Еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидалары
Кіріспе
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарын топтастыру
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
1.5 Еңбекті қорғаудың түсінігі жəне қағидалары
2 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтарын қамтамасыз ету
2.1 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтары
2.2 Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері: еңбек қатынасы саласындағы кемсіту, жалақыны уақтылы төлемеу, заңсыз жұмыстан шығару
2.3 Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы
2.4 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарын топтастыру
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
1.5 Еңбекті қорғаудың түсінігі жəне қағидалары
2 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтарын қамтамасыз ету
2.1 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтары
2.2 Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері: еңбек қатынасы саласындағы кемсіту, жалақыны уақтылы төлемеу, заңсыз жұмыстан шығару
2.3 Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы
2.4 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикалық қайта құру процестеріне парапар болуға тиіс.
"Принцип" ұғымы (латынша principium - басталу, негізі) адамдардың жүріс-түрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары — құқықтың нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар. Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді те¬ория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат ез міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын қағидаттармен тендестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың ертүрлі деңгейінде түр. Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара ерекшеліктерін жояды. Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі (талаптары) еңбек құқығы саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы дипломдық жұмыстың тиісті тарауларында ашылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидалары мәселесіндегі құқықтық жүзеге асыру мен реттеу болып табылады.
Зерттеу пәні болып еңбек құқығы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидалары, оның негізгі ерекшеліктері мен белгiлері жөніндегі мәселелерді
"Принцип" ұғымы (латынша principium - басталу, негізі) адамдардың жүріс-түрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары — құқықтың нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар. Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді те¬ория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат ез міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын қағидаттармен тендестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың ертүрлі деңгейінде түр. Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара ерекшеліктерін жояды. Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі (талаптары) еңбек құқығы саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы дипломдық жұмыстың тиісті тарауларында ашылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидалары мәселесіндегі құқықтық жүзеге асыру мен реттеу болып табылады.
Зерттеу пәні болып еңбек құқығы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидалары, оның негізгі ерекшеліктері мен белгiлері жөніндегі мәселелерді
1. Уваров В.Н. Трудовое законода¬тельство РК, Алматы, 1997
2. Трудовое право России. Гу¬сев К.Н. - М.: ЮРИСТЬ, 1998.
3. Трудовое право/под ред. Смир¬нова. О.С. М. 1998
4. Кагазов О. Трудовое право РК.- Алматы, 2000.
5. Комментарий к Закону РК «О труде в РК» - Алматы: Баспа, 2000
6. Уваров В.Н. Трудовое законодательство РК – Алматы, 1999.
7. Шеримова Н.Ш. Трудовое право в вопросах и ответах – Алматы: Даненкер, 2000.
8. Сыроватская Л. А. Трудовое право. - М., 2000
9. Шайбеков К.А. ҚР еңбек құқығы. – Шымкент-Түркістан: 2007
10. АхметовА., Ахметова Г. Еңбек құқығы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2005
Қосымша:
1. Қағазов Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2001.
2. Айымханова Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2002
3. Кузярина А.С., Берешев С.Х. Трудовое законодательство РК в вопросах и ответах. Алматы: ТОО Баспа, 2000. – 88с.
4. Сериков О.Т. Вопросы единства и дифференциации в правовом регулировании труда // Право и государство, 1999. № 1 (12). – С. 70-73.
5. Нурмагамбетов М.А. Некоторые вопросы теории рынка труда // Право и
2. Трудовое право России. Гу¬сев К.Н. - М.: ЮРИСТЬ, 1998.
3. Трудовое право/под ред. Смир¬нова. О.С. М. 1998
4. Кагазов О. Трудовое право РК.- Алматы, 2000.
5. Комментарий к Закону РК «О труде в РК» - Алматы: Баспа, 2000
6. Уваров В.Н. Трудовое законодательство РК – Алматы, 1999.
7. Шеримова Н.Ш. Трудовое право в вопросах и ответах – Алматы: Даненкер, 2000.
8. Сыроватская Л. А. Трудовое право. - М., 2000
9. Шайбеков К.А. ҚР еңбек құқығы. – Шымкент-Түркістан: 2007
10. АхметовА., Ахметова Г. Еңбек құқығы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2005
Қосымша:
1. Қағазов Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2001.
2. Айымханова Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2002
3. Кузярина А.С., Берешев С.Х. Трудовое законодательство РК в вопросах и ответах. Алматы: ТОО Баспа, 2000. – 88с.
4. Сериков О.Т. Вопросы единства и дифференциации в правовом регулировании труда // Право и государство, 1999. № 1 (12). – С. 70-73.
5. Нурмагамбетов М.А. Некоторые вопросы теории рынка труда // Право и
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- -------
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________ -------------------.
“ ___” ________ 2012 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің
қағидалары”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің --------
топ студенті
------------------
Ғылыми жетекші:
кафедра --------, з.ғ.к.
------------------
Алматы, 2012
Мазмұны:
Кіріспе
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету
қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарын топтастыру
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
1.5 Еңбекті қорғаудың түсінігі жəне қағидалары
2 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтарын қамтамасыз ету
2.1 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтары
2.2 Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері: еңбек қатынасы
саласындағы кемсіту, жалақыны уақтылы төлемеу, заңсыз жұмыстан шығару
2.3 Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар туралы
2.4 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәні мен ішкі бірлігін білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі
еңбек құқығының қағидаттары туралы мәселеде маңызды теориялық және
практикалық мән бар. Қағидаттардың сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс
қолданылуының, еңбек қатынастарын реформалаудың қажетті шарты, олар
республикадағы әлеуметтік-экономикалық қайта құру процестеріне парапар
болуға тиіс.
"Принцип" ұғымы (латынша principium - басталу, негізі) адамдардың
жүріс-түрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық
ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып
жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын
өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі
ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Бұл жағдайда
ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары — құқықтың
нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар. Қағидатты нормативтік
бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына
ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру
элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің
тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді
теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат ез
міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидаттармен тендестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі
олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың ертүрлі деңгейінде түр.
Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың
өзара ерекшеліктерін жояды. Еңбек құқығының кейбір институттарының
қағидаттары өте шектеулі салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі
(талаптары) еңбек құқығы саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін
реттейтін құқықтық нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін
қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы дипломдық жұмыстың тиісті тарауларында
ашылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын
қамтамасыз етудің қағидалары мәселесіндегі құқықтық жүзеге асыру мен реттеу
болып табылады.
Зерттеу пәні болып еңбек құқығы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің қағидалары, оның негізгі ерекшеліктері мен белгiлері жөніндегі
мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары, сондай-ақ
зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар және
ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидаларына талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің қағидалары институтын құқықтық реттеу мәселесін жалпы
тұрғыда қарастыру;
- Еңбек құқығы бойынша азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің
қағидаларын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының меншік құқығы саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы меншік құқығы саласына арналған заңдар,
сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер
айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ кафедрасында өткен мәжілісінде қаралып (талқыланып)
мақұлданған.
Дипломдық жұмыста келесі ғалымдарды еңбектері қарастырылды:
В.Н.Уваров, Н.В.Витрук, Қағазов Қ.Р., С.С.Алексеев, М.С.Строгович,
И.А.Ильин, В.М.Артемов, М.В. Баглай, В.В.Борисов, М.Н.Марченко,
В.М.Корельский, В.Н.Кудрявцев, Е.А.Лукашева, Ю.А.Тихомиров, Н.И.Матузов,
А.Н.Головистикова, М.Т.Баймаханов, У.Шапақ, Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мұхтарова,
А.Н.Тәуекелев, Ғ.С. Сапарғалиев, З.Ж.Кенжалиев, А.С.Ибраева, Т.Ағдарбеков,
Е.Баянов, А.Бейсенова, С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев, Д.А.Булгакова т.с.с.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету
қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
Қағидат сөзінің өзі латын тіліндегі principium cөзінен туындаған
жəне оның аудармасы негіз, бастама дегенді білдіреді. Осылай, қағида
түсінігі басшылыққа алынатын идеяны, негізгі ережені, бастаманы білдіреді.
Құқықтық түсініктер жүйесінде қағида басты түсінік болып табылады, себебі,
ол бүкіл құқықтық жүйенің негізін құрайды жəне осы құқықтық жүйенің барлық
қасиеттерін өзіне сіңіреді. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының
қағидалары – бұл еңбек құқығы нормаларының негізгі бастамасы[1].
Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары – бұл қолданыстағы еңбек
заңнамасының мəнін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық
саласының даму негізін құрайды жəне дамуды бағыттайды.
Еңбек құқығының қағидалары ретінде еңбек құқығы нормаларының мəнін
жəне мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласындағы саясатының
басты бағыттарын көрсететін, қолданыстағы заңнамада бекітілген негіздемелік
бастамаларын (идеяларды) түсінуге болады.
Еңбек құқығының қазіргі кездегі қағидалары еңбекті ұйымдастыру
саласындағы қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінен көрініс береді.
Олар объективтік экономикалық заңдардың күшіне тығыз байланысты.
Еңбек құқығының қағидалары заңнамадан көрініс табады жəне заңнамалық
тұрғыда бекітілген, себебі, осы қасиет бұл қағидалардың құқықтық қағида деп
аталуына негіз болады. Еңбек құқығының негізгі қағидалары ҚР
Конституциясында жəне осы құқық саласының маңызды заң шығарушы актілерінде
бекітілген.
Мысалы, ҚР ҚР еңбек кодексінің 4-бабында республика қызметінің
негіздемелік қағидалары бекітілген.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының принциптерi:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуiне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсiтушiлiкке, мәжбүрлi еңбекке және балалар еңбегiнiң ең нашар
түрлерiне тыйым салу;
4) қауiпсiздiк және гигиена талаптарына сай келетiн еңбек
жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;
5) өндiрiстiк қызмет нәтижелерiне қатысты алғанда қызметкердiң өмiрi
мен денсаулығының басымдығы;
6) еңбегi үшiн жалақының ең төменгi мөлшерiнен кем емес, әдiлеттi
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердiң құқықтары мен мүмкiндiктерiнiң теңдiгi;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушiлердiң өздерiнiң құқықтары мен
мүдделерiн қорғау үшiн бiрiгу құқығын қамтамасыз ету;
10) әлеуметтiк әрiптестiк;
11) еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау мәселелерiн мемлекеттiк
реттеу;
12) қызметкерлер өкiлдерiнiң Қазақстан Республикасы еңбек
заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Қолданыстағы заңнамаға талдау жасайтын болсақ, еңбек құқығының қазіргі
кездегі қағидаларына келесі белгілер тəн:
· олар экономикалық жəне саяси жағдайлармен байланысты, себебі,
қағидалардың өзі мемлекеттік саясаттың негізінде анықталады;
· олардың мазмұнына ортақтық тəн, себебі, қағидалар əрқашанда құқықтың
бір ғана емес, бірқатар нормалар тобының мəнін көрсетеді;
· мемлекеттік норматвитілікке ие, себебі, қағидаларды мемлекет құқық
нормаларында бекітеді жəне санкциялайды, қағидалар ортақтық пен
міндеттілікке, реттеушілік сипатқа ие бастамашылық идеялар болып табылады;
· олардың жиынтығы жүйе болып табылады, себебі, олар құқық нормасының
белгілі бір құқық жүйесінің шегіндегі өзге нормалармен арақатынасы
жағдайындағы мəнін ашады;
· мақсаттылыққа ие, себебі, құқық нормаларының динамикадағы,
қозғалыстағы, белгілі бір мəселелерді шешудегі мəнін көрсетеді;
· тұрақтылыққа ие, себебі, құқық қағидалары ұзақ уақыт бойы əрекет
етеді жəне өзінің табиғаты бойынша құқық нормаларына қарағанда өзгеріссіз
сипатқа ие.
Ұзақ уақыт бойы оқу əдебиеттерінде еңбек құқығы саласының қағидалары
өте қарапайым тұрғыда түсіндірілді. Оларды, ең алдымен, ҚР Еңбек кодексінің
4-бабының мазмұнымен байланыстырды, бұл бапта қызметкердің негізгі
құқықтары мен міндеттері анықталған болатын. Алайда, қағидаларды еңбек
құқығының бір субъектісі – қызметкердің ғана құқықтары мен міндеттерімен
байланыстыруға болмайды.
Қағидалардың мазмұны бұған қарағанда əлдеқайда кеңірек[], себебі, олар
өздерінің реттеушілік əсерімен еңбек құқығының барлық субъектілерін
(қызметкерлерді, жұмыс берушілерді, еңбек ұжымдарын жəне олардың өкілдік
органдарын) қамтиды. Бұл жерде ескеріп өтетін бір жайт, қағидалар
субъектілердің құқықтары мен міндеттерін жариялап қана қоймауы тиіс,
сонымен қатар, олардың шын мəнінде жүзеге асырылуын да қаматамасыз етуі
қажет.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мəні мынада:
1) олар біріккен түрде еңбек құқығының барлық нормаларының басты
мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңанамасының мəнін жəне оның
экономикамен, саясатпен, қоғамдық моральмен байланысын түсінуге көмек
береді;
2) еңбек заңнамасының одан əрі дамуына, жетілуіне бағыт береді;
3) еңбек құқығының нормаларын қолдануға көмек береді, себебі, қандай
да бір күмəн туған жағдайда тиісті негізгі қағиданы басшылыққа алуға
болады;
4) жекелеген нормаларды еңбек құқығының жүйесіне біріктіруге, оларды
осы құқық саласының жекелеген институттары бойынша топтастыруға мүмкіндік
береді;
5) еңбек құқығы субъетілерінің жағдайын, құқықтық мəртебесін
анықтайды, олардың еңбекке қатысты негізгі құқықтары мен міндеттерін жəне
олардың кепілдіктерін көрсетеді.
Əрекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш түрге бөлуге
болады:
· барлық құқық салаларына, соның ішінде, еңбек құқығына да тəн жалпы
құқықтық қағидалар (заңдылық, теңдік, демократизм қағидалары жəне т.б.);
· құқық саласының нормаларының ерекшеліктерін, олардың бағыттылығын
көрсететін салалық қағидалар;
· тек белгілі бір құқық саласына тəн сала ішіндегі қағидалар (мысалы,
халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру қағидалары жəне т.б.).
Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни,
екі немесе одан да көп құқық салаларына тəн қағида болуы мүмкін. Мысалы,
еңбекті қорғауды, еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары
тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар, жер, азаматтық, қылмыстық
атқару құқықтарына да тəн, себебі, аталған құқық салалары да еңбекті
қолдануды (фермерлік қызмет, мердігерлік шарттары бойынша жұмыс жасау,
жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс жəне т.б.) реттейді.
Жалпы (салааралық) қағидалар еңбекті құқықтық реттеуде басты рөлге ие.
Олар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген жəне бұл жайт
олардың жалпылық сипатын дəлелдейді. Мұндай қағидалардың қатарынан
мыналарды атауға болады: заңдылық қағидасы; азаматтардың құқықтары,
бостандықтары мен заңды мүдделерінің мемлекеттің мүдделерінен үстемдігі
қағидасы; мемлекеттік қызметке кірудегі тең құқық; қоғамдық көзқарасты
ескеру жəне жариялық; ұлтаралық одақтастық қағидасы.
Заңдылық қағидасы[2] мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің
жəне азаматтардың ҚР Конституциясын жəне заңдарын сақтау, басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу міндетінен
көрініс табады. ҚР Конституциясында заң мен сот алдында жұрттың бəрінің тең
екендігі, тегіне, əлеуметтік, лауазымдық жəне мүліктік жағдайына, жынысына,
нəсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайтыны көзделген. Алайда, əлеуметтік немесе құқықтық қорғауды
қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу кезіндегі ерекшеліктер, таңдау мен
шектеулер кемсіту деп саналмайды.
Мысалы, əйел адамдарға, кəмелетке толмаған қызметкерлерге,
мүгедектерге жəне қорғауды қажет ететін өзге де тұлғаларға қызметіне
қатысты жеңілдіктер беру.
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны топтастыру
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикалық
қайта құру процестеріне парапар болуға тиіс.
Принцип ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың жүріс-
тұрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді[].
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық
ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып
жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын
өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі
ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітуге тиіс. Бұл жағдайда ол
құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары – құқықтың
нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.1 Қағидатты нормативтік
бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына
ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру
элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің
тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді
теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат өз
міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2 тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан, ал
Адам және азамат деп аталатын 11 тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдауға; өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидаттармен теңдестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі
олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың әртүрлі деңгейіне тұр.
Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың
өзара ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де (принципі) бола
алмайды. Егер қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормаларының мәндік қасиеті
мен ішкі үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен
олар бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы
формасы болады.
Сонымен, қатар еңбек құқығының қағидатын құқықтық нормадан ажырата
білу керек. Қағидат еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек
қатынастарына қатысушылардың заңи міндеттерін нақтыламайды. Құқықтық
қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды (гипотеза,
диспозиция, санкция). Сондықтан да, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек
қатынастарын толықтай реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтық нормалар
еңбек құқығының жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сійкес келуге
тиіс.
Еңбек құқығы қағидаттарының сипаттамасында тағы да бір маңызды жақты
бөліп қараған жөн. Аталып өткендей, қағидаттар жалпы еңбек құқығы саласында
және оның кейбір институттарында құқықтық нормалардың ішкі байланыста және
үйлесімділікте болатынын көрсетеді. Бұл сапада критерийлер құқықтық
реттеудің мәнімен және әдістерімен қосылып еңбек құқығын ұлттық құқықтың
басқа салаларынан шектеудің дербес және объективтік критерийі бола алады.
Құқықтық критерийлерді еңбек құқықтарын ұлттық құқықтың басқа салаларынан
бөлектеудің объективтік критерийлеріне жатқызудың теориялық және
практикалық зор маңызы бар. Теориялық тұрғыда бұл біздің еңбек құқығы
саласының қалыптасу тетігі мен өзінше жұмыс істеуіне қатысты білімімізді
кеңейтуге, ал практикалық тұрғыда мемлекеттік органдардың норма жасау
қызметінде арнайы бағдар болуға, Қазақстан Республикасында еңбек
қатынастары мее еңбек заңнамаларын реформалаудың методологиялық негізі
болуға мүмкіндік береді.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттуға болады:
А) қағидаттар еңбек құқығы суъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
Б) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
(алғашқы негіз) болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы
күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала
анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл
басқарушы идеялардың жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң
шығарушыға бағдар береді;
В) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздерінде
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тыянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
В) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздерінде
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тыянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
Г) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
Д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіпорындардың, мемкемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал жасайды. Жеке еңбек шартын жасағанда
тараптар құқықтық нормалардың міндеттеулерін және келісім жағдайларын
ұстанады, өзін қалай ұстау ережесіне еркімен бағынады, бұл – күшіндегі
заңнаманың мәнін анықтау және еңбек құқықтарының құқық нормаларына кірген
қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттардың еңбек құқығының теориясында және заң
практикасында даму алған бұл қасиеттеріне еңбек қатынастарын құқықтық
реттеу тетігінің мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы (салааралық), салалық (еңбек құқығы) және еңбек
құқығының жекелеген институттарының қағидаттары болып бөлінуі мүмкін.
Қағидаттардың бұл топтары өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар
бірлесіп еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін
құрайды.
Жалпы (салааралық) қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы
саласын құқықтық реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекіту олардың жалпы ортақтық
сипатын білдіреді. Жалпы (салааралық) қағидаттарға мыналарды жатқызуға
болады: заңдылық; азаматтардың құқықтарының бостандығының және заңды
мүдделерінің мемлекет мүдделері алдында басымдығы; мемлекеттік қызметке тең
қол жеткізу; қоғам пікірін ескеру және жариялық; халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз Конституцияны, республиканың күшіндегі
заңдарын сақтау. Басқа адамдардың құқығының, бостандығын, ар-ожданын сыйлау
жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және азаматтарға
қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, мәсіріне, ұлтына,
тіліне, дәни көз қарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез-келген басқа
жағдаятқа байланысты ешкім қандай да кемсітілушілікке ұшырауға тиіс емес
(Қазақстан Респубикасының Конституциясының 14 бабы).
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдылық
кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.
Заңдылық қағидаттарын сақтау, бірінші кезектен еңбек туралы күшіндегі
заңдарын Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформамен нарықтық
қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді. 2007 жылғы
15 мамырда қабылданған Қазастан Республикасындағы еңбек кодексі N 251 жаңа
Кодекс аса азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық құқығын жүзеге
асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік түрлері мен
шаруашылық жүргізудін ұйымдық – құқықтық формаларының көп түрлілігі
жағдайына еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымды адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындағы, мекемелердегі, ұйымдардың заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылықлығын білдіретін
қағидат.
Конституцияға сәйкес (1 бап) Қазақстан Рсепубликасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады,
оның жоғарғы құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы
адамға туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың
және басқа құқықтық норматвитік актілердің мазмұны мен қолданылуын
анықтайды (оның ішінде азаматтардың еңбегін ұйымдастыру және қолдану
саласында).
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүддлерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберіне азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағуы құқығы да кіреді.1
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес (33 бап) азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері
текілей де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез-келген мәселе
бойынша, оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар
жолдауға құқылы. Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай
мемлекеттік қызмет атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекеттік қызметке үмәткер
адамға қойылатын талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайжы,
оны заң белгілейді. [3]
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез-келген формада, мысалы, баспасөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республиканың еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, т.б. білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды
талап ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы (5 бап)
мемлекет пен жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды.
Атап айтқанда, мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және, керісінше,
қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне араласуына, мемлетке органдарының
функциясын қоғамдық бірлестіктерге жүктеуге, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі зағнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілдіктер көзделген. 1993 жылғы 9 сәуірдегі Кәсіпкерлік одақ туралы1
Қазақстан Рсепубликасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын (жандалдарын)
шешуге және т.б. кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет
кәсіподаққа берілген құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың
өздерінің жарғылық міндеттерін орындауына жағдай тулырады. Мемлекеттік
қызметтің әкімшіліктің бос орындарына баспасөзде уонкурс жариялауы
жариялылықтың мысалы бола алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да де еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға (8 бап) сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде
еңбекті қолдану мәселелері бойынша құқықтың қағидаттары мен нормаларын
мойындайды және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек
туралы ұлттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы (салааралық) қағидаттар
ішінде еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағмдаттардың бұл тобы меншік түріне және шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру
– құқықтық формаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынадай
салааралыққағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен
кәсіп таңдау бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек жағдайының
қауіпсіздігі; ешқандай кемсітпеусіз еңбекке ақы төлеу; демалуға құқықтың
бірдейлігі; құқық пен бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен
қорғауға кепілдіктің болуы; азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға
кепілдіктің болуы.[3]
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда (еңбек, азаматтық,
әкімшілік және басқа құқық салалары) нақтыланады. Еңбек құқығына байланысты
мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының бостандығы, еңбек
міндетінің айқындығы; еңбек құқығының бірлігі және жіктелуі; еңбек
жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленген ең төменгі
мөлшерден аз болмауы; еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік; еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі (талаптары) еңбек құқығы
саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық
нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың
бұл тобы оқулықтың Ерекше бөлімінің тиісті тарауларына ашылады.
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
Аталып өткендей, еңбек құқығының қағидаттары дегеніміз салааралық
қағидаттары нақтылау болып табылады. Салалық қағидаттардың өзіңдік
ерекшеліктерін зерттеп білу еңбек құқығының теорияларын, оны басқа құқық
саласынан дәл ажырата алуды, еңбек қатынастары мен еңбек туралы заңнаманы
реформалаудың методикалық негіздерін қалыптастыруды қалайда білуді талап
етеді.
Еңбек қызметін таңдау бостандығы салааралық қағидат болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (24 бабының 1 тармағы) бұл
қағидат әркімнің еңбек бостаңдығына құқығы, қызмет пен кәсіпті тандау
бостандығына құқығы арқылы көрініс табады. Еңбек қызметін оның кез-келген
ұйымдастыру - құқық формасында тандауға: жалданып жұмыс істеу, мемлекеттік
қызметке тұру, мердігерлік жүмыс орындау, корпоративтік бірлескен ұйымдарға
кіру (корпоративке, шаруа қожалығына мүше болу, т.б.), заң тыйым салмаған
кәсіпкерлік қызметпен айналысу, т.б.
Бұл салааралық қағидаттың мәнін азаматтардың неғұрлым көбірек және
еркін жұмыс басты болуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік саясат
анықтайды. Халықтың жұмыс басты болуыңдағы мемлекет саясаты - республика
аумағында түрақты тұратын азаматтарға олардың нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, тегіне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық үйымға мүшелігіне қарамастан, қызмет таңдап
жүмысқа түрғаңда бірдей мүмкіңдіктер беру[].
Еңбек құқығына қатысты алғанда еңбек бостандығы, қызмет түрі мен
кәсіпті еркін тандау, еңбек қабілетін еркін көрсете білу еңбек шарттары
бостандыгының салааралық қағидаты арқылы көрініс табады, ол азамат пен
жұмыс беруші арасындағы жүмыстын шарты мен сипаты жайындағы өзара келісімде
келтіріледі.
Еңбек шартының бостаңдығы қағидаты шартқа еркімен отыруды ғана емес,
еңбектегі құқықтық қатынастың ары қарайғы тағдырын да анықтайды. Мысалы,
сол ұйымның өзіңде басқа жұмысқа ауыстыру не ұйыммен бірге басқа жерге
ауыстыру ушін қызметкердің жазбаша келісімі қажет, ал өңдірістік қажеттілік
үшін уақытша ауыстырғанда және өңдіріс тұрып қалғанда ондай келісім қажет
емес. Еңбектегі құқықтық қатынастарды себебін түсіңдірместен тоқтатуға заң
бойынша тек жұмыскер құкылы, ал мерзімі көрсетілген шарттарды мерзімінен
бұрын тоқтату үшін жұмыскердің науқасы, зейнеткерлік жасы, басқа жерге
қоныс аударуы сияқты дәлелді себептер болуға тиіс. Жұмыс беруші жұмыскерді
заңда көрсетілген, өте шектеулі жағдайларда ғана жұмыстан шығара алады.
Еңбек шартының қағидатын жузеге асырудың басқадай заңдық кепілдемелерінің
қатарына жұмысқа қабылдаудан дәлелсіз бас тартудан заңның қорғауы,
азаматтардың жұмыс істеу және жұмысқа тұру жүйесі жатады. Ескеретін тағы
бір жай - тараптардың өз еркімен жасалған келісімі болып табылатын жеке
еңбек шартының тағдырына жұмыскердің жағдайын күшіндегі заңда
көрсетілгеннен нашарлататын жағдайды заңсыз деп табу жөніндегі Еңбек
кодексінің нормасы ықпал етеді. Жеке шарттың, ұжымдық шарттың жекелеген
жағдайларының жарамсыздығы сол шарттардың толықтай алғанда жарамсыз ете
алмайды.
Еңбек құқығының салалық қағидаты болып табылатын еңбек шартының
бостандығы жұмыскердің толық емес жұмыс күні жағдайында бірнеше жұмыс
берушілермен жеке еңбек шартын жасауға құқығы бар екендігін білдіреді.
Еңбек міндетінің анық болуы - еңбек құқығының ерекше қағидаты. Оның
мәні - жұмыскерді міңдетті турде кәсібіне, мамандығына және біліктілігіне
сай пайдалану жекелеген жұмыскерлердің, еңбек ұжымдарының және жалпы
қоғамның мүдделерін дұрыс үйлестіру тұрғысынан алғанда маңызды болып
табылады.
Еңбек міңдетінің анық болу талабы еңбек құқығының әртүрлі
институттарының нормаларыңда бекімін тапқан (жеке еңбек шарты, еңбек ақы,
т.б.). Мысалы, Еңбек кодексінің нормасы жұмыскерді жеке, ұжымдық еңбек
шарттарыңда, жұмыс берушінің актілеріңде көрсетілген міңдеттерді адал
орыңдауға жүктейді. Екінші жағынан Еңбек кодексі жұмыскерлерді еңбек туралы
заңнамаға, жеке ұжымдық шарттарға сәйкес жағдай тудыруды, еңбек міндеттерін
орындауы үшін оларда қажетті құралдар мен материалдардың болуын жұмыс
берушіге міндеттейді. Жұмысқа қабылдаған кезде ескерілген, бірақ кейін өз
мамаңдығы, кәсібі және біліктілігі бойынша пайдаланылмаған жүмыскер еңбек
ресурсының дұрыс жұмсалмағаңдығын көрсетеді. Сонымен қатар мұндай жағдай
жеке еңбек шартындағы келісімді бұзғандық болып табылады.
Еңбек шартының бірлігі және жіктелуі. Бұл қағидаттың ерекшелігі сонда
- еңбек туралы жалпы құқықтық нормалар негізінде кейбір әлеуметтік және
экономикалық салада жүмыскерлердің жекелеген санаттарының (мысалы,
әйелдердің, кәмелетке толмағаңдардың, мүгедектердің, т.б.) еңбегін қолдану
жағдайының ерекшелігі ескеріледі. Бұған кәсіпорын, мекеме және ұйым
орналасқан жердің табиғат ауа райы ерекшелігін (шөлді, далалы жер, т.б.),
сондай-ақ шаруашылық жүргізудің әртурлі ұйымдастыру-құқықтық формаларындағы
кәсіпорындар жұмыстарын да жатқызуға болады. Еңбек туралы жалпы құқық
нормалары еңбек құқығы жүйесінің бірлігін қамтамасыз етеді. Жалпы еңбек
заңнамасы өзінің негізіңде жұмыстың қара күшті керек етпейтін және жүйкені
тоздырмайтын қалыпты еңбек жағдайын реттеуге есептелген. Еңбек туралы
арнайы құқық нормаларын қабылдау еңбек қалыпты жағдайынан ауытқығанда
кепілдіктер мен өтем төлеуді белгілеу мақсатында, жұмыскерлердің кейбір
санаттарының еңбегін құқықтық реттеуге жекелей, өзінше қарау қажеттігінен
туындаған.
Еңбек жагдайының қауіпсіздігі. Қазақстан Республикасының Конституциясы
азаматтардың денсаулық қорғау құқығын көздейді. Ол медициналық көмекті
заңда белгіленген көлемде тегін алумен қамтамасыз етіледі. Азаматтардың
денсаулығын қорғау саласыңдағы мемлекеттік саясат 1997 жылғы 12 мамырдағы
"Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы" қазақстан
Республикасының заңында көрініс тапқан. Мемлекет, сонымен қатар, қоршаған
ортаны қорғау арқылы адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдай туғызуды
да мақсат тұтады. Адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіретін мән-
жайларды лауазымды адамдардың жасырып қалуы заң алдында жауаптылыққа
әкеледі (қР Конституциясының 31 бабы).
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық талап жұмыскердің
қауіпсіздік пен гигиена сақталған жұмыс жағдайына құқығы түрінде көрініс
табады[4]. Еңбек құқығының қағидаты ретіңде еңбек жағдайының қауіпсіздігі
тиісті кепілдіктермен және жеке еңбек шарты тараптарының озара
міндеттемелер белгілеуімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, кәсіпорындардағы,
әрбір жұмыс орнындағы еңбек жағдайы еңбекті қорғау жөніндегі
стаңдарттардың, ережелер мен нормалардың талаптарына сай келуге тиіс. Бұл
ретте дұрыс жоне қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету, еңбек қорғаудың
жайына бақылау ұйымдастыру, оның нәтижелерін еңбек ұжымына дер кезінде
хабарлап тұру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі. Тиісінше, косіпорын
жүмыскерлері де еңбек қорғау жөніндегі ережелер мен нормалардың талаптарын
сақтауға тиісті. Тараптардың өзара міңдеттемелері ұжымдық шарттарда
бекітіледі. Әйелдердің, он сегізге толмағаңдардың және еңбек қабілеті
шектеулі адамдардың еңбегін қолдану ерекше құқықтық қорғауға алынады.
Заңнамаға сай тиісті мемлекеттік оргаңдар ұйымдардың меншік түріне
және қандай ведомствоға бағынатынына қарамастан, оларда еңбек, еңбекті
қорғау туралы заңнаманың сақталуына бақылау жүргізеді. Кәсіподақтар,
өздеріне берілген өкілеттік шегінде еңбек қорғау заңының сақталуына
қоғамдық бақылау жасайды. Жұмыскерлердің окілдері, өздері мүдделерін
қорғайтын жүмыскерлердің жеке, ұжымдық еңбек шарттарының сақталуына
қоғамдық бақылауды жүзеге асырады.
Заңда белгіленген ең аз мөлшерден кем емес еңбек ақы төлеу. Қазақстан
Республикасының Конституциясы (24 баптың 2 тармағы) азаматтардың ешқандай
кемсітусіз еңбек ақы алуын коздейді. Бұл талапта жалпылама сипат бар,
себебі ол еңбектегі құқықтық қатынаста түратын, қай салада болса да еңбек
ететін барлық адамдарға қатысты. Бұл жерде мәселе - кемсітудің қандай
тұріне болса да тыйым салынғандығында (Конституцияның 14 бабы).
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық қағиданы салалық
қағидат тұрінде - еңбек ақы заңда белгіленген ең аз мөлшерден томен емес
деп келтіруге болады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (28
бап) азаматқа еңбек ақының ең аз молшеріне, сондай-ақ басқа әлеуметтік
көмекке кепілдік берілген. Бұл қағидат нарықтық экономиканың қалыптасу
жағдайында жүмыскерге еңбек ақы толеуге байланысты оны әлеуметтік қорғаудың
құқықтық негізін анықтайды. Бұл қағидаттың күші қаңдай қызметпен
айналсатынына және қай ведомствоға бағынатынына қарамастан экономиканың
мемлекеттік секторының барлық кәсіпорындарының, ұйымдарының және
мекемелерінің жұмыскерлеріне, соңдай-ақ жеке меншік формасындағы
кәсіпорыңдар мен ұйымдарда жалданып жұмыс істеушілерге қатысты болады.
Осы аталған қағидатқа сәйкес мемлекет республиканың барлық аумағыңда
барлық жұмыскерлерге оздерінің еңбек ақы алу құқығын жүзеге асыруы үшін
бірдей жағдай тудырады (төлеудің мөлшері, мерзімі, тәртібі, т.б.). Бұл
ретте еңбек ақының ең көп мөлшері шектелмейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы еңбек
құқығының салалық қағидаты. Қазақстан Республикасының Конституциясы (24
баптың 4 тармағы) азаматтардың демалу құқығының жалпыға бірдейлігін
қарастырған. Бұл қағида кімнің қайда істейтіндігіне қарамастан барлық
адамдарға түгелдей қатысты. Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтіңдерге жұмыс
күшінің ұзақтығы, демалыс және мереке күңдері, жыл сайынғы төленетін
демалыс заңда белгіленіп кепілдік берілген ең ұзақ жұмыс уақытын, апта
сайынғы демалыстың және жыл сайынғы толенетін демалыстың ең аз мөлшерін,
сондай-ақ демалуға құқықты жүзеге асырудағы негізгі басқа да жағдайларды
мемлекет белгілейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы салалық
қағидат ретіңде жұмыскердің жұмыс күнін және жұмыс аптасын шектеу туралы
және жыл сайынғы төленетін демалыстар туралы заңдарға сәйкес демалыс алу
құқығында көрініс тапқан. Бұл қағидаттың мақсатты бағыты - жұмыскердің
жұмыстан бос уақытында демалуға құқығын қамтамасыз ететін тән, жан рахатын
көруі, кәсіби және мәдени деңгейін көтеруі, сондай-ақ қоғамдық омірге
белсенді қатысуы үшін қажетті жағдай тудыратын еңбек ұзақтығын және оның
режимін белгілеуде.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету - еңбек құқығының салалық қағидаты. Оның
мәні - ұжымның бірлескен еңбегінің дұрыс ұйымдастырылуын қамтамасыз етуде,
жұмыскерлерді кәсіпорынның (мекеменің, ұйымның) бірыңғай, ортақ ережемен
бекітілген ішкі енбек тәртібіне бағындыруда. Бұл қағидат жұмыскерлердің
еңбек тәртібін сақтауға, еңбектік міндеттерін дұрыс атқаруға, жұмыс
берушінің мүлкіне ұқыпты қарауға міндетті екендігінен көрініс табады. Еңбек
тәртібін сақтау жұмыскердің тек құқықтық ғана емес, өнегелілік те міңдеті
екенін көреміз.
Кәсіби білім алуга кепілдіктің болуы - енбек құқығының салалық
қағидаты. Жұмыскердің озінің кәсіби біліктілігін көтеруге құқығы Еңбек
кодексінде көзделген. Бұл құқық жүзеге асу үшін тікелей кәсіпорында кәсіби
оқу жүйесі ұйымдастырылады, жұмысты оқумен ұштастыру үшін қажетті жағдайлар
тудырылады, ондай жұмыскерлер мадақталады, оқуға байланысты жеңілдіктер мен
демалыстар белгіленеді.
Экономикалық реформа және нарықтық катынастардың қалыптасу жағдайында
бұл қағидаттың ролі артады, себебі кәсіпорын тарағанда, қайта
ұйымдастырылғанда, штат қысқарғанда жұмыскердің кәсіби даярлығының деңгейі
қалайда ескеріледі. Босап қалған жұмыскерлерді, жұмыссыз адамдарды осындай
жағдайларда еңбекті қолданудың жаңа салаларына даярлау халықтын
мүмкiндiriнше толық және тиімді жұмыспен айналысуын қамтамасыз етуге
септiriн тиriзеді, халықты әлеуметтік қорғау шараларынын бірі болып
табылады.
Кәсіби даярлыққа кепілдіктің болуы мемлекеттік-құқықтық шаралармен
қамтамасыз етіледі. Мысалы, егер қажетті кәсіби біліктілік болмағандықтан
жұмыссыз адамның жұмысқа орналасуы қиындық тудырса жұмыспен қамту жөніндегі
мемлекеттік өкілетті органның бағыттамасы бойынша жұмыссыз адамдар кәсіби
дайындықтан отеді, біліктілігін котереді, қайта даярланады.
Белгіленген тәртіпте жұмыссыз деп танылған адамдарды кәсіби даярлау,
қайта даярлау және олардың біліктілігін көтеру әдетте, олардың кейін
жұмысқа орналасуымен ұштасады.
Кәсіпкерлер одағын қуру бостандығы - еңбек құқығының салалық қағидаты.
Еңбек кодексіне сәйкес жұмыскер кәсіпкерлер одағына немесе басқа қоғамдық
бірлестіктерге өз еркімен мүше болуға құқылы, егер өзге заң актілерінде
басқадай көзделмеген болса. Бұл қағидат азаматтардың қоғамдық
ассоциацияларға бірлесу бостандығының жалпы қағидатына негізделген
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 23 бабы, 1996 жылғы 31 мамырдағы
"Қоғамдық бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңы).
Кәсіпкерлер одағы - азаматтардың өздерінің кәсіби мүдделерінің
орталықтағы негізінде, өз мөлшерінің еңбек құқықтарын, басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру жоне қорғау, еңбек жағдайын
қорғау және жақсарту үшін құрылатын ерікті қоғамдық бірлестік.
Бір кәсіп (кәсіптер тобының) шеңберінде құралатын кәсіпкерлер одағының
санына шектеу қойылмайды. Кәсіпкерлер одақтарының барлығына бірдей құқықтық
мүмкіндіктер беріледі. Кәсіпкерлер одақтары өндірістік (салалық), аймақтық
және басқа қағидаттар бойынша еріктерімен одақтар бірлестігін құра алады,
оларға кіреді, бірімен бірі уақытша және тұрақты шарттар мен келісімдер
жасай алады.
Кәсіпкерлер одағын құрудағы бостандық қағидаты кәсіподақ мүшелерінің
еңбек және әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қорғау үшін маңызды болып
табылады. Еңбек ұжымының тапсырмасы кәсіподақ өзінің органы арқылы жұмыс
берушімен ұжымдық шартқа отырады, оның орындалуына бақылау жасайды, еңбек
ұжымының құқығын жүзеге асыруға және оны қорғауға байланысты басқа да
әрекеттер жасайды. Бастауыш кәсіподақ ұйымының кәсіподақ комитеттері
еңбекті қорғау және оған жағдай тудыру, еңбек ақы төлеу және демалыс беру
мәселелерін реттейтін зандардың сақталуына қоғамдық бақылау жасайды.
Ұжымдық шарттар мен келісімдерде жұмыс берушінің жұмыскерлер окілдерімен
бірлесіп немесе олардың келісімімен қабылданатын шешімдеріне қатысты басқа
да мәселелер көзделуі мүмкін.
Кәсіподақтардың құқықтық мәртебесінің маңызды элементі олардың
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастыруға қатысуы.
Кәсіпкерлер одағы өз мүшелерін әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан
қорғаудың жоспарлары мен бағдарламаларын дайындайды, мұнда жұмыссыздықпен
күрес, жұмыспен қамтамасыз ету, босап қалған жұмыскерлерді қорғау
бағдарламасы да қамтылады, тиісті мемлекеттік органдарға оз ұсыныстарын
енгізеді.
Сондықтан да, кәсіпкерлер одағын құрудағы бостандық, еңбек құқығының
салалық қағидаты ретінде жұмыскерлер мен еңбек ұжымының еңбек құқығын,
әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғауда маңызды құрал бола алады.
Негізгі (қорғау) міндетімен қатар кәсіпкерлер одағы мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға белсенді қатысады.
Еңбек құқықтары мен бостандықтарын заңда тыйым салынбаган барлық
тәсілдермен қоргауга кепілдіктің болуы - еңбек құқығының жалпы
конституциялық нормаға негізделген салалық қағидаты. (Қазақстан
Республикасы Конституциясының 13 бабы). Бұл қағидат жеке және ұжымдық еңбек
дауларын оларды шешудің заңда белгіленген тәсілдерін, тіптен ереуілге
құқықты пайдаланудан көрініс табады (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24 б.3 т.). Бұл қағидат меншіктің және шаруашылық
жүргізудің, өндірісті ұйымдастырудың және табысты болудің неше түрлі
формалары бар қазіргі нарықтық экономикаға көшу жағдайында еңбек дауларын
ұтымды да дұрыс шешуге бағытталған, ал осы кезенде еңбек және әлеуметтік
экономикалық қатынастар саласында туындауы мүмкін қайшылықтар мен даулардың
(жанжалдардың) объективтік негізін құрайтын меншік иесі (жұмыс беруші,
кәсіпкер) мен жалданушы қызметкер мүдделерінің карама-кайшылығы анық
байқалады.
Заңда белгіленген тосілдер мен еңбек дауларын қараудың демократиялық
тәртіпке негізделген рәсімдері: еңбек құқығы бұзылған жумыскердің еңбек
дауларын қарайтын органға жүгіне алуы; жумыскерлердің барлық санаттарының
өз еңбек құқықтарын қорғаудағы тең жағдайы; еңбек дауларын шешудің
қысқартылған мерзімдері; дауларды қараудың әділдігі, толықтығы және
жариялылығы; органдардың еңбек даулары бойынша шешімдерінің орындалуына
кепілдік беретін жуйе; еңбек даулар ы бойынша шығынды толеуден жүмыскөрді
босату осы қағидаттың іске асуын қамтамасыз етеді.
Біз еңбек құқығының салалық қағидаттарын қарастырдық. Олар өзара
байланысты және олардың жиынтығы осы саладағы құқықтық жүйенің іргелі
негізін құрайды. Еңбек құқығының салалық қағидаттарының қызметтік рөлі
сонда, олар құқық шығару және құқық қолдау практикасы үшін бағдар болады,
еңбек ресурстарын үтымды пайдалану саласында мемлекеттің саясат жүргізуіне
көмектеседі.
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Әркімнің еңбек ету бостандығына,
қьrзмет пен кәсіп түрін еркін тандауына қүқығы бар (ҚР Конституциясының 24-
бабы).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға занды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
құқық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, 1995 жылғы Конституция бұрын болғандай,
еңбек ету міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар: деп
атаған еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де
құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ.
қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер,
ар-намыстан айрылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты. Шамасы,
адамға ықпал етудің екі жолы бар-ау деймін. Ол - жұмысқа еңбек қабілеті
бола тұрып, еңбек істегісі келмейтіндерді қоғамдық мінеу. Жалқауларды,
еңбекке сырт қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ,
Еңбек еткенді құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, жатыпішердің
жамбасы тесіледі, құдайға сыйын да, еңбек ет, Еңбек етсең құдайға да
жағасын және т.б. Екінші әдіс - еңбексүйгіш адамды калыптастыратындай,
қабілеті, икемі және талабы бойынша еңбек етуге мүмкіндік беретіндей жағдай
(отбасында, қоғамда және мемлекетте) жасау.
Конституция, зандар адамның жұмысқа өзінің орналасуына құқық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
----------------------------------- -------
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________ -------------------.
“ ___” ________ 2012 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің
қағидалары”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің --------
топ студенті
------------------
Ғылыми жетекші:
кафедра --------, з.ғ.к.
------------------
Алматы, 2012
Мазмұны:
Кіріспе
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету
қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарын топтастыру
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
1.5 Еңбекті қорғаудың түсінігі жəне қағидалары
2 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтарын қамтамасыз ету
2.1 Еңбек құқық қатынастары саласындағы адам құқықтары
2.2 Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері: еңбек қатынасы
саласындағы кемсіту, жалақыны уақтылы төлемеу, заңсыз жұмыстан шығару
2.3 Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар туралы
2.4 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәні мен ішкі бірлігін білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі
еңбек құқығының қағидаттары туралы мәселеде маңызды теориялық және
практикалық мән бар. Қағидаттардың сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс
қолданылуының, еңбек қатынастарын реформалаудың қажетті шарты, олар
республикадағы әлеуметтік-экономикалық қайта құру процестеріне парапар
болуға тиіс.
"Принцип" ұғымы (латынша principium - басталу, негізі) адамдардың
жүріс-түрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық
ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып
жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын
өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі
ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Бұл жағдайда
ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары — құқықтың
нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар. Қағидатты нормативтік
бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына
ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру
элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің
тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді
теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат ез
міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидаттармен тендестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі
олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың ертүрлі деңгейінде түр.
Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың
өзара ерекшеліктерін жояды. Еңбек құқығының кейбір институттарының
қағидаттары өте шектеулі салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі
(талаптары) еңбек құқығы саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін
реттейтін құқықтық нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін
қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы дипломдық жұмыстың тиісті тарауларында
ашылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы еңбекті қорғаудағы азаматтардың құқықтарын
қамтамасыз етудің қағидалары мәселесіндегі құқықтық жүзеге асыру мен реттеу
болып табылады.
Зерттеу пәні болып еңбек құқығы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің қағидалары, оның негізгі ерекшеліктері мен белгiлері жөніндегі
мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары, сондай-ақ
зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар және
ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің қағидаларына талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің қағидалары институтын құқықтық реттеу мәселесін жалпы
тұрғыда қарастыру;
- Еңбек құқығы бойынша азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің
қағидаларын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының меншік құқығы саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы меншік құқығы саласына арналған заңдар,
сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер
айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ кафедрасында өткен мәжілісінде қаралып (талқыланып)
мақұлданған.
Дипломдық жұмыста келесі ғалымдарды еңбектері қарастырылды:
В.Н.Уваров, Н.В.Витрук, Қағазов Қ.Р., С.С.Алексеев, М.С.Строгович,
И.А.Ильин, В.М.Артемов, М.В. Баглай, В.В.Борисов, М.Н.Марченко,
В.М.Корельский, В.Н.Кудрявцев, Е.А.Лукашева, Ю.А.Тихомиров, Н.И.Матузов,
А.Н.Головистикова, М.Т.Баймаханов, У.Шапақ, Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мұхтарова,
А.Н.Тәуекелев, Ғ.С. Сапарғалиев, З.Ж.Кенжалиев, А.С.Ибраева, Т.Ағдарбеков,
Е.Баянов, А.Бейсенова, С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев, Д.А.Булгакова т.с.с.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Еңбек құқығын қорғаудағы азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету
қағидаттары
1.1 Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі жəне мəні
Қағидат сөзінің өзі латын тіліндегі principium cөзінен туындаған
жəне оның аудармасы негіз, бастама дегенді білдіреді. Осылай, қағида
түсінігі басшылыққа алынатын идеяны, негізгі ережені, бастаманы білдіреді.
Құқықтық түсініктер жүйесінде қағида басты түсінік болып табылады, себебі,
ол бүкіл құқықтық жүйенің негізін құрайды жəне осы құқықтық жүйенің барлық
қасиеттерін өзіне сіңіреді. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының
қағидалары – бұл еңбек құқығы нормаларының негізгі бастамасы[1].
Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары – бұл қолданыстағы еңбек
заңнамасының мəнін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық
саласының даму негізін құрайды жəне дамуды бағыттайды.
Еңбек құқығының қағидалары ретінде еңбек құқығы нормаларының мəнін
жəне мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласындағы саясатының
басты бағыттарын көрсететін, қолданыстағы заңнамада бекітілген негіздемелік
бастамаларын (идеяларды) түсінуге болады.
Еңбек құқығының қазіргі кездегі қағидалары еңбекті ұйымдастыру
саласындағы қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінен көрініс береді.
Олар объективтік экономикалық заңдардың күшіне тығыз байланысты.
Еңбек құқығының қағидалары заңнамадан көрініс табады жəне заңнамалық
тұрғыда бекітілген, себебі, осы қасиет бұл қағидалардың құқықтық қағида деп
аталуына негіз болады. Еңбек құқығының негізгі қағидалары ҚР
Конституциясында жəне осы құқық саласының маңызды заң шығарушы актілерінде
бекітілген.
Мысалы, ҚР ҚР еңбек кодексінің 4-бабында республика қызметінің
негіздемелік қағидалары бекітілген.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының принциптерi:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуiне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсiтушiлiкке, мәжбүрлi еңбекке және балалар еңбегiнiң ең нашар
түрлерiне тыйым салу;
4) қауiпсiздiк және гигиена талаптарына сай келетiн еңбек
жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;
5) өндiрiстiк қызмет нәтижелерiне қатысты алғанда қызметкердiң өмiрi
мен денсаулығының басымдығы;
6) еңбегi үшiн жалақының ең төменгi мөлшерiнен кем емес, әдiлеттi
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердiң құқықтары мен мүмкiндiктерiнiң теңдiгi;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушiлердiң өздерiнiң құқықтары мен
мүдделерiн қорғау үшiн бiрiгу құқығын қамтамасыз ету;
10) әлеуметтiк әрiптестiк;
11) еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау мәселелерiн мемлекеттiк
реттеу;
12) қызметкерлер өкiлдерiнiң Қазақстан Республикасы еңбек
заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Қолданыстағы заңнамаға талдау жасайтын болсақ, еңбек құқығының қазіргі
кездегі қағидаларына келесі белгілер тəн:
· олар экономикалық жəне саяси жағдайлармен байланысты, себебі,
қағидалардың өзі мемлекеттік саясаттың негізінде анықталады;
· олардың мазмұнына ортақтық тəн, себебі, қағидалар əрқашанда құқықтың
бір ғана емес, бірқатар нормалар тобының мəнін көрсетеді;
· мемлекеттік норматвитілікке ие, себебі, қағидаларды мемлекет құқық
нормаларында бекітеді жəне санкциялайды, қағидалар ортақтық пен
міндеттілікке, реттеушілік сипатқа ие бастамашылық идеялар болып табылады;
· олардың жиынтығы жүйе болып табылады, себебі, олар құқық нормасының
белгілі бір құқық жүйесінің шегіндегі өзге нормалармен арақатынасы
жағдайындағы мəнін ашады;
· мақсаттылыққа ие, себебі, құқық нормаларының динамикадағы,
қозғалыстағы, белгілі бір мəселелерді шешудегі мəнін көрсетеді;
· тұрақтылыққа ие, себебі, құқық қағидалары ұзақ уақыт бойы əрекет
етеді жəне өзінің табиғаты бойынша құқық нормаларына қарағанда өзгеріссіз
сипатқа ие.
Ұзақ уақыт бойы оқу əдебиеттерінде еңбек құқығы саласының қағидалары
өте қарапайым тұрғыда түсіндірілді. Оларды, ең алдымен, ҚР Еңбек кодексінің
4-бабының мазмұнымен байланыстырды, бұл бапта қызметкердің негізгі
құқықтары мен міндеттері анықталған болатын. Алайда, қағидаларды еңбек
құқығының бір субъектісі – қызметкердің ғана құқықтары мен міндеттерімен
байланыстыруға болмайды.
Қағидалардың мазмұны бұған қарағанда əлдеқайда кеңірек[], себебі, олар
өздерінің реттеушілік əсерімен еңбек құқығының барлық субъектілерін
(қызметкерлерді, жұмыс берушілерді, еңбек ұжымдарын жəне олардың өкілдік
органдарын) қамтиды. Бұл жерде ескеріп өтетін бір жайт, қағидалар
субъектілердің құқықтары мен міндеттерін жариялап қана қоймауы тиіс,
сонымен қатар, олардың шын мəнінде жүзеге асырылуын да қаматамасыз етуі
қажет.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мəні мынада:
1) олар біріккен түрде еңбек құқығының барлық нормаларының басты
мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңанамасының мəнін жəне оның
экономикамен, саясатпен, қоғамдық моральмен байланысын түсінуге көмек
береді;
2) еңбек заңнамасының одан əрі дамуына, жетілуіне бағыт береді;
3) еңбек құқығының нормаларын қолдануға көмек береді, себебі, қандай
да бір күмəн туған жағдайда тиісті негізгі қағиданы басшылыққа алуға
болады;
4) жекелеген нормаларды еңбек құқығының жүйесіне біріктіруге, оларды
осы құқық саласының жекелеген институттары бойынша топтастыруға мүмкіндік
береді;
5) еңбек құқығы субъетілерінің жағдайын, құқықтық мəртебесін
анықтайды, олардың еңбекке қатысты негізгі құқықтары мен міндеттерін жəне
олардың кепілдіктерін көрсетеді.
Əрекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш түрге бөлуге
болады:
· барлық құқық салаларына, соның ішінде, еңбек құқығына да тəн жалпы
құқықтық қағидалар (заңдылық, теңдік, демократизм қағидалары жəне т.б.);
· құқық саласының нормаларының ерекшеліктерін, олардың бағыттылығын
көрсететін салалық қағидалар;
· тек белгілі бір құқық саласына тəн сала ішіндегі қағидалар (мысалы,
халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру қағидалары жəне т.б.).
Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни,
екі немесе одан да көп құқық салаларына тəн қағида болуы мүмкін. Мысалы,
еңбекті қорғауды, еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары
тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар, жер, азаматтық, қылмыстық
атқару құқықтарына да тəн, себебі, аталған құқық салалары да еңбекті
қолдануды (фермерлік қызмет, мердігерлік шарттары бойынша жұмыс жасау,
жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс жəне т.б.) реттейді.
Жалпы (салааралық) қағидалар еңбекті құқықтық реттеуде басты рөлге ие.
Олар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген жəне бұл жайт
олардың жалпылық сипатын дəлелдейді. Мұндай қағидалардың қатарынан
мыналарды атауға болады: заңдылық қағидасы; азаматтардың құқықтары,
бостандықтары мен заңды мүдделерінің мемлекеттің мүдделерінен үстемдігі
қағидасы; мемлекеттік қызметке кірудегі тең құқық; қоғамдық көзқарасты
ескеру жəне жариялық; ұлтаралық одақтастық қағидасы.
Заңдылық қағидасы[2] мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің
жəне азаматтардың ҚР Конституциясын жəне заңдарын сақтау, басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу міндетінен
көрініс табады. ҚР Конституциясында заң мен сот алдында жұрттың бəрінің тең
екендігі, тегіне, əлеуметтік, лауазымдық жəне мүліктік жағдайына, жынысына,
нəсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайтыны көзделген. Алайда, əлеуметтік немесе құқықтық қорғауды
қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу кезіндегі ерекшеліктер, таңдау мен
шектеулер кемсіту деп саналмайды.
Мысалы, əйел адамдарға, кəмелетке толмаған қызметкерлерге,
мүгедектерге жəне қорғауды қажет ететін өзге де тұлғаларға қызметіне
қатысты жеңілдіктер беру.
1.2 Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны топтастыру
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикалық
қайта құру процестеріне парапар болуға тиіс.
Принцип ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың жүріс-
тұрысындағы бастау, басшы идея, негізгі ереже дегенді білдіреді[].
Құқыққа (оның ішінде еңбек құқығына) қатысты алсақ қағидат орталық
ұғым болады, себебі ол барлық құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытып
жинақталған түрінде қағидат өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын
өзіне жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат (принцип), еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі
ретінде заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітуге тиіс. Бұл жағдайда ол
құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық қағидаттары – құқықтың
нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.1 Қағидатты нормативтік
бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе ғылыми санат саласына
ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам ойына баға беру
элементі ғана бар (мысалы, еңбек туралы қандай да бір заң актісінің
тиімділігін бағалау), ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды, пікірлерді
теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да қағидат өз
міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2 тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан, ал
Адам және азамат деп аталатын 11 тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдауға; өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидаттармен теңдестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі
олар саланың құқықтық жүйесін сипаттаудың әртүрлі деңгейіне тұр.
Қағидаттарды азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың
өзара ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де (принципі) бола
алмайды. Егер қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормаларының мәндік қасиеті
мен ішкі үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен
олар бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы
формасы болады.
Сонымен, қатар еңбек құқығының қағидатын құқықтық нормадан ажырата
білу керек. Қағидат еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек
қатынастарына қатысушылардың заңи міндеттерін нақтыламайды. Құқықтық
қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды (гипотеза,
диспозиция, санкция). Сондықтан да, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек
қатынастарын толықтай реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтық нормалар
еңбек құқығының жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сійкес келуге
тиіс.
Еңбек құқығы қағидаттарының сипаттамасында тағы да бір маңызды жақты
бөліп қараған жөн. Аталып өткендей, қағидаттар жалпы еңбек құқығы саласында
және оның кейбір институттарында құқықтық нормалардың ішкі байланыста және
үйлесімділікте болатынын көрсетеді. Бұл сапада критерийлер құқықтық
реттеудің мәнімен және әдістерімен қосылып еңбек құқығын ұлттық құқықтың
басқа салаларынан шектеудің дербес және объективтік критерийі бола алады.
Құқықтық критерийлерді еңбек құқықтарын ұлттық құқықтың басқа салаларынан
бөлектеудің объективтік критерийлеріне жатқызудың теориялық және
практикалық зор маңызы бар. Теориялық тұрғыда бұл біздің еңбек құқығы
саласының қалыптасу тетігі мен өзінше жұмыс істеуіне қатысты білімімізді
кеңейтуге, ал практикалық тұрғыда мемлекеттік органдардың норма жасау
қызметінде арнайы бағдар болуға, Қазақстан Республикасында еңбек
қатынастары мее еңбек заңнамаларын реформалаудың методологиялық негізі
болуға мүмкіндік береді.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттуға болады:
А) қағидаттар еңбек құқығы суъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
Б) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
(алғашқы негіз) болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы
күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала
анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл
басқарушы идеялардың жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң
шығарушыға бағдар береді;
В) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздерінде
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тыянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
В) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздерінде
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тыянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
Г) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
Д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіпорындардың, мемкемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал жасайды. Жеке еңбек шартын жасағанда
тараптар құқықтық нормалардың міндеттеулерін және келісім жағдайларын
ұстанады, өзін қалай ұстау ережесіне еркімен бағынады, бұл – күшіндегі
заңнаманың мәнін анықтау және еңбек құқықтарының құқық нормаларына кірген
қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттардың еңбек құқығының теориясында және заң
практикасында даму алған бұл қасиеттеріне еңбек қатынастарын құқықтық
реттеу тетігінің мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы (салааралық), салалық (еңбек құқығы) және еңбек
құқығының жекелеген институттарының қағидаттары болып бөлінуі мүмкін.
Қағидаттардың бұл топтары өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар
бірлесіп еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін
құрайды.
Жалпы (салааралық) қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы
саласын құқықтық реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекіту олардың жалпы ортақтық
сипатын білдіреді. Жалпы (салааралық) қағидаттарға мыналарды жатқызуға
болады: заңдылық; азаматтардың құқықтарының бостандығының және заңды
мүдделерінің мемлекет мүдделері алдында басымдығы; мемлекеттік қызметке тең
қол жеткізу; қоғам пікірін ескеру және жариялық; халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз Конституцияны, республиканың күшіндегі
заңдарын сақтау. Басқа адамдардың құқығының, бостандығын, ар-ожданын сыйлау
жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және азаматтарға
қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, мәсіріне, ұлтына,
тіліне, дәни көз қарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез-келген басқа
жағдаятқа байланысты ешкім қандай да кемсітілушілікке ұшырауға тиіс емес
(Қазақстан Респубикасының Конституциясының 14 бабы).
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдылық
кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.
Заңдылық қағидаттарын сақтау, бірінші кезектен еңбек туралы күшіндегі
заңдарын Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформамен нарықтық
қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді. 2007 жылғы
15 мамырда қабылданған Қазастан Республикасындағы еңбек кодексі N 251 жаңа
Кодекс аса азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық құқығын жүзеге
асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік түрлері мен
шаруашылық жүргізудін ұйымдық – құқықтық формаларының көп түрлілігі
жағдайына еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымды адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындағы, мекемелердегі, ұйымдардың заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылықлығын білдіретін
қағидат.
Конституцияға сәйкес (1 бап) Қазақстан Рсепубликасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады,
оның жоғарғы құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы
адамға туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың
және басқа құқықтық норматвитік актілердің мазмұны мен қолданылуын
анықтайды (оның ішінде азаматтардың еңбегін ұйымдастыру және қолдану
саласында).
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүддлерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберіне азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағуы құқығы да кіреді.1
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес (33 бап) азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері
текілей де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез-келген мәселе
бойынша, оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар
жолдауға құқылы. Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай
мемлекеттік қызмет атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекеттік қызметке үмәткер
адамға қойылатын талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайжы,
оны заң белгілейді. [3]
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез-келген формада, мысалы, баспасөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республиканың еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, т.б. білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды
талап ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы (5 бап)
мемлекет пен жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды.
Атап айтқанда, мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және, керісінше,
қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне араласуына, мемлетке органдарының
функциясын қоғамдық бірлестіктерге жүктеуге, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі зағнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілдіктер көзделген. 1993 жылғы 9 сәуірдегі Кәсіпкерлік одақ туралы1
Қазақстан Рсепубликасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын (жандалдарын)
шешуге және т.б. кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет
кәсіподаққа берілген құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың
өздерінің жарғылық міндеттерін орындауына жағдай тулырады. Мемлекеттік
қызметтің әкімшіліктің бос орындарына баспасөзде уонкурс жариялауы
жариялылықтың мысалы бола алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да де еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға (8 бап) сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде
еңбекті қолдану мәселелері бойынша құқықтың қағидаттары мен нормаларын
мойындайды және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек
туралы ұлттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы (салааралық) қағидаттар
ішінде еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағмдаттардың бұл тобы меншік түріне және шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру
– құқықтық формаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынадай
салааралыққағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен
кәсіп таңдау бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек жағдайының
қауіпсіздігі; ешқандай кемсітпеусіз еңбекке ақы төлеу; демалуға құқықтың
бірдейлігі; құқық пен бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен
қорғауға кепілдіктің болуы; азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға
кепілдіктің болуы.[3]
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда (еңбек, азаматтық,
әкімшілік және басқа құқық салалары) нақтыланады. Еңбек құқығына байланысты
мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының бостандығы, еңбек
міндетінің айқындығы; еңбек құқығының бірлігі және жіктелуі; еңбек
жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленген ең төменгі
мөлшерден аз болмауы; еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік; еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі (талаптары) еңбек құқығы
саласындағы қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық
нормалардың кейбір топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың
бұл тобы оқулықтың Ерекше бөлімінің тиісті тарауларына ашылады.
1.3 Еңбек құқығының салалық қағидаттары
Аталып өткендей, еңбек құқығының қағидаттары дегеніміз салааралық
қағидаттары нақтылау болып табылады. Салалық қағидаттардың өзіңдік
ерекшеліктерін зерттеп білу еңбек құқығының теорияларын, оны басқа құқық
саласынан дәл ажырата алуды, еңбек қатынастары мен еңбек туралы заңнаманы
реформалаудың методикалық негіздерін қалыптастыруды қалайда білуді талап
етеді.
Еңбек қызметін таңдау бостандығы салааралық қағидат болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (24 бабының 1 тармағы) бұл
қағидат әркімнің еңбек бостаңдығына құқығы, қызмет пен кәсіпті тандау
бостандығына құқығы арқылы көрініс табады. Еңбек қызметін оның кез-келген
ұйымдастыру - құқық формасында тандауға: жалданып жұмыс істеу, мемлекеттік
қызметке тұру, мердігерлік жүмыс орындау, корпоративтік бірлескен ұйымдарға
кіру (корпоративке, шаруа қожалығына мүше болу, т.б.), заң тыйым салмаған
кәсіпкерлік қызметпен айналысу, т.б.
Бұл салааралық қағидаттың мәнін азаматтардың неғұрлым көбірек және
еркін жұмыс басты болуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік саясат
анықтайды. Халықтың жұмыс басты болуыңдағы мемлекет саясаты - республика
аумағында түрақты тұратын азаматтарға олардың нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, тегіне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық үйымға мүшелігіне қарамастан, қызмет таңдап
жүмысқа түрғаңда бірдей мүмкіңдіктер беру[].
Еңбек құқығына қатысты алғанда еңбек бостандығы, қызмет түрі мен
кәсіпті еркін тандау, еңбек қабілетін еркін көрсете білу еңбек шарттары
бостандыгының салааралық қағидаты арқылы көрініс табады, ол азамат пен
жұмыс беруші арасындағы жүмыстын шарты мен сипаты жайындағы өзара келісімде
келтіріледі.
Еңбек шартының бостаңдығы қағидаты шартқа еркімен отыруды ғана емес,
еңбектегі құқықтық қатынастың ары қарайғы тағдырын да анықтайды. Мысалы,
сол ұйымның өзіңде басқа жұмысқа ауыстыру не ұйыммен бірге басқа жерге
ауыстыру ушін қызметкердің жазбаша келісімі қажет, ал өңдірістік қажеттілік
үшін уақытша ауыстырғанда және өңдіріс тұрып қалғанда ондай келісім қажет
емес. Еңбектегі құқықтық қатынастарды себебін түсіңдірместен тоқтатуға заң
бойынша тек жұмыскер құкылы, ал мерзімі көрсетілген шарттарды мерзімінен
бұрын тоқтату үшін жұмыскердің науқасы, зейнеткерлік жасы, басқа жерге
қоныс аударуы сияқты дәлелді себептер болуға тиіс. Жұмыс беруші жұмыскерді
заңда көрсетілген, өте шектеулі жағдайларда ғана жұмыстан шығара алады.
Еңбек шартының қағидатын жузеге асырудың басқадай заңдық кепілдемелерінің
қатарына жұмысқа қабылдаудан дәлелсіз бас тартудан заңның қорғауы,
азаматтардың жұмыс істеу және жұмысқа тұру жүйесі жатады. Ескеретін тағы
бір жай - тараптардың өз еркімен жасалған келісімі болып табылатын жеке
еңбек шартының тағдырына жұмыскердің жағдайын күшіндегі заңда
көрсетілгеннен нашарлататын жағдайды заңсыз деп табу жөніндегі Еңбек
кодексінің нормасы ықпал етеді. Жеке шарттың, ұжымдық шарттың жекелеген
жағдайларының жарамсыздығы сол шарттардың толықтай алғанда жарамсыз ете
алмайды.
Еңбек құқығының салалық қағидаты болып табылатын еңбек шартының
бостандығы жұмыскердің толық емес жұмыс күні жағдайында бірнеше жұмыс
берушілермен жеке еңбек шартын жасауға құқығы бар екендігін білдіреді.
Еңбек міндетінің анық болуы - еңбек құқығының ерекше қағидаты. Оның
мәні - жұмыскерді міңдетті турде кәсібіне, мамандығына және біліктілігіне
сай пайдалану жекелеген жұмыскерлердің, еңбек ұжымдарының және жалпы
қоғамның мүдделерін дұрыс үйлестіру тұрғысынан алғанда маңызды болып
табылады.
Еңбек міңдетінің анық болу талабы еңбек құқығының әртүрлі
институттарының нормаларыңда бекімін тапқан (жеке еңбек шарты, еңбек ақы,
т.б.). Мысалы, Еңбек кодексінің нормасы жұмыскерді жеке, ұжымдық еңбек
шарттарыңда, жұмыс берушінің актілеріңде көрсетілген міңдеттерді адал
орыңдауға жүктейді. Екінші жағынан Еңбек кодексі жұмыскерлерді еңбек туралы
заңнамаға, жеке ұжымдық шарттарға сәйкес жағдай тудыруды, еңбек міндеттерін
орындауы үшін оларда қажетті құралдар мен материалдардың болуын жұмыс
берушіге міндеттейді. Жұмысқа қабылдаған кезде ескерілген, бірақ кейін өз
мамаңдығы, кәсібі және біліктілігі бойынша пайдаланылмаған жүмыскер еңбек
ресурсының дұрыс жұмсалмағаңдығын көрсетеді. Сонымен қатар мұндай жағдай
жеке еңбек шартындағы келісімді бұзғандық болып табылады.
Еңбек шартының бірлігі және жіктелуі. Бұл қағидаттың ерекшелігі сонда
- еңбек туралы жалпы құқықтық нормалар негізінде кейбір әлеуметтік және
экономикалық салада жүмыскерлердің жекелеген санаттарының (мысалы,
әйелдердің, кәмелетке толмағаңдардың, мүгедектердің, т.б.) еңбегін қолдану
жағдайының ерекшелігі ескеріледі. Бұған кәсіпорын, мекеме және ұйым
орналасқан жердің табиғат ауа райы ерекшелігін (шөлді, далалы жер, т.б.),
сондай-ақ шаруашылық жүргізудің әртурлі ұйымдастыру-құқықтық формаларындағы
кәсіпорындар жұмыстарын да жатқызуға болады. Еңбек туралы жалпы құқық
нормалары еңбек құқығы жүйесінің бірлігін қамтамасыз етеді. Жалпы еңбек
заңнамасы өзінің негізіңде жұмыстың қара күшті керек етпейтін және жүйкені
тоздырмайтын қалыпты еңбек жағдайын реттеуге есептелген. Еңбек туралы
арнайы құқық нормаларын қабылдау еңбек қалыпты жағдайынан ауытқығанда
кепілдіктер мен өтем төлеуді белгілеу мақсатында, жұмыскерлердің кейбір
санаттарының еңбегін құқықтық реттеуге жекелей, өзінше қарау қажеттігінен
туындаған.
Еңбек жагдайының қауіпсіздігі. Қазақстан Республикасының Конституциясы
азаматтардың денсаулық қорғау құқығын көздейді. Ол медициналық көмекті
заңда белгіленген көлемде тегін алумен қамтамасыз етіледі. Азаматтардың
денсаулығын қорғау саласыңдағы мемлекеттік саясат 1997 жылғы 12 мамырдағы
"Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы" қазақстан
Республикасының заңында көрініс тапқан. Мемлекет, сонымен қатар, қоршаған
ортаны қорғау арқылы адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдай туғызуды
да мақсат тұтады. Адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіретін мән-
жайларды лауазымды адамдардың жасырып қалуы заң алдында жауаптылыққа
әкеледі (қР Конституциясының 31 бабы).
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық талап жұмыскердің
қауіпсіздік пен гигиена сақталған жұмыс жағдайына құқығы түрінде көрініс
табады[4]. Еңбек құқығының қағидаты ретіңде еңбек жағдайының қауіпсіздігі
тиісті кепілдіктермен және жеке еңбек шарты тараптарының озара
міндеттемелер белгілеуімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, кәсіпорындардағы,
әрбір жұмыс орнындағы еңбек жағдайы еңбекті қорғау жөніндегі
стаңдарттардың, ережелер мен нормалардың талаптарына сай келуге тиіс. Бұл
ретте дұрыс жоне қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету, еңбек қорғаудың
жайына бақылау ұйымдастыру, оның нәтижелерін еңбек ұжымына дер кезінде
хабарлап тұру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі. Тиісінше, косіпорын
жүмыскерлері де еңбек қорғау жөніндегі ережелер мен нормалардың талаптарын
сақтауға тиісті. Тараптардың өзара міңдеттемелері ұжымдық шарттарда
бекітіледі. Әйелдердің, он сегізге толмағаңдардың және еңбек қабілеті
шектеулі адамдардың еңбегін қолдану ерекше құқықтық қорғауға алынады.
Заңнамаға сай тиісті мемлекеттік оргаңдар ұйымдардың меншік түріне
және қандай ведомствоға бағынатынына қарамастан, оларда еңбек, еңбекті
қорғау туралы заңнаманың сақталуына бақылау жүргізеді. Кәсіподақтар,
өздеріне берілген өкілеттік шегінде еңбек қорғау заңының сақталуына
қоғамдық бақылау жасайды. Жұмыскерлердің окілдері, өздері мүдделерін
қорғайтын жүмыскерлердің жеке, ұжымдық еңбек шарттарының сақталуына
қоғамдық бақылауды жүзеге асырады.
Заңда белгіленген ең аз мөлшерден кем емес еңбек ақы төлеу. Қазақстан
Республикасының Конституциясы (24 баптың 2 тармағы) азаматтардың ешқандай
кемсітусіз еңбек ақы алуын коздейді. Бұл талапта жалпылама сипат бар,
себебі ол еңбектегі құқықтық қатынаста түратын, қай салада болса да еңбек
ететін барлық адамдарға қатысты. Бұл жерде мәселе - кемсітудің қандай
тұріне болса да тыйым салынғандығында (Конституцияның 14 бабы).
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық қағиданы салалық
қағидат тұрінде - еңбек ақы заңда белгіленген ең аз мөлшерден томен емес
деп келтіруге болады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (28
бап) азаматқа еңбек ақының ең аз молшеріне, сондай-ақ басқа әлеуметтік
көмекке кепілдік берілген. Бұл қағидат нарықтық экономиканың қалыптасу
жағдайында жүмыскерге еңбек ақы толеуге байланысты оны әлеуметтік қорғаудың
құқықтық негізін анықтайды. Бұл қағидаттың күші қаңдай қызметпен
айналсатынына және қай ведомствоға бағынатынына қарамастан экономиканың
мемлекеттік секторының барлық кәсіпорындарының, ұйымдарының және
мекемелерінің жұмыскерлеріне, соңдай-ақ жеке меншік формасындағы
кәсіпорыңдар мен ұйымдарда жалданып жұмыс істеушілерге қатысты болады.
Осы аталған қағидатқа сәйкес мемлекет республиканың барлық аумағыңда
барлық жұмыскерлерге оздерінің еңбек ақы алу құқығын жүзеге асыруы үшін
бірдей жағдай тудырады (төлеудің мөлшері, мерзімі, тәртібі, т.б.). Бұл
ретте еңбек ақының ең көп мөлшері шектелмейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы еңбек
құқығының салалық қағидаты. Қазақстан Республикасының Конституциясы (24
баптың 4 тармағы) азаматтардың демалу құқығының жалпыға бірдейлігін
қарастырған. Бұл қағида кімнің қайда істейтіндігіне қарамастан барлық
адамдарға түгелдей қатысты. Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтіңдерге жұмыс
күшінің ұзақтығы, демалыс және мереке күңдері, жыл сайынғы төленетін
демалыс заңда белгіленіп кепілдік берілген ең ұзақ жұмыс уақытын, апта
сайынғы демалыстың және жыл сайынғы толенетін демалыстың ең аз мөлшерін,
сондай-ақ демалуға құқықты жүзеге асырудағы негізгі басқа да жағдайларды
мемлекет белгілейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы салалық
қағидат ретіңде жұмыскердің жұмыс күнін және жұмыс аптасын шектеу туралы
және жыл сайынғы төленетін демалыстар туралы заңдарға сәйкес демалыс алу
құқығында көрініс тапқан. Бұл қағидаттың мақсатты бағыты - жұмыскердің
жұмыстан бос уақытында демалуға құқығын қамтамасыз ететін тән, жан рахатын
көруі, кәсіби және мәдени деңгейін көтеруі, сондай-ақ қоғамдық омірге
белсенді қатысуы үшін қажетті жағдай тудыратын еңбек ұзақтығын және оның
режимін белгілеуде.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету - еңбек құқығының салалық қағидаты. Оның
мәні - ұжымның бірлескен еңбегінің дұрыс ұйымдастырылуын қамтамасыз етуде,
жұмыскерлерді кәсіпорынның (мекеменің, ұйымның) бірыңғай, ортақ ережемен
бекітілген ішкі енбек тәртібіне бағындыруда. Бұл қағидат жұмыскерлердің
еңбек тәртібін сақтауға, еңбектік міндеттерін дұрыс атқаруға, жұмыс
берушінің мүлкіне ұқыпты қарауға міндетті екендігінен көрініс табады. Еңбек
тәртібін сақтау жұмыскердің тек құқықтық ғана емес, өнегелілік те міңдеті
екенін көреміз.
Кәсіби білім алуга кепілдіктің болуы - енбек құқығының салалық
қағидаты. Жұмыскердің озінің кәсіби біліктілігін көтеруге құқығы Еңбек
кодексінде көзделген. Бұл құқық жүзеге асу үшін тікелей кәсіпорында кәсіби
оқу жүйесі ұйымдастырылады, жұмысты оқумен ұштастыру үшін қажетті жағдайлар
тудырылады, ондай жұмыскерлер мадақталады, оқуға байланысты жеңілдіктер мен
демалыстар белгіленеді.
Экономикалық реформа және нарықтық катынастардың қалыптасу жағдайында
бұл қағидаттың ролі артады, себебі кәсіпорын тарағанда, қайта
ұйымдастырылғанда, штат қысқарғанда жұмыскердің кәсіби даярлығының деңгейі
қалайда ескеріледі. Босап қалған жұмыскерлерді, жұмыссыз адамдарды осындай
жағдайларда еңбекті қолданудың жаңа салаларына даярлау халықтын
мүмкiндiriнше толық және тиімді жұмыспен айналысуын қамтамасыз етуге
септiriн тиriзеді, халықты әлеуметтік қорғау шараларынын бірі болып
табылады.
Кәсіби даярлыққа кепілдіктің болуы мемлекеттік-құқықтық шаралармен
қамтамасыз етіледі. Мысалы, егер қажетті кәсіби біліктілік болмағандықтан
жұмыссыз адамның жұмысқа орналасуы қиындық тудырса жұмыспен қамту жөніндегі
мемлекеттік өкілетті органның бағыттамасы бойынша жұмыссыз адамдар кәсіби
дайындықтан отеді, біліктілігін котереді, қайта даярланады.
Белгіленген тәртіпте жұмыссыз деп танылған адамдарды кәсіби даярлау,
қайта даярлау және олардың біліктілігін көтеру әдетте, олардың кейін
жұмысқа орналасуымен ұштасады.
Кәсіпкерлер одағын қуру бостандығы - еңбек құқығының салалық қағидаты.
Еңбек кодексіне сәйкес жұмыскер кәсіпкерлер одағына немесе басқа қоғамдық
бірлестіктерге өз еркімен мүше болуға құқылы, егер өзге заң актілерінде
басқадай көзделмеген болса. Бұл қағидат азаматтардың қоғамдық
ассоциацияларға бірлесу бостандығының жалпы қағидатына негізделген
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 23 бабы, 1996 жылғы 31 мамырдағы
"Қоғамдық бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңы).
Кәсіпкерлер одағы - азаматтардың өздерінің кәсіби мүдделерінің
орталықтағы негізінде, өз мөлшерінің еңбек құқықтарын, басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру жоне қорғау, еңбек жағдайын
қорғау және жақсарту үшін құрылатын ерікті қоғамдық бірлестік.
Бір кәсіп (кәсіптер тобының) шеңберінде құралатын кәсіпкерлер одағының
санына шектеу қойылмайды. Кәсіпкерлер одақтарының барлығына бірдей құқықтық
мүмкіндіктер беріледі. Кәсіпкерлер одақтары өндірістік (салалық), аймақтық
және басқа қағидаттар бойынша еріктерімен одақтар бірлестігін құра алады,
оларға кіреді, бірімен бірі уақытша және тұрақты шарттар мен келісімдер
жасай алады.
Кәсіпкерлер одағын құрудағы бостандық қағидаты кәсіподақ мүшелерінің
еңбек және әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қорғау үшін маңызды болып
табылады. Еңбек ұжымының тапсырмасы кәсіподақ өзінің органы арқылы жұмыс
берушімен ұжымдық шартқа отырады, оның орындалуына бақылау жасайды, еңбек
ұжымының құқығын жүзеге асыруға және оны қорғауға байланысты басқа да
әрекеттер жасайды. Бастауыш кәсіподақ ұйымының кәсіподақ комитеттері
еңбекті қорғау және оған жағдай тудыру, еңбек ақы төлеу және демалыс беру
мәселелерін реттейтін зандардың сақталуына қоғамдық бақылау жасайды.
Ұжымдық шарттар мен келісімдерде жұмыс берушінің жұмыскерлер окілдерімен
бірлесіп немесе олардың келісімімен қабылданатын шешімдеріне қатысты басқа
да мәселелер көзделуі мүмкін.
Кәсіподақтардың құқықтық мәртебесінің маңызды элементі олардың
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастыруға қатысуы.
Кәсіпкерлер одағы өз мүшелерін әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан
қорғаудың жоспарлары мен бағдарламаларын дайындайды, мұнда жұмыссыздықпен
күрес, жұмыспен қамтамасыз ету, босап қалған жұмыскерлерді қорғау
бағдарламасы да қамтылады, тиісті мемлекеттік органдарға оз ұсыныстарын
енгізеді.
Сондықтан да, кәсіпкерлер одағын құрудағы бостандық, еңбек құқығының
салалық қағидаты ретінде жұмыскерлер мен еңбек ұжымының еңбек құқығын,
әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғауда маңызды құрал бола алады.
Негізгі (қорғау) міндетімен қатар кәсіпкерлер одағы мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға белсенді қатысады.
Еңбек құқықтары мен бостандықтарын заңда тыйым салынбаган барлық
тәсілдермен қоргауга кепілдіктің болуы - еңбек құқығының жалпы
конституциялық нормаға негізделген салалық қағидаты. (Қазақстан
Республикасы Конституциясының 13 бабы). Бұл қағидат жеке және ұжымдық еңбек
дауларын оларды шешудің заңда белгіленген тәсілдерін, тіптен ереуілге
құқықты пайдаланудан көрініс табады (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24 б.3 т.). Бұл қағидат меншіктің және шаруашылық
жүргізудің, өндірісті ұйымдастырудың және табысты болудің неше түрлі
формалары бар қазіргі нарықтық экономикаға көшу жағдайында еңбек дауларын
ұтымды да дұрыс шешуге бағытталған, ал осы кезенде еңбек және әлеуметтік
экономикалық қатынастар саласында туындауы мүмкін қайшылықтар мен даулардың
(жанжалдардың) объективтік негізін құрайтын меншік иесі (жұмыс беруші,
кәсіпкер) мен жалданушы қызметкер мүдделерінің карама-кайшылығы анық
байқалады.
Заңда белгіленген тосілдер мен еңбек дауларын қараудың демократиялық
тәртіпке негізделген рәсімдері: еңбек құқығы бұзылған жумыскердің еңбек
дауларын қарайтын органға жүгіне алуы; жумыскерлердің барлық санаттарының
өз еңбек құқықтарын қорғаудағы тең жағдайы; еңбек дауларын шешудің
қысқартылған мерзімдері; дауларды қараудың әділдігі, толықтығы және
жариялылығы; органдардың еңбек даулары бойынша шешімдерінің орындалуына
кепілдік беретін жуйе; еңбек даулар ы бойынша шығынды толеуден жүмыскөрді
босату осы қағидаттың іске асуын қамтамасыз етеді.
Біз еңбек құқығының салалық қағидаттарын қарастырдық. Олар өзара
байланысты және олардың жиынтығы осы саладағы құқықтық жүйенің іргелі
негізін құрайды. Еңбек құқығының салалық қағидаттарының қызметтік рөлі
сонда, олар құқық шығару және құқық қолдау практикасы үшін бағдар болады,
еңбек ресурстарын үтымды пайдалану саласында мемлекеттің саясат жүргізуіне
көмектеседі.
1.4 Еңбек құқығының конституциялық қағидаттары
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Әркімнің еңбек ету бостандығына,
қьrзмет пен кәсіп түрін еркін тандауына қүқығы бар (ҚР Конституциясының 24-
бабы).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға занды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
құқық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, 1995 жылғы Конституция бұрын болғандай,
еңбек ету міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар: деп
атаған еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де
құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ.
қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер,
ар-намыстан айрылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты. Шамасы,
адамға ықпал етудің екі жолы бар-ау деймін. Ол - жұмысқа еңбек қабілеті
бола тұрып, еңбек істегісі келмейтіндерді қоғамдық мінеу. Жалқауларды,
еңбекке сырт қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ,
Еңбек еткенді құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, жатыпішердің
жамбасы тесіледі, құдайға сыйын да, еңбек ет, Еңбек етсең құдайға да
жағасын және т.б. Екінші әдіс - еңбексүйгіш адамды калыптастыратындай,
қабілеті, икемі және талабы бойынша еңбек етуге мүмкіндік беретіндей жағдай
(отбасында, қоғамда және мемлекетте) жасау.
Конституция, зандар адамның жұмысқа өзінің орналасуына құқық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz