Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығы мен ақпараттарды алумен таратудың конституциялық құқықтық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық негіздері
2.1. Сөз бостандығының тарихи құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.2. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша сөз бостандығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сөз бостандығы мен ақпараттарды алу мен таратуды құқықтық қорғау: Азаматтық.құқықтық және Қылмыстық.құқықтық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Ақпарат ресурстарын қорғау жағдайлары мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық негіздері
2.1. Сөз бостандығының тарихи құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.2. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша сөз бостандығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сөз бостандығы мен ақпараттарды алу мен таратуды құқықтық қорғау: Азаматтық.құқықтық және Қылмыстық.құқықтық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Ақпарат ресурстарын қорғау жағдайлары мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз бостандығы мен ақпараттарды еркін түрде айырбас жүргізу – қоғамның даму эволюциясының маңызды факторының бірі болып табылады. Азаматтарды, мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарды қоршаған орта мен онда болып жатқан оқиғалар жөнінде уақтылы мәліметтермен қамтамасыз ету бұқаралық жүйеде ақпараттық құралдар мен технологияның жетілдіруіне әкеліп соқтырады. Мұндағы негізгі мәнді, бұл процесті реттейтін құқықтық жағынан қамтамасыз етіп кепіл бола алатын тұрақты заң актісін қабылдауды қажет етеді. Ондағы ерекше ролді жеке немесе жария (көпшілік) мекемелері (атап айтқанда ақпараттық агенттіктер, баспа мекемелері, радио, теледидар т.б.) жинап тарататын бұқаралық ақпараттарға арналған.
Бұқаралық ақпарат құралдары бір жағынан қоғамды биліктің әрекеті жөнінде мәлімет беретін уақтылы каналы болса, екінші жағынан билікке қоғам өмірінен ақпарат беретін бірден бір құралы болып есептеледі. Олар әлемдегі оқиғалар жөнінде жедел ақпарат беріп қана қоймай, түскен ақпараттарға талдау (анализ) жүргізе отырып көпшілікке жариялайды. Бұдан басқа, бұқаралық ақпарат құралы өмірдегі қоғам пікірлерін алмастыратын тағы да үлкен ролді де ойнайды, осы кұшті құрал арқылы адамдарды сана-сезіміне де әсерін тигізе алады. Олардың ролі, тәжірибе жүзінде алғанда біздің өміріміздің барлық салаларында орын алады. Олар саяси күрестің инструменті ретінде, нарықтың элементі ретінде, құқықтық қатынас субъектісі ретінде, сондай-ақ шаруашылық қызмет пен мәдени құндылықтарды иеленуші ретінде көрініс табатындығын байқатады.
Сонымен, тақырыпты зерттеудің өзектілігі сөз бостандығы мен бұқаралық ақпарат құралының қоғам мен мемлекет өмірінде, мемлекеттің көп ұлттық мәдени дәстүрін сақтаумен айқындалады. ҚР Бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі заңнама демократиялық мемлекетіміздегі конституциялық нормалардың ұзақ даму нәтижесінде шыққан, мемлекетіміз бен шет мемлекеттердің тәжірибесіндегі әлеуметтік-саяси тарихында қалыптасқан нәтиже ретінде қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралдарын функцияландырудың көптеген бөліктері толықтай реттелінбеген.
Мемлекетіміздің бұқаралық ақпарат құралдары жөнінде бірнеше нормативтік құқықтық актілерін қабылдағанның өзінде, әлі де болса ақпарат құралдары қызметін құқықтық реттеу нақты және толық шектерін қамтуды қажет етіп тұр.
Қазіргі кезде тәуелсіздікке кол жеткізген егеменді мемлекетіміздің Ата Заңының 20-бабында «Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі» деп орын алған адамнын басты бостандықтарының біріне айналған сез бостандығы - бүгінгі қоғамның «жаңалығы» емес, сонау ғасырлар қойнауына
Бұқаралық ақпарат құралдары бір жағынан қоғамды биліктің әрекеті жөнінде мәлімет беретін уақтылы каналы болса, екінші жағынан билікке қоғам өмірінен ақпарат беретін бірден бір құралы болып есептеледі. Олар әлемдегі оқиғалар жөнінде жедел ақпарат беріп қана қоймай, түскен ақпараттарға талдау (анализ) жүргізе отырып көпшілікке жариялайды. Бұдан басқа, бұқаралық ақпарат құралы өмірдегі қоғам пікірлерін алмастыратын тағы да үлкен ролді де ойнайды, осы кұшті құрал арқылы адамдарды сана-сезіміне де әсерін тигізе алады. Олардың ролі, тәжірибе жүзінде алғанда біздің өміріміздің барлық салаларында орын алады. Олар саяси күрестің инструменті ретінде, нарықтың элементі ретінде, құқықтық қатынас субъектісі ретінде, сондай-ақ шаруашылық қызмет пен мәдени құндылықтарды иеленуші ретінде көрініс табатындығын байқатады.
Сонымен, тақырыпты зерттеудің өзектілігі сөз бостандығы мен бұқаралық ақпарат құралының қоғам мен мемлекет өмірінде, мемлекеттің көп ұлттық мәдени дәстүрін сақтаумен айқындалады. ҚР Бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі заңнама демократиялық мемлекетіміздегі конституциялық нормалардың ұзақ даму нәтижесінде шыққан, мемлекетіміз бен шет мемлекеттердің тәжірибесіндегі әлеуметтік-саяси тарихында қалыптасқан нәтиже ретінде қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралдарын функцияландырудың көптеген бөліктері толықтай реттелінбеген.
Мемлекетіміздің бұқаралық ақпарат құралдары жөнінде бірнеше нормативтік құқықтық актілерін қабылдағанның өзінде, әлі де болса ақпарат құралдары қызметін құқықтық реттеу нақты және толық шектерін қамтуды қажет етіп тұр.
Қазіргі кезде тәуелсіздікке кол жеткізген егеменді мемлекетіміздің Ата Заңының 20-бабында «Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі» деп орын алған адамнын басты бостандықтарының біріне айналған сез бостандығы - бүгінгі қоғамның «жаңалығы» емес, сонау ғасырлар қойнауына
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (өзгерістер мен толықтырулармен). Алматы: Қазақстан, 2007. – 96 б.
2. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 451-1 Заңы
3. Узбекұлы Сакен. Хан Тауке и правовой памятник. — Алматы: Жеті жарғы, 1998, 32 бет.
4. Зиманов С.З. Состояние и задачи разработки проблем обычного права казахов. — Алматы: Наука, 1989, 17-бет.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том
6. М.В. Баглай. Конституционное право РФ. М. 2001. С.158
7. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том.
8. Российская юридическая энциклопедия. М. 1999. С. 876, 877.
9. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том.
10. Российская юридическая энциклопедия. М. 1999. С. 877.
11. Сарсембаев А.С. Новое информационное пространство РК Алматы 1997 -93 б.
12. Ледях И.А. Права человека. Учебник для вузов. М. 2001. С. 155.
13. Егемен Қазақстан, 6 тамыз 1999 жыл.
14. Суханов А.П. Мир информации (история и перспективы). М.:Мысль 1986. с. 3,4
15. ҚР ақпараттық кеңістігінің бәсекеге қабілеттілігін дамытудың 2006-2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы ҚР Президентінің 2006 жылғы 18 тамыздағы N 163 Жарлығы
16. Қазақстанның “Ақ жол” Демократиялық партиясының тең төрағасы Әлихан Байменовтың “Қазақстандағы конституциялық реформаның негiзгi нұсқасы” тақырыбы бойынша “Демократияны қолдау мақсатындағы азаматтық диалог” атты Дөңгелек үстелдiң екiншi отырысында жасаған баяндамасы. (Ақжол Қазақсат №1 (124) 14.01.05).
17. Бачило И.А., Ропатин В.Н., Федотов М.А. Информационное право Санкт-Петербург, 2001.
18. Малиновский А.А. Свобода массовой информации: теоретико-правовые аспекты. -Москва, 1995.
19. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Ана тілі газеті. - 2008. - 8 наурыз - 26 б.
20. Кенжалиев З.Ж. Кешпелі қазақ коғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет: Монография. - Алматы: Жеті Жаргы, 1997. -3 б.
21. Зиманов С.З. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары // Ақиқат. - 2005. -№3. -176 б.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Конституция Республики Казахстан. - Алматы: Қазақстан, 2007. - 96 б.
23. Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дэстүрлі куқықтық
2. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 451-1 Заңы
3. Узбекұлы Сакен. Хан Тауке и правовой памятник. — Алматы: Жеті жарғы, 1998, 32 бет.
4. Зиманов С.З. Состояние и задачи разработки проблем обычного права казахов. — Алматы: Наука, 1989, 17-бет.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том
6. М.В. Баглай. Конституционное право РФ. М. 2001. С.158
7. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том.
8. Российская юридическая энциклопедия. М. 1999. С. 876, 877.
9. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. А. 2006. І-том.
10. Российская юридическая энциклопедия. М. 1999. С. 877.
11. Сарсембаев А.С. Новое информационное пространство РК Алматы 1997 -93 б.
12. Ледях И.А. Права человека. Учебник для вузов. М. 2001. С. 155.
13. Егемен Қазақстан, 6 тамыз 1999 жыл.
14. Суханов А.П. Мир информации (история и перспективы). М.:Мысль 1986. с. 3,4
15. ҚР ақпараттық кеңістігінің бәсекеге қабілеттілігін дамытудың 2006-2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы ҚР Президентінің 2006 жылғы 18 тамыздағы N 163 Жарлығы
16. Қазақстанның “Ақ жол” Демократиялық партиясының тең төрағасы Әлихан Байменовтың “Қазақстандағы конституциялық реформаның негiзгi нұсқасы” тақырыбы бойынша “Демократияны қолдау мақсатындағы азаматтық диалог” атты Дөңгелек үстелдiң екiншi отырысында жасаған баяндамасы. (Ақжол Қазақсат №1 (124) 14.01.05).
17. Бачило И.А., Ропатин В.Н., Федотов М.А. Информационное право Санкт-Петербург, 2001.
18. Малиновский А.А. Свобода массовой информации: теоретико-правовые аспекты. -Москва, 1995.
19. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Ана тілі газеті. - 2008. - 8 наурыз - 26 б.
20. Кенжалиев З.Ж. Кешпелі қазақ коғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет: Монография. - Алматы: Жеті Жаргы, 1997. -3 б.
21. Зиманов С.З. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары // Ақиқат. - 2005. -№3. -176 б.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Конституция Республики Казахстан. - Алматы: Қазақстан, 2007. - 96 б.
23. Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дэстүрлі куқықтық
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының
Аты жөні
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығы мен ақпараттарды
алумен таратудың конституциялық құқықтық негіздері
12.00.02 – конституциялық құқық; муниципалды құқық; әкімшілік құқық; қаржы
құқығы
Магистр - академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының кандидаты
Д.С. Жақашев
___ _________ 2008 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2008
М А З М Ұ Н Ы:
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------- 3
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің
конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы ----------------------------------- ----------------------------
------------------- 7
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және
ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру --------------------
-------------- 11
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және
ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ----------------------------------- ----
------------ 19
ІІ БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық
негіздері
2.1. Сөз бостандығының тарихи құқықтық аспектілері -------------------------
---- 26
2.2. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша сөз бостандығының
түсінігі ----------------------------------- --------------------------------
---------------------- 39
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сөз бостандығы мен
ақпараттарды алу мен таратуды құқықтық қорғау: Азаматтық-құқықтық және
Қылмыстық-құқықтық ----------------------------------- ----------------------
---------
2.4. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Ақпарат ресурстарын
қорғау жағдайлары мен проблемалары ----------------------------------- ------
-----
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
-----
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ----------------------
----------------------------------- --------------------------
ҚОСЫМША ----------------------------------- ---------------------------------
-------
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз бостандығы мен ақпараттарды еркін
түрде айырбас жүргізу – қоғамның даму эволюциясының маңызды факторының бірі
болып табылады. Азаматтарды, мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарды
қоршаған орта мен онда болып жатқан оқиғалар жөнінде уақтылы мәліметтермен
қамтамасыз ету бұқаралық жүйеде ақпараттық құралдар мен технологияның
жетілдіруіне әкеліп соқтырады. Мұндағы негізгі мәнді, бұл процесті
реттейтін құқықтық жағынан қамтамасыз етіп кепіл бола алатын тұрақты заң
актісін қабылдауды қажет етеді. Ондағы ерекше ролді жеке немесе жария
(көпшілік) мекемелері (атап айтқанда ақпараттық агенттіктер, баспа
мекемелері, радио, теледидар т.б.) жинап тарататын бұқаралық ақпараттарға
арналған.
Бұқаралық ақпарат құралдары бір жағынан қоғамды биліктің әрекеті
жөнінде мәлімет беретін уақтылы каналы болса, екінші жағынан билікке қоғам
өмірінен ақпарат беретін бірден бір құралы болып есептеледі. Олар әлемдегі
оқиғалар жөнінде жедел ақпарат беріп қана қоймай, түскен ақпараттарға
талдау (анализ) жүргізе отырып көпшілікке жариялайды. Бұдан басқа,
бұқаралық ақпарат құралы өмірдегі қоғам пікірлерін алмастыратын тағы да
үлкен ролді де ойнайды, осы кұшті құрал арқылы адамдарды сана-сезіміне де
әсерін тигізе алады. Олардың ролі, тәжірибе жүзінде алғанда біздің
өміріміздің барлық салаларында орын алады. Олар саяси күрестің инструменті
ретінде, нарықтың элементі ретінде, құқықтық қатынас субъектісі ретінде,
сондай-ақ шаруашылық қызмет пен мәдени құндылықтарды иеленуші ретінде
көрініс табатындығын байқатады.
Сонымен, тақырыпты зерттеудің өзектілігі сөз бостандығы мен бұқаралық
ақпарат құралының қоғам мен мемлекет өмірінде, мемлекеттің көп ұлттық
мәдени дәстүрін сақтаумен айқындалады. ҚР Бұқаралық ақпарат құралдары
жөніндегі заңнама демократиялық мемлекетіміздегі конституциялық нормалардың
ұзақ даму нәтижесінде шыққан, мемлекетіміз бен шет мемлекеттердің
тәжірибесіндегі әлеуметтік-саяси тарихында қалыптасқан нәтиже ретінде
қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралдарын
функцияландырудың көптеген бөліктері толықтай реттелінбеген.
Мемлекетіміздің бұқаралық ақпарат құралдары жөнінде бірнеше
нормативтік құқықтық актілерін қабылдағанның өзінде, әлі де болса ақпарат
құралдары қызметін құқықтық реттеу нақты және толық шектерін қамтуды қажет
етіп тұр.
Қазіргі кезде тәуелсіздікке кол жеткізген егеменді мемлекетіміздің Ата
Заңының 20-бабында Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі[1]
деп орын алған адамнын басты бостандықтарының біріне айналған сез
бостандығы - бүгінгі қоғамның жаңалығы емес, сонау ғасырлар қойнауына
кеткен ұлттык мемлекет тарихының иірімдерінен ешіріліп қалмай, өз бағасын
жоймай келе жатқан кұндылық.
Сөз бостандығы кез келген мемлекеттің адам қудығын іске асырудағы
басты жетістігі болып есептеледі. Сондықтан осындай жетістікке қай мемлекет
қандай жолдар арқылы келді деген сұрақ - арнайы зерттеуді талап ететін
езекті мәселелердің бірі. Қазақ қоғамындағы сөз бостандығының өмір
қажеттілігіне айналып, кейін құкықтык құндылық есебінде арнайы мойындалу
және корғалу процесін зерттеу заң ғылымының бүгінгі таңдағы міндетті
тақырыптарының бірегейі болып есептеледі.
Осы айтылғандардың барлығы диссертант үшін ғылыми тұрғыда зерттеуге
негіз болып табылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Бұқаралық ақпарат құралдары
туралы заң жетілдіру үстінде, ол әлі теориялық талдау мен негіздемеден өтуі
тиіс. Өмірде бұл мәселе жөнінде тұтастай алып қарағанның өзінде көптеген
материалдар жиналуда. Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл
тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Бұқаралық ақпарат құралдары
саласындағы заңнама мәселесіне К.К. Арсеньевтің, Ю.М. Батуриннің, А.Б.
Венгерованың, Л.Л. Ефимованың, М.В. Панярскойдың, В.Н. Монахованың, А.Г.
Рихтердің, А.К. Симонованың, А.Р. Ратинованың, М.А. Федотованың, В.Л.
Энтиннің және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Диссертацияның ізденіс-зерделеу және зерттеу
объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз
бостандығы мәселесіндегі қызметін мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасы, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарын
мемлекеттік органдармен, азаматтар және ұйымдармен қатынастарын реттейтін
құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты – бұқаралық ақпарат құралдары заңнамасына талдама (анализ)
жасау; тәжірибеде кездесетін мәселелерді талқылау; бұл сала бойынша
заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- бұқаралық ақпарат құралдарының, сондай-ақ сөз бостандығы
институтын құқықтық реттеу тарихын қарастыру;
- бұқаралық ақпарат еркіндігі мен сөз бостандығының
конституциялық құқықтық негізін зерттеу;
- бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің заңдылығын қамтамасыз
ету;
- Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық
негізін ашу;
- Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз еркіндігін құқықтық
қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз еркіндігі саласы
бойынша жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша
көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, диссертациялыө жұмыс
тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау
болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге, диссертациялық тақырыптың
өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және
азаматтық заңдар, арнайы Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз бостандығына
арналған заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік
құқықтық актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық құндылығы болып тақырыпты
теориялық және конституциялық құқықтық негізінде тарихи дамуынан кәзіргі
деңгейінде жиынтық тұрғысынан зерттеу болып табылады. Жұмыста бұқаралық
ақпарат құралдары жөніндегі құқықтық реттеудің түрлі жүйелері мен
деңгейлері зерттеледі. Осыған қоса, диссертациялық жұмыс тақырыбының нақты
мән-жайлары мен өзекті мәселелерінің бұрын-соңды тереңдетіліп және
мемлекеттік тілде зерттелмегендігін айта кету қажет.
Диссертациялық зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі (нәтижелер)
тұжырымдар:
- Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамаларда кездесетін
қарама-қайшылықтардың алдын алу;
- Ақпаратқа (мәлімет алуға) рұқсат алу жөнінде құқықтық актіні
құрастыру;
- Кәзіргі таңдағы әлемдегі компьютерлік желінің дамуы, оның
ішіндегі мәліметтерді алу, тарату, айырбас жасау қоғамның
әлеуметтік денсаулығына кері әсерін тигізеді, мысалы
интеллектуалдық меншік құқығы бұзылады, сондықтан осыны
реттейтін халықаралық акт қабылдау қажет.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда
диссертация және оған қойылған проблемалар мен автордың берген
тұжырымдамалары ҚР Ішкі Істер Министрлігі Академиясының Мемлекеттік-
құқықтық пәндер кафедрасында өткен мәжілісінде қаралып (талқыланып)
мақұлданған. Одан басқа автордың ғылыми конференцияларында өткізген
мақалаларынан байқауға болады. Диссертацияда қарастырылып ұсынылған
мәліметтер заңнаманы жетілдіру жөніндегі құқықшығармашылық қызметте
пайдалануға болады. Одан басқа зерттеу зерттеу қорытындылары мен
нәтижелерін оқу процесінде арнайы курс ретінде Мемлекет және құқық
теориясы, сондай-ақ Конституциялық құқық пәндерінде оқытуға болады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы
ізденіс-зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің
конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы
Бұқаралық ақпарат құралы мен сөз бостандығы аясын зерттеуді
Қазақстандағы заң білімінің тарихынан бөліп қарауға болмайды.
Бұқаралық ақпарат еркіндігін құқықтық реттеу қажеттілігі азаматтар мен
қоғам үшін маңызды мәліметтерді алмастыру негізінде өмірдің алға қарай
өзгеруіне байланысты ақпараттың қоғамдағы орны мен ролі де дами түсті.
Кәзіргі кезде қоғамда баспаның, радио және теледидардың болуы
ақпараттарды алып таратуға үлкен мүмкіндіктер бар. Әрине, бұқаралық
ақпараттың қоғам өмірінде болуы ақпараттық қатынастарға түсушілер үшін
тиімді болып тұр. Ақпараттардың мәні мен маңызы өз алдына адамдардың сана
сезіміне әсер етпей қоймайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының құқықтық реттеу негізін зерттеу ең
алдымен Қазақстандағы тарихи қайнар көзін қарастырудан басталады.
Ғылыми зерттеудің қайсысы болмасын, уқсастық пен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса, оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстандағы ақпараттың дамуы барысын
мынадай 4 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі ақпарат еркіндігі[2],
дербес Қазақ хандығының ақпарат еркіндігі, патшалық Ресейдің отары болған
кездегі ақпарат мәселесі, кәзіргі таңдағы ақпарат.
Қазақстандағы конституциялық құқық, оның ішінде ақпарат пен сөз
еркіндігі мәселесі ерекше тарихи сипатқа ие десек қателеспейміз. Өйткені,
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның
құрамдас бөлігі болып саналды. Соның салдарынан ақпарат пен сөз бостандығы
өз тізгініне өзі ие бола алмағаны да түсінікті. Ұлттық юриспруденцияға ең
аддымен бөгде елдің ғылымы дәрежесіне көтерілу міндеті тұрды. Міне,
сондықтан да ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарының ғылыми тұрғыдан дамуы
орыс халқының тағдырымен тығыз байланысып жатыр. Әділіне жүгінсек, орыс
юриспруденциясы өзінің ықшамдылығымен, кереметтей қарапайымдылығымен
конституциялық құқық теориясын сомдап берді. Егеменді Қазақстанға бүгінгі
талапқа толық жауап беретіндей бұқаралық ақпарат құралдарын қалыптастыру
өзекті мәселе болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып, дербес мемлекет
құрғалы бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мұндай заң құжаттары
туралы сөз болғанда алдымен XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан
(1511—1520 жж.) дәуірінде қабылданған "Қасым ханның қасқа жолын" жатқызуға
болады. XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында "Есім ханның ескі жолы"
деп аталатын заңдар жинағын (1548-1628 жж.) билік құрған Есім хан шығарғаны
тағы да белгілі. XVII ғасырдың аяғында XVIII ғасырдың басында Тәуке хан
тұсыңда (1680 — 1718 жж.) атақты "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл құжат аты
айтып тұрғандай жеті саланы, атап айтқанда, жер дауын, жесір дауын, құн
дауын, бала тәрбиесі мен неке қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру
аралық дауды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесін қамтиды[3].
Бұл заң құжаттарының бәрі де сол заманның қажеттілігінен дүниеге
келгені сөзсіз. Өкінішке орай, мәселенің байыбына бармай тұрып, Қазақстанда
құқықтық мәдениет болғанына күмән келтірушілер де кездеседі. Әлі күнге
дейін кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мен академиялық еңбектерде ұлттық
құқықтың кенже қалғанын дәлелдеп бағуға тырысушылық байқалады, тегінде
құқықсыз мемлекет болуы мүмкін емес, өйткені, онсыз жария-құқықтықты реттеу
мүмкін еместігі түсінікті жәйт.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы бұқаралық ақпарат
құралдарының неліктен болмағанын тәптіштеп айтып жатудың өзі артық болар.
Осы арада мына бір жағдайды айта кеткен жөн, Қазақстан Ресейге отар
болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпанынан-ақ патшалық Ресей қазақтардың
құқықтық жүйесіне өзінің заңын енгізуді қолға алды2. Қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын қалайда өзгертуге патша өкіметі жанып салып бақты, сөйтіп орыс
мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді. Ақырында
отаршылдық саясат өз дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауга жүргізе
білді. Дейтұрғанмен қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы
мен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты[4].
Бұқаралық ақпарат құралдарына арналған түрлі нормативтік құқықтық
актілерді ізденіп-қарастыру және оны көпқырлы жағынан зерттегеннің өзінде
мемлекет пен қоғам арасындағы байланыс заңдылығынан көрініс табады.
Тарихына шолу жасасақ Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат
құралдары жөніндегі заңнама өз дамуын цензуралық құқық деген атаумен
танымал болған. Оның бастамасын сонау ІІ Петр заманындағы шіркеу кітаптарын
баспаға беру кезеңінен алды. Біздің білетінімізше, цензура – бұл бұқаралық
ақпарат құралдарының хабарларын және материалдарын мемлекеттiк органдармен,
лауазымды адамдармен және өзге де ұйымдармен олардың талап ету бойынша
немесе өзге де негiздер бойынша хабарлар мен материалдарды не олардың
жекелеген бөлiктерiн таратуды шектеу немесе оларға тыйым салу мақсатымен
алдын ала келiсу болып табылады емес пе.
Ресей империясының отарлаушылық саясатының нәтижелері бой көрсете
бастаған бұл кезеңдерінде, қазактардың әдет құқығы өзінің нақты сипатын,
пәрменділігін жоғалта бастаған кезең еді. Бұл кезеңдер ақпарат құралдары
мен сөз бостандығы институттарының дамуына айтарлықтай өз ықпалдарын
тигізді. Осы негіздемелерді басшылыққа ала отырып, бұқаралық ақпарат
еркіндігі мен сөз еркіндігі институтының калыптасып дамуын нақты үш
кезеңге бөлуге болады екен: бірінші кезең - ақпарат теңдігінің
протоқазақтық қоғамдарда құқықтық нормалармен реттелуінің, қорғалуының және
шектелуінің пайда болып, қалыптасуы және дамуы (көне замандардан - XV
ғасырдың ортасына дейінгі уақыт); екінші кезең - қазақ хандығы дәуірінде
ақпарат бостандығы институтының сөз еркіндігін реттеуші арнайы құқықтық
институт есебінде әдет кұкығы жүйесінің белді құрамдас бөлігіне айналуы
және іске асуы кезеңі (XV ғасырдың ортасы - XVIII гасырдың ортасы); үшінші
кезең ақпарат еркіндігі институтының қазақ қоғамы Ресей империясының
кұрамында кірген кездегі іске асу дәуірі (XVIII ғасырдың ортасы - XX
ғасырдың басы).
Ақпарат еркіндігі институтының қалыптасып дамуынын бірінші кезеңінде
жалпы ақпарат институты құқықтық мәнге ие қағидалар негізінде жүзеге асты.
Көшпелі қоғамда қалыптасқан құқыктық сананың реттеушілік күші басым болды.
Сондықтан да көпшілік жағдайларда қоғамда қалыптаскан катынастарды, соның
ішінде, рухани өмір мәселелерін реттеуде құқықтық санаға арқа сүйеді.
Ал, сөз және ақпарат бостандығы институтының іске асуының келесі
кезеңі, яғни ХҮІІІ-ХХ ғасырлар қазақ қоғамының үлкен тарихи кезеңдерімен
сабақтасады. Орыс патшалығының отарлау саясаты жүргізіліп жатқан кезеңде,
сол саясаттың нәтижелері казақ қоғамының ұлттық құқықтық жүйесіне өз әсерін
тигізбей қойған жоқ.
Отарлаушылық құқықтық реформалар қазақтардың әдет құқығының жүзеге асу
аясын тарылта бастады. Қоғам өмірінде белең алған қатынастарды реттеуде
әдет құқығының кейбір нормалары шектеулерге ұшырады. Ресей империясы
саясатының салдары қазақ қоғамындағы сөз теңдігінің іске асуына да өз
ықпалын тигізді. Бұл құқықтык институттың іске асуына тигізген ықпалы билер
институтының өзіндік шынайылық келбетін жоғалта бастауымен көрініс берді.
Жалпы ақпарат мәселесі КСРО заманында қалай болды? Ақпарат
құралдарының адамдарға тигізетін ықпалын ескере келе, әдетте, оның заң
шығарушы, атқарушы, сот билігімен қатар қойып, төртінші өкімет деп те
атағандығын байқауға боладыы. КСРО кезінде ақпарат құралдары тікелей
мемлекеттің бақылауында болған. ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін шын мәнінде
сөз бостандығы беріліп, деморатиялық жүйе қалыптасып, ақпарат құралдарын
бұрынғыдай қатаң бақылау үрдістен шығып қалады[5].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Конституциясымен бекітіліп,
қорғалатын басты бостандықтардың біріне саналатын сөз бостандығы кез келген
адамның өз ойын, пікірін ашык білдіру, олардың еркін ақпарат алу
мүмкіндігімен түсіндіріледі.
Сайып келгенде, біздің ойымызша, болашақта қазақстандық бұқаралық
ақпаратттық білім беру бағдарламасы әдістемелік жағынан да ойластыруды
талап ететін болады. Қазақстандық құқықтық білім беру саласын "еуропалық",
"англо-американдық" жаққа бұрып қана қоймай, әлемдік тәжірибеге бетбұрыс
жасату мәселесін естен шығармаған жөн, дейтұрғанмен конституциямыз бойынша
сөз еркіндігі ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән берілуі керек.
Сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдарын мемлекеттік тілде жүзеге асыруға
көңіл бөлудің орны ерекше сияқты.
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және
ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру
Еркіндік (бостандық) термині Конституциялық құқықта бір-бірімен
тығыз байланысты екі мағынада қолданылады. Жалпы тұрғыда алғанда жеке
адамның немесе белгілі бір халықтың өз еркімен бір нәрсемен әрекет етуін
түсіндіреді. М.В. Баглайдың пайымдауынша, бұл термин Конституцияда негіз
қалаушы философиялық қағиданы құрап, конституциялық-құқықтық нормалардың
жиынтық кешенін білдіреді.[6] Ал Қазақстан ұлттық энциклопедиясына мән
беретін болсақ – Ақпарат, яғни информация (лат Informatio – түсіндіру,
баяндау, хабарлау, ету) – істің жағдайы, қандай да болмасын оқиға немесе
біреудің қызметі туралы хабарлау, мәлімет беруді білдіреді екен.[7] Аталған
терминнің екінші мағынасы – ерік (бостандық) субъективтік мүмкіндік ретінде
белгілі бір әрекет жасау немесе әрекет жасамау мағынасын білдірсе керек.
Ғылыми әдебиеттерде Ақпарат еркіндігі және Бұқаралық ақпарат
еркіндігі, Ақпарат билігі, Ақпарат құралдары, Ақпарат саясаты -
деген секілді түсініктер көп кездеседі және олар Қазақстан Республикасы
заңнамаларында қолданылатын түсініктермен бірдей қолданылып келеді.
С.А. Авакьянның пікірі бойынша, Ақпарат еркіндігі - құқық пен
бостандықтар тобын құрайтын конституциялық құқықтың түсінігі, - дей келе, -
оған: сөз бостандығы, бұқаралық ақпарат құралдар еркіндігі, ақпарат алу
еркіндігі, ақпараттарды кез келген заңды тәсілмен тарату еркіндігі және
тағы басқаларын жатқызады. Сондай-ақ оның пікірінше, ақпарат еркіндігі
абсолюттік құқық болып табылмайды, оған тек Конституцияда көзделген
нормалар ғана шектеу қоя алады екен. С.Е. Авакьянша Ақпарат билігі – бұл
ақпарат құралдарының қоғамда атқаратын рөлі болып есептеледі. Ақпарат
құралдары хабарларды халық арасына таратады, қоғамдық пікір қалыптастырып,
саяси жұмыстар жүргізуге және т.с.с. мүмкіндік береді. Солардың арқасында
қоғамда тұрақтылық, ынтымақтастық ахуал орнығады немесе тұрақсыз жағдай
қалыптасады. Ақпарат құралдарының адамдарға тигізетін ықпалын ескере келе,
С.Е. Авакьян, әдетте, оның заң шығарушы, атқарушы, сот билігімен қатар
қойып, төртінші өкімет деп те атайды. КСРО кезінде ақпарат құралдары
тікелей мемлекеттің бақылауында болды. ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін шын
мәнінде сөз бостандығы беріліп, деморатиялық жүйе қалыптасып, ақпарат
құралдарын бұрынғыдай қатаң бақылау үрдістен шығып қалды[8].
Ақпарат құралдарына қатысты тоқталсақ, Ақпарат құралдары – кең
мағынасында: бұған жұртшылыққа хабар тарататын құралдардың бәрі – гәзет,
журнал, телевизия және радио ғыл. хабаршылар бюллетеньдер, прес-релиздер,
ғыл. жинақтар, жарнамалық мәтіндер, таблоидтар жатады екен. Қалыптасқан
мағынасында: мерзімді баспасөз, телевизия мен радио ақпарат агенттіктері,
әр түрлі байланыс жүйелер енеді. Баспасөз, телевизия және радио тек ақпарат
тарататын құрал ғана емес, олар көпшілікке ұсынылатын материалдарын
түсіндіреді, бұл материалдарына көркемдік түр мен сипат береді, сол арқылы
көрермеменнің, тыңдарманның эсте. сұранысын өтейді. Ақпарат құралдары –
мемлекет тәуелсіздігінің саяси экономикалық және ғылыми-технологиялық
дербестігімен пара-пар басты белгілердің (атрибуттарының) бірі болып
табылады[9].
Ал баспа еркіндігі мен ақпарат саясаты мәселесіне қатысты М.Е. Волосов
былайша келтіреді, баспа еркіндігі – ой мен сөз еркіндігінен шыққан, жалпы
құқықтың бір құрама бөлігі, сондай-ақ адамның жеке конституциялық және
саяси құқықтарының ежелгі түрі – деп көрсетеді. Кәзіргі (жаңа)
конституциялық түсінікте баспа еркіндігі ұғымы ақпарат еркіндігі
түсінігімен ұқсас бір мағынада екендігін келтіріп кетеді. М.Е. Волосовтың
пікірінше, нақты осындай құқықтық түсінік ҚР Конституциясының 20 бабында
қолданысын тапқан. Ол, сонымен қатар, ақпарат саясатын - мемлекеттік
органдардың қоғамдағы ақпараттар желісін дамытуға бағытталған реттеушілік
қызметі түрінде түсіндірмекші болады. М.Е. Волосовша, бұл тек
телекоммуникацияларды, ақпараттық жүйелерді немесе бұқаралық ақпараттық
құралдарын ғана емес, барлық түрдегі – іскерлік бәзілдік, танымдық,
хабарламалық, т.б. сипаттағы ақпараттарды жасауға, сақтауға, өңдеуге,
көрсетуге, таратуға байланысты өндірістік үрдістер мен қарым –
қатынастардың бүкіл жиынтығын қамтиды[10].
Ақпарат саясатын бұлайша түсіндіруді А.С. Сәрсембаевта ары қарай
жалғастыра түседі, ақпарат индустриясының әр қилы секторларының арасындағы
кедергілерді жоя отырып, қарқынды дамып келе жатқан телекоммуникацияларды,
компьютерлік технолларды жаңалау үрдісіне, ақпараттарды цифрлау ісіне
негізделіп отыр. Мемлекеттің өзінің экономикалық, әлеуметтік-саяси, ұлттық
мүдделеріне сәйкес ақпарат саясатын ұстанады. Мемлекет тарихындағы түбірлі
реформалық өзгерістерге орай дұрыс таңдап алынған Ақпарат саясаты қоғамның
мүдделі мұраттарына жол бастап, өзіндік материялдық-рухани құндылықтарын
сақтай отырып, әлемдік өркениет деңгейіне көтерілуге қызмет етеді[11].
И.А. Ледях жоғарыда айтылған түсініктердің ара қатынасын былай
тұжырымдай түседі. Сөз еркіндігі бірнеше элементтерден құралған және бір
біріне тығыз байланысты бірлікті айтады. Біріншіден, - дейді ол, - бұл әр
адамның бостандығы жариялы тұрғыда өз ойын, идесы мен түсінігін кез келген
заңды тәсілмен таратып, қабылдай алуы. Екіншіден – бұл баспа еркіндігі және
бұқаралық ақпарат құралдарының цензурадан тыс бостандығы – дейді,
үшіншіден, бұл әр азаматтың ақпарат алуға және таратуға бостандығы - деп
қарастырып кетеді.[12]
Жоғарыда айтылған ғалымдардың ойларын саралай келіп, біз келесі
тұжырымға тоқталдық, біздің пікірімізше, Бұқаралық ақпарат құралдары туралы
Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 451-1 Заңының 1 бабына
сәйкес, бұқаралық ақпарат - тұлғалардың шектеусiз топтарына арналған баспа,
дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдарын түсінуіміз қажет. Ал
бұқаралық ақпарат құралы жөнінде сөз еткенде - мерзiмдi баспасөз басылымы,
радио және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және
көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысанын түсінгеніміз дұрыс сияқты, себебі
осы мәселелерді талқылаған кезде төмендегідей түйіндерге келдік. Ақпараттар
алуға байланысты құқықты іске асырудың сан-салалы қырлары жоғарыда
келтіргеніміздей Қазақстанда "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" 1999
жылғы 23 шілдедегі Республика Заңымен регламенттеледі[13].
Республика Үкіметінің 1997 жылғы 27 мамырдағы қаулысымен "Қазақстан
Республикасының аумағында шет мемлекеттердің бұқаралық ақпарат құралдырының
корреспонденттік пункттерін тіркеу туралы ереже" бекітілді.
Аталған заңның негізгі мазмұнына тоқтайық. Сөз, шығармашылық
бостандығына, өз көзқарастары мен сенімдерін баспа арқылы және өзге де
түрде білдіруге, ақпараттарды заңда тыйым салынбаған кез келген әдіспен
алуға және таратуға Конституция кепілдік береді. Елімізде цензураға,
былайша айтқанда хабарларды шектеуге тыйым салынады. Мына қағиданы да
ерекше атау қажет. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды
адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматты оның құқығы мен
мүддесіне қатысты құжаттармен, шешімдермен жене ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Бұқаралық ақпарат құралдарын Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысын күшпен өзгертуді, тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігін
әлсіретуді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, топтық және рулық
артықшылықты, қатыгездік пен зорлыққа шақыруды, порнографияны насихаттау
немесе үгіттеу, сондай-ақ Қазақстанның мемлекеттік құпиялары болып
табылатын мәліметтерді, заңмен қорғалатын өзге де құпияларды тарату үшін
пайдалануға жол берілмейді.
Бұқаралық ақпарат құралы есепке қойылуы қажет. Қазақстан аумағында
таратылатын ақпарат құралдары, меншік нысанына қарамастан, Республиканың
бұқаралық ақпарат құралдарының істері жөніндегі уәкілетті органында
міндетті түрде есепке қойылуға тиіс. Шетелдік бүқаралық ақпарат құралдарын
есепке алу Үкімет белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.
Заңда бұқаралық ақпарат құралын шығаруды тоқтата тұру және тоқтату
шарттары белгіленген. Эротикалық сипаттағы (секске әуестенушілікті
қаузайтын бағдарлама) материалдар жариялайтын мерзімді баспасөз
басылымдарын бөлшек саудада соған арнап әдейі бөлінген тұрақты үй-жайларда
сатуға жол беріледі. Порнографиялық және арнаулы сексуалдық эфирде
шығарылуына, сондай-ақ кино және бейне өнімінің көрсетілуіне, қатыгездік
пен зорлықты насихаттауға тыйым салынады. Темекі және алкоголь бұйымдарын
насихаттайтын теле, радио бағдарламалары мен жарнамалардың эфирде
шығарылуына жергілікті уақыт бойынша 23 сағаттан таңғы 6 сағатқа дейін
рұқсат етіледі.
Заңда бұқаралық ақпарат құралдарының азаматтар мен заңды тұлғалардың
ар-намысы, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін
мәліметтерді таратқаны үшін жауапқа тартылатындығы айтылған. Осыған
байланысты журналистердің құқықтары мен міндеттері анықталған. Олардың
мемлекеттік органдардан, барлық меншік нысандарындағы ұйымдардан өзінің
қызмет бабындағы міндеттерін жүзеге асыруға байланысты ақпарат іздестіруге,
сұрауға құқы бар.
Олардың міндеттері – ақпарат құралдарына байланысты заңдарды
бұлжытпай орындау, шындыққа сөйкес келмеитін ақпаратты таратпау, жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін құрметтеу т.с.
Бұқаралық ақпарат құралдары мерзімдік баспасөздер, теле-және радио
хабарларын тарату редакцияларынан, ақпарат агенттіктерінен, өзге де
бұқаралық ақпараттарды жариялауды жүзеге асыратын мекемелерден тұрады.
Редакция өз жарғысы негізінде жұмыс істейтін заңды тұлға болып табылады, ол
өндірістік-шаруашылық қызметін жүзеге асыруға, коммерциялық қызметпен
айналысуға құқылы.
Егер сөз еркіндігін кез келген адам пайдаланатын, қай-қайсысы да
мақала жазуға, теледидарда сөйлеуге не өзге тәсілдермен өзінің әрекет
қабілетін білдіруге құқылы болса, әрекет етуге қабілетті, Қазақстанның он
сегіз жасқа толған азаматы ғана бұқаралық ақпараттар құралдарының
құрылтайшысы бола алады.
Бұқаралық ақпарат қүралдарының заңды түрде таратуына кедергі
келтіруге, оның ішінде таралымдарды немесе оның бір бөлігін алып қоюға сот
шешімі заңды күшіне енгенше жол берілмейді.
Заңдармен ақпаратты таратпаудын, ерекше жағдайлары белгіленген.
Бұқаралық ақпарат құралдарының редакциялары, журналист: сот талап еткеннен
өзге жағдайда, есімін жарияламау шартымен мәліметтер берген адамның есімін
атауға; прокурордың, тергеушінің немесе анықтама жүргізуші адамның жазбаша
келісімінсіз алдын ала тергеудің деректерін жария етуге; кәмелеттік жасқа
топмаған тәртіп бұзушының жеке басы көрсетілуі мүмкін кез келген
ақпаратты оның келісімінсіз және оның заңды өкілінің келісімінсіз
жариялауға; нақты іс бойынша сотта қаралып жатқан істің нәтижелерін өз
хабарламасында өзінше алдын ала шешуге немесе шешім шыққанша немесе үкім
заңды күшіне енгенше сотқа өзгеше жолдармен ықпал етуге құқылы емес.
Сөз еркіндігінің мейлінше кең ауқымын орнықтыра отырып, заң шығарушы
нақты шектеулерді де көздейді.
Меншік нысанына қарамастан мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың,
мекемелердің, бірлестіктердің, ұйымдардың барлық қызмет түрлеріндегі,
әскери құрамалардағы және Қазақстан Республикасының мемлекеттің бүкіл
аумағындағы және одан тыс жерлердегі азаматтарының мемлекеттік құпияларын
қорғаудың құқықтық негіздері мен бірыңғай жүйесі "Қазакстан Республикасының
мемлекеттік құпияларын қорғау туралы 1993 жылы 19 қаңтардағы Заңда
белгіленген. Мемлекеттік құпиялар — ол Қазақстан Республикасының қорғаныс
қабілеттілігін, қауіпсіздігін, экономикалық және саяси мүдделерін
қозғайтын, мемлекет бақылауына алған жөне Конституция мен аталған заң және
оны орындау негізінде өзірленген арыайы тізбелермен және ережелермен
шектелетін, кез келген түрдегі ақпарат иесі сақтайтын және тарататын
ақпараттар. Мемлекеттік құпиялар Қазақстан Республикасының меншігі болып
табылады.
Оларды таратпау мақсатында ақпараттардың таратылуын бақылауда
жетістіктерге жетуге бағытталған және мемлекеттің жалпы ұлттық қауіпсіздік
жүйесінің бір бөлігін білдіретін қүқықтық ұйымдық, инженерлік-техникалық
жене өзге де шаралардың жиынтығын бойына жинақтаған мемлекеттік қүпиялардың
сақталуын қамтамасыз етудің бірегей тәртібі белгіленді. Мемлекеттік
құпияларды жариялау жолымен, сондай-ақ оларды басқа да кез келген тәсілмен
олармен танысуға құқығы жоқ адамдарға жеткізу әртүрлі заңдық жауаптылыққа
жататын құқық бұзушылық құрамын құрайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялары үш санатқа:
мемлекеттік, әскери және қызметтік құпия санаттарына бөлінеді. Мемлекеттік
құпияға оны жариялау Республиканың қорғаныстық қабілеттілігіне,
қауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне ауыр зардаптар
келтіруге өкеліпсоқтыратын ақпараттар жатады, оларға "ерекше маңызды және
"өте құпия" деген шектеуші белгілер соғылады. Әскери құпияға оны жариялау
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне нұқсан келтіруі мүмкін әскери
сипаттағы ақпараттар жатады, оларға өте құпия" және "құпия" деген шектеуші
белгілер соғылады. Қызметтік құпияға Қазақстан Республикасының қорғаныстық
қабілетіне, қауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне кері ықпал
етуі мүмкін ақпараттар жатады. Мұндай мәліметтер, әдетте, мемлекеттік
немесе әскери қүпияларды құраушы ақпараттар құрамына кіретін жекелеген
деректер сипатында болады, оны тұтастай аша алмайды. Қызметтік құпияға
жататын ақпараттарға "кұпия" деген шектеуші белгі соғылады. Мемлекеттік
құпияларға заңда көзделмеген өзге де шектеуші белгілер соғуға тыйым
салынады.
Мемлекеттік құпияларға жатқызылған ақпараттар Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құпияларын құрайтын мәліметтер тізбесі және
Үкіметтің бекітуімен құпиялануға жататын мәліметтер тізбесі негізінде
жұмыстағы құжаттар мен бұйымдардағы мәліметтердің құпиялық деңгейін
айқындау мен белгілеу тәртібі жөніндегі Ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
Президент белгілеген мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының заңды
және жеке тұлғаларының меншігі болып табылатын ақпараттарды аталған Заңның
негізінде меншік иесінің шығындарын өтей отырып құпиялауға және ашуға
құқылы. Ақпарат иелері құпиялау және ашу жөніндегі заңсыз жасалған іс-
әрекеттер үшін сотқа шағымдануға құқылы.
Ақпараттар еркіндігін шектеу тәртібі мемлекеттік емес құпияларға да:
коммерциялық құпияларға, баспасөз үшін емес қызмет бабында қолданылатын
ақпараттарға, тергеу, дәрігерлік, жеке бастың құпиясына және құпияның басқа
да түрлеріне қолданылады. Олар мемлекеттік органдардың және қызмет бабына
немесе қызмет түріне байланысты мәліметтер алуға сенім білдірілген тиісті
заңды және жеке тұлғалардың жәрдемдесуімен ақпарат иелері арқылы сақталады.
Мемлекеттік емес құпиялардың сақталуы Қазақстан Республикасының әртүрлі заң
актілерімен немесе ақпарат иелері әзірлеген ережелермен реттеледі. Бұл
актілер Қазақстанның заңдарына қайшы кетпеуі тиіс.
Осы баптың бірінші бөлігінде сөз еркіндігін, екінші бөлігінде
ақпараттарды алу және тарату еркіндігін мақұлдай отырып, заң шығарушы оны
шамадан тыс пайдалануға жол берілмейтіндігін көрсетіп, сөз еркіндігіне
қарсы құк,ық бұзушылыққа жауаптылык, белгілеген.
Бұқаралық ақпарат құралдарын заңмен қорғалатын мемлекеттік немесе өзге
де арнайы құпияларды құрайтын мәліметтерді жариялау үшін, қолданылып жүрген
конституциялық құрылысты күшпен құлатуға немесе өзгертуге, мемлекеттің
егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзуға шақыруға, соғысты, зорлық пен
зомбылықты насихаттауға, ұлттық этникалық, нәсілдік, әлеуметтік, діни
өшпенділікті өршітуге, ұлттық немесе тектік-топтық ерекшеліктер мен
төзбестікті насихаттауға, порнографиялық шығармаларды таратуға, қылмыстық
жазаға тартылатын өзге де іс-әрекеттер жасау мақсатына пайдалануға тыйым
салынады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарын
азаматтың жеке басына ара-ласуға, олардың, ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қол сұғуға пайдалануға тыйым салынады және ол үшін қудаланады.
Сөз еркіндігін шамадан тыс пайдалану, шындыкда сай келмейтін,
азаматтар мен ұйымдардың ар – намысы мен қадыр қасиетіне кедергі келтіретін
мәліметтер тарату, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сотқа ықпал ету
қылмыстық, әкімшілік немесе өзгедей жауаптылыққа жатады. Ондай жауаптылыққа
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың бұған кінәлі лауазымды адамдары,
сондай-ақ хабарламалар мен материалдар таратқан редакциялар, бұқаралық
ақпарат құралдарының редакторлары (бас редакторлар) тартылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты бірқатар жалпықылмыстық немесе
жалпыадамзаттық рұқсаттармен бірге арнайы рұқсаттар да қолданылуы мүмкін.
Құрылтайшының немесе соттың шешімімен бұқаралық ақпарат құралдары
шығарылымдарының немесе басылымдарының тоқтатыла тұруы, яғни басылымның бір
немесе бірнеше нөмірінің шығарылуына тыйым салынуы, сондай-ақ теле және
радиохабарларының, басқа да ақпарат қүралдарының жарыққа шығарылуына
уақытша тыйым салынуы мүмкін. Баспасөз туралы заңның 5-бабынын, 1-тармағы,
18, 19 және 26, 26-1-балтарының талаптары бұзылған жағдайда сот
шығарылымдарды немесе басылымдарды тоқтата тұрады. Бұқаралық ақпарат
құралдарының шығарылымдары немесе басылымдары сот шешімімен 6 айдан
аспайтын мерзімге тоқтатыла тұруы мүмкін.
Бұқаралық ақпарат құралдарының шығарылымдары немесе басылымдары сот
шешімімен немесе құрылтайшының шешімімен тоқтатылуы мүмкін. Бұқаралық
ақпарат құралдарының шығарылымдарын немесе басылымдарын сот олар Баспа сөз
туралы заңның 5-бабының бірінші тармағының талаптарын бір жылдың ішінде
екінші қайтара бұзған ретте тоқтатады. Бұқаралық ақпарат құралдарының
басылымдарын немесе шығарылымдарын тоқтата тұру немесе тоқтату туралы іс
сотта құқық қорғау органдарының, бұқаралық ақпарат құралдары мекемелерін
тіркеу органдарының ұсынуы бойынша қозғалуы мүмкін.
Тіркеу туралы шешім қолданылып жүрген заңды бұзу жолымен жүргізілген;
Баспасөз туралы Заң талаптары бұзылған; бұқаралык, ақпарат құралдары тіркеу
туралы өтінішінде көрсетілген бағдарламапық мақсаттары мен міндеттерін
бірнеше қайтара бұзған реттерде тіркеуші орган бұқаралык, ақпарат құралын
тіркеу жөніндегі шешімінің күшін жоюы мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралының
құрылтайшысы немесе редакция бүқаралық ақпарат құралынын, тіркелу күшінің
жойылғаны туралы сотқа шағынуға құқылы. Тіркеуші органның тіркеудің күшін
жою жөніндегі шешіміне сотқа шағым түскен ретте шешімнің күші тоқтатыла
тұрады.
Бұқаралық ақпарат ұйымдарының тіркелмеген немесе оның шығарылымы
немесе басылымы тоқтатылғаны туралы шешімнен кейін өнімдерді әзірлегені мен
тоқтатқаны үшін қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бүған кінәлі адамдар
баспасөз таралымдары немесе өзге өнімдері алына отырып, әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Осы тәртіп бұзушылық жыл ішінде тағы да қайталанса
кінәлінің иелігіндегі ақпараттарды әзірлеу мен тарату үшін пайдаланылатын
техникалық құралдары тәркіленіп немесе онсыз қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Шындыққа сәйкеспейтін және ар-намыс пен қадір-қасиетке нұқсан
келтіретін мәліметтер жарияланған ретте азаматтар немесе ұйымдар бұқаралық
ақпарат құралдарының редакцияларынан түзету берілуін талап етуге құқылы.
Редакция мәтін көлемі машинкамен тергенде стандартты бір бетке деиін
болатын жауапты жариялауға міндетті. Жауап мәтінін редакциялауға жол
берілмейді. Керісінше, құқық бұзылған ретте ол сот арқылы қалпына
келтірілуі мүмкін.
Шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер таратқаны үшін заңдармен
жауаптылықтан босатылатын реттер де көзделген. Егер осы мәліметтер ресми
хабарламалар мен құжаттарда болса; егер олар ақпарат агенттіктерінен немесе
мемлекеттік жөне қоғамдық органдардың баспасөз қызметтерінен алынса; егер
олар депутаттардың, қоғамдық бірлестік тердің съездері,
конференцияларырының, мемлекеттік және қоғамдық органдардың лауазымды
адамдарының ресми сөздерінің жолма-жолғы көшірмесі болса; егер олар
автордың алдын-ала әзірленген жазбаларсыз эфир арқылы сөйлеген сөзінде не
баспа сөз туралы заңға сәйкес редакциялауға жатпайтын мәтіндерде келтірілсе
шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратқаны үшін редактор (бас
редактор), сол сияқты журналист жауаптылыққа тартылмайды.
Қазiргi заманғы жағдайларда ақпарат нарығындағы бәсекеге
қабiлеттiлiктi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiмен, қоғамның және
ақпараттық кеңiстiктiң субъектiлерiнiң саяси-құқықтық мәдениетiнiң, сондай-
ақ БАҚ-тар арасындағы еркiн бәсекенi және бәсекелес ортаны ынталандыруды
қамтамасыз етумен байланыстағы ақпарат саласындағы заңнаманы одан әрi кезең-
кезеңiмен ырықтандыру жолымен ғана қамтамасыз етуге болады. Ақпараттық
қызмет көрсету нарығында бәсекенi арттыруға ықпал ететiн нақты және жүйелi
шаралар кешенi қабылдануы қажет.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттар мен Қазақстан Республикасының
мiндеттемелерiн ескере отырып, әкiмшiлiк және қылмыстық ықпал етудiң
(жауаптылықтың) түсiнiктi және жалпы танылған жүйесiн көздей отырып, қоғам
мен БАҚ-қа әсер ететiн бiрқатар шаралар мен мәселелердi (жалған ақпарат
тарату, фактілердi қасақана бұрмалау және т.б.) кешенiн нақтылау қажет.
Ақпарат нарығын монополиядан қорғау қағидаттарын айқындау және
енгiзу бөлiгiнде айқын заңнаманы әзiрлеу қажеттiгiнiң ерекше маңызы бар.
Бұл тұрғыдан ақпараттық компаниялардың коммерциялық мүдделерi (өндiретiн
өнiмнiң ассортиментiн ұлғайтуға ұмтылысы, қызмет саласын әртараптандыру)
және адамның iргелi құқықтарын, сөз бостандығын қорғау мен ақпарат тарату,
бәсекелестiктi қамтамасыз ету, бiржақты пiкiрлер мен мүдделердi таңуға жол
бермеу жөнiнде мемлекет пен қоғамның мүдделерi арасында барынша оңтайлы
теңгерiм табу маңызды болмақ.
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және
ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк
Бүгінгі күні ақпарат жөніндегі проблемалар адамзат санасына әсерін
тигізбей қоймайтын барлық маман иелерін қамтитыны белгілі. Ақпарат
мәселесін қозғағанда барлығы: оны құрастырушылар да, оны пайдаланушылар да,
тіпті оны ізденіп-зерттеушілер де өз қызметтеріне сәйкес қолданады.
Ақпарат әлемін аса үлкен теңізбен салыстыруға келсе, ал оның таралымын
ғарыштық жылдамдықпен салыстыруға болады екен. Өзіміз қарастырып көрейікші:
жыл сайынғы құжатталған ақпараттар көлемі 7 млрд баспа мәтін беттерін
құраса, 60 млрды жазбаша жоспарлы-басқарма құжаттарынан тұрады екен.
ХХІ ғасырда академик В.И.Сифоровтың пайымдауынша адамзаттың білім
деңгейі мен көлемі екі есе өседі екен, соған қатысты ақпараттардың енуі 30
есе өссе керек.[14]
Сонымен, ақпарат феноменінің атына қандай анықтама беруге болады
және кәзіргі кезде мемлекет үшін маңызды болып келетін ақпарат кеңістігі
дегеніміз не, сондай-ақ ақпараттық кеңістіктегі бәсекелестік деген
ұғымдарды қалай түсінеміз? Осы секілді сауалдарға жауап ретінде, келесі
конституциялық-құқықтық тұрғыда ұсынып көрмекпіз.
Еліміз кәзiргi таңда Конституциясы бойынша Қазақстанды демократиялық
және әлеуметтiк мемлекет деп жариялады. Бұл – мемлекет өз қызметінде
еркіндік, әдiлдiк және демократия сияқты құндылықтарды басшылыққа алуы тиіс
дегенді білдіретіні сөзсіз. Біздің білетінімізше, Қазақстан Республикасы
ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006 - 2009
жылдарға арналған тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006
жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында белгiленген әлемдегi
бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру стратегиясына сәйкес
және Қазақстан Республикасы Қауiпсiздiк Кеңесiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы
шешiмдерiн орындау үшiн әзiрленген[15]. Тағыда қайталап өтейік, Қазақстан
Республикасы ақпарат нарығының қазiргi жай-күйi қандай? Жалпы Ақпараттық
бәсекелестікті қалай түсінуге болады? Біздің мемлекетіміз және
конституциямыз бен халқымыз үшін қандай маңызы бар?
Мұндай сауалдардың сан түрлісін қоюға болады. Бұларға жауап iздеу,
негізгі өзектi мәселеге әкелiп соқтырады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз бостандығы мен
шығармашылық еркiндiкке кепілдiк бередi, цензураға тыйым салады, сонымен
қатар әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн
ақпарат алуға және таратуға құқығы бар екенiн айқындайды, идеологиялық және
саяси әралуандылықты таниды.[16]
Қазiр Қазақстанда ақпарат нарығының негiзгi, елеулi элементтерi
қалыптасқан. Мәселен, 1990 жылға дейiн республикада барлығы 10
республикалық мемлекеттiк газет пен журнал басылса, эфирге 21 теле- және
радиоарна шығарылса, ал 2006 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Қазақстан
Республикасында 7281 бұқаралық ақпарат құралы тiркелген. Мемлекеттiк емес
БАҚ-тардың үлесi 78-ге жуық проценттi құрайды.
Бүгiнгi күнi Қазақстанның алдында тұрақты өркендеу және бәсекелестікке
төтеп бере алатын экономика құру мақсаты тұр. Бұл міндет жайлы билiк те
әлдеқашан жариялайды. Алайда, тұрақты саяси жүйеміз болмай, еліміздің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету мүмкін бе? Әрине, мүмкін емес! Ел iшiнде
экономика мен саясаттағы әділ бәсекелестiкке жағдай жасамай тұрып,
Қазақстанның бәсекелестiк қабілетін қамтамасыз ету мүмкін бе? Әрине, мүмкін
емес!
Айтылған мәселелердің түп-тамыры бiздiң саяси жүйеміздің
жетілмегендігінде жатқанына ешкім күмән келтіре қоймас. Тек осы жағдай ғана
қағаз жүзіндегі Конституция мен еліміздегі шынайы жағдайдың арасындағы
алшақтыққа әкеп соғып отыр[17].
Тұтастай алғанда, жоғарыда аталған тұжырымдамада ғаламдық ақпараттық
кеңiстiктi және Қазақстан Республикасының ақпарат нарығын дамытудың негiзгi
үрдiстерi, қазiргi заманғы ақпарат нарығындағы бәсекеге қабiлеттiлiктiң
өзектi проблемалары байқалады. Мемлекеттiк саясаттың ақпарат саласындағы
негiзгi қағидаттары, стратегиялық мақсаттары мен мiндеттерi, сондай-ақ
оларды iске асыру тетiктерi айқындалды. Тұжырымдама алдағы кезеңге (2006-
2009 жылдарға) арналған нысаналы бағдарламалар, заңнамалық және басқа да
нормативтiк құқықтық актілер әзiрлеуге негiз болады.
Ақпарат саласы адамның тiршiлiк етуiнiң және қоғамдық өзара қарым-
қатынастардың өте сезiмтал саласы болып табылады. Осыған байланысты ақпарат
саласындағы мемлекеттiк саясат мемлекеттiң, қоғамның, жеке адамның, ақпарат
және ақпараттық-телекоммуникация нарығына кәсiби қатысушылар мүдделерiнiң
нақты теңгерiмiн қамтамасыз етуге тиiс. Iшкi және халықаралық ақпарат
нарығында отандық ақпарат өндiрушiлерiнiң (мемлекеттiк, сол сияқты жеке)
бәсекеге қабілеттiлiгiн арттыру үшiн жағдай жасалуға тиiс[18].
Мемлекеттің ерекше рөлi дүниетанымның сан қырлылығы мен бұқаралық
мәдениеттi тарату аясында болып жатқан, ақпарат нарығы мен ақпарат
өнiмдерiн коммерцияландырудың өспелi жағдайларында барынша өзектi бола
түсуде, ол отандық БАҚ-тың өз әлеуетiн әлеуметтiк және мәдени салаларда
iске асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Сонымен қатар шектен тыс этатизм керi нәтижеге - отандық масс-медианың
бәсекеге қабiлеттiлiгiн күрт төмендетуге әкелiп соқтыруы мүмкiн.
Ұлттық ақпарат саласындағы бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың мемлекеттiк
саясаты мыналарды қамтуға тиiс:
• ақпарат саясаты саласындағы бiртұтас мемлекеттiк көзқарасты
қалыптастыру және стратегияны әзiрлеу;
• Қазақстан Республикасында ақпарат нарығын реттеудiң кешендi
нормативтiк құқықтық негiзiн жасау;
• отандық ақпарат нарығы субъектiлерiне қолайлы жағдай жасау;
• қазiргi заманғы ұлттық ақпарат және ақпараттық-телекоммуникация
инфрақұрылымын дамыту;
• мемлекеттiк БАҚ-ты тиiмдi дамытуды және бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыруды қамтамасыз ету;
• тәуелсiз отандық БАҚ-ты нығайту және дамыту үшiн қолайлы жағдай
жасау;
• отандық ақпарат өнiмдерiн өндiрушiлердiң сыртқы нарыққа шығуын
ынталандыру;
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,
Қазақстанның ұлттық мүдделерiн халықаралық аренада және өңiрлiк, құрлықтық
және ғаламдық ақпараттық кеңiстiкте iлгерiлету.
Ақпарат саласындағы елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытуда мемлекеттiк
саясаттың басымдықтары:
• отандық БАҚ-ты жан-жақты дамыту;
• iшкi нарықта бәсекелестiктi күшейту;
• инновациялар өндiрiсiн ынталандыру болып табылады.
Елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдау және арттыру жөнiндегi
мемлекеттiк шаралар кешенiне мыналар кiредi:
- ақпарат (салықтық, инвестициялық саясат, құқықтық реттеу) саласын
дамытуға қолайлы ортаны жасайтын факторлық жағдайларға мемлекеттiң ықпал
етуi;
- ақпараттық өнiмге сұранысты дамытуға ықпал ету:
а) бастапқы кезеңдегi сұранысты, iшкi бәсекелестiктi, инновациялар
өндiрiсiн ынталандыру мақсатында мемлекеттiк сатып алу мен мемлекеттiк
тапсырыстар;
б) өнiмдер мен үдерiстердi регламенттеу, ең алдымен сапасыз өнiмдi нарықтан
ығыстыру үшiн техникалық және технологиялық стандарттардың айқын жүйесiн
құру;
в) сатып алушылар рөлiндегi салалар құрылымына ықпал етуi;
г) тiкелей емес кредиттеу тетiктерiн пайдалану үшiн жағдай жасау;
д) тұтынушыларға толық және сапалы ақпарат беру;
е) техникалық стандарттарды (құрылғылардың әр алуан түрлерiнiң
үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн) енгiзу;
ж) өңiрлiк саясат (ауылдық аумақтарды дамытуды ынталандыру).
Қазiргi заманғы жағдайларда ақпарат нарығындағы бәсекеге
қабiлеттiлiктi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiмен, қоғамның және
ақпараттық кеңiстiктiң субъектiлерiнiң саяси-құқықтық мәдениетiнiң, сондай-
ақ БАҚ-тар арасындағы еркiн бәсекенi және бәсекелес ортаны ынталандыруды
қамтамасыз етумен байланыстағы ақпарат саласындағы заңнаманы одан әрi кезең-
кезеңiмен ырықтандыру жолымен ғана қамтамасыз етуге болады. Ақпараттық
қызмет көрсету нарығында бәсекенi арттыруға ықпал ететiн нақты және жүйелi
шаралар кешенi қабылдануы қажет.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттар мен Қазақстан Республикасының
мiндеттемелерiн ескере отырып, әкiмшiлiк және қылмыстық ықпал етудiң
(жауаптылықтың) түсiнiктi және жалпы танылған жүйесiн көздей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аты жөні
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығы мен ақпараттарды
алумен таратудың конституциялық құқықтық негіздері
12.00.02 – конституциялық құқық; муниципалды құқық; әкімшілік құқық; қаржы
құқығы
Магистр - академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының кандидаты
Д.С. Жақашев
___ _________ 2008 ж
_____________________
(қолы)
Алматы – 2008
М А З М Ұ Н Ы:
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------- 3
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің
конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы ----------------------------------- ----------------------------
------------------- 7
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және
ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру --------------------
-------------- 11
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және
ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ----------------------------------- ----
------------ 19
ІІ БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық
негіздері
2.1. Сөз бостандығының тарихи құқықтық аспектілері -------------------------
---- 26
2.2. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша сөз бостандығының
түсінігі ----------------------------------- --------------------------------
---------------------- 39
2.3. Қазақстан Республикасы конституциясындағы сөз бостандығы мен
ақпараттарды алу мен таратуды құқықтық қорғау: Азаматтық-құқықтық және
Қылмыстық-құқықтық ----------------------------------- ----------------------
---------
2.4. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Ақпарат ресурстарын
қорғау жағдайлары мен проблемалары ----------------------------------- ------
-----
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
-----
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ ----------------------
----------------------------------- --------------------------
ҚОСЫМША ----------------------------------- ---------------------------------
-------
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз бостандығы мен ақпараттарды еркін
түрде айырбас жүргізу – қоғамның даму эволюциясының маңызды факторының бірі
болып табылады. Азаматтарды, мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарды
қоршаған орта мен онда болып жатқан оқиғалар жөнінде уақтылы мәліметтермен
қамтамасыз ету бұқаралық жүйеде ақпараттық құралдар мен технологияның
жетілдіруіне әкеліп соқтырады. Мұндағы негізгі мәнді, бұл процесті
реттейтін құқықтық жағынан қамтамасыз етіп кепіл бола алатын тұрақты заң
актісін қабылдауды қажет етеді. Ондағы ерекше ролді жеке немесе жария
(көпшілік) мекемелері (атап айтқанда ақпараттық агенттіктер, баспа
мекемелері, радио, теледидар т.б.) жинап тарататын бұқаралық ақпараттарға
арналған.
Бұқаралық ақпарат құралдары бір жағынан қоғамды биліктің әрекеті
жөнінде мәлімет беретін уақтылы каналы болса, екінші жағынан билікке қоғам
өмірінен ақпарат беретін бірден бір құралы болып есептеледі. Олар әлемдегі
оқиғалар жөнінде жедел ақпарат беріп қана қоймай, түскен ақпараттарға
талдау (анализ) жүргізе отырып көпшілікке жариялайды. Бұдан басқа,
бұқаралық ақпарат құралы өмірдегі қоғам пікірлерін алмастыратын тағы да
үлкен ролді де ойнайды, осы кұшті құрал арқылы адамдарды сана-сезіміне де
әсерін тигізе алады. Олардың ролі, тәжірибе жүзінде алғанда біздің
өміріміздің барлық салаларында орын алады. Олар саяси күрестің инструменті
ретінде, нарықтың элементі ретінде, құқықтық қатынас субъектісі ретінде,
сондай-ақ шаруашылық қызмет пен мәдени құндылықтарды иеленуші ретінде
көрініс табатындығын байқатады.
Сонымен, тақырыпты зерттеудің өзектілігі сөз бостандығы мен бұқаралық
ақпарат құралының қоғам мен мемлекет өмірінде, мемлекеттің көп ұлттық
мәдени дәстүрін сақтаумен айқындалады. ҚР Бұқаралық ақпарат құралдары
жөніндегі заңнама демократиялық мемлекетіміздегі конституциялық нормалардың
ұзақ даму нәтижесінде шыққан, мемлекетіміз бен шет мемлекеттердің
тәжірибесіндегі әлеуметтік-саяси тарихында қалыптасқан нәтиже ретінде
қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралдарын
функцияландырудың көптеген бөліктері толықтай реттелінбеген.
Мемлекетіміздің бұқаралық ақпарат құралдары жөнінде бірнеше
нормативтік құқықтық актілерін қабылдағанның өзінде, әлі де болса ақпарат
құралдары қызметін құқықтық реттеу нақты және толық шектерін қамтуды қажет
етіп тұр.
Қазіргі кезде тәуелсіздікке кол жеткізген егеменді мемлекетіміздің Ата
Заңының 20-бабында Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі[1]
деп орын алған адамнын басты бостандықтарының біріне айналған сез
бостандығы - бүгінгі қоғамның жаңалығы емес, сонау ғасырлар қойнауына
кеткен ұлттык мемлекет тарихының иірімдерінен ешіріліп қалмай, өз бағасын
жоймай келе жатқан кұндылық.
Сөз бостандығы кез келген мемлекеттің адам қудығын іске асырудағы
басты жетістігі болып есептеледі. Сондықтан осындай жетістікке қай мемлекет
қандай жолдар арқылы келді деген сұрақ - арнайы зерттеуді талап ететін
езекті мәселелердің бірі. Қазақ қоғамындағы сөз бостандығының өмір
қажеттілігіне айналып, кейін құкықтык құндылық есебінде арнайы мойындалу
және корғалу процесін зерттеу заң ғылымының бүгінгі таңдағы міндетті
тақырыптарының бірегейі болып есептеледі.
Осы айтылғандардың барлығы диссертант үшін ғылыми тұрғыда зерттеуге
негіз болып табылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Бұқаралық ақпарат құралдары
туралы заң жетілдіру үстінде, ол әлі теориялық талдау мен негіздемеден өтуі
тиіс. Өмірде бұл мәселе жөнінде тұтастай алып қарағанның өзінде көптеген
материалдар жиналуда. Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл
тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Бұқаралық ақпарат құралдары
саласындағы заңнама мәселесіне К.К. Арсеньевтің, Ю.М. Батуриннің, А.Б.
Венгерованың, Л.Л. Ефимованың, М.В. Панярскойдың, В.Н. Монахованың, А.Г.
Рихтердің, А.К. Симонованың, А.Р. Ратинованың, М.А. Федотованың, В.Л.
Энтиннің және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Диссертацияның ізденіс-зерделеу және зерттеу
объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз
бостандығы мәселесіндегі қызметін мемлекеттік реттеу табылады.
Зерттеу пәні болып Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасы, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарын
мемлекеттік органдармен, азаматтар және ұйымдармен қатынастарын реттейтін
құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты – бұқаралық ақпарат құралдары заңнамасына талдама (анализ)
жасау; тәжірибеде кездесетін мәселелерді талқылау; бұл сала бойынша
заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- бұқаралық ақпарат құралдарының, сондай-ақ сөз бостандығы
институтын құқықтық реттеу тарихын қарастыру;
- бұқаралық ақпарат еркіндігі мен сөз бостандығының
конституциялық құқықтық негізін зерттеу;
- бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің заңдылығын қамтамасыз
ету;
- Қазақстан Республикасындағы сөз бостандығының конституциялық
негізін ашу;
- Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз еркіндігін құқықтық
қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, конституциялық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға
байланысты мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе
Ресей ғалымдарының Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз еркіндігі саласы
бойынша жасалынған теориялық байлам-түйіндері, соларға қатысты жаңаша
көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды айқындауға, диссертациялыө жұмыс
тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты, дербес шешімін табуға арқау
болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге, диссертациялық тақырыптың
өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге конституциялық және
азаматтық заңдар, арнайы Бұқаралық ақпарат құралдары мен сөз бостандығына
арналған заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік
құқықтық актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық құндылығы болып тақырыпты
теориялық және конституциялық құқықтық негізінде тарихи дамуынан кәзіргі
деңгейінде жиынтық тұрғысынан зерттеу болып табылады. Жұмыста бұқаралық
ақпарат құралдары жөніндегі құқықтық реттеудің түрлі жүйелері мен
деңгейлері зерттеледі. Осыған қоса, диссертациялық жұмыс тақырыбының нақты
мән-жайлары мен өзекті мәселелерінің бұрын-соңды тереңдетіліп және
мемлекеттік тілде зерттелмегендігін айта кету қажет.
Диссертациялық зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі (нәтижелер)
тұжырымдар:
- Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамаларда кездесетін
қарама-қайшылықтардың алдын алу;
- Ақпаратқа (мәлімет алуға) рұқсат алу жөнінде құқықтық актіні
құрастыру;
- Кәзіргі таңдағы әлемдегі компьютерлік желінің дамуы, оның
ішіндегі мәліметтерді алу, тарату, айырбас жасау қоғамның
әлеуметтік денсаулығына кері әсерін тигізеді, мысалы
интеллектуалдық меншік құқығы бұзылады, сондықтан осыны
реттейтін халықаралық акт қабылдау қажет.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда
диссертация және оған қойылған проблемалар мен автордың берген
тұжырымдамалары ҚР Ішкі Істер Министрлігі Академиясының Мемлекеттік-
құқықтық пәндер кафедрасында өткен мәжілісінде қаралып (талқыланып)
мақұлданған. Одан басқа автордың ғылыми конференцияларында өткізген
мақалаларынан байқауға болады. Диссертацияда қарастырылып ұсынылған
мәліметтер заңнаманы жетілдіру жөніндегі құқықшығармашылық қызметте
пайдалануға болады. Одан басқа зерттеу зерттеу қорытындылары мен
нәтижелерін оқу процесінде арнайы курс ретінде Мемлекет және құқық
теориясы, сондай-ақ Конституциялық құқық пәндерінде оқытуға болады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы
ізденіс-зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпараттар еркіндігінің
конституциялық негіздері
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеудің құрылу жолдары мен
тарихи дамуы
Бұқаралық ақпарат құралы мен сөз бостандығы аясын зерттеуді
Қазақстандағы заң білімінің тарихынан бөліп қарауға болмайды.
Бұқаралық ақпарат еркіндігін құқықтық реттеу қажеттілігі азаматтар мен
қоғам үшін маңызды мәліметтерді алмастыру негізінде өмірдің алға қарай
өзгеруіне байланысты ақпараттың қоғамдағы орны мен ролі де дами түсті.
Кәзіргі кезде қоғамда баспаның, радио және теледидардың болуы
ақпараттарды алып таратуға үлкен мүмкіндіктер бар. Әрине, бұқаралық
ақпараттың қоғам өмірінде болуы ақпараттық қатынастарға түсушілер үшін
тиімді болып тұр. Ақпараттардың мәні мен маңызы өз алдына адамдардың сана
сезіміне әсер етпей қоймайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының құқықтық реттеу негізін зерттеу ең
алдымен Қазақстандағы тарихи қайнар көзін қарастырудан басталады.
Ғылыми зерттеудің қайсысы болмасын, уқсастық пен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса, оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстандағы ақпараттың дамуы барысын
мынадай 4 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі ақпарат еркіндігі[2],
дербес Қазақ хандығының ақпарат еркіндігі, патшалық Ресейдің отары болған
кездегі ақпарат мәселесі, кәзіргі таңдағы ақпарат.
Қазақстандағы конституциялық құқық, оның ішінде ақпарат пен сөз
еркіндігі мәселесі ерекше тарихи сипатқа ие десек қателеспейміз. Өйткені,
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның
құрамдас бөлігі болып саналды. Соның салдарынан ақпарат пен сөз бостандығы
өз тізгініне өзі ие бола алмағаны да түсінікті. Ұлттық юриспруденцияға ең
аддымен бөгде елдің ғылымы дәрежесіне көтерілу міндеті тұрды. Міне,
сондықтан да ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарының ғылыми тұрғыдан дамуы
орыс халқының тағдырымен тығыз байланысып жатыр. Әділіне жүгінсек, орыс
юриспруденциясы өзінің ықшамдылығымен, кереметтей қарапайымдылығымен
конституциялық құқық теориясын сомдап берді. Егеменді Қазақстанға бүгінгі
талапқа толық жауап беретіндей бұқаралық ақпарат құралдарын қалыптастыру
өзекті мәселе болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып, дербес мемлекет
құрғалы бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мұндай заң құжаттары
туралы сөз болғанда алдымен XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан
(1511—1520 жж.) дәуірінде қабылданған "Қасым ханның қасқа жолын" жатқызуға
болады. XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында "Есім ханның ескі жолы"
деп аталатын заңдар жинағын (1548-1628 жж.) билік құрған Есім хан шығарғаны
тағы да белгілі. XVII ғасырдың аяғында XVIII ғасырдың басында Тәуке хан
тұсыңда (1680 — 1718 жж.) атақты "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл құжат аты
айтып тұрғандай жеті саланы, атап айтқанда, жер дауын, жесір дауын, құн
дауын, бала тәрбиесі мен неке қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру
аралық дауды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесін қамтиды[3].
Бұл заң құжаттарының бәрі де сол заманның қажеттілігінен дүниеге
келгені сөзсіз. Өкінішке орай, мәселенің байыбына бармай тұрып, Қазақстанда
құқықтық мәдениет болғанына күмән келтірушілер де кездеседі. Әлі күнге
дейін кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мен академиялық еңбектерде ұлттық
құқықтың кенже қалғанын дәлелдеп бағуға тырысушылық байқалады, тегінде
құқықсыз мемлекет болуы мүмкін емес, өйткені, онсыз жария-құқықтықты реттеу
мүмкін еместігі түсінікті жәйт.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы бұқаралық ақпарат
құралдарының неліктен болмағанын тәптіштеп айтып жатудың өзі артық болар.
Осы арада мына бір жағдайды айта кеткен жөн, Қазақстан Ресейге отар
болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпанынан-ақ патшалық Ресей қазақтардың
құқықтық жүйесіне өзінің заңын енгізуді қолға алды2. Қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын қалайда өзгертуге патша өкіметі жанып салып бақты, сөйтіп орыс
мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді. Ақырында
отаршылдық саясат өз дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауга жүргізе
білді. Дейтұрғанмен қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы
мен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты[4].
Бұқаралық ақпарат құралдарына арналған түрлі нормативтік құқықтық
актілерді ізденіп-қарастыру және оны көпқырлы жағынан зерттегеннің өзінде
мемлекет пен қоғам арасындағы байланыс заңдылығынан көрініс табады.
Тарихына шолу жасасақ Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат
құралдары жөніндегі заңнама өз дамуын цензуралық құқық деген атаумен
танымал болған. Оның бастамасын сонау ІІ Петр заманындағы шіркеу кітаптарын
баспаға беру кезеңінен алды. Біздің білетінімізше, цензура – бұл бұқаралық
ақпарат құралдарының хабарларын және материалдарын мемлекеттiк органдармен,
лауазымды адамдармен және өзге де ұйымдармен олардың талап ету бойынша
немесе өзге де негiздер бойынша хабарлар мен материалдарды не олардың
жекелеген бөлiктерiн таратуды шектеу немесе оларға тыйым салу мақсатымен
алдын ала келiсу болып табылады емес пе.
Ресей империясының отарлаушылық саясатының нәтижелері бой көрсете
бастаған бұл кезеңдерінде, қазактардың әдет құқығы өзінің нақты сипатын,
пәрменділігін жоғалта бастаған кезең еді. Бұл кезеңдер ақпарат құралдары
мен сөз бостандығы институттарының дамуына айтарлықтай өз ықпалдарын
тигізді. Осы негіздемелерді басшылыққа ала отырып, бұқаралық ақпарат
еркіндігі мен сөз еркіндігі институтының калыптасып дамуын нақты үш
кезеңге бөлуге болады екен: бірінші кезең - ақпарат теңдігінің
протоқазақтық қоғамдарда құқықтық нормалармен реттелуінің, қорғалуының және
шектелуінің пайда болып, қалыптасуы және дамуы (көне замандардан - XV
ғасырдың ортасына дейінгі уақыт); екінші кезең - қазақ хандығы дәуірінде
ақпарат бостандығы институтының сөз еркіндігін реттеуші арнайы құқықтық
институт есебінде әдет кұкығы жүйесінің белді құрамдас бөлігіне айналуы
және іске асуы кезеңі (XV ғасырдың ортасы - XVIII гасырдың ортасы); үшінші
кезең ақпарат еркіндігі институтының қазақ қоғамы Ресей империясының
кұрамында кірген кездегі іске асу дәуірі (XVIII ғасырдың ортасы - XX
ғасырдың басы).
Ақпарат еркіндігі институтының қалыптасып дамуынын бірінші кезеңінде
жалпы ақпарат институты құқықтық мәнге ие қағидалар негізінде жүзеге асты.
Көшпелі қоғамда қалыптасқан құқыктық сананың реттеушілік күші басым болды.
Сондықтан да көпшілік жағдайларда қоғамда қалыптаскан катынастарды, соның
ішінде, рухани өмір мәселелерін реттеуде құқықтық санаға арқа сүйеді.
Ал, сөз және ақпарат бостандығы институтының іске асуының келесі
кезеңі, яғни ХҮІІІ-ХХ ғасырлар қазақ қоғамының үлкен тарихи кезеңдерімен
сабақтасады. Орыс патшалығының отарлау саясаты жүргізіліп жатқан кезеңде,
сол саясаттың нәтижелері казақ қоғамының ұлттық құқықтық жүйесіне өз әсерін
тигізбей қойған жоқ.
Отарлаушылық құқықтық реформалар қазақтардың әдет құқығының жүзеге асу
аясын тарылта бастады. Қоғам өмірінде белең алған қатынастарды реттеуде
әдет құқығының кейбір нормалары шектеулерге ұшырады. Ресей империясы
саясатының салдары қазақ қоғамындағы сөз теңдігінің іске асуына да өз
ықпалын тигізді. Бұл құқықтык институттың іске асуына тигізген ықпалы билер
институтының өзіндік шынайылық келбетін жоғалта бастауымен көрініс берді.
Жалпы ақпарат мәселесі КСРО заманында қалай болды? Ақпарат
құралдарының адамдарға тигізетін ықпалын ескере келе, әдетте, оның заң
шығарушы, атқарушы, сот билігімен қатар қойып, төртінші өкімет деп те
атағандығын байқауға боладыы. КСРО кезінде ақпарат құралдары тікелей
мемлекеттің бақылауында болған. ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін шын мәнінде
сөз бостандығы беріліп, деморатиялық жүйе қалыптасып, ақпарат құралдарын
бұрынғыдай қатаң бақылау үрдістен шығып қалады[5].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Конституциясымен бекітіліп,
қорғалатын басты бостандықтардың біріне саналатын сөз бостандығы кез келген
адамның өз ойын, пікірін ашык білдіру, олардың еркін ақпарат алу
мүмкіндігімен түсіндіріледі.
Сайып келгенде, біздің ойымызша, болашақта қазақстандық бұқаралық
ақпаратттық білім беру бағдарламасы әдістемелік жағынан да ойластыруды
талап ететін болады. Қазақстандық құқықтық білім беру саласын "еуропалық",
"англо-американдық" жаққа бұрып қана қоймай, әлемдік тәжірибеге бетбұрыс
жасату мәселесін естен шығармаған жөн, дейтұрғанмен конституциямыз бойынша
сөз еркіндігі ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән берілуі керек.
Сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдарын мемлекеттік тілде жүзеге асыруға
көңіл бөлудің орны ерекше сияқты.
1.2. Ақпараттық құралдар еркіндігінің конституциялық негіздері және
ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру
Еркіндік (бостандық) термині Конституциялық құқықта бір-бірімен
тығыз байланысты екі мағынада қолданылады. Жалпы тұрғыда алғанда жеке
адамның немесе белгілі бір халықтың өз еркімен бір нәрсемен әрекет етуін
түсіндіреді. М.В. Баглайдың пайымдауынша, бұл термин Конституцияда негіз
қалаушы философиялық қағиданы құрап, конституциялық-құқықтық нормалардың
жиынтық кешенін білдіреді.[6] Ал Қазақстан ұлттық энциклопедиясына мән
беретін болсақ – Ақпарат, яғни информация (лат Informatio – түсіндіру,
баяндау, хабарлау, ету) – істің жағдайы, қандай да болмасын оқиға немесе
біреудің қызметі туралы хабарлау, мәлімет беруді білдіреді екен.[7] Аталған
терминнің екінші мағынасы – ерік (бостандық) субъективтік мүмкіндік ретінде
белгілі бір әрекет жасау немесе әрекет жасамау мағынасын білдірсе керек.
Ғылыми әдебиеттерде Ақпарат еркіндігі және Бұқаралық ақпарат
еркіндігі, Ақпарат билігі, Ақпарат құралдары, Ақпарат саясаты -
деген секілді түсініктер көп кездеседі және олар Қазақстан Республикасы
заңнамаларында қолданылатын түсініктермен бірдей қолданылып келеді.
С.А. Авакьянның пікірі бойынша, Ақпарат еркіндігі - құқық пен
бостандықтар тобын құрайтын конституциялық құқықтың түсінігі, - дей келе, -
оған: сөз бостандығы, бұқаралық ақпарат құралдар еркіндігі, ақпарат алу
еркіндігі, ақпараттарды кез келген заңды тәсілмен тарату еркіндігі және
тағы басқаларын жатқызады. Сондай-ақ оның пікірінше, ақпарат еркіндігі
абсолюттік құқық болып табылмайды, оған тек Конституцияда көзделген
нормалар ғана шектеу қоя алады екен. С.Е. Авакьянша Ақпарат билігі – бұл
ақпарат құралдарының қоғамда атқаратын рөлі болып есептеледі. Ақпарат
құралдары хабарларды халық арасына таратады, қоғамдық пікір қалыптастырып,
саяси жұмыстар жүргізуге және т.с.с. мүмкіндік береді. Солардың арқасында
қоғамда тұрақтылық, ынтымақтастық ахуал орнығады немесе тұрақсыз жағдай
қалыптасады. Ақпарат құралдарының адамдарға тигізетін ықпалын ескере келе,
С.Е. Авакьян, әдетте, оның заң шығарушы, атқарушы, сот билігімен қатар
қойып, төртінші өкімет деп те атайды. КСРО кезінде ақпарат құралдары
тікелей мемлекеттің бақылауында болды. ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін шын
мәнінде сөз бостандығы беріліп, деморатиялық жүйе қалыптасып, ақпарат
құралдарын бұрынғыдай қатаң бақылау үрдістен шығып қалды[8].
Ақпарат құралдарына қатысты тоқталсақ, Ақпарат құралдары – кең
мағынасында: бұған жұртшылыққа хабар тарататын құралдардың бәрі – гәзет,
журнал, телевизия және радио ғыл. хабаршылар бюллетеньдер, прес-релиздер,
ғыл. жинақтар, жарнамалық мәтіндер, таблоидтар жатады екен. Қалыптасқан
мағынасында: мерзімді баспасөз, телевизия мен радио ақпарат агенттіктері,
әр түрлі байланыс жүйелер енеді. Баспасөз, телевизия және радио тек ақпарат
тарататын құрал ғана емес, олар көпшілікке ұсынылатын материалдарын
түсіндіреді, бұл материалдарына көркемдік түр мен сипат береді, сол арқылы
көрермеменнің, тыңдарманның эсте. сұранысын өтейді. Ақпарат құралдары –
мемлекет тәуелсіздігінің саяси экономикалық және ғылыми-технологиялық
дербестігімен пара-пар басты белгілердің (атрибуттарының) бірі болып
табылады[9].
Ал баспа еркіндігі мен ақпарат саясаты мәселесіне қатысты М.Е. Волосов
былайша келтіреді, баспа еркіндігі – ой мен сөз еркіндігінен шыққан, жалпы
құқықтың бір құрама бөлігі, сондай-ақ адамның жеке конституциялық және
саяси құқықтарының ежелгі түрі – деп көрсетеді. Кәзіргі (жаңа)
конституциялық түсінікте баспа еркіндігі ұғымы ақпарат еркіндігі
түсінігімен ұқсас бір мағынада екендігін келтіріп кетеді. М.Е. Волосовтың
пікірінше, нақты осындай құқықтық түсінік ҚР Конституциясының 20 бабында
қолданысын тапқан. Ол, сонымен қатар, ақпарат саясатын - мемлекеттік
органдардың қоғамдағы ақпараттар желісін дамытуға бағытталған реттеушілік
қызметі түрінде түсіндірмекші болады. М.Е. Волосовша, бұл тек
телекоммуникацияларды, ақпараттық жүйелерді немесе бұқаралық ақпараттық
құралдарын ғана емес, барлық түрдегі – іскерлік бәзілдік, танымдық,
хабарламалық, т.б. сипаттағы ақпараттарды жасауға, сақтауға, өңдеуге,
көрсетуге, таратуға байланысты өндірістік үрдістер мен қарым –
қатынастардың бүкіл жиынтығын қамтиды[10].
Ақпарат саясатын бұлайша түсіндіруді А.С. Сәрсембаевта ары қарай
жалғастыра түседі, ақпарат индустриясының әр қилы секторларының арасындағы
кедергілерді жоя отырып, қарқынды дамып келе жатқан телекоммуникацияларды,
компьютерлік технолларды жаңалау үрдісіне, ақпараттарды цифрлау ісіне
негізделіп отыр. Мемлекеттің өзінің экономикалық, әлеуметтік-саяси, ұлттық
мүдделеріне сәйкес ақпарат саясатын ұстанады. Мемлекет тарихындағы түбірлі
реформалық өзгерістерге орай дұрыс таңдап алынған Ақпарат саясаты қоғамның
мүдделі мұраттарына жол бастап, өзіндік материялдық-рухани құндылықтарын
сақтай отырып, әлемдік өркениет деңгейіне көтерілуге қызмет етеді[11].
И.А. Ледях жоғарыда айтылған түсініктердің ара қатынасын былай
тұжырымдай түседі. Сөз еркіндігі бірнеше элементтерден құралған және бір
біріне тығыз байланысты бірлікті айтады. Біріншіден, - дейді ол, - бұл әр
адамның бостандығы жариялы тұрғыда өз ойын, идесы мен түсінігін кез келген
заңды тәсілмен таратып, қабылдай алуы. Екіншіден – бұл баспа еркіндігі және
бұқаралық ақпарат құралдарының цензурадан тыс бостандығы – дейді,
үшіншіден, бұл әр азаматтың ақпарат алуға және таратуға бостандығы - деп
қарастырып кетеді.[12]
Жоғарыда айтылған ғалымдардың ойларын саралай келіп, біз келесі
тұжырымға тоқталдық, біздің пікірімізше, Бұқаралық ақпарат құралдары туралы
Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 451-1 Заңының 1 бабына
сәйкес, бұқаралық ақпарат - тұлғалардың шектеусiз топтарына арналған баспа,
дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдарын түсінуіміз қажет. Ал
бұқаралық ақпарат құралы жөнінде сөз еткенде - мерзiмдi баспасөз басылымы,
радио және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және
көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысанын түсінгеніміз дұрыс сияқты, себебі
осы мәселелерді талқылаған кезде төмендегідей түйіндерге келдік. Ақпараттар
алуға байланысты құқықты іске асырудың сан-салалы қырлары жоғарыда
келтіргеніміздей Қазақстанда "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" 1999
жылғы 23 шілдедегі Республика Заңымен регламенттеледі[13].
Республика Үкіметінің 1997 жылғы 27 мамырдағы қаулысымен "Қазақстан
Республикасының аумағында шет мемлекеттердің бұқаралық ақпарат құралдырының
корреспонденттік пункттерін тіркеу туралы ереже" бекітілді.
Аталған заңның негізгі мазмұнына тоқтайық. Сөз, шығармашылық
бостандығына, өз көзқарастары мен сенімдерін баспа арқылы және өзге де
түрде білдіруге, ақпараттарды заңда тыйым салынбаған кез келген әдіспен
алуға және таратуға Конституция кепілдік береді. Елімізде цензураға,
былайша айтқанда хабарларды шектеуге тыйым салынады. Мына қағиданы да
ерекше атау қажет. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды
адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматты оның құқығы мен
мүддесіне қатысты құжаттармен, шешімдермен жене ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Бұқаралық ақпарат құралдарын Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысын күшпен өзгертуді, тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігін
әлсіретуді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, топтық және рулық
артықшылықты, қатыгездік пен зорлыққа шақыруды, порнографияны насихаттау
немесе үгіттеу, сондай-ақ Қазақстанның мемлекеттік құпиялары болып
табылатын мәліметтерді, заңмен қорғалатын өзге де құпияларды тарату үшін
пайдалануға жол берілмейді.
Бұқаралық ақпарат құралы есепке қойылуы қажет. Қазақстан аумағында
таратылатын ақпарат құралдары, меншік нысанына қарамастан, Республиканың
бұқаралық ақпарат құралдарының істері жөніндегі уәкілетті органында
міндетті түрде есепке қойылуға тиіс. Шетелдік бүқаралық ақпарат құралдарын
есепке алу Үкімет белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.
Заңда бұқаралық ақпарат құралын шығаруды тоқтата тұру және тоқтату
шарттары белгіленген. Эротикалық сипаттағы (секске әуестенушілікті
қаузайтын бағдарлама) материалдар жариялайтын мерзімді баспасөз
басылымдарын бөлшек саудада соған арнап әдейі бөлінген тұрақты үй-жайларда
сатуға жол беріледі. Порнографиялық және арнаулы сексуалдық эфирде
шығарылуына, сондай-ақ кино және бейне өнімінің көрсетілуіне, қатыгездік
пен зорлықты насихаттауға тыйым салынады. Темекі және алкоголь бұйымдарын
насихаттайтын теле, радио бағдарламалары мен жарнамалардың эфирде
шығарылуына жергілікті уақыт бойынша 23 сағаттан таңғы 6 сағатқа дейін
рұқсат етіледі.
Заңда бұқаралық ақпарат құралдарының азаматтар мен заңды тұлғалардың
ар-намысы, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін
мәліметтерді таратқаны үшін жауапқа тартылатындығы айтылған. Осыған
байланысты журналистердің құқықтары мен міндеттері анықталған. Олардың
мемлекеттік органдардан, барлық меншік нысандарындағы ұйымдардан өзінің
қызмет бабындағы міндеттерін жүзеге асыруға байланысты ақпарат іздестіруге,
сұрауға құқы бар.
Олардың міндеттері – ақпарат құралдарына байланысты заңдарды
бұлжытпай орындау, шындыққа сөйкес келмеитін ақпаратты таратпау, жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін құрметтеу т.с.
Бұқаралық ақпарат құралдары мерзімдік баспасөздер, теле-және радио
хабарларын тарату редакцияларынан, ақпарат агенттіктерінен, өзге де
бұқаралық ақпараттарды жариялауды жүзеге асыратын мекемелерден тұрады.
Редакция өз жарғысы негізінде жұмыс істейтін заңды тұлға болып табылады, ол
өндірістік-шаруашылық қызметін жүзеге асыруға, коммерциялық қызметпен
айналысуға құқылы.
Егер сөз еркіндігін кез келген адам пайдаланатын, қай-қайсысы да
мақала жазуға, теледидарда сөйлеуге не өзге тәсілдермен өзінің әрекет
қабілетін білдіруге құқылы болса, әрекет етуге қабілетті, Қазақстанның он
сегіз жасқа толған азаматы ғана бұқаралық ақпараттар құралдарының
құрылтайшысы бола алады.
Бұқаралық ақпарат қүралдарының заңды түрде таратуына кедергі
келтіруге, оның ішінде таралымдарды немесе оның бір бөлігін алып қоюға сот
шешімі заңды күшіне енгенше жол берілмейді.
Заңдармен ақпаратты таратпаудын, ерекше жағдайлары белгіленген.
Бұқаралық ақпарат құралдарының редакциялары, журналист: сот талап еткеннен
өзге жағдайда, есімін жарияламау шартымен мәліметтер берген адамның есімін
атауға; прокурордың, тергеушінің немесе анықтама жүргізуші адамның жазбаша
келісімінсіз алдын ала тергеудің деректерін жария етуге; кәмелеттік жасқа
топмаған тәртіп бұзушының жеке басы көрсетілуі мүмкін кез келген
ақпаратты оның келісімінсіз және оның заңды өкілінің келісімінсіз
жариялауға; нақты іс бойынша сотта қаралып жатқан істің нәтижелерін өз
хабарламасында өзінше алдын ала шешуге немесе шешім шыққанша немесе үкім
заңды күшіне енгенше сотқа өзгеше жолдармен ықпал етуге құқылы емес.
Сөз еркіндігінің мейлінше кең ауқымын орнықтыра отырып, заң шығарушы
нақты шектеулерді де көздейді.
Меншік нысанына қарамастан мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың,
мекемелердің, бірлестіктердің, ұйымдардың барлық қызмет түрлеріндегі,
әскери құрамалардағы және Қазақстан Республикасының мемлекеттің бүкіл
аумағындағы және одан тыс жерлердегі азаматтарының мемлекеттік құпияларын
қорғаудың құқықтық негіздері мен бірыңғай жүйесі "Қазакстан Республикасының
мемлекеттік құпияларын қорғау туралы 1993 жылы 19 қаңтардағы Заңда
белгіленген. Мемлекеттік құпиялар — ол Қазақстан Республикасының қорғаныс
қабілеттілігін, қауіпсіздігін, экономикалық және саяси мүдделерін
қозғайтын, мемлекет бақылауына алған жөне Конституция мен аталған заң және
оны орындау негізінде өзірленген арыайы тізбелермен және ережелермен
шектелетін, кез келген түрдегі ақпарат иесі сақтайтын және тарататын
ақпараттар. Мемлекеттік құпиялар Қазақстан Республикасының меншігі болып
табылады.
Оларды таратпау мақсатында ақпараттардың таратылуын бақылауда
жетістіктерге жетуге бағытталған және мемлекеттің жалпы ұлттық қауіпсіздік
жүйесінің бір бөлігін білдіретін қүқықтық ұйымдық, инженерлік-техникалық
жене өзге де шаралардың жиынтығын бойына жинақтаған мемлекеттік қүпиялардың
сақталуын қамтамасыз етудің бірегей тәртібі белгіленді. Мемлекеттік
құпияларды жариялау жолымен, сондай-ақ оларды басқа да кез келген тәсілмен
олармен танысуға құқығы жоқ адамдарға жеткізу әртүрлі заңдық жауаптылыққа
жататын құқық бұзушылық құрамын құрайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялары үш санатқа:
мемлекеттік, әскери және қызметтік құпия санаттарына бөлінеді. Мемлекеттік
құпияға оны жариялау Республиканың қорғаныстық қабілеттілігіне,
қауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне ауыр зардаптар
келтіруге өкеліпсоқтыратын ақпараттар жатады, оларға "ерекше маңызды және
"өте құпия" деген шектеуші белгілер соғылады. Әскери құпияға оны жариялау
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне нұқсан келтіруі мүмкін әскери
сипаттағы ақпараттар жатады, оларға өте құпия" және "құпия" деген шектеуші
белгілер соғылады. Қызметтік құпияға Қазақстан Республикасының қорғаныстық
қабілетіне, қауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне кері ықпал
етуі мүмкін ақпараттар жатады. Мұндай мәліметтер, әдетте, мемлекеттік
немесе әскери қүпияларды құраушы ақпараттар құрамына кіретін жекелеген
деректер сипатында болады, оны тұтастай аша алмайды. Қызметтік құпияға
жататын ақпараттарға "кұпия" деген шектеуші белгі соғылады. Мемлекеттік
құпияларға заңда көзделмеген өзге де шектеуші белгілер соғуға тыйым
салынады.
Мемлекеттік құпияларға жатқызылған ақпараттар Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құпияларын құрайтын мәліметтер тізбесі және
Үкіметтің бекітуімен құпиялануға жататын мәліметтер тізбесі негізінде
жұмыстағы құжаттар мен бұйымдардағы мәліметтердің құпиялық деңгейін
айқындау мен белгілеу тәртібі жөніндегі Ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
Президент белгілеген мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының заңды
және жеке тұлғаларының меншігі болып табылатын ақпараттарды аталған Заңның
негізінде меншік иесінің шығындарын өтей отырып құпиялауға және ашуға
құқылы. Ақпарат иелері құпиялау және ашу жөніндегі заңсыз жасалған іс-
әрекеттер үшін сотқа шағымдануға құқылы.
Ақпараттар еркіндігін шектеу тәртібі мемлекеттік емес құпияларға да:
коммерциялық құпияларға, баспасөз үшін емес қызмет бабында қолданылатын
ақпараттарға, тергеу, дәрігерлік, жеке бастың құпиясына және құпияның басқа
да түрлеріне қолданылады. Олар мемлекеттік органдардың және қызмет бабына
немесе қызмет түріне байланысты мәліметтер алуға сенім білдірілген тиісті
заңды және жеке тұлғалардың жәрдемдесуімен ақпарат иелері арқылы сақталады.
Мемлекеттік емес құпиялардың сақталуы Қазақстан Республикасының әртүрлі заң
актілерімен немесе ақпарат иелері әзірлеген ережелермен реттеледі. Бұл
актілер Қазақстанның заңдарына қайшы кетпеуі тиіс.
Осы баптың бірінші бөлігінде сөз еркіндігін, екінші бөлігінде
ақпараттарды алу және тарату еркіндігін мақұлдай отырып, заң шығарушы оны
шамадан тыс пайдалануға жол берілмейтіндігін көрсетіп, сөз еркіндігіне
қарсы құк,ық бұзушылыққа жауаптылык, белгілеген.
Бұқаралық ақпарат құралдарын заңмен қорғалатын мемлекеттік немесе өзге
де арнайы құпияларды құрайтын мәліметтерді жариялау үшін, қолданылып жүрген
конституциялық құрылысты күшпен құлатуға немесе өзгертуге, мемлекеттің
егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзуға шақыруға, соғысты, зорлық пен
зомбылықты насихаттауға, ұлттық этникалық, нәсілдік, әлеуметтік, діни
өшпенділікті өршітуге, ұлттық немесе тектік-топтық ерекшеліктер мен
төзбестікті насихаттауға, порнографиялық шығармаларды таратуға, қылмыстық
жазаға тартылатын өзге де іс-әрекеттер жасау мақсатына пайдалануға тыйым
салынады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарын
азаматтың жеке басына ара-ласуға, олардың, ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қол сұғуға пайдалануға тыйым салынады және ол үшін қудаланады.
Сөз еркіндігін шамадан тыс пайдалану, шындыкда сай келмейтін,
азаматтар мен ұйымдардың ар – намысы мен қадыр қасиетіне кедергі келтіретін
мәліметтер тарату, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сотқа ықпал ету
қылмыстық, әкімшілік немесе өзгедей жауаптылыққа жатады. Ондай жауаптылыққа
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың бұған кінәлі лауазымды адамдары,
сондай-ақ хабарламалар мен материалдар таратқан редакциялар, бұқаралық
ақпарат құралдарының редакторлары (бас редакторлар) тартылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты бірқатар жалпықылмыстық немесе
жалпыадамзаттық рұқсаттармен бірге арнайы рұқсаттар да қолданылуы мүмкін.
Құрылтайшының немесе соттың шешімімен бұқаралық ақпарат құралдары
шығарылымдарының немесе басылымдарының тоқтатыла тұруы, яғни басылымның бір
немесе бірнеше нөмірінің шығарылуына тыйым салынуы, сондай-ақ теле және
радиохабарларының, басқа да ақпарат қүралдарының жарыққа шығарылуына
уақытша тыйым салынуы мүмкін. Баспасөз туралы заңның 5-бабынын, 1-тармағы,
18, 19 және 26, 26-1-балтарының талаптары бұзылған жағдайда сот
шығарылымдарды немесе басылымдарды тоқтата тұрады. Бұқаралық ақпарат
құралдарының шығарылымдары немесе басылымдары сот шешімімен 6 айдан
аспайтын мерзімге тоқтатыла тұруы мүмкін.
Бұқаралық ақпарат құралдарының шығарылымдары немесе басылымдары сот
шешімімен немесе құрылтайшының шешімімен тоқтатылуы мүмкін. Бұқаралық
ақпарат құралдарының шығарылымдарын немесе басылымдарын сот олар Баспа сөз
туралы заңның 5-бабының бірінші тармағының талаптарын бір жылдың ішінде
екінші қайтара бұзған ретте тоқтатады. Бұқаралық ақпарат құралдарының
басылымдарын немесе шығарылымдарын тоқтата тұру немесе тоқтату туралы іс
сотта құқық қорғау органдарының, бұқаралық ақпарат құралдары мекемелерін
тіркеу органдарының ұсынуы бойынша қозғалуы мүмкін.
Тіркеу туралы шешім қолданылып жүрген заңды бұзу жолымен жүргізілген;
Баспасөз туралы Заң талаптары бұзылған; бұқаралык, ақпарат құралдары тіркеу
туралы өтінішінде көрсетілген бағдарламапық мақсаттары мен міндеттерін
бірнеше қайтара бұзған реттерде тіркеуші орган бұқаралык, ақпарат құралын
тіркеу жөніндегі шешімінің күшін жоюы мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралының
құрылтайшысы немесе редакция бүқаралық ақпарат құралынын, тіркелу күшінің
жойылғаны туралы сотқа шағынуға құқылы. Тіркеуші органның тіркеудің күшін
жою жөніндегі шешіміне сотқа шағым түскен ретте шешімнің күші тоқтатыла
тұрады.
Бұқаралық ақпарат ұйымдарының тіркелмеген немесе оның шығарылымы
немесе басылымы тоқтатылғаны туралы шешімнен кейін өнімдерді әзірлегені мен
тоқтатқаны үшін қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бүған кінәлі адамдар
баспасөз таралымдары немесе өзге өнімдері алына отырып, әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Осы тәртіп бұзушылық жыл ішінде тағы да қайталанса
кінәлінің иелігіндегі ақпараттарды әзірлеу мен тарату үшін пайдаланылатын
техникалық құралдары тәркіленіп немесе онсыз қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Шындыққа сәйкеспейтін және ар-намыс пен қадір-қасиетке нұқсан
келтіретін мәліметтер жарияланған ретте азаматтар немесе ұйымдар бұқаралық
ақпарат құралдарының редакцияларынан түзету берілуін талап етуге құқылы.
Редакция мәтін көлемі машинкамен тергенде стандартты бір бетке деиін
болатын жауапты жариялауға міндетті. Жауап мәтінін редакциялауға жол
берілмейді. Керісінше, құқық бұзылған ретте ол сот арқылы қалпына
келтірілуі мүмкін.
Шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер таратқаны үшін заңдармен
жауаптылықтан босатылатын реттер де көзделген. Егер осы мәліметтер ресми
хабарламалар мен құжаттарда болса; егер олар ақпарат агенттіктерінен немесе
мемлекеттік жөне қоғамдық органдардың баспасөз қызметтерінен алынса; егер
олар депутаттардың, қоғамдық бірлестік тердің съездері,
конференцияларырының, мемлекеттік және қоғамдық органдардың лауазымды
адамдарының ресми сөздерінің жолма-жолғы көшірмесі болса; егер олар
автордың алдын-ала әзірленген жазбаларсыз эфир арқылы сөйлеген сөзінде не
баспа сөз туралы заңға сәйкес редакциялауға жатпайтын мәтіндерде келтірілсе
шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратқаны үшін редактор (бас
редактор), сол сияқты журналист жауаптылыққа тартылмайды.
Қазiргi заманғы жағдайларда ақпарат нарығындағы бәсекеге
қабiлеттiлiктi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiмен, қоғамның және
ақпараттық кеңiстiктiң субъектiлерiнiң саяси-құқықтық мәдениетiнiң, сондай-
ақ БАҚ-тар арасындағы еркiн бәсекенi және бәсекелес ортаны ынталандыруды
қамтамасыз етумен байланыстағы ақпарат саласындағы заңнаманы одан әрi кезең-
кезеңiмен ырықтандыру жолымен ғана қамтамасыз етуге болады. Ақпараттық
қызмет көрсету нарығында бәсекенi арттыруға ықпал ететiн нақты және жүйелi
шаралар кешенi қабылдануы қажет.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттар мен Қазақстан Республикасының
мiндеттемелерiн ескере отырып, әкiмшiлiк және қылмыстық ықпал етудiң
(жауаптылықтың) түсiнiктi және жалпы танылған жүйесiн көздей отырып, қоғам
мен БАҚ-қа әсер ететiн бiрқатар шаралар мен мәселелердi (жалған ақпарат
тарату, фактілердi қасақана бұрмалау және т.б.) кешенiн нақтылау қажет.
Ақпарат нарығын монополиядан қорғау қағидаттарын айқындау және
енгiзу бөлiгiнде айқын заңнаманы әзiрлеу қажеттiгiнiң ерекше маңызы бар.
Бұл тұрғыдан ақпараттық компаниялардың коммерциялық мүдделерi (өндiретiн
өнiмнiң ассортиментiн ұлғайтуға ұмтылысы, қызмет саласын әртараптандыру)
және адамның iргелi құқықтарын, сөз бостандығын қорғау мен ақпарат тарату,
бәсекелестiктi қамтамасыз ету, бiржақты пiкiрлер мен мүдделердi таңуға жол
бермеу жөнiнде мемлекет пен қоғамның мүдделерi арасында барынша оңтайлы
теңгерiм табу маңызды болмақ.
1.3. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша ақпарат нарығы және
ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк
Бүгінгі күні ақпарат жөніндегі проблемалар адамзат санасына әсерін
тигізбей қоймайтын барлық маман иелерін қамтитыны белгілі. Ақпарат
мәселесін қозғағанда барлығы: оны құрастырушылар да, оны пайдаланушылар да,
тіпті оны ізденіп-зерттеушілер де өз қызметтеріне сәйкес қолданады.
Ақпарат әлемін аса үлкен теңізбен салыстыруға келсе, ал оның таралымын
ғарыштық жылдамдықпен салыстыруға болады екен. Өзіміз қарастырып көрейікші:
жыл сайынғы құжатталған ақпараттар көлемі 7 млрд баспа мәтін беттерін
құраса, 60 млрды жазбаша жоспарлы-басқарма құжаттарынан тұрады екен.
ХХІ ғасырда академик В.И.Сифоровтың пайымдауынша адамзаттың білім
деңгейі мен көлемі екі есе өседі екен, соған қатысты ақпараттардың енуі 30
есе өссе керек.[14]
Сонымен, ақпарат феноменінің атына қандай анықтама беруге болады
және кәзіргі кезде мемлекет үшін маңызды болып келетін ақпарат кеңістігі
дегеніміз не, сондай-ақ ақпараттық кеңістіктегі бәсекелестік деген
ұғымдарды қалай түсінеміз? Осы секілді сауалдарға жауап ретінде, келесі
конституциялық-құқықтық тұрғыда ұсынып көрмекпіз.
Еліміз кәзiргi таңда Конституциясы бойынша Қазақстанды демократиялық
және әлеуметтiк мемлекет деп жариялады. Бұл – мемлекет өз қызметінде
еркіндік, әдiлдiк және демократия сияқты құндылықтарды басшылыққа алуы тиіс
дегенді білдіретіні сөзсіз. Біздің білетінімізше, Қазақстан Республикасы
ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006 - 2009
жылдарға арналған тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006
жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында белгiленген әлемдегi
бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру стратегиясына сәйкес
және Қазақстан Республикасы Қауiпсiздiк Кеңесiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы
шешiмдерiн орындау үшiн әзiрленген[15]. Тағыда қайталап өтейік, Қазақстан
Республикасы ақпарат нарығының қазiргi жай-күйi қандай? Жалпы Ақпараттық
бәсекелестікті қалай түсінуге болады? Біздің мемлекетіміз және
конституциямыз бен халқымыз үшін қандай маңызы бар?
Мұндай сауалдардың сан түрлісін қоюға болады. Бұларға жауап iздеу,
негізгі өзектi мәселеге әкелiп соқтырады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз бостандығы мен
шығармашылық еркiндiкке кепілдiк бередi, цензураға тыйым салады, сонымен
қатар әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн
ақпарат алуға және таратуға құқығы бар екенiн айқындайды, идеологиялық және
саяси әралуандылықты таниды.[16]
Қазiр Қазақстанда ақпарат нарығының негiзгi, елеулi элементтерi
қалыптасқан. Мәселен, 1990 жылға дейiн республикада барлығы 10
республикалық мемлекеттiк газет пен журнал басылса, эфирге 21 теле- және
радиоарна шығарылса, ал 2006 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Қазақстан
Республикасында 7281 бұқаралық ақпарат құралы тiркелген. Мемлекеттiк емес
БАҚ-тардың үлесi 78-ге жуық проценттi құрайды.
Бүгiнгi күнi Қазақстанның алдында тұрақты өркендеу және бәсекелестікке
төтеп бере алатын экономика құру мақсаты тұр. Бұл міндет жайлы билiк те
әлдеқашан жариялайды. Алайда, тұрақты саяси жүйеміз болмай, еліміздің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету мүмкін бе? Әрине, мүмкін емес! Ел iшiнде
экономика мен саясаттағы әділ бәсекелестiкке жағдай жасамай тұрып,
Қазақстанның бәсекелестiк қабілетін қамтамасыз ету мүмкін бе? Әрине, мүмкін
емес!
Айтылған мәселелердің түп-тамыры бiздiң саяси жүйеміздің
жетілмегендігінде жатқанына ешкім күмән келтіре қоймас. Тек осы жағдай ғана
қағаз жүзіндегі Конституция мен еліміздегі шынайы жағдайдың арасындағы
алшақтыққа әкеп соғып отыр[17].
Тұтастай алғанда, жоғарыда аталған тұжырымдамада ғаламдық ақпараттық
кеңiстiктi және Қазақстан Республикасының ақпарат нарығын дамытудың негiзгi
үрдiстерi, қазiргi заманғы ақпарат нарығындағы бәсекеге қабiлеттiлiктiң
өзектi проблемалары байқалады. Мемлекеттiк саясаттың ақпарат саласындағы
негiзгi қағидаттары, стратегиялық мақсаттары мен мiндеттерi, сондай-ақ
оларды iске асыру тетiктерi айқындалды. Тұжырымдама алдағы кезеңге (2006-
2009 жылдарға) арналған нысаналы бағдарламалар, заңнамалық және басқа да
нормативтiк құқықтық актілер әзiрлеуге негiз болады.
Ақпарат саласы адамның тiршiлiк етуiнiң және қоғамдық өзара қарым-
қатынастардың өте сезiмтал саласы болып табылады. Осыған байланысты ақпарат
саласындағы мемлекеттiк саясат мемлекеттiң, қоғамның, жеке адамның, ақпарат
және ақпараттық-телекоммуникация нарығына кәсiби қатысушылар мүдделерiнiң
нақты теңгерiмiн қамтамасыз етуге тиiс. Iшкi және халықаралық ақпарат
нарығында отандық ақпарат өндiрушiлерiнiң (мемлекеттiк, сол сияқты жеке)
бәсекеге қабілеттiлiгiн арттыру үшiн жағдай жасалуға тиiс[18].
Мемлекеттің ерекше рөлi дүниетанымның сан қырлылығы мен бұқаралық
мәдениеттi тарату аясында болып жатқан, ақпарат нарығы мен ақпарат
өнiмдерiн коммерцияландырудың өспелi жағдайларында барынша өзектi бола
түсуде, ол отандық БАҚ-тың өз әлеуетiн әлеуметтiк және мәдени салаларда
iске асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Сонымен қатар шектен тыс этатизм керi нәтижеге - отандық масс-медианың
бәсекеге қабiлеттiлiгiн күрт төмендетуге әкелiп соқтыруы мүмкiн.
Ұлттық ақпарат саласындағы бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың мемлекеттiк
саясаты мыналарды қамтуға тиiс:
• ақпарат саясаты саласындағы бiртұтас мемлекеттiк көзқарасты
қалыптастыру және стратегияны әзiрлеу;
• Қазақстан Республикасында ақпарат нарығын реттеудiң кешендi
нормативтiк құқықтық негiзiн жасау;
• отандық ақпарат нарығы субъектiлерiне қолайлы жағдай жасау;
• қазiргi заманғы ұлттық ақпарат және ақпараттық-телекоммуникация
инфрақұрылымын дамыту;
• мемлекеттiк БАҚ-ты тиiмдi дамытуды және бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыруды қамтамасыз ету;
• тәуелсiз отандық БАҚ-ты нығайту және дамыту үшiн қолайлы жағдай
жасау;
• отандық ақпарат өнiмдерiн өндiрушiлердiң сыртқы нарыққа шығуын
ынталандыру;
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,
Қазақстанның ұлттық мүдделерiн халықаралық аренада және өңiрлiк, құрлықтық
және ғаламдық ақпараттық кеңiстiкте iлгерiлету.
Ақпарат саласындағы елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытуда мемлекеттiк
саясаттың басымдықтары:
• отандық БАҚ-ты жан-жақты дамыту;
• iшкi нарықта бәсекелестiктi күшейту;
• инновациялар өндiрiсiн ынталандыру болып табылады.
Елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдау және арттыру жөнiндегi
мемлекеттiк шаралар кешенiне мыналар кiредi:
- ақпарат (салықтық, инвестициялық саясат, құқықтық реттеу) саласын
дамытуға қолайлы ортаны жасайтын факторлық жағдайларға мемлекеттiң ықпал
етуi;
- ақпараттық өнiмге сұранысты дамытуға ықпал ету:
а) бастапқы кезеңдегi сұранысты, iшкi бәсекелестiктi, инновациялар
өндiрiсiн ынталандыру мақсатында мемлекеттiк сатып алу мен мемлекеттiк
тапсырыстар;
б) өнiмдер мен үдерiстердi регламенттеу, ең алдымен сапасыз өнiмдi нарықтан
ығыстыру үшiн техникалық және технологиялық стандарттардың айқын жүйесiн
құру;
в) сатып алушылар рөлiндегi салалар құрылымына ықпал етуi;
г) тiкелей емес кредиттеу тетiктерiн пайдалану үшiн жағдай жасау;
д) тұтынушыларға толық және сапалы ақпарат беру;
е) техникалық стандарттарды (құрылғылардың әр алуан түрлерiнiң
үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн) енгiзу;
ж) өңiрлiк саясат (ауылдық аумақтарды дамытуды ынталандыру).
Қазiргi заманғы жағдайларда ақпарат нарығындағы бәсекеге
қабiлеттiлiктi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiмен, қоғамның және
ақпараттық кеңiстiктiң субъектiлерiнiң саяси-құқықтық мәдениетiнiң, сондай-
ақ БАҚ-тар арасындағы еркiн бәсекенi және бәсекелес ортаны ынталандыруды
қамтамасыз етумен байланыстағы ақпарат саласындағы заңнаманы одан әрi кезең-
кезеңiмен ырықтандыру жолымен ғана қамтамасыз етуге болады. Ақпараттық
қызмет көрсету нарығында бәсекенi арттыруға ықпал ететiн нақты және жүйелi
шаралар кешенi қабылдануы қажет.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттар мен Қазақстан Республикасының
мiндеттемелерiн ескере отырып, әкiмшiлiк және қылмыстық ықпал етудiң
(жауаптылықтың) түсiнiктi және жалпы танылған жүйесiн көздей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz