Мұрагерлік құқық: түсінігі, түрлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақ әдет.ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері тарихы
1.1 Қазақ әдет.ғұрпындағы мұрагерліктің бастаулары ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мұражәне мұрагерліктің қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Мұрагерлік ұғымы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мұрагерліктің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мұрагерлік құқықтарын ресімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Мұрагерлік тәртібімен меншік құқығының ауысуын тіркеу ... ... ... ...
2 Мұрагерліктің түрлері: заң бойынша және өсиет
бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Мұраны алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Халықаралық құқық нормаларына сәйкес мұрагерлік ... ... ... ... ...
3.1 Халықаралық мұрагерлік құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 Қазақстан республикасының заңдары бойынша
мұрагерлік құқық жөніндегі тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Соттардың мұрагерлік құқық нормаларын қолдану
жөніндегі сот тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Мұрагерлік құқыққа қатысты даулар бойынша сот
практикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиографиялық тізім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақ әдет.ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері тарихы
1.1 Қазақ әдет.ғұрпындағы мұрагерліктің бастаулары ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мұражәне мұрагерліктің қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Мұрагерлік ұғымы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мұрагерліктің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мұрагерлік құқықтарын ресімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Мұрагерлік тәртібімен меншік құқығының ауысуын тіркеу ... ... ... ...
2 Мұрагерліктің түрлері: заң бойынша және өсиет
бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Мұраны алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Халықаралық құқық нормаларына сәйкес мұрагерлік ... ... ... ... ...
3.1 Халықаралық мұрагерлік құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 Қазақстан республикасының заңдары бойынша
мұрагерлік құқық жөніндегі тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Соттардың мұрагерлік құқық нормаларын қолдану
жөніндегі сот тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Мұрагерлік құқыққа қатысты даулар бойынша сот
практикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиографиялық тізім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат баласы дүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұра мен мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқының басқа халықтардан өзгешеленетін, әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең құндыларының бірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі, енші беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері мен жесірлерін жатқа жібермеу сияқты ұғымдармен толығып, сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған. Қазақ халқының басынан өткен мұра мен мұрагерлік қағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген үлгі-өнеге алуға лайықты.
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор, мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік, ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік – қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Ол өсиет негізінде (егер мұра қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де нормативтік актілермен реттеледі.
Азаматтық құқық ғылыми сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепетеңдікте бола қоймайды. Азаматтық ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте жоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық әдістеме
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор, мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік, ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік – қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Ол өсиет негізінде (егер мұра қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де нормативтік актілермен реттеледі.
Азаматтық құқық ғылыми сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепетеңдікте бола қоймайды. Азаматтық ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте жоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық әдістеме
1. ҚР Конституциясы 30.08.1995 ж., (соңғы өзгерістер мен толықтырулармен) 21.05.2008ж. өзгерістермен // Егеменді Қазақстан 01.01.2010 жыл
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), 1997 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған (01.01.2010 ж. өзгерістері мен қосымшаларына сәйкес) ҚР Азаматтық кодексі (ерекше бөлімдер) 1999 ж 1 шілде. Алматы 2010.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс-жүргізу кодексі (22.05.2010ж. өзгерістермен қосымшаларға сәйкес)
4. «Салықтар және бюджетке төленетін міндетті басқа да салықтар туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) (01.01.2010 ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
5. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 30 қаңтар 2006 жыл № 155-II (22.05.2010 ж.өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
Арнайы әдебиеттер:
6. «Нотарит туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі Заңы № 155-I (22.06.09ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
7. «Нотариат сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілерінің күшін жойғандығын тану туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі Заңы № 156-1
8. «Комерциялық емес ұйымдар туралы» Казақстан Республикасының 16 қаңтар 2001 жылғы Заңы № 142-II (15.05.2007 ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
9. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» 1997 жылғы 28 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы (24.12.01ж. № 276-II; 09.07.03 ж. № 482-II; 08.07.05 ж. № 69-III өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
10. «Қазақстан Республикасында зейнеткерлікпен қамтамасыз ету туралы» 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы (22.05.07ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
11. «Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 11 маусым 2003 ж. ҚР Заңы.
12. «Адвокаттық қызмет пен нотариустардың қызметін лицензиялау Ережесін» бекіту туралы» 27 ақпан 2002 жылғы № 254 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы
13. «Нотариалдық және адвокаттық қызметпен айналысу құқығына
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), 1997 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған (01.01.2010 ж. өзгерістері мен қосымшаларына сәйкес) ҚР Азаматтық кодексі (ерекше бөлімдер) 1999 ж 1 шілде. Алматы 2010.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс-жүргізу кодексі (22.05.2010ж. өзгерістермен қосымшаларға сәйкес)
4. «Салықтар және бюджетке төленетін міндетті басқа да салықтар туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) (01.01.2010 ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
5. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 30 қаңтар 2006 жыл № 155-II (22.05.2010 ж.өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
Арнайы әдебиеттер:
6. «Нотарит туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі Заңы № 155-I (22.06.09ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
7. «Нотариат сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілерінің күшін жойғандығын тану туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі Заңы № 156-1
8. «Комерциялық емес ұйымдар туралы» Казақстан Республикасының 16 қаңтар 2001 жылғы Заңы № 142-II (15.05.2007 ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
9. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» 1997 жылғы 28 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы (24.12.01ж. № 276-II; 09.07.03 ж. № 482-II; 08.07.05 ж. № 69-III өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
10. «Қазақстан Республикасында зейнеткерлікпен қамтамасыз ету туралы» 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы (22.05.07ж. өзгерістер мен қосымшаларға сәйкес)
11. «Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 11 маусым 2003 ж. ҚР Заңы.
12. «Адвокаттық қызмет пен нотариустардың қызметін лицензиялау Ережесін» бекіту туралы» 27 ақпан 2002 жылғы № 254 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы
13. «Нотариалдық және адвокаттық қызметпен айналысу құқығына
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 117 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 117 бет
Таңдаулыға:
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Орталық-Азия Университеті
Заң факультеті
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Мұрагерлік құқық: түсінігі, түрлері”
ОРЫНДАҒАН: сырттай оқу бөлімінің 4 курс студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: кафедра аға оқытушысы, заң магистры
(лауазымы, ғылыми
дәрежесі, атағы, аты жөні)
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра шешімі бойынша
“ ___” ________ 2010 ж
№ ____ хаттама
АЛМАТЫ – 2011
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------
1 Қазақ әдет-ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері
тарихы
1.1 Қазақ әдет-ғұрпындағы мұрагерліктің бастаулары -------------------------
---
2.2 Мұражәне мұрагерліктің қайнар көздері ----------------------------------
-------
1 Мұрагерлік ұғымы, түсінігі--------------------------- ---------------------
----------
1.1 Мұрагерліктің ұғымы------------------------------ -----------------------
-------------
1.2 Мұрагерлік құқықтарын ресімдеу--------------------------- ---------------
-------
1.3 Мұрагерлік тәртібімен меншік құқығының ауысуын тіркеу----------------
2 Мұрагерліктің түрлері: заң бойынша және өсиет
бойынша мұрагерлік ----------------------------------- ----------------------
---------
2.1 Заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік------------------------- ------
--
2.2 Мұраны алу----------------------------------- ---------------------------
--------------
3 Халықаралық құқық нормаларына сәйкес мұрагерлік-------------------
3.1 Халықаралық мұрагерлік құқық------------------------------ --------------
------
4 Қазақстан республикасының заңдары бойынша
мұрагерлік құқық жөніндегі тәжірибе--------------------------- --------------
----
4.1 Соттардың мұрагерлік құқық нормаларын қолдану
жөніндегі сот тәжірибесі------------------------- ---------------------------
------------
4.2 Мұрагерлік құқыққа қатысты даулар бойынша сот
практикасын талдау ----------------------------------- ----------------------
------------
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------
Глоссарий ----------------------------------- -------------------------------
---------------
Библиографиялық тізім------------------------------ -------------------------
---------
Қосымша----------------------------------- ----------------------------------
--------------
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат
баласы дүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұра мен
мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқының басқа халықтардан
өзгешеленетін, әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең
құндыларының бірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі, енші
беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері мен жесірлерін жатқа жібермеу
сияқты ұғымдармен толығып, сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-
дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған. Қазақ халқының басынан
өткен мұра мен мұрагерлік қағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген
үлгі-өнеге алуға лайықты.
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор,
мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл
елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі
бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде
мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң
қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз
жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім
мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай
заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу
үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының Неке және
отбасы туралы заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ
отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен
халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік,
ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі
кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің
маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-
жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып
есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының
көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми
зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік – қайтыс болған адамның (мұра
қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Ол өсиет негізінде (егер мұра
қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын
институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де
нормативтік актілермен реттеледі.
Азаматтық құқық ғылыми сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес
келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепетеңдікте бола қоймайды.
Азаматтық ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте
жоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық
әдістеме ұғымдары, азаматтық құқық қатынастары туралы ілім тарихы, оның
субъектілері мен объектілері туралы, меншік құқығы туралы жалпы ілім,
міндеттемелер туралы, интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқық
қатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ та жеткілікті.
Ғылым азаматтық құқықтың не екендігін зерттейді. Бұл орайда қоғамдық
қатынастарды тиісінше реттейтін құралдар мен әдістерге ерекше мән беріледі.
Әдіс туралы ілім ғылымда әдістеме деп аталады.
Заңгер үшін азаматтық-құқықтық жағдайлардан жол тауып шыға білуі үшін
дағды керек. Мұндай дағдыларға ғылыми талдау жасау және азаматтық-құқықтық
жағдайларды шешудің ғылыми әдістері жатады.
Егеменді Қазақстанның азаматтық құқық ғылыми одан әрі творчестволық
дами түсуі мақсатында және алда тұрған міндеттерді орындау үшін бүгінде зор
мүмкіндіктерге ие.
Азаматтық құқығында мұрагерлік құқық қатынастары үлкен маңызы бар.
Мұрагерлік тікелей өзі белгіленген жағдайларда өзге де заң актілерімен
реттеледі.
Мұрагерлік өсиет және заң бойынша жүзеге асырылады. Өсиет
қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде, сондай-ақ осы
Кодексте белгіленген өзге де жағдайларда мұрагерлік заң бойынша орын алады.
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге мұра есебінен өсиеттік бас
тартуды орындауды талап ету құқығын алатын бір немесе бірнеше адамның
пайдасына қандай да болсын міндеттемені орындауды жүктеуге құқылы.
Өсиеттік бас тартудың нысанасы мұраның, иеленудің құрамына кіретін
заттарды бас тартылушының меншігіне, пайдалануына немесеөзге заттық құқықта
беру және оған мұра құрамына кірмейтін мүлікті беру, ол үшін белгілі
құқықта беру және оған мұра құрамына кірмейтін мүлікті беру, ол үшін
белгілі бір жұмысты орындау, оған белгілі қызмет көрсету және т.б. болуы
мүмкін.
Бұл дипломдық жұмыс заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік атты
проблемаларды қарастырады.
Бұл жұмыстың теориялық-әдістемелік негізіне еліміздің белгілі
заңгерлері мен тарихшы ғалымдары: М. Тынышпаев, Е.Б. Бекмаханов, Т.М.
Культелеев, С.Л. Фукс, С.З. Зиманов, С. Сартаев, С.Е. Толыбеков, Ә.Е.
Еренов, Н.Э.Масанов, А.М. Хазанов, С.А. Плетнева, Ғ.С. Сапарғалиев, А.Ж.
Жакипова, З.Ж. Кенжалиев, С. Өзбекүлы, Н. Өсерұлы, К.А. Жиреншин т.б.
ғалымдардың зерттеулері теориялық басшылыққа алынды.
Зерттеудің нысаны – мұрагерлік құқыққа байланысты қоғамдық қатынастар
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – азаматтық құқық саласында мұрагерліктің негізін
анықтау және талдау, сонымен қатар осы саладағы заңнамалар мен құқық
қолдану тәжірибесіне түсініктемелерді жұмыс барысында талқылау болып
табылады.
Жұмыстың теориялық базасы – мұрагерлік құқықтың ҚР азаматтық құқық
саласында алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – тақырыптың мазмұнына сәйкес жасалынған.
Ол кіріспе бөлімінен, төрт тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен жұмыс мәселесіне қатысты сызбалар мен кестелерден құралған.
1 Қазақ әдет-ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері
тарихы
1.1 Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мұрагерліктің бастаулары
Әдет адам өмірге келгеннен бастап, адам өмірінің соңғы кезеңіне дейін
созылатын үрдіс. Жеке адам жаңа әдетті ойлап тауып немесе оны жеке
өзгертуі мүмкін емес. Әдет-ғұрып - қоғамдық құбылыс бола отырып,
қоғамдағы әлеуметтік организмнің өмірін сипаттайды. Тарихта бірде-бір қоғам
өзіне тән әдет-ғұрыпсыз өмір сүрмеген. Қоғамның ескіруіне байланысты ондағы
кейбір әдет-ғұрыптар өз күшін жойып, өзгеріп, орнына жаңа құрылыс, жаңа
қоғамға тән әдет-ғұрыптар қалыптасуы мүмкін.
Әдет қоғамдық сананың жоғарғы формасы бола отырып, қоғамдағы адамдар
арасындағы қатынас нормасына айналғандығы қазір дәлелденген. Ол әлеуметтік
өлшем түрінде қальптасып, адамдар тобының қоғамдағы қажетті нормаларын
өтеді және қоғамның дамуына байланысты өзгеріп отырды, халық руханиятының
дамуына негіз болды. Сол руханияттарды қайта жаңғырту, дамыту туралы
елбасшымыз Н.Ә. Назарбаев өз еңбегінде Егер біз мемлекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп кұрғымыз келсе, онда халық
руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн, - [1] деген болатын.
Алғашқы қоғамдық құрылыс адамзат өмірінің ұзақ кезеңін қамтығанмен,
онда ешбір саясат немесе арнайы заң болған жоқ. Ондағы барлық мәселе әдет-
ғұрыпты бұлжытпай сақтау, орындау арқылы шешілді. Қазақтың ата заңдары
атты іргелі еңбекте: Барлық халықтар өз тарихының бастапқы сатысында ондай
әдет-ғұрыпқа негізделген құқықтық реттеудің үстемдІк етуі дәуірін басынан
өткерді, - деп көрсетіледі[2]. Бұл туралы Ф.Энгельс: И что за чудесная
организация этот родовой строй всей его наивности и простоте! Без солдат,
жандармов и полицейских, без дворян, королей, наместников, префектов или
судей, без тюрем, без судебных процессов все идет своим установленным
порядком,-дейді[3].
Адамзат қоғамының жабайылық дәуіріндегі адамдар арасындағы қатынас
жазылмаған заң түріндегі әдет-ғұрыппен реттелген. Рулық әдет-ғұрып кейін
заңдық күшке ие болды. Жер бетінде өмір сүретін халықтың рулық қоғамдағы
әдет-ғүрыптарын салыстырып қарасақ, көптеген өзара ұқсастық бар екендігін
байқаймыз, бұл, әрине, нәсілдің бірі жоғары, екіншісі төмен дегенге
қайшы келеді. Жер бетіндегі барлық халықтар үлкен патриархалдық отбасы,
үлкен отбасынан бірте-бірте кіші отбасыларына бөлінді.
Әдет - ғұрыптың кейбір түрлері қоғамдық-экономикалық формацияның
бірнеше сатысынан өтіп, оның кейбір түрлері бізге дейін жетіп отыр. Бүл
әдет - ғұрыптың еріктілігін, оның ешбір қоғамдық-экономикалық формацияға
тәуелді емес екендігін көрсетеді. Қоғамдық қатынастың белгілі әдет-ғұрыпты
өзгертуге әсер етпеу негізін қоғамдық психологиядан, сол қоғамдағы идеялар
жиынтығынан іздестіру керек.
Алғашқы қоғамдық құрылыстағы рулық және тайпалық бірлестіктер қоғам
дамуының шарықтау шегінде қоғамды басқарудың ең жоғарғы басқару түрлерін
қалыптастырды. Олар таптық қоғамнан мүлде өзгеше, сол қоғамның белгілі бір
тобы ғана емес, жалпы қоғам дамуының түгелдей жемісі еді. Рулық қауымда
қауым мүшелері тең құқықта бола отырып, ру ақсақалының беделі, билігін өз
еріктерімен мойындайды, ол ешкімді зорлап, қорқытып, күшпен бағындырмайды,
оның басты құралы сол ру мүшелерінің ойлап тапқан, сол қоғамды реттеуге
арналған әдет заңдарын сақтауды талап етті.
Сонымен, әдет - тарихи қоғамдағы адамдар арасында қалыптасқан,
қоғамдық қатынастағы тіршілік үлгісі нормаларының ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып, қоғамдық пікірдің күшімен қорғалуы.
Ал дәстүр, салт дегеніміз - тарихи дәуірдегі тұрақты қоғамдық
қатынастың кең көлемдегі сипаттамасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып,
қоғам мүшелерінің күшімен қорғалатындығын дәлелдейді.
Қазіргі қазақ атанған көшпелі халықтың әдет заңдары қоғамдық дамудың
ұзақ үрдісінде біртіндеп қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, заман
талабына сай жетілдіріліп отырды, Көшпелілер қоғамы бытыраңқы, әрі үнемі
өзгерісте болғандықтан, адамдар құқын тану, ру мүддесін қорғау, рулық
қауымдағы қатынасты реттеу қажеттілігінен әрекет нормалары өмірге келді.
Сол әрекет нормалары толыға келе көшпелілер тіршілік еткен даланың тыныс-
тіршілігі, өзгерісі, дамуы барысында қоғамдық қатынасты ретке салатын әдет
заңдарына айналды. Ал тіршілік, өмір қажеттілігі әдет заңдарының мазмұнын
молайтты, рөлін күшейтті, толықтырды, жетілдірді, салалады. Өзіне тән
ерекшелігі бар әдет заңдары тарих беттерінен көрініс тауып халықтың
санасына әбден сіңген әдет-ғұрыпқа айналып, оның кейбір институттары
мыңдаған жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін
жойған жоқ. Сондай институттардың бірі - мұрагерлік. В.В. Радловтың түрік
сөздігінің 4 томында мұра наследство — деп көрсетсе[4], Н.Д. Оңдасыновтың
парсыша - қазақша сөздігінде мирасхур, мирасқор (мирас + хур, мирас +
қор). Мұрагер мирасшы, деп түсіндірсе (а - п - қ) мирас хурлиқ, мирасқорлық
(мирас + хур + лиқ, мирас + қор + лық). Мұрагерлік, мирасшылық, - деп
түсіндіреді[5]. Ал Е.Б. Бекмұхамбетов мұрагер деген ұғымды (а-п) сөздігінде
мирасгәр, мұрагерден мұрагерліктің араб - парсы тіліндегі мирас деген
негізден шықты деп көрсетсе, мирас (а) (мирас). Атадан балаға, баладан
немереге қалған үлес мұра (наследство, наследие), - деп[6] түсінік береді.
Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мұра әке-шешеден балаға қалған дүние
- мүлік, бұйым т.б. заттар.
Мұрагер - өзінен бұрынғы кісінің орнын басушы, артында қалған
дүниесіне ие болушы, мирасқор, ал мұрагерлік - атадан қалғаи дүниеге ие
болушылық, мирасқорлық деп түсінік береді. Яғни араб, парсы тілдеріндегі
мирас сөзінен, мирасқор деп қазақ тіліне еніп кейін кеңінен
қолданылыпжүргендігін зерттеуші ғалымдар еңбегінен көреміз. Яғни, қазіргі
қолданьш жүрген Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мұра - әке-шешеден
балаға қалған дүние мүлік, бұйым т.б. заттар десе, мұрагер - өзінен бұрынғы
кісінің орнын басушы, артында қалған дүниесіне ие болушы, мирасқор, ал
мұрагерлік - атадан қалған дүниеге ие болушылық, мирасқорлық, - деп
түсінік береді[7]. Мұра, мұрагер деген ұғымдар қазіргі неке жэне отбасы
заңында, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстерінде кеңінен
қолданылып, сол бұрынғы мэнін әлі күнге дейін жоймағандығын көреміз.
Мұрагерлік туралы Қазақ Совет Энциклопедиясында: Мұрагерлік құқық
- адам өлгеннен кейін оның мүлкі басқа біреулерге өтуін реттейтін
азаматтық құқық нормаларының жиынтығы, - десе[8],
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Азаматтық Кодексінде:
Мұрагерлік - қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің,
басқа адамға
(адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы, - деп[9] біршама толық
анықтама береді. Мұрагерлік институтының қалыптасу тарихына көз
жіберсек, оның адамзат қоғамымен бірге жасасып, бірге дамып отырғанын
байқаймыз.
Алайда алғашқы қауымдық қоғам кезеңінде адамдардың қажеттіліктері
қазіргі заманмен салыстырғанда өте қарапайым және де оны қанағаттандыратын
болды. Ру мүшелері пайдаланатын құралдардың жеткіліксіздігі әсерінен, ол
кезеңдерде әлі мұрагерлік деген түсінік қалыптаспаған деп айтуға болады.
Мұндай түсініктің болмауын мұраға қалдыратын мүліктердің жоқтығымен де
түсіндіруге болады. Алғашқы қауымдық құрылыстың тарихын зерттеуші ғалымдар
- В.П. Алексеев пен А.И. Першиц мұрагерліктің бастауын былай деп көрсетеді:
Мужчины и женщины, по болыей части трудились раздельно, и раздельно же
пользовались продуктами своего труда; при этом они чаще кооперировались и
делились со своими сородичами, нежели с родственниками по браку. Имущество,
если оно уже начинало наследоваться, тоже переходило к ближайщим
сородичам...,- деп көрсетеді[10]. Бұл көзқарасты Л.Морганның еңбегіне
сүйеніп зерттеген Ф.Энгельстің ирокездер туралы еңбегі дәлелдей түскендей:
Имущество умерших переходило к остальным членам рода, оно должно было
оставаться внутри рода. Ввиду незначительности предметов, которые мог
оставить после себя ирокез, его наследство делили между собой его ближайшие
сородичи; в случае смерти мужчины - его родные братья и сестры и брат
матери; в случае смерти женщины - ее дети и родные сестры, но не братья. По
той же причине муж и жена не могли наследоватъ друг другу, а также дети -
отцу, - дейді[11]. Осылайша ғалымдардың пікірі бойынша, адамзат қоғамы өз
басынан мындаған жылдар өткізсе де, мұраны бөлуде әлі күнге дейін мұра
қалдырушының туған ата-анасы, аға-апасы, іні-қарындасы, олар болмаған
жағдайда жақын туысқандарын ескеретіндігін айта кетуге болады. Әрине, ол
заманда да аңшылық, балық аулау құралдары, жабайы аң терілері, үйді ұстауға
қажетті жабдықтар т.б. адам өміріне қажетті құралдар болды, бірақ ол
алғашқыда түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан руға өтті. Жеке
меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке қажетті еңбек қүралдары мен
артық өнімнен құралған байлық әкеден кейін балаға өтіп отырды. Сондықтан
біздің ойымызша, әкеден балаға мирас түсінігі осыдан қалуы мүмкін. Сонымен,
мұндай жағдайда туындайтын қатынастар құқық нормаларымен емес, ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттелетінін айтуға болады. Бұл қатынастарды
жүзеге асыру қазіргідей мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық
пікір, ру, тайпа беделі сияқты шаралармен жүзеге асырылып отырғанын
көптеген мәліметтерден көруге болады.
Шаруашылық салалары айқындалып, жіктеліп, шаруашылық мүліктері дамыған
сайын, адамдардың қатынастары күрделене келе тайпалық қатынастар әлсіреген
кезде, өлген адамның мүлкін иемдену мәселесі туындай бастаған. Қоғам
әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік қалыптаса түсті, олармен бірге
мұрагерлік те пайда болып, дами берді. Таптық қоғам мен таптардың өзара
қайшылығы пайда болуға байланысты бұрынғы ақсақалдар мен көсемдердің беделі
енді адамдар арасындағы қатынасты реттеуге мүмкіндігі жетпеді, әдет-ғұрып
алғашқы формасын сақтағанмен, оның мазмұны, мағынасы өзгерді. Мемлекеттің
пайда болуына байланысты басқару органдары, заңдары, пайда болса да, олар
алғашқы әрекеттерінде әдет құқын басшылыққа алып отырды. Әдет құқы - ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан қоғамдық қатынасты реттеу нормасы есебінде
мемлекеттік биліктен қолдау тауып, заңды норма есебінде оның орындалуын күш
қолдану арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Осындай заңдардың бірі - Ежелгі Вавилонда Хаммурапи заңы [12]
қабылданып, онда шаруашылықты жүргізу, мұраны бөлу реттері көрсетілсе, Үнді
мемлекетінің Ману заңы ежелгі қасиетті мәтін түріндегі әдет және құқық
нормаларында әр түрлі касталардың әдет-ғұрпын басшылыққа алып жазылған.
Ежелгі заңдар жинағының бір түрі Рим құл иеленуші қоғамындағы XII
Кесте[13] заңында Римдегі патрицийлер мен плебейлердің өзара күресіндегі
өз құқықтарын қорғауға арналған. Осындай әдет-ғұрып заңдар жинағы VI
ғасырда Франк мемлекетінде Салистік шындық деп аталса, VIII ғасырда
Германияда Саксондық айна Ресейде XI ғасырда Русская правда[14],
Қазақстанда ХМІ-Х^ШІ ғасырларда Тәуке ханның Жеті Жарғы[15] заңдары[16]
құқықтық [17]мұралар[18] ретінде[19] бізге дейін жетті.
Жоғарыда аталған заңдар жинағының барлығында біз зерттеп отырған
мұрагерлік мәселесі қарастырылғанын айтуға болады. Дүние жүзін қоныстанған
басқа халықтар сияқты Азияны қоныстанған көшпелілер арасындағы сақ, ғұн,
үйсін, қаңлы және түркі сынды жетекші ұлыстар да өздерінің әр кездегі, әр
деңгейдегі әдет заңдарын біртіндеп өмірге әкелді. Заңдар ұлыстың
орнығуына, экономикалық қуат алуына, мәдениеттідамуына түрткі
болып, бірте-бірте көшпелілер қоғамды басқарудың құнды тәжірибесіне ие бола
отырып, адамзаттың заң мәдениетінің қорына олар өзінің айшықты да, комақты
үлесін қосты. Бұл заңдардың өмірге келу тарихы ұзақ, жалғасу үрдісі
күрделі, таралу аймағы кең, оның үстіне бұл заңдар әр тарихи кезеңдерде
дүниеге келгендіктен, бізге дейін жеткенше түрлі өзгеріс, толықтырулар
немесе кейбір тұстарының түгелдей жоғалып кеткенін де білеміз. Дегенмен,
халықтың санасына әбден әдет-ғұрып түрінде сіңген заңдар сол қоғамдық
құрылыстың саяси, экономикалық, мәдени даму деңгейін ашып көрсетті,
соны қорғады, сол қоғамдағы қатынастарды реттеп отырды. Онда мұрагерлік,
меншіктік, қылмыстық мазмұндар қалыптасты. Кейін келе мемлекеттің
пайда болуына орай, әлеуметтік жіктелістің айқындала түсуі
меншіктің алуан түрлілігін тудырады. Оның айқын көрінісі, саяси биліктің ең
жоғарғы нысаны саналатын мемлекеттік тақ мұрагерлігінің пайда болуын айтуға
болады. Тақ мұрагерлігі әр елде әр түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі де
монархиялық (әкеден балаға, ағадан ініге) дара билеу түрінде көрінді. Ал
түбі бір түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында ерте
заманнан бері мұрагерліктің әскери, әкімшілік, тайпалық, рулық, аумақтық,
мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығы немесе мұрагерлігі қалыптасқан
болатын. Біздің ата-бабаларымыз құрып, қалыптастырған үлкенді-кішілі
мемлекеттерде бұрынғы әскери-демократия негізінде қалыптасқан мемлекет-
халық-әскер үштігінің бірлігі бұлжымас салттық дэстүрмен бІте қайнасқан.
Қоғамның эрбір мүшесі мемлекетті қорғауға, оның амандығын сақтауға
міндетті болумен бірге, өзін сол мемлекеттің толық құқықты мүшесі
әрі мұрагері деп кәміл сенген және сол ата қонысын қорғауды өз міндеті
деп есептеген. Көшпелілердің дала тарихында ел мен жерді жаудан қорғаған
ерді жұрт ел ағасы деп таныған. Ондай ерлер өз еңбегінің арқасында беделге,
құрметке, сенімге ие болып, елдің, жердің билеушісі болған, таққа отырған
оның билігі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген, тақ мұрагерлік жолмен беріліп
отырған, мұрагерлік үрдіс дәйекті дамыған. Осының негізінде мұрагерлік заң
мен мұрагерлік институт қалыптасқан. Мұрагерлік заң - мұрагерлік
институттың дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мұрагерлік институт -
мұрагерлік заңның жалғасу формасы жэне нәтижесі болды, - деп көрсетеді
ғалым Ғ.С. Сапарғалиев. Осылайша табиғи жағдай, қоғамдық өмірдің
ерекшелігі көшпелі халықтың бойында өз ерекшелігін сақтауға итермелеп,
әрбір ру, тайпаның автономды өмір сүре білу қабілетінің бар екендігін
көрсетті. Рулық байланыс көшпенділерде осылайша саяси сипат алды.
Біздің дәуірімізге дейінгі III мың жылдықта қазіргі түркі тілді халық
мекендеген жерде үнді-ирандардың ата тегі мекендеген болатын. Шамамен, мың
жылдықтан кейін олар арийлер мен үнді арийлерге бөлініп, кейін арийлер
Үндістанға, Иранға кетіп, оның орнында сақ тайпалары пайда болды.
Сақтар Ежелгі Шығыс тарихында талай тарихи оқиғаға куә болған халық
екендігін тарихи деректерден білуге болады[20].Біздің дәуірімізге дейінгі
530 жылы Томирис парсы патшасы Кирді талқандаса, кейінгі ұрпақ Александр
Македонскийге тойтарыс берді. Осылайша мемлекетті басқару, әскери құрылыс,
халықтың тілі мен мәдениетін дамытудың өзіне тән әдет-ғұрпын әскери
демократия формасында қалыптастырып, оны б.д.д. VI-V ғасырларда қазіргі
Қазақстан аумағын мекендеген тайпаларға мұра есебінде қалдырды. Ол тайпалар
үйсін, қаңлы, ғұндар еді.
Үйсіндер тарихы б.д.д. III - б.д. III ғасыры аралығында 600-жылдықта
қалыптасты. Олар б.д.д. II ғасырда сақтардың мұрагері есебінде өз жалғасын
тапты. Ел билеушісі - гуньмо Күнби деп аталды. Күнби - көк аспандағы
жалғыз күн, теңдесі, баламасы жоқ құдірет, киесі көкте, қуаты күнде болған
көсем деп есептелді. Ел билеу ісіндегі мұрагерліктің үйсіндердегі жалғасуын
алсақ, онда мынадай ерекшелік байқалады_. Үйсіндердің саяси өмірінде билер
кеңесі үлкен рөл атқарған, Билер бітімі[21], біріншіден, дауларды шешіп,
ел ішін алалықтан сақтап келсе, екіншіден, мұрагерлік институтына ықпал
жасаған.
Қытай деректеріне сүйене отырып ғалым Ғ.С. Сапарғалиев Оңдай күнби,
мұрагерлік заңы және бұрынғы бітім бойынша билікті Нәбикүнбиге беруге
тиіс еді, бірақ ол Қытай патшалығының беделінен ығып, Оңғай күнбиді
мұрагерлікке үйғарады. Алайда үйсін билері кеңесе келіп, билер бітімін
шығарып, Жошыкүнбидің Жошы баласы Нәбиді Күнби көтерді. Оңғайкүнби ел
билеген кезде, оның елге елеулі еңбегі сіңіп, Үйсін мемлекеті күшейген
болатын, ол беделге ие болған еді. Хан патшалығы қолданған әскери жэне
саяси шаралар үйсіндерге ықпалды болғанымен, үйсіндер билер бітімін
шығарып, хан елінің қарсылығын елемей, Нэбиді қолдап Күнби қоя алды, - деп
көрсетеді. Яғни бұл дерек Үйсін мемлекетіндегі билердің және олар
шығарған бітімдердің үйсін қоғамьндағы рөлін ескеру керектігін
дәлелдейді. Осыған орай билер мұрагерлік заңды бұзуға жол бермеуге
тырысқандығын көрсетеді.
Ғұндардың б.з.д. III ғасырда: ұлықтардың лауазымы мен мәртебесі
атадан балаға мұра болып қалады деген заңы болғандығын айтады. Әкеден мұра
ретінде қалған тақ лауазымы балаға үлкен жауапкершілік артты. Тақ
мұрагеріне елге, жерге, байлыққа ие болу міндеті жүктелді.
Ғұндарда ру ақсақалдары әскери күшке сүйеніп емес, халық жасағына
сүйеніп басқарған. Ел басшысы - шаньюйдің өзгелерден ерекшелігі билігінің
үстем болуы оның беделіне байланысты болды. Егер оның әрекетін руластары
қолдамаса, шаньюйдің ірі соғыстарға қатысуға мүмкіндігі де болмаған.
Біздің дәуірімізге дейінгі 209 жылы ғұндардың 24 руы бірігіп ғұндар
конфедерациясын құрды, ол рулық қоғамның жоғарғы сатысында одақтан ұлы
державаға айналды. Мөде дәуіріндегі ғұндардың саяси басқару жүйесі,
әлеуметтік құрылысы мен мәдениеті бұрынғыдан да жетілдіріліп, оның
мұрагерлері тұсында басқару жүйесінде түрлі реформалар болды. Жалпы көшпелі
державаларда тайпалық одақтағы халық әскери тәртіппен ғана бағындырылса,
ғұндарға байланысты өзара қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі болды.
Ғұндардың Мөдеге дейінгі билеушілері сайлану арқылы билікке қолы жетсе,
кейіннен ол тағайындау немесе тақтың мұрагерлікпен берілуіне көшті. Сын
Модэ Гиюй, вступивший на престол под именем Лаошань-шаньюя, получил в
наследство великую державу и несколько сложных задач, - деп көрсетеді Л.Н.
Гумилев. Сайлау институты шартты мағынаға ие болуына байланысты таққа
мұрагерлікпен отыру кейінірек әдетке айналды. Биліктің өсиет арқылы
берілуі, көп жағдайда билеушінің тақты ұлына қалдыруын заңды эдет ретіндегі
билеушінің еркін санкциялау болды. Көптеген деректерге сүйенсек, әке өлсе,
ұлы мұрагер, аға өлсе, іні мұрагер болғандығын көреміз. Бұл тәртіп өмір
тәжірибесінен туындаған цагида. Ғүн империясының дәуірінде қалыптасқан
мұрагерлік үрдісі бойынша ғұн тәңірқұты тұманның жарлығы бойынша соғыс
майданында қаза болған сарбаздың сүйегін далада қалдырмай, өз еліне алып
келген сарбазға марқұріның бала-шағасына, мал-мүлкіне иелік ету құқығы
берілген. Бұдан ғұндар заңындағы адамгершілік, қайырымдылық, қамқорлыққа
ризалық көңіл есебінде ондай азаматқа толық құқықты мұрагер болу белгіленіп
заңдастырылғанын көреміз, сонымен қатар мұрагерлік дәстүрдің мыңдаған
жылдық тарихы бар екенін аңғарамыз. Мұнда назар аударатын екі жағдай бар:
біріншісі, елден шалғайда, жат жерде жорықта жүрген кез келген сарбаз ажал
жетіп қаза болса, сүйегі далада қалмай туған жерден топырақ бұйыратынына
нық сенімде болған, екіншіден, майданда мерт болған сарбаздың артында
қалған бала-шағасы иесіз қалмай, қамқоршысы болатынына сеніммен жүре алған.
Әскер мен халық және мемлекетке біртұтас өмір сүруге кепілдік берілгенін
көреміз. Бұл жағдай қазақ халқының өмірінде де күні кешеге дейін түрлІ
көріністе өз жалғасын тауып келгендігі белгілі.
Ғұндар өз билеушісін Тәңір құты деп атаған. Ел билеушісінің ұлдары
мен әулеті жастайынан ел билеу істеріне араласып, ел басқарудың қыры мен
сырына қанығып өседі, үйренеді, жетіледі, даярланады. Бұл ел билігін
мұрагерлік жолмен сенімді қолға тапсырудың және оны сабақтастырудың алғы
шарты деп түсінуге болады. Кейінгі ұрпаққа Мөде реформалары бойынша тақ,
яғни ел билеу ісі ғана емес, барша халыққа әскери қызмет атқаруды да
мұрагерлік жолмен жалғастырады. Ондағы мақсат - мемлекет аумағын біртұтас
деп қарап, рулық құрылыстың ыдырауына жол бермеу болып табылады. Сол
ғұндар мен үйсіндердің тікелей мұрагерлері жаңа дәуірдегі жыл санаудың 500
жылдары түрік деген атаумен тарих сахнасына шыққан бабаларымыз бұрынғы ата
тектен тартып келе жатқан билер ережесін, олар шығарған жарғыларды одан
сайын өміршең ете білді, - деп көрсетеді қазақтың ата заңдарын зерттеуші
ғалымдар.
Мұрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мұрагердің
тахытқа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірініц қалауы және сақтам
сияқты үш түрлі жолмен іске асырылып отырды. Түркілерде де әке өлсе
ұлы мұрагер, аға өлсе іні мұрагер, - болды деп көрсетеді. Лев
Гумилев өзінің Көне түріктер деген еңбегінде Хан өлгеннен соң мұрагерлік
туралы мәселе туды. Қапаған хан тақты иеленушіге Күшік хан, яғни кіші хан
деген құрметті атақ беріп, үлкен ұлын өзі тағайындады. Түріктердің ескі
заңы бойынша, мұрагерлік тардуштар шады Могильянға тиісті еді, ал түріктік
мәңгі елдің іс жүзіндегі көсемі батыр Күлтегін болды.
Күлтегін бастамашылықты өз қолына алып, әскери төңкеріс жасады,-деп
көрсетеді[22]. Яғни тақ мұрагерлігінің аталған үш жолынан басқа ретті
жерінде төңкеріс, немесе басқаша күш қолдану арқылы да таққа ие болу
жолдары болғандығын дәлелдейді. Бірақ, Күлтегін ескі заңды бұзбады, хан
атағын қабылдамады, сөйтіп, таққа Білгіхан деген құрметті атақпен өз ағасын
отырғызды. Білгіхан таққа өзінің сіңірген еңбегімен көтерілмегенін және
өзі інісінің қолындағы қуыршақ екенін білді, - деп көрсетсе, Күлтегін
ескерткішін зерттеуші Ғұбайдолла Айдаровтың еңбегінде Ескі әдет бойынша
әке орнына Күлтегін отыруы керек еді. Бірақ Күлтегін өзі әке орнына қаған
болудан бас тартады да, 716 жылы туған ағасы Могилянды (Білге қағанды)
қаған етіп ұсынды. Білге қаған басқа қағандарға қарағанда өте әділетті,
ақылды ел басқарушы болды. Ол түркі қағанатын бүрынғыдан да күшті мемлекет
етуге бар күшін жұмсады, - деп [23]жазған. Бұдан біз Білге қағанның ақылы
мен даналығын орынды тани білген Күлтегіннің көрегендігін де көреміз.
Түркілерде мұрагерді таққа отырғызуға үлкен мән берген, ол туралы
Н.Я.Бичуриннің еңбегінде: При возведении государя на престол, ближайшие
важные сановники сажают его на войлок, и по солнцу кругом обносят девять
раз. При каждом роде чиновники делают поклонение перед ним. По окончании
поклонения сажают его на верховую лошадь, туго стягивают ему горло шелковою
тканью немедленно, спрашивают: сколько лет он может быть ханом?, - деп
[24]сұраған, - сияқты деректер келтІреді.
Түркілер киіз жаю, атқа мінгізу, киізді күн деп айналу, мұрагерлікке
отыру жосығына киелі оқ берген, қағанның билігі тәңірінің қалауымен дарыған
деген тылсым түсінікті санаға сіңірген.
Ғүндар сияқты түркілерде кей кездері қағанның таққа отыруын ел
ақсақалдары билердің кеңесі мақұлдайтын жайттері де болған. Айталық:
Алып қаған ел билеудің үрдесінен шыға алмағанда, ел ақылмандары, билері
кеңесе келіп: Төрт қағанның ішінде сұңғыласы Ируғ қаған, тахытқа сол
отырғаны мақұл деп шешкені оған дәлел. Осылайша билер кеңесінің
қолдауымен сайланған қағандар да болған. Қандай жолмен таққа отырса да
Қаған өз руының мүшелері, тайпа ақсүйектері, тархандар мен қағанның жеке
әскери жасағының ұландары кіретін кеңесті шақырып отырды. Бүл кезең жоғары
биліктің қалыптасуымен, дәлірек айтқанда, оның далалықтар одағының
тұрақтылығын сақтауға қатысты мезгілсіздігімен -жоғары билікті мұралану
институтының қалыптасуымен де белгілі, - деп [25]көрсетеді зерттеуші
ғалымдар. Осылайша түркі қағандарын мұрагерлік жолмен сайлап қою туралы
деректер мен әдет-ғұрыптың XIII ғасырда Шыңғыс ханның тұсында да өз мәнін
жоймағандығын Рашид-ад-диннің жылнамалар жинағында
көрсеткендей, Шыңғыс ханның өзі билеген тағының болашағы туралы: Дело
пристола и царства - дело трудное, пусть [им] ведет Угедей, а всем, что
составляет юрт, дом, имущество, казну и войско, которые я собрал -пусть
ведет Тулей [26] - деп өсиетін калдырған. Ол өсиеттің орындалуын: ... он
устроил тайное совещание и, сделав его [Угедея] наследником, утвердил за
ним престол и каанство, - деп Шыңғыс ханның өзі болашақ тақ мұрагерін
тағайындап кетуі - бұл кезектегі талғам еді. Әрине, тақ мұрагері болу тек
атақ-дәреже ғана емес, ол аса жауапкершілікті талап ететіндігін түсінген
Үгедей оның үстіне ежелгі монғол әдет-ғұрып ережесінде сақтау
мақсатында: так как по правилу и обычаю монголов младший сын бывает
старшим в доме, замещает отца и ведает его юртом и домом, а Улуг-нойон -
младший сын великой ставки. Он день и ночь, в урочный и не урочный час
находился при отце, слышал и познал порядки и Ясу. Как я воссяду на
каанство при его жизни и в их присутствий,-деп қарсылық білдіргеніне
қарамай, әке өсиетін орындау міндет деп есептеген Шыңғыс хан ұрпағы:
Чингиз хан всех сыновей и братьев великое дело верил тебе и право верить
закрепил за тобой, как мы можем допустить изменение и
переиначивание его незыблемого постановления и настоятельного
приказа, - деп әке өсиетінің бұлжымай орындалу қажеттігі туралы тақ
мұрагеріне түсіндіру нәтижесінде Үгедейді көндірді Чагатай-хан взял Угедей
- каана за правую руку, Тулуй-хан за левую руку, а дядя его Отчигин за
чресла и посадили его на каанский престол. Тулуй-хан поднес чашу, и все
присутствующие внутри и вокруг царского шатра девять раз преклонили-колено
и провозгласили здравницу державе с (восшествием) его на ханство, и нарекли
его кааном, - деп көрсетеді.
Бұл деректі Монғолдың құпия шежіресі былайша баяндайды: Тышқан жылы
(1228 ж) оң қолын иемденген Цагадай, Бат бастаған ұлдары, сол қолын
иемденген Отчигин ноен, Жэу, Есүнхэй бастаған ұлдары, ортасын иемденген
Толуй бастаған ұлдары мен қыздары, түмәннің ноендары, мыңдықтың ноендары,
бәрі бірігіп, Хэрлэннің Ходөө аралына жиылып, Шынғыс қағанның өсиет әмір
бойынша Өгэдэйді қаған көтереді. Цагадай ағасы, бауыры Өгэдэйді қаған
болғызған соң қаған әкесінің шыбын жанын қорғаған қарауылшы, садақшыларын,
мың сақтаушы, қаған әкесінің мерейлі меншігі –түмән кезекшісін Цагадай мен
Толуй екеуі Өгэдэй қағанға береді. Ортаңғы елді де рәсім бойынша Өгэдэй
қағанға береді[27].
Осылайша түркі заманынан мұрагерді таққа отырғызу рәсімінің
қалыптасқан ережесін Шыңғыс хан ұрпағы да бұлжытпай орындағанын көреміз.
Ғұн, үйсін жэне түркілерде мұрагерлік заңда танылмаған, бірақ өмірде
жалғасын тапқан тағы бір дәстүр бар еді, ол: әке өлсе - ұлы мұрагер, аға
өлсе - іні мұрагер деген үрдістен сырт, таққа аталас іні де мұрагер
болғандығы. Оларда осы үш түрлі тәсіл кезектесіп жалғасып отырған. Негізі
әке өлсе - ұлы мұрагер болу бірінші кезектегі талғам еді. Бірақ әке көз
жұмғанда оның тағына отырар ұлы болмаса, немесе жас болса, жетерсіз болса
тақ мұрагерінің орнын билеушінің ер жеткен, ел ісіне араласып ысылған інісі
басады, мұрагер болады. Мұрагерліктің әкеден балаға, ағадан ініге, одан
аталас ініге ауысуының негізгі себептері болған, яғни әулет ішіндегі
билік бітімсіздігі етек алып, әке мен баланың өзара наразылығы, аға мен
інінің араздығы туындаған жағдайда және ұлыс ішіндегі рулар мен тайпалар
жерге таласқанда жауға айналып, сырттағы жау әлсіз болсаң өзіңе күш
көрсететін кездері де болады. Осындай аласапыран өмір талабынан мұрагер
таңдау тек өсиетке ғана емес, өмірге де бейімделеді. Сондықтан дүниеден
өткен билеушінің орнын, тұлпар мініп, ту ұстауға, қол бастап ел қорғауға
жарамды, ақылы кемел, қайраты мығым біреуі мұрагер болған.
Так мұрагерлігінің ежелден сақталған тәртібі Шыңғыс әулеті тұсында да
бұзылмағандығын Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегіндегі: Чтобы не нарушать
традицию ставить верховным правителем Чингизида, Эмир Буладжи (Пуладчи)
Дуглат проявил усердие в розыске подходящей кандидатуры на ханский трон.
Поставленный им 18-летний Тоглук Тимур стал основателем устойчивой линии
Чағатаидов - более чем на полторы сотни лет в Моголистане и с 1514 г. до
конца XVII в. - в Восточном Туркестане в Могольском государстве, - деп
баяндайды[28]. Осылайша түркі заманынан бері жалғасын тапқан тақ
мүрагерінің таққа отыруындағы үш фактор қаншама ғасырлар өтсе де бұзымастан
өз жалғастығын таба берді, болашақ тақ мұрагеріне үміт артып, орынды
талаптар қоя білді.
Тақ билігі шектеусіз лауазым болып, мұрагерлік жолмен қол жеткен ел
билеушілері қалай деп аталса да мейлі ол тәңір құты, мейлі күнби, мейлі
қағандар болса да өз әмірлерін шектеусіз жүргізген. Мұрагер билеушінің ұлы
болсын, інісі болсын немесе аталас іні болсын, олардың алға қойған мақсаты
біреу ғана болған, яғни алдыңғы тақ иесінен қалған билІкті, елді, жерді
және дәулетті мықтап иелігінде ұстау, сол негізде ірге тыныштығын, ел
амандығын сақтау, жерді кеңейту, ел қуатын күшейту, билік абыройын арттыру
болған.
Міне, осылайша жалғасын тапқан мұрагерлік үрдіс тарихтың талай
талқысынан өтіп қазақ хандығының дәуіріне дейін жетті, ол одан әрі өз
жалғасын тапты. Ханская власть передавалась по наследству. Законными
наследниками считались братья, дети, внуки. Были и исключения из этого
правила и они, если одобрялись знатью не считались нарушением традиции,
-деп [29] көрсетеді өз еңбегінде академик С.З. Зиманов.
Қорыта айтқанда, саяси мұрагерліктің әдет заңдарындағы өзіне тән
ерекшеліктерін былайша тұжырымдауға болады: яғни, мұрагерлік - қандай
жолмен жетсе де өмірлік лауазым. Мұрагерді тақтан не өлім, не соғыстағы
жеңіліс, немесе аталастар арасындағы опасыздық болмаса, тақтан ешкім айыра
алмайды. Әкеден балаға мүраға қалатын лауазым ел іші тыныш болса, ірге
бүтін болса ұрпақтан үрпаққа ұласып, жалғаса береді, ол, әрине, сол
ұрпақтың ауызбірлігіне де байланысты болады.
Қазақ мұрагерлігінің әдет-ғүрпындағы бастауларының бірі - рухани мұра
қалдыру болды, оған халықтың ауыз әдебиеті арқылы болашақ ұрпаққа жеткен
өлең, жырлар, дастандар, шешендік сөздер мен билер шешімдері, хан жарлығы,
көшпелі қазақ халқының қоғамдық құрылысын басқаруға арналған заңдары да
бізге жеткен мұра есебінде сақталды. Халқының, ел-жұртының ғасырлар
санымен межеленер, өткенінен түйсінер тәлімі мен алар сабағы неғұрлым мәңгі
де мағыналы болса, мұрагер ұрпақтың көсегесі солғұрлым көгеріп, еңсесі
биіктей бермек, азаматтық үні асқақ естілмек адам баласының таным түсінігі
неғүрлым жетіліп, молая түскен сайын, өзінен бұрынғы ұрпақтар жасаған
рухани және материалдық мұраларды зерттеп білуге деген қажеттіліғі де сол
ғұрлым арта түсері хақ, - деп көрсетеді Салғарин Қойшығара[30]. Әрине,
ғалымның көзқарасына біздің қосар ойымыз қазіргі жағдайда қазақ халқы өз
қолы өзінің аузына енді жетіп жатқан уақытта бізге дейінгі ұрпақтар
қалдырған мұраларды жинақтап, ой елегінен өткізіп, болашақ ұрпаққа жеткізу
- қазіргі ұрпаққа міндет деп санаймыз.
Міне, осылайша саяси, материалдық, рухани мұра қалдыру негізінде
қалыптасып, осындай әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жол-жора, қағидалар мен
ережелер сол қоғамды басқаруға негізделген құқықтық норма болып есептелді
және қалыптасқан әдет-ғұрып заңдары мұрагерліктің де қайнар көздеріне
айналды.
1.2 Мұра мен мұрагерліктің қайнар көздері
Құқықтың кайнар көзі ұғымы мен оның жүйесі туралы мәселені анықтау -
заң ғылымындағы ең өзекті, әлі күнге дейін толық зерттелмеген мәселенің
бірі болып отыр.
Құқықтың қайнар көзінің материалдық мазмұны сол мемлекеттің құқықтық
іс-әрекетіндегі құқықтық норманың пайда болуы және құқықтың қалыптасуы,
бекуінде бір жүйе болады.[31] Құқықтық нормалардың пайда болуына әсерін
тигізетін факторлар: сол қоғамның дамуы, қалыптасуы, ондағы қатынастардың
пісіп-жетілуі, қоғамдағы жағдайды құқықтық тұрғыдан реттеп отыру болып
табылады.
Құқықтың қайнар көздері ұғымы норма ретінде құқықтық мәнге ие болу
үшін белгілі бір жолдардан өтіп,[32] кандай да бір нысанды иемденуі керек.
Орталық мемлекет билігі күшейіп орныққан мемлекеттің құқық түзу қызметі
қалыптаспаған қоғамда әлеуметтік мүдделердің құқықтық деңгейге көтерілуі
мемлекеттік актілер (заң, жарлық, жарғы, жол-жора т.б.) түрінде көрінеді.
Орталық өкімет билігі әлі толық орнығып, қатаймаған мемлекеттің құқық түзу
қызметі тұрақты қалыптаспаған қоғамдарда мемлекет заңдары емес әдет-ғүрып
құқығы, нормалары үлкен реттеушілік рөл атқарады.[33] Ал, әдет-ғұрып
құқығының нормалары күнделікті өмір қажеттілігінен, тұрмыс-тіршіліктің,
өмірдің қажетінен туындай отырып, мемлекеттік билікпен байланысты бірте-
бірте өрбіп, қалыптасады. Яғни, әдет-ғұрыптарда әдеттік нормаларда
бекітілген құқықтарды өз тарапынан қолдай отырып, оларға ресми, мемлекеттік
мән, нысан бере отырып, өкімет органдары өз беделдерін арттыруға, өз
дәрежелерін биіктетуге тырысты[34], деп көрсетеді зерттеуші ғалым
З.Кенжалиев. Бұл әдет-ғұрып құқығы үшін құқықтың қайнар көздері үғымының
кең мағынадағы қолданысы деп есептесек, ал оның арнайы мағынадағы
қолданысын мемлекеттің құқық түзу қызметінің орныққан дәуірінің туындысы
жэне оның құқықтық актілерінің өмірге келуінің көрінісі ретінде
қарастырған. Әдет-ғүрып, оның реттелген, рәсімделген түрі құқықтың қайнар
көзіне жатады. Осылайша Ежелгі дәуірде өмір сүрген Ежелгі Египет, Вавилон,
Қытай, Үндістан, Греция, Римде, ортағасырлық Франк мемлекеті, Франция,
Германия, Англия, Батыс Европаның феодалдық құқында, Араб Халифаты, қазақ
халқы мекендеген территорияларындағы мемлекеттердің әр түрлі деңгейдегі
билеу органдарының пайда болуына байланысты түрлі мазмұндағы, қоғамдық
өмірдің түрлі салаларын қамтыған заң актілері қабылданды. Себебі, құқықтың
қайнар көздері ұғымының арнайы мағынасы -мемлекеттің құқық түзу қызметінің
орныққан дәуірінің туындысы жэне оның құқықтық актілерінің өмірге келуінің
көрінісі. Онда міндеткерлік құқық, меншікке ие болу құқы, қылмыстық істер,
неке-отбасы қатынасы, мұрагерлік мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Олардың
көбі сол кездің өзінде жүйеленіп, кодекстелген, бірақ, өкінішке орай,
олардың көбі бізге жетпей, үзінділер түрінде зерттеліп жүр. Толық бір
жүйеге келмеген заңдардың өзінде де мұрагерлік мәселеге ерекше көңІл
бөлінген.
Египет құқындағы қысқа деректің өзіне сүйенсек, неке-отбасы қатынасына
ерекше көңіл бөліп, неке шартында мүлікке ие болу құқында әйелдің
төркінінен келген мүлкі әйелдің жеке меншігІ деп есептелсе, әйелге бүкіл
отбасы мүлкіне ие болу құқының берілуі аналық рудың басым болғанының
дәлелі. Кейін отбасында ер адамның рөлінің күшеюі бұрынғы теңдікті жойды.
Египетское право знало наследование по закону и по завещанию. Наследниками
по закону были дети обоего пола, завещание могли составить как муж, так и
жена[35], - делінген зерттеу еңбектерде.
Ежелгі Вавилонда неке шарты қалыңдықтың әкесі мен күйеу жігіттің
арасында жазбаша түрде жасалды. Отбасында ер адам құқы басым болғанымен,
әйелдер өз мүлкіне иелік етіп, күйеуі өлсе балаларымен бірге мұрагерлік
құқыққа ие болды.
Әкенің өктем күшімен балаларды сатуға, кепілдікке беруге, ата-анасына
қарсы сөйлегені үшін тілін кесуге құқы болғанымен, заң бойынша әкесі ұлын
егер қандай да бір әкеге қарсы қылмыс жасамаса, мұрадан аластатуға құқы
болмаған.
Хаммурапи заңында: Если человек вознамерится изгнать своего сына и
скажет судьям: Я изгоняю моего сына, то судьи должны исследовать его
дело, и если сын не совершил тяжкого греха, достаточного для лишения его
наследства, то отец не может лишить его наследства, - деп көрсетілген[36].
Баласын мұрагерліктен аластатуға жол берілмейтін заңдар көптеген елдерде,
соның ішінде қазақ қоғамындағы қолданылған әдет заңдарында өз функциясын
тапқан.
Египет заңын Вавилон заңымен салыстырып талдасақ, баласы тіпті әкесіне
қарсы ауыр әрекет жасап, кінәлі болған күннің өзінде бір жолға кешірім
беріліп, келесі жолы қайталанса, мұрагерліктен аластатындығын көрсетеді.
Мұндағы мақсат отбасының бірлігін сақтау, бір-біріне кешірімді болу,
қайырымдылықты тәрбиелеу және ата-ана еңбегін мұрагерлері бағалай білу
керектігі болды.
Ежелгі Үнді мемлекетіндегі Ману заңында касталардың үйленуіне
белгілі бір шектер қойылып, жоғарғы варна төменгі варналарға үйленуге тыйым
салынған. Ал мүлік бүкіл отбасы мүшелеріне ортақ меншік деп есептелгенмен,
оған отбасында әкенің билігі үстем болды. Мұрагерлік құқықта әке мұрасына
ие болудың екі жолы көрсетілген, яғни мұра ұлдар арасына тең бөлінеді, ал
қалған балалар үлкен ағасымен бірге тұрады. Үлкен ағаның ендігі міндеті
оларға қамқор болу, әке орнындағы қызметті атқарып, әкеден қалған мүлікті
отбасының қажетіне орынды жарату болды. Мұраны бөлуге қыздар қатыспаған,
дегенмен ағалары қыздар ұзатылған мезгілде қыздарға тиесілі үлес есебінде
мүліктің 1А бөлігін жасау дайындауға тиісті болды.
Отбасында ана болғанымен ол мұраны бөлісуге араласпады, оның еркі де
үлкен ұлына берілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орталық-Азия Университеті
Заң факультеті
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Мұрагерлік құқық: түсінігі, түрлері”
ОРЫНДАҒАН: сырттай оқу бөлімінің 4 курс студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: кафедра аға оқытушысы, заң магистры
(лауазымы, ғылыми
дәрежесі, атағы, аты жөні)
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра шешімі бойынша
“ ___” ________ 2010 ж
№ ____ хаттама
АЛМАТЫ – 2011
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------
1 Қазақ әдет-ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері
тарихы
1.1 Қазақ әдет-ғұрпындағы мұрагерліктің бастаулары -------------------------
---
2.2 Мұражәне мұрагерліктің қайнар көздері ----------------------------------
-------
1 Мұрагерлік ұғымы, түсінігі--------------------------- ---------------------
----------
1.1 Мұрагерліктің ұғымы------------------------------ -----------------------
-------------
1.2 Мұрагерлік құқықтарын ресімдеу--------------------------- ---------------
-------
1.3 Мұрагерлік тәртібімен меншік құқығының ауысуын тіркеу----------------
2 Мұрагерліктің түрлері: заң бойынша және өсиет
бойынша мұрагерлік ----------------------------------- ----------------------
---------
2.1 Заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік------------------------- ------
--
2.2 Мұраны алу----------------------------------- ---------------------------
--------------
3 Халықаралық құқық нормаларына сәйкес мұрагерлік-------------------
3.1 Халықаралық мұрагерлік құқық------------------------------ --------------
------
4 Қазақстан республикасының заңдары бойынша
мұрагерлік құқық жөніндегі тәжірибе--------------------------- --------------
----
4.1 Соттардың мұрагерлік құқық нормаларын қолдану
жөніндегі сот тәжірибесі------------------------- ---------------------------
------------
4.2 Мұрагерлік құқыққа қатысты даулар бойынша сот
практикасын талдау ----------------------------------- ----------------------
------------
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------
Глоссарий ----------------------------------- -------------------------------
---------------
Библиографиялық тізім------------------------------ -------------------------
---------
Қосымша----------------------------------- ----------------------------------
--------------
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат
баласы дүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұра мен
мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқының басқа халықтардан
өзгешеленетін, әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең
құндыларының бірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі, енші
беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері мен жесірлерін жатқа жібермеу
сияқты ұғымдармен толығып, сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-
дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған. Қазақ халқының басынан
өткен мұра мен мұрагерлік қағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген
үлгі-өнеге алуға лайықты.
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор,
мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл
елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі
бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде
мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң
қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз
жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім
мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай
заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу
үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының Неке және
отбасы туралы заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ
отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен
халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік,
ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі
кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің
маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-
жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып
есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының
көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми
зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік – қайтыс болған адамның (мұра
қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Ол өсиет негізінде (егер мұра
қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын
институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де
нормативтік актілермен реттеледі.
Азаматтық құқық ғылыми сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес
келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепетеңдікте бола қоймайды.
Азаматтық ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте
жоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық
әдістеме ұғымдары, азаматтық құқық қатынастары туралы ілім тарихы, оның
субъектілері мен объектілері туралы, меншік құқығы туралы жалпы ілім,
міндеттемелер туралы, интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқық
қатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ та жеткілікті.
Ғылым азаматтық құқықтың не екендігін зерттейді. Бұл орайда қоғамдық
қатынастарды тиісінше реттейтін құралдар мен әдістерге ерекше мән беріледі.
Әдіс туралы ілім ғылымда әдістеме деп аталады.
Заңгер үшін азаматтық-құқықтық жағдайлардан жол тауып шыға білуі үшін
дағды керек. Мұндай дағдыларға ғылыми талдау жасау және азаматтық-құқықтық
жағдайларды шешудің ғылыми әдістері жатады.
Егеменді Қазақстанның азаматтық құқық ғылыми одан әрі творчестволық
дами түсуі мақсатында және алда тұрған міндеттерді орындау үшін бүгінде зор
мүмкіндіктерге ие.
Азаматтық құқығында мұрагерлік құқық қатынастары үлкен маңызы бар.
Мұрагерлік тікелей өзі белгіленген жағдайларда өзге де заң актілерімен
реттеледі.
Мұрагерлік өсиет және заң бойынша жүзеге асырылады. Өсиет
қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде, сондай-ақ осы
Кодексте белгіленген өзге де жағдайларда мұрагерлік заң бойынша орын алады.
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге мұра есебінен өсиеттік бас
тартуды орындауды талап ету құқығын алатын бір немесе бірнеше адамның
пайдасына қандай да болсын міндеттемені орындауды жүктеуге құқылы.
Өсиеттік бас тартудың нысанасы мұраның, иеленудің құрамына кіретін
заттарды бас тартылушының меншігіне, пайдалануына немесеөзге заттық құқықта
беру және оған мұра құрамына кірмейтін мүлікті беру, ол үшін белгілі
құқықта беру және оған мұра құрамына кірмейтін мүлікті беру, ол үшін
белгілі бір жұмысты орындау, оған белгілі қызмет көрсету және т.б. болуы
мүмкін.
Бұл дипломдық жұмыс заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік атты
проблемаларды қарастырады.
Бұл жұмыстың теориялық-әдістемелік негізіне еліміздің белгілі
заңгерлері мен тарихшы ғалымдары: М. Тынышпаев, Е.Б. Бекмаханов, Т.М.
Культелеев, С.Л. Фукс, С.З. Зиманов, С. Сартаев, С.Е. Толыбеков, Ә.Е.
Еренов, Н.Э.Масанов, А.М. Хазанов, С.А. Плетнева, Ғ.С. Сапарғалиев, А.Ж.
Жакипова, З.Ж. Кенжалиев, С. Өзбекүлы, Н. Өсерұлы, К.А. Жиреншин т.б.
ғалымдардың зерттеулері теориялық басшылыққа алынды.
Зерттеудің нысаны – мұрагерлік құқыққа байланысты қоғамдық қатынастар
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – азаматтық құқық саласында мұрагерліктің негізін
анықтау және талдау, сонымен қатар осы саладағы заңнамалар мен құқық
қолдану тәжірибесіне түсініктемелерді жұмыс барысында талқылау болып
табылады.
Жұмыстың теориялық базасы – мұрагерлік құқықтың ҚР азаматтық құқық
саласында алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – тақырыптың мазмұнына сәйкес жасалынған.
Ол кіріспе бөлімінен, төрт тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен жұмыс мәселесіне қатысты сызбалар мен кестелерден құралған.
1 Қазақ әдет-ғұрып тарихындағы мұрагерліктің бастаулары мен қайнар көздері
тарихы
1.1 Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мұрагерліктің бастаулары
Әдет адам өмірге келгеннен бастап, адам өмірінің соңғы кезеңіне дейін
созылатын үрдіс. Жеке адам жаңа әдетті ойлап тауып немесе оны жеке
өзгертуі мүмкін емес. Әдет-ғұрып - қоғамдық құбылыс бола отырып,
қоғамдағы әлеуметтік организмнің өмірін сипаттайды. Тарихта бірде-бір қоғам
өзіне тән әдет-ғұрыпсыз өмір сүрмеген. Қоғамның ескіруіне байланысты ондағы
кейбір әдет-ғұрыптар өз күшін жойып, өзгеріп, орнына жаңа құрылыс, жаңа
қоғамға тән әдет-ғұрыптар қалыптасуы мүмкін.
Әдет қоғамдық сананың жоғарғы формасы бола отырып, қоғамдағы адамдар
арасындағы қатынас нормасына айналғандығы қазір дәлелденген. Ол әлеуметтік
өлшем түрінде қальптасып, адамдар тобының қоғамдағы қажетті нормаларын
өтеді және қоғамның дамуына байланысты өзгеріп отырды, халық руханиятының
дамуына негіз болды. Сол руханияттарды қайта жаңғырту, дамыту туралы
елбасшымыз Н.Ә. Назарбаев өз еңбегінде Егер біз мемлекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп кұрғымыз келсе, онда халық
руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн, - [1] деген болатын.
Алғашқы қоғамдық құрылыс адамзат өмірінің ұзақ кезеңін қамтығанмен,
онда ешбір саясат немесе арнайы заң болған жоқ. Ондағы барлық мәселе әдет-
ғұрыпты бұлжытпай сақтау, орындау арқылы шешілді. Қазақтың ата заңдары
атты іргелі еңбекте: Барлық халықтар өз тарихының бастапқы сатысында ондай
әдет-ғұрыпқа негізделген құқықтық реттеудің үстемдІк етуі дәуірін басынан
өткерді, - деп көрсетіледі[2]. Бұл туралы Ф.Энгельс: И что за чудесная
организация этот родовой строй всей его наивности и простоте! Без солдат,
жандармов и полицейских, без дворян, королей, наместников, префектов или
судей, без тюрем, без судебных процессов все идет своим установленным
порядком,-дейді[3].
Адамзат қоғамының жабайылық дәуіріндегі адамдар арасындағы қатынас
жазылмаған заң түріндегі әдет-ғұрыппен реттелген. Рулық әдет-ғұрып кейін
заңдық күшке ие болды. Жер бетінде өмір сүретін халықтың рулық қоғамдағы
әдет-ғүрыптарын салыстырып қарасақ, көптеген өзара ұқсастық бар екендігін
байқаймыз, бұл, әрине, нәсілдің бірі жоғары, екіншісі төмен дегенге
қайшы келеді. Жер бетіндегі барлық халықтар үлкен патриархалдық отбасы,
үлкен отбасынан бірте-бірте кіші отбасыларына бөлінді.
Әдет - ғұрыптың кейбір түрлері қоғамдық-экономикалық формацияның
бірнеше сатысынан өтіп, оның кейбір түрлері бізге дейін жетіп отыр. Бүл
әдет - ғұрыптың еріктілігін, оның ешбір қоғамдық-экономикалық формацияға
тәуелді емес екендігін көрсетеді. Қоғамдық қатынастың белгілі әдет-ғұрыпты
өзгертуге әсер етпеу негізін қоғамдық психологиядан, сол қоғамдағы идеялар
жиынтығынан іздестіру керек.
Алғашқы қоғамдық құрылыстағы рулық және тайпалық бірлестіктер қоғам
дамуының шарықтау шегінде қоғамды басқарудың ең жоғарғы басқару түрлерін
қалыптастырды. Олар таптық қоғамнан мүлде өзгеше, сол қоғамның белгілі бір
тобы ғана емес, жалпы қоғам дамуының түгелдей жемісі еді. Рулық қауымда
қауым мүшелері тең құқықта бола отырып, ру ақсақалының беделі, билігін өз
еріктерімен мойындайды, ол ешкімді зорлап, қорқытып, күшпен бағындырмайды,
оның басты құралы сол ру мүшелерінің ойлап тапқан, сол қоғамды реттеуге
арналған әдет заңдарын сақтауды талап етті.
Сонымен, әдет - тарихи қоғамдағы адамдар арасында қалыптасқан,
қоғамдық қатынастағы тіршілік үлгісі нормаларының ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып, қоғамдық пікірдің күшімен қорғалуы.
Ал дәстүр, салт дегеніміз - тарихи дәуірдегі тұрақты қоғамдық
қатынастың кең көлемдегі сипаттамасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып,
қоғам мүшелерінің күшімен қорғалатындығын дәлелдейді.
Қазіргі қазақ атанған көшпелі халықтың әдет заңдары қоғамдық дамудың
ұзақ үрдісінде біртіндеп қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, заман
талабына сай жетілдіріліп отырды, Көшпелілер қоғамы бытыраңқы, әрі үнемі
өзгерісте болғандықтан, адамдар құқын тану, ру мүддесін қорғау, рулық
қауымдағы қатынасты реттеу қажеттілігінен әрекет нормалары өмірге келді.
Сол әрекет нормалары толыға келе көшпелілер тіршілік еткен даланың тыныс-
тіршілігі, өзгерісі, дамуы барысында қоғамдық қатынасты ретке салатын әдет
заңдарына айналды. Ал тіршілік, өмір қажеттілігі әдет заңдарының мазмұнын
молайтты, рөлін күшейтті, толықтырды, жетілдірді, салалады. Өзіне тән
ерекшелігі бар әдет заңдары тарих беттерінен көрініс тауып халықтың
санасына әбден сіңген әдет-ғұрыпқа айналып, оның кейбір институттары
мыңдаған жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін
жойған жоқ. Сондай институттардың бірі - мұрагерлік. В.В. Радловтың түрік
сөздігінің 4 томында мұра наследство — деп көрсетсе[4], Н.Д. Оңдасыновтың
парсыша - қазақша сөздігінде мирасхур, мирасқор (мирас + хур, мирас +
қор). Мұрагер мирасшы, деп түсіндірсе (а - п - қ) мирас хурлиқ, мирасқорлық
(мирас + хур + лиқ, мирас + қор + лық). Мұрагерлік, мирасшылық, - деп
түсіндіреді[5]. Ал Е.Б. Бекмұхамбетов мұрагер деген ұғымды (а-п) сөздігінде
мирасгәр, мұрагерден мұрагерліктің араб - парсы тіліндегі мирас деген
негізден шықты деп көрсетсе, мирас (а) (мирас). Атадан балаға, баладан
немереге қалған үлес мұра (наследство, наследие), - деп[6] түсінік береді.
Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мұра әке-шешеден балаға қалған дүние
- мүлік, бұйым т.б. заттар.
Мұрагер - өзінен бұрынғы кісінің орнын басушы, артында қалған
дүниесіне ие болушы, мирасқор, ал мұрагерлік - атадан қалғаи дүниеге ие
болушылық, мирасқорлық деп түсінік береді. Яғни араб, парсы тілдеріндегі
мирас сөзінен, мирасқор деп қазақ тіліне еніп кейін кеңінен
қолданылыпжүргендігін зерттеуші ғалымдар еңбегінен көреміз. Яғни, қазіргі
қолданьш жүрген Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мұра - әке-шешеден
балаға қалған дүние мүлік, бұйым т.б. заттар десе, мұрагер - өзінен бұрынғы
кісінің орнын басушы, артында қалған дүниесіне ие болушы, мирасқор, ал
мұрагерлік - атадан қалған дүниеге ие болушылық, мирасқорлық, - деп
түсінік береді[7]. Мұра, мұрагер деген ұғымдар қазіргі неке жэне отбасы
заңында, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстерінде кеңінен
қолданылып, сол бұрынғы мэнін әлі күнге дейін жоймағандығын көреміз.
Мұрагерлік туралы Қазақ Совет Энциклопедиясында: Мұрагерлік құқық
- адам өлгеннен кейін оның мүлкі басқа біреулерге өтуін реттейтін
азаматтық құқық нормаларының жиынтығы, - десе[8],
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Азаматтық Кодексінде:
Мұрагерлік - қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің,
басқа адамға
(адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы, - деп[9] біршама толық
анықтама береді. Мұрагерлік институтының қалыптасу тарихына көз
жіберсек, оның адамзат қоғамымен бірге жасасып, бірге дамып отырғанын
байқаймыз.
Алайда алғашқы қауымдық қоғам кезеңінде адамдардың қажеттіліктері
қазіргі заманмен салыстырғанда өте қарапайым және де оны қанағаттандыратын
болды. Ру мүшелері пайдаланатын құралдардың жеткіліксіздігі әсерінен, ол
кезеңдерде әлі мұрагерлік деген түсінік қалыптаспаған деп айтуға болады.
Мұндай түсініктің болмауын мұраға қалдыратын мүліктердің жоқтығымен де
түсіндіруге болады. Алғашқы қауымдық құрылыстың тарихын зерттеуші ғалымдар
- В.П. Алексеев пен А.И. Першиц мұрагерліктің бастауын былай деп көрсетеді:
Мужчины и женщины, по болыей части трудились раздельно, и раздельно же
пользовались продуктами своего труда; при этом они чаще кооперировались и
делились со своими сородичами, нежели с родственниками по браку. Имущество,
если оно уже начинало наследоваться, тоже переходило к ближайщим
сородичам...,- деп көрсетеді[10]. Бұл көзқарасты Л.Морганның еңбегіне
сүйеніп зерттеген Ф.Энгельстің ирокездер туралы еңбегі дәлелдей түскендей:
Имущество умерших переходило к остальным членам рода, оно должно было
оставаться внутри рода. Ввиду незначительности предметов, которые мог
оставить после себя ирокез, его наследство делили между собой его ближайшие
сородичи; в случае смерти мужчины - его родные братья и сестры и брат
матери; в случае смерти женщины - ее дети и родные сестры, но не братья. По
той же причине муж и жена не могли наследоватъ друг другу, а также дети -
отцу, - дейді[11]. Осылайша ғалымдардың пікірі бойынша, адамзат қоғамы өз
басынан мындаған жылдар өткізсе де, мұраны бөлуде әлі күнге дейін мұра
қалдырушының туған ата-анасы, аға-апасы, іні-қарындасы, олар болмаған
жағдайда жақын туысқандарын ескеретіндігін айта кетуге болады. Әрине, ол
заманда да аңшылық, балық аулау құралдары, жабайы аң терілері, үйді ұстауға
қажетті жабдықтар т.б. адам өміріне қажетті құралдар болды, бірақ ол
алғашқыда түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан руға өтті. Жеке
меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке қажетті еңбек қүралдары мен
артық өнімнен құралған байлық әкеден кейін балаға өтіп отырды. Сондықтан
біздің ойымызша, әкеден балаға мирас түсінігі осыдан қалуы мүмкін. Сонымен,
мұндай жағдайда туындайтын қатынастар құқық нормаларымен емес, ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттелетінін айтуға болады. Бұл қатынастарды
жүзеге асыру қазіргідей мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық
пікір, ру, тайпа беделі сияқты шаралармен жүзеге асырылып отырғанын
көптеген мәліметтерден көруге болады.
Шаруашылық салалары айқындалып, жіктеліп, шаруашылық мүліктері дамыған
сайын, адамдардың қатынастары күрделене келе тайпалық қатынастар әлсіреген
кезде, өлген адамның мүлкін иемдену мәселесі туындай бастаған. Қоғам
әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік қалыптаса түсті, олармен бірге
мұрагерлік те пайда болып, дами берді. Таптық қоғам мен таптардың өзара
қайшылығы пайда болуға байланысты бұрынғы ақсақалдар мен көсемдердің беделі
енді адамдар арасындағы қатынасты реттеуге мүмкіндігі жетпеді, әдет-ғұрып
алғашқы формасын сақтағанмен, оның мазмұны, мағынасы өзгерді. Мемлекеттің
пайда болуына байланысты басқару органдары, заңдары, пайда болса да, олар
алғашқы әрекеттерінде әдет құқын басшылыққа алып отырды. Әдет құқы - ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан қоғамдық қатынасты реттеу нормасы есебінде
мемлекеттік биліктен қолдау тауып, заңды норма есебінде оның орындалуын күш
қолдану арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Осындай заңдардың бірі - Ежелгі Вавилонда Хаммурапи заңы [12]
қабылданып, онда шаруашылықты жүргізу, мұраны бөлу реттері көрсетілсе, Үнді
мемлекетінің Ману заңы ежелгі қасиетті мәтін түріндегі әдет және құқық
нормаларында әр түрлі касталардың әдет-ғұрпын басшылыққа алып жазылған.
Ежелгі заңдар жинағының бір түрі Рим құл иеленуші қоғамындағы XII
Кесте[13] заңында Римдегі патрицийлер мен плебейлердің өзара күресіндегі
өз құқықтарын қорғауға арналған. Осындай әдет-ғұрып заңдар жинағы VI
ғасырда Франк мемлекетінде Салистік шындық деп аталса, VIII ғасырда
Германияда Саксондық айна Ресейде XI ғасырда Русская правда[14],
Қазақстанда ХМІ-Х^ШІ ғасырларда Тәуке ханның Жеті Жарғы[15] заңдары[16]
құқықтық [17]мұралар[18] ретінде[19] бізге дейін жетті.
Жоғарыда аталған заңдар жинағының барлығында біз зерттеп отырған
мұрагерлік мәселесі қарастырылғанын айтуға болады. Дүние жүзін қоныстанған
басқа халықтар сияқты Азияны қоныстанған көшпелілер арасындағы сақ, ғұн,
үйсін, қаңлы және түркі сынды жетекші ұлыстар да өздерінің әр кездегі, әр
деңгейдегі әдет заңдарын біртіндеп өмірге әкелді. Заңдар ұлыстың
орнығуына, экономикалық қуат алуына, мәдениеттідамуына түрткі
болып, бірте-бірте көшпелілер қоғамды басқарудың құнды тәжірибесіне ие бола
отырып, адамзаттың заң мәдениетінің қорына олар өзінің айшықты да, комақты
үлесін қосты. Бұл заңдардың өмірге келу тарихы ұзақ, жалғасу үрдісі
күрделі, таралу аймағы кең, оның үстіне бұл заңдар әр тарихи кезеңдерде
дүниеге келгендіктен, бізге дейін жеткенше түрлі өзгеріс, толықтырулар
немесе кейбір тұстарының түгелдей жоғалып кеткенін де білеміз. Дегенмен,
халықтың санасына әбден әдет-ғұрып түрінде сіңген заңдар сол қоғамдық
құрылыстың саяси, экономикалық, мәдени даму деңгейін ашып көрсетті,
соны қорғады, сол қоғамдағы қатынастарды реттеп отырды. Онда мұрагерлік,
меншіктік, қылмыстық мазмұндар қалыптасты. Кейін келе мемлекеттің
пайда болуына орай, әлеуметтік жіктелістің айқындала түсуі
меншіктің алуан түрлілігін тудырады. Оның айқын көрінісі, саяси биліктің ең
жоғарғы нысаны саналатын мемлекеттік тақ мұрагерлігінің пайда болуын айтуға
болады. Тақ мұрагерлігі әр елде әр түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі де
монархиялық (әкеден балаға, ағадан ініге) дара билеу түрінде көрінді. Ал
түбі бір түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында ерте
заманнан бері мұрагерліктің әскери, әкімшілік, тайпалық, рулық, аумақтық,
мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығы немесе мұрагерлігі қалыптасқан
болатын. Біздің ата-бабаларымыз құрып, қалыптастырған үлкенді-кішілі
мемлекеттерде бұрынғы әскери-демократия негізінде қалыптасқан мемлекет-
халық-әскер үштігінің бірлігі бұлжымас салттық дэстүрмен бІте қайнасқан.
Қоғамның эрбір мүшесі мемлекетті қорғауға, оның амандығын сақтауға
міндетті болумен бірге, өзін сол мемлекеттің толық құқықты мүшесі
әрі мұрагері деп кәміл сенген және сол ата қонысын қорғауды өз міндеті
деп есептеген. Көшпелілердің дала тарихында ел мен жерді жаудан қорғаған
ерді жұрт ел ағасы деп таныған. Ондай ерлер өз еңбегінің арқасында беделге,
құрметке, сенімге ие болып, елдің, жердің билеушісі болған, таққа отырған
оның билігі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген, тақ мұрагерлік жолмен беріліп
отырған, мұрагерлік үрдіс дәйекті дамыған. Осының негізінде мұрагерлік заң
мен мұрагерлік институт қалыптасқан. Мұрагерлік заң - мұрагерлік
институттың дәстүр жалғаудағы үйлестіруші тетігі, ал мұрагерлік институт -
мұрагерлік заңның жалғасу формасы жэне нәтижесі болды, - деп көрсетеді
ғалым Ғ.С. Сапарғалиев. Осылайша табиғи жағдай, қоғамдық өмірдің
ерекшелігі көшпелі халықтың бойында өз ерекшелігін сақтауға итермелеп,
әрбір ру, тайпаның автономды өмір сүре білу қабілетінің бар екендігін
көрсетті. Рулық байланыс көшпенділерде осылайша саяси сипат алды.
Біздің дәуірімізге дейінгі III мың жылдықта қазіргі түркі тілді халық
мекендеген жерде үнді-ирандардың ата тегі мекендеген болатын. Шамамен, мың
жылдықтан кейін олар арийлер мен үнді арийлерге бөлініп, кейін арийлер
Үндістанға, Иранға кетіп, оның орнында сақ тайпалары пайда болды.
Сақтар Ежелгі Шығыс тарихында талай тарихи оқиғаға куә болған халық
екендігін тарихи деректерден білуге болады[20].Біздің дәуірімізге дейінгі
530 жылы Томирис парсы патшасы Кирді талқандаса, кейінгі ұрпақ Александр
Македонскийге тойтарыс берді. Осылайша мемлекетті басқару, әскери құрылыс,
халықтың тілі мен мәдениетін дамытудың өзіне тән әдет-ғұрпын әскери
демократия формасында қалыптастырып, оны б.д.д. VI-V ғасырларда қазіргі
Қазақстан аумағын мекендеген тайпаларға мұра есебінде қалдырды. Ол тайпалар
үйсін, қаңлы, ғұндар еді.
Үйсіндер тарихы б.д.д. III - б.д. III ғасыры аралығында 600-жылдықта
қалыптасты. Олар б.д.д. II ғасырда сақтардың мұрагері есебінде өз жалғасын
тапты. Ел билеушісі - гуньмо Күнби деп аталды. Күнби - көк аспандағы
жалғыз күн, теңдесі, баламасы жоқ құдірет, киесі көкте, қуаты күнде болған
көсем деп есептелді. Ел билеу ісіндегі мұрагерліктің үйсіндердегі жалғасуын
алсақ, онда мынадай ерекшелік байқалады_. Үйсіндердің саяси өмірінде билер
кеңесі үлкен рөл атқарған, Билер бітімі[21], біріншіден, дауларды шешіп,
ел ішін алалықтан сақтап келсе, екіншіден, мұрагерлік институтына ықпал
жасаған.
Қытай деректеріне сүйене отырып ғалым Ғ.С. Сапарғалиев Оңдай күнби,
мұрагерлік заңы және бұрынғы бітім бойынша билікті Нәбикүнбиге беруге
тиіс еді, бірақ ол Қытай патшалығының беделінен ығып, Оңғай күнбиді
мұрагерлікке үйғарады. Алайда үйсін билері кеңесе келіп, билер бітімін
шығарып, Жошыкүнбидің Жошы баласы Нәбиді Күнби көтерді. Оңғайкүнби ел
билеген кезде, оның елге елеулі еңбегі сіңіп, Үйсін мемлекеті күшейген
болатын, ол беделге ие болған еді. Хан патшалығы қолданған әскери жэне
саяси шаралар үйсіндерге ықпалды болғанымен, үйсіндер билер бітімін
шығарып, хан елінің қарсылығын елемей, Нэбиді қолдап Күнби қоя алды, - деп
көрсетеді. Яғни бұл дерек Үйсін мемлекетіндегі билердің және олар
шығарған бітімдердің үйсін қоғамьндағы рөлін ескеру керектігін
дәлелдейді. Осыған орай билер мұрагерлік заңды бұзуға жол бермеуге
тырысқандығын көрсетеді.
Ғұндардың б.з.д. III ғасырда: ұлықтардың лауазымы мен мәртебесі
атадан балаға мұра болып қалады деген заңы болғандығын айтады. Әкеден мұра
ретінде қалған тақ лауазымы балаға үлкен жауапкершілік артты. Тақ
мұрагеріне елге, жерге, байлыққа ие болу міндеті жүктелді.
Ғұндарда ру ақсақалдары әскери күшке сүйеніп емес, халық жасағына
сүйеніп басқарған. Ел басшысы - шаньюйдің өзгелерден ерекшелігі билігінің
үстем болуы оның беделіне байланысты болды. Егер оның әрекетін руластары
қолдамаса, шаньюйдің ірі соғыстарға қатысуға мүмкіндігі де болмаған.
Біздің дәуірімізге дейінгі 209 жылы ғұндардың 24 руы бірігіп ғұндар
конфедерациясын құрды, ол рулық қоғамның жоғарғы сатысында одақтан ұлы
державаға айналды. Мөде дәуіріндегі ғұндардың саяси басқару жүйесі,
әлеуметтік құрылысы мен мәдениеті бұрынғыдан да жетілдіріліп, оның
мұрагерлері тұсында басқару жүйесінде түрлі реформалар болды. Жалпы көшпелі
державаларда тайпалық одақтағы халық әскери тәртіппен ғана бағындырылса,
ғұндарға байланысты өзара қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі болды.
Ғұндардың Мөдеге дейінгі билеушілері сайлану арқылы билікке қолы жетсе,
кейіннен ол тағайындау немесе тақтың мұрагерлікпен берілуіне көшті. Сын
Модэ Гиюй, вступивший на престол под именем Лаошань-шаньюя, получил в
наследство великую державу и несколько сложных задач, - деп көрсетеді Л.Н.
Гумилев. Сайлау институты шартты мағынаға ие болуына байланысты таққа
мұрагерлікпен отыру кейінірек әдетке айналды. Биліктің өсиет арқылы
берілуі, көп жағдайда билеушінің тақты ұлына қалдыруын заңды эдет ретіндегі
билеушінің еркін санкциялау болды. Көптеген деректерге сүйенсек, әке өлсе,
ұлы мұрагер, аға өлсе, іні мұрагер болғандығын көреміз. Бұл тәртіп өмір
тәжірибесінен туындаған цагида. Ғүн империясының дәуірінде қалыптасқан
мұрагерлік үрдісі бойынша ғұн тәңірқұты тұманның жарлығы бойынша соғыс
майданында қаза болған сарбаздың сүйегін далада қалдырмай, өз еліне алып
келген сарбазға марқұріның бала-шағасына, мал-мүлкіне иелік ету құқығы
берілген. Бұдан ғұндар заңындағы адамгершілік, қайырымдылық, қамқорлыққа
ризалық көңіл есебінде ондай азаматқа толық құқықты мұрагер болу белгіленіп
заңдастырылғанын көреміз, сонымен қатар мұрагерлік дәстүрдің мыңдаған
жылдық тарихы бар екенін аңғарамыз. Мұнда назар аударатын екі жағдай бар:
біріншісі, елден шалғайда, жат жерде жорықта жүрген кез келген сарбаз ажал
жетіп қаза болса, сүйегі далада қалмай туған жерден топырақ бұйыратынына
нық сенімде болған, екіншіден, майданда мерт болған сарбаздың артында
қалған бала-шағасы иесіз қалмай, қамқоршысы болатынына сеніммен жүре алған.
Әскер мен халық және мемлекетке біртұтас өмір сүруге кепілдік берілгенін
көреміз. Бұл жағдай қазақ халқының өмірінде де күні кешеге дейін түрлІ
көріністе өз жалғасын тауып келгендігі белгілі.
Ғұндар өз билеушісін Тәңір құты деп атаған. Ел билеушісінің ұлдары
мен әулеті жастайынан ел билеу істеріне араласып, ел басқарудың қыры мен
сырына қанығып өседі, үйренеді, жетіледі, даярланады. Бұл ел билігін
мұрагерлік жолмен сенімді қолға тапсырудың және оны сабақтастырудың алғы
шарты деп түсінуге болады. Кейінгі ұрпаққа Мөде реформалары бойынша тақ,
яғни ел билеу ісі ғана емес, барша халыққа әскери қызмет атқаруды да
мұрагерлік жолмен жалғастырады. Ондағы мақсат - мемлекет аумағын біртұтас
деп қарап, рулық құрылыстың ыдырауына жол бермеу болып табылады. Сол
ғұндар мен үйсіндердің тікелей мұрагерлері жаңа дәуірдегі жыл санаудың 500
жылдары түрік деген атаумен тарих сахнасына шыққан бабаларымыз бұрынғы ата
тектен тартып келе жатқан билер ережесін, олар шығарған жарғыларды одан
сайын өміршең ете білді, - деп көрсетеді қазақтың ата заңдарын зерттеуші
ғалымдар.
Мұрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мұрагердің
тахытқа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірініц қалауы және сақтам
сияқты үш түрлі жолмен іске асырылып отырды. Түркілерде де әке өлсе
ұлы мұрагер, аға өлсе іні мұрагер, - болды деп көрсетеді. Лев
Гумилев өзінің Көне түріктер деген еңбегінде Хан өлгеннен соң мұрагерлік
туралы мәселе туды. Қапаған хан тақты иеленушіге Күшік хан, яғни кіші хан
деген құрметті атақ беріп, үлкен ұлын өзі тағайындады. Түріктердің ескі
заңы бойынша, мұрагерлік тардуштар шады Могильянға тиісті еді, ал түріктік
мәңгі елдің іс жүзіндегі көсемі батыр Күлтегін болды.
Күлтегін бастамашылықты өз қолына алып, әскери төңкеріс жасады,-деп
көрсетеді[22]. Яғни тақ мұрагерлігінің аталған үш жолынан басқа ретті
жерінде төңкеріс, немесе басқаша күш қолдану арқылы да таққа ие болу
жолдары болғандығын дәлелдейді. Бірақ, Күлтегін ескі заңды бұзбады, хан
атағын қабылдамады, сөйтіп, таққа Білгіхан деген құрметті атақпен өз ағасын
отырғызды. Білгіхан таққа өзінің сіңірген еңбегімен көтерілмегенін және
өзі інісінің қолындағы қуыршақ екенін білді, - деп көрсетсе, Күлтегін
ескерткішін зерттеуші Ғұбайдолла Айдаровтың еңбегінде Ескі әдет бойынша
әке орнына Күлтегін отыруы керек еді. Бірақ Күлтегін өзі әке орнына қаған
болудан бас тартады да, 716 жылы туған ағасы Могилянды (Білге қағанды)
қаған етіп ұсынды. Білге қаған басқа қағандарға қарағанда өте әділетті,
ақылды ел басқарушы болды. Ол түркі қағанатын бүрынғыдан да күшті мемлекет
етуге бар күшін жұмсады, - деп [23]жазған. Бұдан біз Білге қағанның ақылы
мен даналығын орынды тани білген Күлтегіннің көрегендігін де көреміз.
Түркілерде мұрагерді таққа отырғызуға үлкен мән берген, ол туралы
Н.Я.Бичуриннің еңбегінде: При возведении государя на престол, ближайшие
важные сановники сажают его на войлок, и по солнцу кругом обносят девять
раз. При каждом роде чиновники делают поклонение перед ним. По окончании
поклонения сажают его на верховую лошадь, туго стягивают ему горло шелковою
тканью немедленно, спрашивают: сколько лет он может быть ханом?, - деп
[24]сұраған, - сияқты деректер келтІреді.
Түркілер киіз жаю, атқа мінгізу, киізді күн деп айналу, мұрагерлікке
отыру жосығына киелі оқ берген, қағанның билігі тәңірінің қалауымен дарыған
деген тылсым түсінікті санаға сіңірген.
Ғүндар сияқты түркілерде кей кездері қағанның таққа отыруын ел
ақсақалдары билердің кеңесі мақұлдайтын жайттері де болған. Айталық:
Алып қаған ел билеудің үрдесінен шыға алмағанда, ел ақылмандары, билері
кеңесе келіп: Төрт қағанның ішінде сұңғыласы Ируғ қаған, тахытқа сол
отырғаны мақұл деп шешкені оған дәлел. Осылайша билер кеңесінің
қолдауымен сайланған қағандар да болған. Қандай жолмен таққа отырса да
Қаған өз руының мүшелері, тайпа ақсүйектері, тархандар мен қағанның жеке
әскери жасағының ұландары кіретін кеңесті шақырып отырды. Бүл кезең жоғары
биліктің қалыптасуымен, дәлірек айтқанда, оның далалықтар одағының
тұрақтылығын сақтауға қатысты мезгілсіздігімен -жоғары билікті мұралану
институтының қалыптасуымен де белгілі, - деп [25]көрсетеді зерттеуші
ғалымдар. Осылайша түркі қағандарын мұрагерлік жолмен сайлап қою туралы
деректер мен әдет-ғұрыптың XIII ғасырда Шыңғыс ханның тұсында да өз мәнін
жоймағандығын Рашид-ад-диннің жылнамалар жинағында
көрсеткендей, Шыңғыс ханның өзі билеген тағының болашағы туралы: Дело
пристола и царства - дело трудное, пусть [им] ведет Угедей, а всем, что
составляет юрт, дом, имущество, казну и войско, которые я собрал -пусть
ведет Тулей [26] - деп өсиетін калдырған. Ол өсиеттің орындалуын: ... он
устроил тайное совещание и, сделав его [Угедея] наследником, утвердил за
ним престол и каанство, - деп Шыңғыс ханның өзі болашақ тақ мұрагерін
тағайындап кетуі - бұл кезектегі талғам еді. Әрине, тақ мұрагері болу тек
атақ-дәреже ғана емес, ол аса жауапкершілікті талап ететіндігін түсінген
Үгедей оның үстіне ежелгі монғол әдет-ғұрып ережесінде сақтау
мақсатында: так как по правилу и обычаю монголов младший сын бывает
старшим в доме, замещает отца и ведает его юртом и домом, а Улуг-нойон -
младший сын великой ставки. Он день и ночь, в урочный и не урочный час
находился при отце, слышал и познал порядки и Ясу. Как я воссяду на
каанство при его жизни и в их присутствий,-деп қарсылық білдіргеніне
қарамай, әке өсиетін орындау міндет деп есептеген Шыңғыс хан ұрпағы:
Чингиз хан всех сыновей и братьев великое дело верил тебе и право верить
закрепил за тобой, как мы можем допустить изменение и
переиначивание его незыблемого постановления и настоятельного
приказа, - деп әке өсиетінің бұлжымай орындалу қажеттігі туралы тақ
мұрагеріне түсіндіру нәтижесінде Үгедейді көндірді Чагатай-хан взял Угедей
- каана за правую руку, Тулуй-хан за левую руку, а дядя его Отчигин за
чресла и посадили его на каанский престол. Тулуй-хан поднес чашу, и все
присутствующие внутри и вокруг царского шатра девять раз преклонили-колено
и провозгласили здравницу державе с (восшествием) его на ханство, и нарекли
его кааном, - деп көрсетеді.
Бұл деректі Монғолдың құпия шежіресі былайша баяндайды: Тышқан жылы
(1228 ж) оң қолын иемденген Цагадай, Бат бастаған ұлдары, сол қолын
иемденген Отчигин ноен, Жэу, Есүнхэй бастаған ұлдары, ортасын иемденген
Толуй бастаған ұлдары мен қыздары, түмәннің ноендары, мыңдықтың ноендары,
бәрі бірігіп, Хэрлэннің Ходөө аралына жиылып, Шынғыс қағанның өсиет әмір
бойынша Өгэдэйді қаған көтереді. Цагадай ағасы, бауыры Өгэдэйді қаған
болғызған соң қаған әкесінің шыбын жанын қорғаған қарауылшы, садақшыларын,
мың сақтаушы, қаған әкесінің мерейлі меншігі –түмән кезекшісін Цагадай мен
Толуй екеуі Өгэдэй қағанға береді. Ортаңғы елді де рәсім бойынша Өгэдэй
қағанға береді[27].
Осылайша түркі заманынан мұрагерді таққа отырғызу рәсімінің
қалыптасқан ережесін Шыңғыс хан ұрпағы да бұлжытпай орындағанын көреміз.
Ғұн, үйсін жэне түркілерде мұрагерлік заңда танылмаған, бірақ өмірде
жалғасын тапқан тағы бір дәстүр бар еді, ол: әке өлсе - ұлы мұрагер, аға
өлсе - іні мұрагер деген үрдістен сырт, таққа аталас іні де мұрагер
болғандығы. Оларда осы үш түрлі тәсіл кезектесіп жалғасып отырған. Негізі
әке өлсе - ұлы мұрагер болу бірінші кезектегі талғам еді. Бірақ әке көз
жұмғанда оның тағына отырар ұлы болмаса, немесе жас болса, жетерсіз болса
тақ мұрагерінің орнын билеушінің ер жеткен, ел ісіне араласып ысылған інісі
басады, мұрагер болады. Мұрагерліктің әкеден балаға, ағадан ініге, одан
аталас ініге ауысуының негізгі себептері болған, яғни әулет ішіндегі
билік бітімсіздігі етек алып, әке мен баланың өзара наразылығы, аға мен
інінің араздығы туындаған жағдайда және ұлыс ішіндегі рулар мен тайпалар
жерге таласқанда жауға айналып, сырттағы жау әлсіз болсаң өзіңе күш
көрсететін кездері де болады. Осындай аласапыран өмір талабынан мұрагер
таңдау тек өсиетке ғана емес, өмірге де бейімделеді. Сондықтан дүниеден
өткен билеушінің орнын, тұлпар мініп, ту ұстауға, қол бастап ел қорғауға
жарамды, ақылы кемел, қайраты мығым біреуі мұрагер болған.
Так мұрагерлігінің ежелден сақталған тәртібі Шыңғыс әулеті тұсында да
бұзылмағандығын Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегіндегі: Чтобы не нарушать
традицию ставить верховным правителем Чингизида, Эмир Буладжи (Пуладчи)
Дуглат проявил усердие в розыске подходящей кандидатуры на ханский трон.
Поставленный им 18-летний Тоглук Тимур стал основателем устойчивой линии
Чағатаидов - более чем на полторы сотни лет в Моголистане и с 1514 г. до
конца XVII в. - в Восточном Туркестане в Могольском государстве, - деп
баяндайды[28]. Осылайша түркі заманынан бері жалғасын тапқан тақ
мүрагерінің таққа отыруындағы үш фактор қаншама ғасырлар өтсе де бұзымастан
өз жалғастығын таба берді, болашақ тақ мұрагеріне үміт артып, орынды
талаптар қоя білді.
Тақ билігі шектеусіз лауазым болып, мұрагерлік жолмен қол жеткен ел
билеушілері қалай деп аталса да мейлі ол тәңір құты, мейлі күнби, мейлі
қағандар болса да өз әмірлерін шектеусіз жүргізген. Мұрагер билеушінің ұлы
болсын, інісі болсын немесе аталас іні болсын, олардың алға қойған мақсаты
біреу ғана болған, яғни алдыңғы тақ иесінен қалған билІкті, елді, жерді
және дәулетті мықтап иелігінде ұстау, сол негізде ірге тыныштығын, ел
амандығын сақтау, жерді кеңейту, ел қуатын күшейту, билік абыройын арттыру
болған.
Міне, осылайша жалғасын тапқан мұрагерлік үрдіс тарихтың талай
талқысынан өтіп қазақ хандығының дәуіріне дейін жетті, ол одан әрі өз
жалғасын тапты. Ханская власть передавалась по наследству. Законными
наследниками считались братья, дети, внуки. Были и исключения из этого
правила и они, если одобрялись знатью не считались нарушением традиции,
-деп [29] көрсетеді өз еңбегінде академик С.З. Зиманов.
Қорыта айтқанда, саяси мұрагерліктің әдет заңдарындағы өзіне тән
ерекшеліктерін былайша тұжырымдауға болады: яғни, мұрагерлік - қандай
жолмен жетсе де өмірлік лауазым. Мұрагерді тақтан не өлім, не соғыстағы
жеңіліс, немесе аталастар арасындағы опасыздық болмаса, тақтан ешкім айыра
алмайды. Әкеден балаға мүраға қалатын лауазым ел іші тыныш болса, ірге
бүтін болса ұрпақтан үрпаққа ұласып, жалғаса береді, ол, әрине, сол
ұрпақтың ауызбірлігіне де байланысты болады.
Қазақ мұрагерлігінің әдет-ғүрпындағы бастауларының бірі - рухани мұра
қалдыру болды, оған халықтың ауыз әдебиеті арқылы болашақ ұрпаққа жеткен
өлең, жырлар, дастандар, шешендік сөздер мен билер шешімдері, хан жарлығы,
көшпелі қазақ халқының қоғамдық құрылысын басқаруға арналған заңдары да
бізге жеткен мұра есебінде сақталды. Халқының, ел-жұртының ғасырлар
санымен межеленер, өткенінен түйсінер тәлімі мен алар сабағы неғұрлым мәңгі
де мағыналы болса, мұрагер ұрпақтың көсегесі солғұрлым көгеріп, еңсесі
биіктей бермек, азаматтық үні асқақ естілмек адам баласының таным түсінігі
неғүрлым жетіліп, молая түскен сайын, өзінен бұрынғы ұрпақтар жасаған
рухани және материалдық мұраларды зерттеп білуге деген қажеттіліғі де сол
ғұрлым арта түсері хақ, - деп көрсетеді Салғарин Қойшығара[30]. Әрине,
ғалымның көзқарасына біздің қосар ойымыз қазіргі жағдайда қазақ халқы өз
қолы өзінің аузына енді жетіп жатқан уақытта бізге дейінгі ұрпақтар
қалдырған мұраларды жинақтап, ой елегінен өткізіп, болашақ ұрпаққа жеткізу
- қазіргі ұрпаққа міндет деп санаймыз.
Міне, осылайша саяси, материалдық, рухани мұра қалдыру негізінде
қалыптасып, осындай әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жол-жора, қағидалар мен
ережелер сол қоғамды басқаруға негізделген құқықтық норма болып есептелді
және қалыптасқан әдет-ғұрып заңдары мұрагерліктің де қайнар көздеріне
айналды.
1.2 Мұра мен мұрагерліктің қайнар көздері
Құқықтың кайнар көзі ұғымы мен оның жүйесі туралы мәселені анықтау -
заң ғылымындағы ең өзекті, әлі күнге дейін толық зерттелмеген мәселенің
бірі болып отыр.
Құқықтың қайнар көзінің материалдық мазмұны сол мемлекеттің құқықтық
іс-әрекетіндегі құқықтық норманың пайда болуы және құқықтың қалыптасуы,
бекуінде бір жүйе болады.[31] Құқықтық нормалардың пайда болуына әсерін
тигізетін факторлар: сол қоғамның дамуы, қалыптасуы, ондағы қатынастардың
пісіп-жетілуі, қоғамдағы жағдайды құқықтық тұрғыдан реттеп отыру болып
табылады.
Құқықтың қайнар көздері ұғымы норма ретінде құқықтық мәнге ие болу
үшін белгілі бір жолдардан өтіп,[32] кандай да бір нысанды иемденуі керек.
Орталық мемлекет билігі күшейіп орныққан мемлекеттің құқық түзу қызметі
қалыптаспаған қоғамда әлеуметтік мүдделердің құқықтық деңгейге көтерілуі
мемлекеттік актілер (заң, жарлық, жарғы, жол-жора т.б.) түрінде көрінеді.
Орталық өкімет билігі әлі толық орнығып, қатаймаған мемлекеттің құқық түзу
қызметі тұрақты қалыптаспаған қоғамдарда мемлекет заңдары емес әдет-ғүрып
құқығы, нормалары үлкен реттеушілік рөл атқарады.[33] Ал, әдет-ғұрып
құқығының нормалары күнделікті өмір қажеттілігінен, тұрмыс-тіршіліктің,
өмірдің қажетінен туындай отырып, мемлекеттік билікпен байланысты бірте-
бірте өрбіп, қалыптасады. Яғни, әдет-ғұрыптарда әдеттік нормаларда
бекітілген құқықтарды өз тарапынан қолдай отырып, оларға ресми, мемлекеттік
мән, нысан бере отырып, өкімет органдары өз беделдерін арттыруға, өз
дәрежелерін биіктетуге тырысты[34], деп көрсетеді зерттеуші ғалым
З.Кенжалиев. Бұл әдет-ғұрып құқығы үшін құқықтың қайнар көздері үғымының
кең мағынадағы қолданысы деп есептесек, ал оның арнайы мағынадағы
қолданысын мемлекеттің құқық түзу қызметінің орныққан дәуірінің туындысы
жэне оның құқықтық актілерінің өмірге келуінің көрінісі ретінде
қарастырған. Әдет-ғүрып, оның реттелген, рәсімделген түрі құқықтың қайнар
көзіне жатады. Осылайша Ежелгі дәуірде өмір сүрген Ежелгі Египет, Вавилон,
Қытай, Үндістан, Греция, Римде, ортағасырлық Франк мемлекеті, Франция,
Германия, Англия, Батыс Европаның феодалдық құқында, Араб Халифаты, қазақ
халқы мекендеген территорияларындағы мемлекеттердің әр түрлі деңгейдегі
билеу органдарының пайда болуына байланысты түрлі мазмұндағы, қоғамдық
өмірдің түрлі салаларын қамтыған заң актілері қабылданды. Себебі, құқықтың
қайнар көздері ұғымының арнайы мағынасы -мемлекеттің құқық түзу қызметінің
орныққан дәуірінің туындысы жэне оның құқықтық актілерінің өмірге келуінің
көрінісі. Онда міндеткерлік құқық, меншікке ие болу құқы, қылмыстық істер,
неке-отбасы қатынасы, мұрагерлік мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Олардың
көбі сол кездің өзінде жүйеленіп, кодекстелген, бірақ, өкінішке орай,
олардың көбі бізге жетпей, үзінділер түрінде зерттеліп жүр. Толық бір
жүйеге келмеген заңдардың өзінде де мұрагерлік мәселеге ерекше көңІл
бөлінген.
Египет құқындағы қысқа деректің өзіне сүйенсек, неке-отбасы қатынасына
ерекше көңіл бөліп, неке шартында мүлікке ие болу құқында әйелдің
төркінінен келген мүлкі әйелдің жеке меншігІ деп есептелсе, әйелге бүкіл
отбасы мүлкіне ие болу құқының берілуі аналық рудың басым болғанының
дәлелі. Кейін отбасында ер адамның рөлінің күшеюі бұрынғы теңдікті жойды.
Египетское право знало наследование по закону и по завещанию. Наследниками
по закону были дети обоего пола, завещание могли составить как муж, так и
жена[35], - делінген зерттеу еңбектерде.
Ежелгі Вавилонда неке шарты қалыңдықтың әкесі мен күйеу жігіттің
арасында жазбаша түрде жасалды. Отбасында ер адам құқы басым болғанымен,
әйелдер өз мүлкіне иелік етіп, күйеуі өлсе балаларымен бірге мұрагерлік
құқыққа ие болды.
Әкенің өктем күшімен балаларды сатуға, кепілдікке беруге, ата-анасына
қарсы сөйлегені үшін тілін кесуге құқы болғанымен, заң бойынша әкесі ұлын
егер қандай да бір әкеге қарсы қылмыс жасамаса, мұрадан аластатуға құқы
болмаған.
Хаммурапи заңында: Если человек вознамерится изгнать своего сына и
скажет судьям: Я изгоняю моего сына, то судьи должны исследовать его
дело, и если сын не совершил тяжкого греха, достаточного для лишения его
наследства, то отец не может лишить его наследства, - деп көрсетілген[36].
Баласын мұрагерліктен аластатуға жол берілмейтін заңдар көптеген елдерде,
соның ішінде қазақ қоғамындағы қолданылған әдет заңдарында өз функциясын
тапқан.
Египет заңын Вавилон заңымен салыстырып талдасақ, баласы тіпті әкесіне
қарсы ауыр әрекет жасап, кінәлі болған күннің өзінде бір жолға кешірім
беріліп, келесі жолы қайталанса, мұрагерліктен аластатындығын көрсетеді.
Мұндағы мақсат отбасының бірлігін сақтау, бір-біріне кешірімді болу,
қайырымдылықты тәрбиелеу және ата-ана еңбегін мұрагерлері бағалай білу
керектігі болды.
Ежелгі Үнді мемлекетіндегі Ману заңында касталардың үйленуіне
белгілі бір шектер қойылып, жоғарғы варна төменгі варналарға үйленуге тыйым
салынған. Ал мүлік бүкіл отбасы мүшелеріне ортақ меншік деп есептелгенмен,
оған отбасында әкенің билігі үстем болды. Мұрагерлік құқықта әке мұрасына
ие болудың екі жолы көрсетілген, яғни мұра ұлдар арасына тең бөлінеді, ал
қалған балалар үлкен ағасымен бірге тұрады. Үлкен ағаның ендігі міндеті
оларға қамқор болу, әке орнындағы қызметті атқарып, әкеден қалған мүлікті
отбасының қажетіне орынды жарату болды. Мұраны бөлуге қыздар қатыспаған,
дегенмен ағалары қыздар ұзатылған мезгілде қыздарға тиесілі үлес есебінде
мүліктің 1А бөлігін жасау дайындауға тиісті болды.
Отбасында ана болғанымен ол мұраны бөлісуге араласпады, оның еркі де
үлкен ұлына берілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz