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде
қоғамдағы экономиканы Ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мең тұтынушы
арасыңдағы шаруашылық байланыстарын құрайды.

Әр түрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:

Кесте-1

Нарық - күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен нарық және ішкі
(республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық (кесте -1).
Әлемдік нарық жеке еддің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар
өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау
операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық
(ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағандағы елдің ұлттык нарығы:
өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы енеді. Ішкі нарықта белгілі
түрде номикалық қатынастар дамып, жағдай мен нәтижелерді сату —са тып алу
немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі. Бұл туындатар тауар-ақша
түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің даиын ақша мен тауар айналымының
бар болуын көрсетеді. Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және
жағдайымен байланыстырылып, терендеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден
құралған нарығы — еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық катынастардың
жетілу деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық
қалыптасатын нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары
(монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке).
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз: а)
мемлекеттік нарық — бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады, алайда
сол тауарды шығаратын басқада субъектілер болуы мүмкін. Олардың өндірістегі
үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге шамасы
келмейді;
ә) олигоиолиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап. олардың
әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;
б) монополиялық бәсеке нарығы — еркін нарық (бәсекелестер көп болады)
тетігі мен өндіріс облысындағы монодолияны кең жіктелген өніммен
сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде де бағаны кең өрісте
вариациялауға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.
Сатушы нарығы және сатып алушы нарығы болып та жіктеледі. Сатушы
нарығы деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып алушы
жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықгың мұндай күйде болуы өндірушілер
монополиясыньщ еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі. Сатып алушылар
нарығы деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті
белсенділігін сатушылар жүзеге асырған нарықты айтамыз.
Атқарылып жатқан зандылықтарға сай көзқараспен нарықты бьілай
жіктейміз: ресми және ресми емес.
Нарықты ірі тауар топтарына қарай — азық-түлік және азық-түліктік емес
тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы (көкөніс, мата, киім, телеаппаратура,
автомобиль және т.б.) болып жіктеледі. Топтарындағы нарыққа мыналар жатады:
нан-бәлішке өндіру нарығы, ұн және тары нарығы, макарон өндіру нарығы және
т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп қараймыз: тігін (өндірісі), тоқыма
тауарлар, бас киім мен шөлке-нәски өндірісі нарығын қандай жағдаи болмасын
ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық сегменттерінің дамуы мен қызмет
жасауы бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық
емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз байланысты.
Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес,
қаржылық, руханияттық және тауар-ақша айналысының саласы) жалпы ұлттық ішкі
нарықты шартты жағдайда бірнеше түрге бөлуге болады (кесте -2).

Адамзат қызметінің әрбір аясы үлттық нарықтық жекелеген элементін
қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-
бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және
материаддық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары — өндіріс құрал-
жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын
калыптастырады.
Қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жел объективті
ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әп сатып алынатын тауар мен
қызмет көрсетудің қоғамдық қажетт сапасы мен ассортименті туралы да нарық
хабар жеткізеді.
Нарыктык механизм санациялық (сауықтыру) қызметті де атқарады.
Бәсекенің көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз біріңғай шаруашылықтан
тазалап, үміт артантындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
солардың өндірген өнімін құраса, онда кәсіпорын (фирма) қызметі
монополияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны калыпқа келтіру үшін
бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарыктық қатынастардың табиғи күй-
жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен
байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне — тауардың қоғамдық маңызын мойындау,
еңбекті материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және
басқаларын жатқызамыз.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жана бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терен құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттін стратегиялық ғылыми-
техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз, ірі кәсіпорындар мен
бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап алайық. Нарық бұрын-
сонды біздің елде терең зерттелмеген, сондықтан оның мәнін қате түсіну
қазіргі әдсбиеттерде жиі кездеседі. Себебі нұсқау-белу әдістерінс
негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары тиісті ғылыми
зерттеу мәні бола алмады. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл-әміршіл жүйенің
идеологиялық тұтқынында болып келген экономикалық ғылымдарда нарықтын
маңызы мен орны туралы даурықпалық көзқарас басым болды. Нарық
мәселслерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында алатын зор
мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-
экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты
нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік,
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі

Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындагы экономикалық
қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы
(Чалбаев К.К. Өндірісті интенсификациялау және ңарықтық қатынастар. Нарық-
бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында тауар және қызмет көрсету
процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастардың жиынтығы
(Журавлева Г. Социализмнін экономикалық жүйесіндегі нарығы
Нарық - тауарларды сатып алу - сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар.
Нарық тауары өкізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
арасындагы қатынастар жүйесі болып табылады.
Келтірілген көзқарастардын қай-қайсысы да жсткілікті түрде дәлелді,
бірақ проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе
ол нарықты өндірістін емес, айырбастын категориясы, нарықтық қатынастардың
субъектісі -өндірушілер мен тұтынушылар емес, сатушылар және сатып алушылар
деп көрсетілуі. Шын мәнінде тауар-ақша, нарықтық байланыстар сату-сатып
алумсн шектелмейді. Бұл жерде, басымдылық айырбас пен айналыс саласындағы
қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға тиісті болуы керек,
себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның тауарға айналуын
сипаттайтын, тауар ақша қатынастарын қандай нақты нысандарда болатынын
көрсететім экономикалық байланыстар пайда болады.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу - оны бәсеке, ен аз
шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды жасау қасиеттерінен
айырады. Сонымен бірге, нарықты жайғана тауар айырбасы емес,
тауарөндірушілер мен тұтынушылардың қарым-қатынастарына тән қайтарымдылық,
эквиваленттілік, бәсекелестік болатын айырбастың экономикалық өткізілуі
ретінде қарау керек.Осы тұрғыдан алғанда, нарықты әртүрлі тауар өндірушілер
мем тұтынушылардың арасында балатын экономикалық байланыстар мен қатынастар
жүйесі (1-ші суретті қара) деп сипаттауға болады.
Сурет.1. Нарық экономикалық байланыстар мен қатыныстар ретінде.

Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер мен
тұтынушылардың арасындагы жеке байланыс пен қатынас қана емес, сонымен
қатар өндірушілердің, өндірушілер мен сатыл алушы-тұтынушылардың,
тұтынушылардың өздері арасындагы байланыстар мсн қатынастар туралы болып
отыр. Екіншіден, бұл қатынастар мен байланыстар қайтарымдылықты, тепе-
тендікті, объективті түрде алдын-ала анықтайды, яғни шаруашылық
серіктестерінін қатынас субъектісі ретіндегі тен құқылығын бейнелейді.
Бұдан серіктестердің шаруашылық қызметтердің варианттарын және оңтайлы
өткізу бағасын таңдаудағы, табыстарды иемденудеп дербестігі мен
теуелсіздігі туындайды. Үшіншіден, алғашқы екі жағдайдын шүбәсіз салдары-
бәсеке өндіріс процесінде де тұтыну процесінде де болатын шаруашылық
байланыстардың өзгеруінс себебін тигізуі мүмкін. Себебі нарық бәсекесіз
өмір сүре алмайды. Ал бұл, сан алуан меншік формалары мен әртүрлі
тауарөндірушілер болған жағдайда ғана мүмкін. Соның нәтижесінде, өндіріс
экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық бірліктерінен
тазарады, ал басқа жағынан, тиімділігі жоғары және болашағы зор шаруашылық
субъектілеріне жол ашады. Біздің ойымызша, нарықты бұлай түсіну, оның
мүмкіндік сипатын толық қамтиды. Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтын мәні
оның атқаратын қызметтері арқылы ашылады. (2-ші суретті қара).

Сурет. 2. Нарықтын атқаратын қызметтері.

Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан бөлектенген материалдық
игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен тұтынушыларды байланыстыратын
буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты
қатысушыдарының арасындагы қандай да болмасын технологиялық байлаңыстық
қаншалықты өзара тиімді болатынын анықтау мүмкін емес арықтың маңызды
қызметтерінін бірі - оның ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін жене
тиімділігін қамтамасыз етудегі рететуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлінің
тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенін тоқырауына, өндіріс
құрылымдарынын үйлеспеуіне, тапшылықтық пайда болуына, адамдардың
экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі рөлінің жоғалуына әкеліп
соқтырады.

Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық тауарлар
бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің (салымына)
проценттік нарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске
қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен қызметтерге
жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс шығындары, қоғамдық-қажетті сала және
ассортимент туралы объективті ақпар беріп отырады.

Сонымен бірге нарық механизмі мынандай қызметте атқарады -бәсеке
күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен
тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай
жасайды. Біздін нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны
қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда қатынастардын
табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға
байланысты көсіпксрлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.

Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін нарықтын
атқаратын қызметтеріне мынадар жатады: тауардың қоғамдық мағыналылығын
мойындау; өндірістік шығындарды азайтуды экономикалық ынталандыру; еңбекке
деген материалдьқ стимулдарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету Нарық
күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес, әртүрлі факторларға
байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік-экономикалык жағдайларда өмір
сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе нарықтық механизмнің мынандай жағдайлар мен
шарттар орындалғанда ғана тиімді қалыптасатынын және өмір сүруін дөлелдеп
берді. (3-ші суретті қара):

- меншік қатынастарының алуын түрлі нысандары;

- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;

- нарық инфрақұрылымын жасау;

- тауар өндірушілердің сан адуын түрлерінің болуы;

Сурет.3. Нарықтың қалыптасуынын негізгі компоненттері.

- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.Енді осы шарттарға
толығырақ тоқталайық.
- Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі,
олардың келісім-шартқа отыруға және өздерінің талқан табыстарына иелік
етуге толық құқылығы.
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуын түрлі нысандарының болуы нарық
өзінің жақсы қасиеттерін мемлекеттік меншіктің үлесі 30*40 проценттен
асқанда жоғалта бастайды, олардың өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің
әртүрлі нысандарын пайдалану туралы өндіріс және айналыс қатынастарының
алуан түрлі агенттерінің пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке
күресіне, былайша айтқанда тиімді қызмет жасайды нарықтың құрылуына
жеткізеді. Дегенмен, бұл процес әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесін қайта
құруда кездесіп отырған қайшылықтар мен карсылықтардың нәтижесінде өте баяу
жүзеге асуда. Бірсыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналшы-публицистер осы
жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет иелігінен алу және
өндірісті жекешелендірумен байланыстырады. Біздіңше бұл ұшқары пікір.
Қазіргі кезеқте жаппай мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бір
кездердегі жаппай национализациялау (өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекеттік
меншікке айналдыру) және ауылшаруашылығын жаппай ұжымдастыру сияқты
экономиканың үстінен жасалған зорлық болар еді. Бүкіл дүниежүзілік тәжірибе
көрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі бір мәлшердегі
мемлекеттік меншіксіз және мемлекеттің реттеуінсіз сәтті дами алмайды.
Бүгінде - қай жерде күшті мемлекет бар, сонда қуатты экономика.
Нарықты экономикага көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт -ол өндіріс
құрал жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің тайын еркіндігін зан,
жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықты экономикаға көшүдің
экономикалық мәні болмайды.
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, нарықтық тиімді
жұмыс істеу шарттарының бірі - өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономика жағдайында өндіріс қуатының және
жұмыскерлердің толық қамтылуы мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше ол
алаңдатушылық туғызуы қажет. Бұндай жағдай эконрмиканы маневр жасау
кеңістігінен айырады, оның сұранымға икемділігін баяулатады. Сөйып
келгенде, ондай экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық
игіліктерді қайта бөлуде әкімшілдік әдістердін басым болуына жал береді.
Төртіншіден, нарық механизімінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның
инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор биржалары, енбек биржасы,
коммерциялық банктер, кәсіпкерлердің ерікті бірлестіктсрі жатады. Мысалы,
капитал нарығынын басты институты болып табылатын қор биржасында
акцияларды, мемлекеттік облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды сатып
алу және сату, валюталық келісім-шартқа отыру, акциялар мен валюталардың
нарықтық курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп, кәсіпкерлік
үшін аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды
кәсіпкерлердің шаң шаң пайдалану мүмкіндігін камтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақурылым - несие
жүйссінсіз жұмыс істей алмайды. Оны коммерциялық, мемлекеттік, инновациялық
(ғылыми-техникалық жаңалықтарды жүзеге асыру үшін берілетін қарыз,
(ипотекалық) жылжымайтын мүліктердің (жер, құрылыс) кепілдігіне ақшалай
қарыз беруші банкілер, сақтық компаниялары, әртүрлі қоғам, ұйымдардың қоры
құрайды. Нарық жағдайындағы банк жүйесінің елеулі ерекшелігі - атқарушы
әкімшіліктен тәуелсіздігі. Онсыз олар қаржы және салалық министрліктердің
қолшоқпарына айналар еді, ал бұндай жағдай үкіметті өзінің бюджет
проблемаларын ақшаның эмиссиясын көбейту арқылы шешуге мүдделі қылады.
Бесіншіден, нарық механизімінде мемлекеттік қаржы жүйесінің, негізін
құрайтын орталық және жергілікті бюджеттердің алатын орны зор. Оның
ерекшелігі неде? Бюджеттің мөлшері нарықтық қабілеті жетпейтін, сондықтан
да мемлекеттің нарық қатынастарына араласуын талап ететін қажетті шекте
ғана болуы керек. Әрине, мемлекеттің экономикаға орынсыз араласуына жол
бермеу керек, бюджет құралдарын күрделі қаржыға айнадыру тек қана ерекше
жағдайда ғана жасалады, және де заң шығаратын органдардың қатаң бақылауында
болады. Нарықты экономикада мемлекеттік бюджеттін шығынын болдырмауды
қамтамасыз ету аса маңызды міндет. Егерде мемлекет бюджеттің кірісімен
шығысын тендестіруге қолы жетсе, ол экономиканың жоғары тиімділікпен жұмыс
жасауының көрсеткіші болар еді.
Алтыншыдан, өндірушілсрдің өнім өндірудегі және оны сатудагы
монополиясына жол бермеу. Нарықты экономиканы бәсеке күресінсіз кезге
елестету мүмкін емес. Бесекені (латын сөзі-конкурро - боселелесу) нарықтық
тең хұқылы субъектілерінің арасында тауарларды барынша тиімді өткізу,
немесе калиталды белгілі бір өндіріс саласына пайдалы түрде орналастыруға
байланысгы болатын экономикалык сайыс деп түсіну керек. Бесекенің болмауы
монополизмге әкеліп соқтырады, яғни нарықта кейбір көсіпорындардың,
банктердің, мемлекеттің өздерінің қойған шартына көндіруге тырысқан
үстемдігіне жол береді. Нарық субъектілері неғұрлым көп болңан сайын
бөсекенің тиімділігіде согұрлым жоғары болады. Батыс елдері мамандарының
бағалауынша бір тауар түрінің сатушыларының саны 4-5 тен, ал барынша
тиімдірегі 8-15 тен кем болмауы керек. Егер 4 фирма белгілі бір тауар
түрімің 80% өндіретін болса, онда нарық монополияландырылған деп
есептеледі.
Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады: а) таза
бәсеке; ә) монополиялық бесеке; б) олигополиялық бесеке; в) таза монополия
(4-ші суретті қара).
Нарықтық қатынастар дамыған елдерде жетілген бөсеке (ол нарықтық бағаға
қарсыластардың ешқайсысы да өсер ете алмайтын жағдайда болады) және
жетілмеген бәсеке (ол егер белгілі бір тауардың негізгі массасын тек қана
бірнеше ірі

Сурет. 4. Бәсеке күресінің түрлері.

фирмалар өндіретін жағдайда болады) деп те бөледі. Енді жоғарыда
көрсетілген бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталайық.
1.Таза бәсеке нарығын бір-біріне ұқсас (бір-бірін ауыстыра алатын)
тауарлардын көптеген сатушылары және сатып алушылары құрайды, олардың бірде-
біреуі жеке дара сұранымға бақылау орнатуға, нарыққа тауар жеткізу немесе
оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды. Сатып алушылар өздеріне қажетті
тауарларды нарықтық бағамен еркін сатып ала алатын болғандықтан, сатушылар
бағаны нарықтық бағадан жоғары қоя алмайды. Бұндай нарықта пайда болу қалай
оңай болса, оны тастап кетуде сондай оңай. Мысалы АКШ-тағы ауылшаруашылығы
өнімдерінің (астық, піскен көкөністер мен жемістер) нарығы осыған дәлел
бола алады.
2.Монопапистік (грекше "монос" - жалғыз, "полео" - сатамын) бесеке
нарығын бағанын кең өрісінде сауда жасайтын кептеген сатушылар құрайды.
Мұндай мүмкіндік сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну
қабілетімен байланысты балады. Бұйымдар бір-бірінен сапасы, қасиеттері
сыртқы безеңдірілуі (сауда белгілері, сауда маркілері т. 6.), сонымен бірге
ілесе жүретін қызметтердін жиынтығы (ассортименті) бойынша
ерекшеленеді.Сатып алушылар осындай ерекшеліктерді ескере отырып, ондай
тауарлар үшін нарықта тіркелген ең жоғары бағаға дейін төлеуге дайын
болады. Мұндай нарыққа киімдер нарығы, аяқ-киімдер нарығы, бөлшек сауда
саласы жақын тұрады.
3. Олигополиялық (грекше "молигос" - көп емес, "полео" - сатамын)
бәсеке нарығында баға белгілеу саясаты мен маркетингтік стратегияға аса
сезімтал аз ғана сатушылар тобы құрайды. Олигополиялық нарықтын
қатысушыларының кем болмауы көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының
қиындығымен байланысты. Мұндай нарықтын елеулі белгілерінің бірі - оның
қатысушыларының бағаны өсірудің ұзақ мерзімді тиімді нәтижесіне қол жеткізе
алмайтынлықтарына, себебі бәсекелестері оларды бағаны төмендетуге мәжбүр
етеді. Олигополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады "(мысалы,
болат, алюминий) немесе диф-ференцияланады (жіктеледі, мысалы
автомобильдер, тұрмыстық приборлар және т.б. ).
4. Таза монополии жағдайында, жеке кәсілорындар бәсекелестердің
болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін орнықтыруға тырысады.
Монопалист кәсіпорындар өздерінін экономикалық үстемдігін шаруашылық шарт
жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны жоғары бағамен сату арқылы жүзеге
асырады. Сөйтіп, көп енбек сіңірмей-ақ монополиялық жоғары пайда табады.
Монополиялық үстемдік ақша-қаржы жүйесінің дағдарысы, жалпылама тауар
айырмашылығы кезінде экономиканын ауыр жағдайын мейлінше шиеленістіреді.
Көп жағдайда монополист кәсіпорындар орасан зор жетіспеушілікті саналы
түрде қоздырады, ал ол ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабілетінің
нашарлауына, сөйтіп тікелей зат айырбасының (натуральды аиырбас, бартер)
өріс алуына әкеліп соқтырады.
Монополизммен күресу үшін бір-бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге
асыру керек: экономиканың монополиялық құрылымын жою (өте тығыз
шоғырландырылған өндірісті бөлу, бәсекелі жаңа өндіріс салаларым жасау,
кәсіпкерлікке кен жол ашу т.б); заң жүзінде монополияға қарсы саясатты
белсенді турде іске асыру. Бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.