Азаматтық құқықтың түсінігі, пәні және әдісі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қазақстан Республикасында Азаматтық құқық ғылымының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Азаматтық құқық ғылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақ азаматтық құқығы әдебиеттерінің қысқаша очеркі ... ... ... ... ... . 16
1.3 Қазақстанның кәзіргі азаматтық құқығына
қатысты ағымдардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Азаматтық құқық . құқықтың бір саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.1 Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының ұғымы ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Азаматтық кұқықтың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Азаматтық құқықтың басқа құқық салаларымен шекарасы ... ... ... ... ... 32
2.4 Азаматтық құқықтың қағидаттары (принциптері) мен жүйесі ... ... ... ... 35
3 Азаматтық заңдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Азаматтық зандар ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
3.2 Азаматтық заңдардың құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.3 Азаматтық заңдардың уақытқа қарай және кеңістікте қолданылуы ... ... . 52
3.4 Азаматтық зандардың қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бір тұтас құкық жүйесі бірнеше салаға бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын — азаматтық құқык. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде калыптасып келе жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен ретгелінетін құқык қатынастарының шеңбері кең.Азаматтык құкығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін беру үшін құқык теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз кажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категориянын, негізінде азаматтық құкығына сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құкық салаларынан ерекшелігін де көрсетуге болады. Азаматтық кодекстің 1-ші бабында 1-ші тармағында көрсетілгендей, азаматтық зандармен тауар-акты қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке катынастар реттеледі. Сонымен катар, мүліктік қатынастарға байланысы жок мүліктік емес жеке катынастар да азаматтық зандармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке катынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелінетін қоғамдық қатынастардын негізгісі болып табылатыны — мүліктік қатынастар. Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынастар емес, коғамның негізін қалайтын тауар-ақша катынастары, яғни азаматтық құқық субъектілерінің кез келгенінін қатысуымен және әр түрлі көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Сонау рим құқығы заманынан бері қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормалары шартты түрде жария және жеке нормаларға бөлінген. Сондықтан құқықтық нормалардың бүкіл жиынтығын жария және жеке құқыққа бөледі. Мұндай бөлу көптеген мемлекеттерде қазірге дейін сақталған.
Жария құқық мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қозғайтын қатынастарды реттейді. Қатынастарды бұйрық беру жөне тыйым салу жолымен реттеу, сондай-ақ басқару, құқық қорғау немесе өзге де билік органдары арқылы мемлекеттің жеке істеріне араласу мүмкіндігі осы құқыққа тән болады.
Жеке құқық, керісінше, оқшауланған жеке мүдделерді қозғайтын қатынастарды қамтиды, оларды қорғау қажеттігі мен мүмкіндіктерін мемлекеттің қатысуынсыз олардың иелері айқындайды.
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы толық дәрежеде жеке құқықтың негізгі принциптеріне сүйенеді, дегенмен оның елдің қоғамдық және әлеуметтік жай-күйін, тарихи тәжірибесі мен ұлттық дәстүрлерін бейнелейтін өзіндік ерекшеліктері де бар.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқықтық жүйесінде (барлық заң нормаларының жиынтығында) азаматтық құқық — құқық салалары деп аталатын негізгі және жетекші буындардың бірі болып табылады. Басқа да салалар секілді, азаматтық құқық Қазақстан Республикасының Конституциясы

1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 (өзг. мен толықтырулармен 7 қазан 1998 ж). Алматы 2011
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) 1994 ж 27 желтоқсан, 1999 ж 1 шілде. Алматы 2011

Негізгі әдебиеттер:

1. Қараңыз: Братусь С.Н. Предмет и система советского гражданского права. М., 1963; Алексеев С.С. Предмет социалистического гражданского права. Свердловск, 1959.
2. Бул арада өңгіме хун, түркі, моңғол-қыпшақ еуроазиялық үш империя жөнінде болып отыр.
3. Узбекүлы Сакен. Хан Тауке и правовой памятаик. — Алматы: Жеті жарғы, 1998, 32 бет.
4. Зиманов С.З. Состояние и задачи разработки проблем обьгчного права казахов. — Алматы: Наука, 1989, 17-бет.
5. ЦГА КазССР,ф. 1695, оп. 1, д. 27, св. 5.
6. ЦГА КазССР, ф.1695, оп. 1, д. 8, св. 1
7. Сартаев С.С. Развитие юридического образования в Казахской ССР — Вопросы государства и права. Сборник трудов юридического факультета КазГУ им. С.М. Кирова. - Алма-Ата, 1963, 4-бет.
8. Асфандиаров С.Д. История Казахстана (с древнейших времсн). - Т.1. - Алма-Ата-Москва, 1935; Мендешев С. Освобождение от калыма киргизской женщины. Советская Киргизия, 1925, 1, 12-15 беттер; Арыкова Н. Раскрепощение трудящихся женщин. - Алма-Ата, 1930 ж. және басқалар.
9. Зиманов С.З. Успсхи правовой науки Республики.- "Октябрь в науке Казахстана". - Алматы, 1967, 522-бет.
10. КСРО ХКК-нің 1941 жылғы 28 қарашадагы № 10631 өкімі мен Қазақ КСР ХКК-нің 1941 жылғы 29 желтоқсандағы Қаулысы.
11. ЦГА КазССР, ф. 1694, оп.1, д. 14, св. 2
12. ЦГА КазССР

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Экономика және Құқық Академиясы

Қорғалуға жіберілді:

Кафедра меңгерушісі

_________

“ ___” ________ 20 __ жыл

Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С

Тақырыбы: “Азаматтық құқықтың түсінігі, пәні және әдісі”

Мамандығы 050301 – Заңтану

Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің

Ғылыми жетекші: кафедра аға оқытушысы,

Алматы, 2011

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------- 3
1 Қазақстан Республикасында Азаматтық құқық ғылымының қалыптасу тарихы -----
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------- 6
1.1 Азаматтық құқық ғылымы ----------------------------------- --------------
----------- 6
1.2 Қазақ азаматтық құқығы әдебиеттерінің қысқаша очеркі -------------------
-- 16
1.3 Қазақстанның кәзіргі азаматтық құқығына
қатысты ағымдардың сипаты ----------------------------------- ---------------
----------- 21
2 Азаматтық құқық – құқықтың бір саласы ----------------------------------- -
-- 25
2.1 Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының ұғымы -----------------------
25
2.2 Азаматтық кұқықтың әдістемесі ----------------------------------- -------
---------- 29
2.3 Азаматтық құқықтың басқа құқық салаларымен шекарасы -------------------
32
2.4 Азаматтық құқықтың қағидаттары (принциптері) мен жүйесі ----------------
35
3 Азаматтық заңдар ----------------------------------- ----------------------
-------------- 45
3.1 Азаматтық зандар ұғымы ----------------------------------- --------------
------------ 45
3.2 Азаматтық заңдардың құрамы ----------------------------------- ----------
---------- 47
3.3 Азаматтық заңдардың уақытқа қарай және кеңістікте қолданылуы ---------
52
3.4 Азаматтық зандардың қолданылуы ----------------------------------- ------
------- 55
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
--------------- 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------
---------- 63

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бір тұтас
құкық жүйесі бірнеше салаға бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың
бірі болып табылатын — азаматтық құқык. Азаматтық құқық сала ретінде
елімізде калыптасып келе жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі
десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен ретгелінетін құқык
қатынастарының шеңбері кең.Азаматтык құкығымен реттелінетін қатынастардың
түсінігін беру үшін құқык теориясында қолданылып жүрген ережелерге
сүйенуіміз кажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы
жоғарыда көрсетілген екі категориянын, негізінде азаматтық құкығына сала
ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құкық салаларынан ерекшелігін де
көрсетуге болады. Азаматтық кодекстің 1-ші бабында 1-ші тармағында
көрсетілгендей, азаматтық зандармен тауар-акты қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке катынастар реттеледі.
Сонымен катар, мүліктік қатынастарға байланысы жок мүліктік емес жеке
катынастар да азаматтық зандармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында
өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке катынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелінетін қоғамдық
қатынастардын негізгісі болып табылатыны — мүліктік қатынастар. Сондықтан
да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынастар емес, коғамның
негізін қалайтын тауар-ақша катынастары, яғни азаматтық құқық
субъектілерінің кез келгенінін қатысуымен және әр түрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Сонау рим құқығы заманынан бері қоғамдық қатынастарды реттейтін заң
нормалары шартты түрде жария және жеке нормаларға бөлінген. Сондықтан
құқықтық нормалардың бүкіл жиынтығын жария және жеке құқыққа бөледі. Мұндай
бөлу көптеген мемлекеттерде қазірге дейін сақталған.
Жария құқық мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қозғайтын
қатынастарды реттейді. Қатынастарды бұйрық беру жөне тыйым салу жолымен
реттеу, сондай-ақ басқару, құқық қорғау немесе өзге де билік органдары
арқылы мемлекеттің жеке істеріне араласу мүмкіндігі осы құқыққа тән болады.
Жеке құқық, керісінше, оқшауланған жеке мүдделерді қозғайтын
қатынастарды қамтиды, оларды қорғау қажеттігі мен мүмкіндіктерін
мемлекеттің қатысуынсыз олардың иелері айқындайды.
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы толық дәрежеде жеке
құқықтың негізгі принциптеріне сүйенеді, дегенмен оның елдің қоғамдық және
әлеуметтік жай-күйін, тарихи тәжірибесі мен ұлттық дәстүрлерін бейнелейтін
өзіндік ерекшеліктері де бар.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқықтық жүйесінде (барлық заң
нормаларының жиынтығында) азаматтық құқық — құқық салалары деп аталатын
негізгі және жетекші буындардың бірі болып табылады. Басқа да салалар
секілді, азаматтық құқық Қазақстан Республикасының Конституциясына
сүйенеді, өйткені оның 1-бабы адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен
бостандықтары біздің мемлекетіміздің ең жоғары құндылықтары болып табылады
деп жариялайды.
Республикадағы құқықтың барлық салалары жүйесіңде азаматтық құқықтың
маңызы: біріншіден, оның реттеу нысанасы болып табылатын қатынастардың
шешуші рөліне; екіншіден, оның қолданылу аясының кеңдігіне; үшіншіден, оның
жеке адамның мүліктік жөне мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғаумен
ажырамастай байланыстылығына қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының жалпы құқық жүйесіне, азаматтық құқықтан
басқа, құқықтың өзге де салалары — мемлекеттік, қылмыстық, әкімшілік және
басқа да салалар кіреді. Азаматтық құқық бұлардан өзінің айрықша
белгілерімен ерекшеленеді, яғни реттеу нысанасы мен әдістерін сипаттайтын
және негізге алынатын принциптерімен көзге түседі[1.73].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде деуге болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының түсінігі, пәні және әдісі
жөніндегі мәселеге Ю.Г. Басиннің, Ғ.А. Жайлиннің, М.К. Сүлейменовтың, С.В.
Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М.
Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б.
ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы ҚР Азаматтық құқығы мәселесіндегі құқықтық
қорғау мен жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу болып табылады.
Зерттеу пәні болып ҚР Азаматтық құқығы, оның түсінігі, пәні және әдісі
жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары,
сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар
және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Азаматтық құқық ұғымына және қалыптасу тарихына талдама (анализ)
жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді талқылау;
зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру
болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы ҚР Азаматтық құқығы институтын
құқықтық реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- ҚР Азаматтық құқығы ұғымын салыстырмалы құқықтық негізде
зерттеу;
- ҚР Азаматтық құқығы жөніндегі заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- ҚР Азаматтық құқығы, оның түсінігі, пәні және әдісі жөнінде
туындайтын мәселелерге қатысты құқықтық негізде зерттеу
ұсыныстарын қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының ҚР Азаматтық құқығы саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы ҚР Азаматтық құқығы саласына арналған
заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық
актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден жеті бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.

1 Қазақстан Республикасында Азаматтық құқық ғылымының қалыптасу тарихы

1.1 Азаматтық құқық ғылымы

Азаматтық құқық ғылымының аясын зерттеуді Қазақстандығы заң білімінің
тарихынан бөліп қарауға болмайды. Ғылыми зерттеудің қайсысы болмасын,
ұқсастық пен айырмашылықтарды саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін
объект белгілі бір уақыт аралығын қамтитын болса, оны топтастыру да белгілі
бір кезеңге сай жүргізіледі. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстандағы заң
білімінің дамуы барысын мынадай 5 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі заң
білімі[2], дербес Қазақ хандығының заң білімі, патшалық Ресейдің отары
болған кездегі заң білімі, социалистік заң білімі, ұлттық заң білімі.
Қазақстандағы заң білімі мен құқықтану, оның ішінде азаматтық құқық
ерекше тарихи сипатқа ие десек қателеспейміз. Өйткені, Қазақстан ұзақ
жылдар бойы өзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның құрамдас бөлігі болып
саналды. Соның салдарынан заң білімі мен құқықтануы өз тізгініне өзі ие
бола алмағаны да түсінікті. Ұлттық юриспруденцияға ең алдымен бөгде елдің
ғылымы дәрежесіне көтерілу міндеті тұрды. Міне, сондықтан да ұлттық
азаматтық құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуы орыс азаматтық құқығының
тағдырымен тығыз байланысып жатыр. Әділіне жүгінсек, орыс цивилистикасы
өзінің ықшамдылығымен, кереметтей қарапайымдылығымен азаматтық құқық
теориясын сомдап берді. Дәл қазір де ол ұлттық цивилистиканы азаматтық
құқықтың биік шыңына көтеруде оң әсерін тигізуде. Егеменді Қазақстанға
бүгінгі талапқа толық жауап беретіндей азаматтық құқық ғылымын қалыптастыру
өзекті мәселе болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып, дербес мемлекет
құрғалы бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мұндай заң құжаттары
туралы сөз болғанда алдымен XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан
(1511—1520 жж.) дәуірінде қабылданған "Қасым ханның қасқа жолын" жатқызуға
болады. XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында "Есім ханның ескі жолы"
деп аталатын заңдар жинағын (1548-1628 жж.) билік құрған Есім хан шығарғаны
тағы да белгілі. XVII ғасырдың аяғында XVIII ғасырдың басында Тәуке хан
тұсыңда (1680 — 1718 жж.) атақты "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл құжат аты
айтып тұрғандай жеті саланы, атап айтқанда, жер дауын, жесір дауын, құн
дауын, бала тәрбиесі мен неке қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру
аралық дауды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесін қамтиды[3.32].
Бұл заң құжаттарының бәрі де сол заманның қажеттілігінен дүниеге
келгені сөзсіз. Өкінішке орай, мәселенің байыбына бармай тұрып, Қазақстанда
құқықтық мәдениет болғанына күмән келтірушілер де кездеседі. Әлі күнге
дейін кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мен академиялық еңбектерде ұлттық
құқықтың кенже қалғанын дәлелдеп бағуға тырысушылық байқалады, тегінде
құқықсыз мемлекет болуы мүмкін емес, өйткені, онсыз жария-құқықтықты реттеу
мүмкін еместігі түсінікті жәйт.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы жоғары заң білімін
беретін оқу орындарының неліктен болмағаңын тәптіштеп айтып жатудың өзі
артық болар. Ол кезде қазақтар үшін жоғары білім алу таптық және топтық
тұрғыдан алғанда мүмкін еместұғын. Сонымен қатар талапкерлердің оқуға
қыруар қаржы жұмсау керектігі тағы да қолын байлады. Мәселен, орыс
университетіне түсу үшін 25 сом жарна талап етілді, содан кейін лекция
тыңдауға, сынақ, емтихан тапсыруға және тағы да басқа төлемдер төлеу керек
болды. Тек ауқатты адамдардың балалары ғана Ресей университеттерінде заң
білімін ала алды.
Осы арада мына бір жағдайды айта кеткен жөн, Қазақстан Ресейге отар
болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпанынан-ақ патшалық Ресей қазақтардың
құқықтық жүйесіне өзінің заңын енгізуді қолға алды. Қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын қалайда өзгертуге патша өкіметі жанып салып бақты, сөйтіп орыс
мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді. Ақырында
отаршылдық саясат өз дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауға жүргізе
білді. Дейтұрғанмен қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы
мен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты[4.17]. Демек қазақтардың әдет-
ғұрып құқықтарын түбірімен өзгертемін деген патша өкіметінің пиғылы жүзеге
аса қойған жоқ, соған байланысты Қазақстанда екі құқық жүйесі де қолданылып
келді.
Кешегі социалистік дәуірде заң білімін беру Мәскеу, Ленинград және
басқа қалаларда жүзеге асты дегенімізбен, онда ұлттық кадрларға бөлінетін
орын шектеулі еді. Бірақ заман өз талабын алға тартты, нәтижесінде жоғары
оқу орындары мен факультеттер шет аймақтарда құрыла бастады. Айталық, 1923
жылы Ташкенттегі Орта-Азия университетінде құқықтық бөлімшесі бар қоғамдық
ғылымдар факультеті ашылып, онда бірқатар казақ жастары оқуға мүмкіндік
алды. Ал Қазақстанда тұңғыш рет заңгер кадрлар дайындау курсы 1926 жылы
Қызылорда каласында ашылып, кейін ол екі жылдық заң мектебіне айналды.
Кейбір үзілістеріне қарамастан бұл оқу ошағы 1954 жылға дейін зангерлер
дайындады.
Қазақстанда жоғары заң білімін дамытуға 1931 жылы 20 сәуірде
қабылданған РСФСР Бүкіл одақтық Орталық Атқару комитетінің "Кеңес құрылысы
қызметкерлерінің кадрларын даярлау және қайта даярлау жөніндегі шаралар
туралы" қаулысы үлкен мән бергенін айтпасқа болмайды. Аталған құжатқа
институттың кеңестік құқық және кеңестік құрылыс деп аталатын екі түрін
құру көздедді. Осы қаулы негізінде 1932 жылы Қазақ Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасы Орталық Атқару Комитеті (ОАК) жанынан республика
аппаратына кадрлар даярлау үшін алты айлық курс ұйымдастырылды, кейінірек
ол бір жылдық курс болып қайта құрылды.
Осы курстардың негізінде 1933 жылы 17 мамырда Қазақ АКСР ОАК
Төралқасының қаулысымен кеңес құрылысы инстиут құрылып, 1934 жылдың 1
қаңтарынан жұмыс істей бастада. Республикамызда жоғары білімді заң
кадрларын даярлау, міне, осы сәттен басталды[5].
Кеңес құрылыс институты мемлекеттік аппаратқа кәсіби білікті
мамандар даярлауға тиіс болды. Оқу мерзімі онда үш жыл, ал жұмысшылар
факультетінде екі жыл болып бекітілді. 1934 жылы 23 қазанда Қаз АКСР ОАК
Төралқасының қаулысымен институт құрамында заң бөлімі ашылуына байланысты
сот және тергеу органдары үшін кадрлар даярлана бастады.
1934 жылғы 1 наурыздағы мәлімет бойынша институтта 88
адам, жұмысшылар факультетінде 87, ал дайындық курсында 103
адам оқыды. Алғашқы кезде институтта — 10, жұмысшылар
факультетіңде 7 оқытушы жұмыс істеді. ұлттық құрамына келетін болсақ,
олардың 5-і орыс, 3-і қазақ, 1-і татар және 1-і неміс
болды.
Институтта ол кезде әлеуметтік-экономикалық (кафедра меңгерушісі Ш.Х.
Сакаев), тарих (кафедра меңгерушісі А.П. Чижов) және мемлекетгік құқық
(кафедра меңгерушісі Н.И. Кондратьева) деп аталатын үш кафедра жұмыс
істеді. Шын мәнінде кафедралардың бірде-бірі әдістемелік және ғылыми
зерттеумен айналысқан жоқ.
Әрине, институттың құрылуы кеңес құрылысына республикадағы заңгер
кадрлар даярлауда айтарлықтай рөл атқарды. Бірақ І мамандарды даярлау
жүйесі ол кезде нақты айқындалмаған еді, сондықтан сот-тергеу кадрларына
деген күн сайын өсіп тұрған сұранысты бұл институт толық қанағаттандыра
алмады. Кеңес құрылысы институтында пәндердің шамадан тыс көп болуына
байланысты заң ғылымы өз дәрежесінде дами алған жоқ.
1935 жылы 5 наурызда КСРО Халық комиссарлар Кеңесінің
және ОАК-нің "Құқықтық білім беруді кеңейту және жақсарту
шаралары туралы" қаулысы қабылданды, онда төрт жылдық
мерзіммен заң институттарын ашу қарастырылды, сондай-ақ
аудандарда жұмыс істейтін заңгер қызметкерлерді қайта даярлаудан өткізетін
тұрақты курстар құру, бір жылдық құқықтық
мектеп ашу, кейін оны екі жылдыққа көшіру жоспарланды. Осы
қаулыны одан әрі жетілдіре түсу мақсатында 1938 жылы 28
сәуірде Қазақ КСР Халық комиссариаты Кеңес құрылысы
институтын Алматы заң институтына айналдыруға шешім
шығарды, кейін бұл республикадағы заң білімін беру ісінің нағыз
орталығына айналды. Институттың директоры болып доцент
Д.В. Кузнецов тағайындалды.
1938 жылы 15 мамырда Алматы заң институтында 14 адам ұстаздық етті,
оның ішінде 2 доцент, 12 оқытушы болды, дәлірек айтсақ жұмысшылар
факультетінде — 6, дайындық курсында – 8 ұстаз болды. Ол кезде Институтта
дәріс беретін небәрі үш-ақ қазақ бар болатын, аты-жөндерін айта
кетсек, олар Р.А. Әшкеев (мемлекеттік қүқық пәні), А. Қайыргелдин
(қазақ тілінен) және философия маманы доцент У.М. Балқашов.
1938-39 оқу жылындағы студенттер құрамы мынадай еді: бірінші курста —
150, екінші курста — 75, үшінші курста — 40 адам, ал дайындық курсында 75
адам оқыды. Жасыратыны жоқ, студенттердің ішінде сол кезде қазақтар аз еді
(24,6%)2. Институтта мынадай жеті кафедра ашылды: марксизм-ленинизм
(кафедра меңгерушісі Л.В. Олейник), саяси экономия (кафедра меңгерушісі
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент Кузнецов Д.В.), мемлекет пен
құқықтың жалпы теориясы (кафедра меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты,
доцент Н.И. Кондратьева), кеңестік мемлекетгік құқық (каф. меңгерушісі, заң
ғылымдарының кандидаты, доцент А.И. Лепешкин), азаматтық құқық (каф.
меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент А.Н. Агеев), қылмыстық
құқық каф. меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент М.П. Шаламов),
тілдер кафедрасы (каф. меңгерушісі, аға оқытушы Р.Л. Зор).
Сол кездің өлшемімен қарағанда Институтқа әкелінген кітап қоры
айтарлықтай еді, бұл орайда Қазан кеңес құрылысы институтының үлесі аз
болған жоқ[6].
Жоғары заң оқу орны ашылғанға дейін Қазақстанда құқықтық зерттеу кенже
қалып келді, құқықтық проблемалар жалпы тарихи зерттеулер аясында
болды[7.4]. Қазақстандық алғашқы құқықтанушылардың арнайы зерттеулері
көбіне-көп Қазақстан мемлекеті мен құқығының пайда болуы, оның дамуы
тарихына арналды. Мәселен, Т.М. Культелеев қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын зерттеді, М.Т. Шаламов болса өз еңбектерінде Қазақстандағы кеңес
адвокатурасының тарихына мән берді, ал А.В. Якушев Қазақстанның Ресейге
қосылуына байланысты тақырыптарды қозғады.
Бұл жылдарды академик С.З. Зиманов "шығармашылық мүмкіндінше сай және
шын мәніндегі сұранысқа жауап беретін саланың арнайы кадрларын даярлауда
бар күшті жұмылдырған, кадрлар даярлау мен ғылыми зертгеу ісінде ізденіске
толы кезең болды" деп өте орынды айтқан[8.231].
Осы кезде сырттай заң білімін беру ісін дамытуға да айтарлықтай көңіл
бөлінді. Мәселен, 1937 жылы Алматыда Бүкілодақтық сырттай оқитын заң
институтының консультативтік бөлімі құрылды. 1938 жылы 8 наурызда КСРО
Әділет Халық Комиссариатының бұйрығымен Қазақ консультативтік бөлімі
Бүкілодақтық заң институтының Қазақ филиалы болып қайта құрылды, ал 1940
жылы қаңғарда аталған институттың Алматы филиалы деп атауы өзгертілді, ол
1951 жылдың 13 қыркүйегіне дейін жұмыс істеді. Осы филиалдың негізінде
Алматы заң институтының сырттай оқитын бөлімі ашылды. 1957 жылдан бастап
сырттай бөлімімен қатар заң факультетінің кешкі бөлімі жұмыс істей бастады.
Ұлы Отан соғысының басталуы институттың алға қойған міндеттері мен
қызметін үлкен өзгеріске түсірді. Соғыс жылдарында Мәскеу, Ленинград және
Украинадағы бірқатар заң жоғары оқу орындары Қазақстанға көшірідді.
Айталық, Ленинград заң институты Жамбыл қаласында (қазіргі Тараз)
орналасты, Украинаның Киев және басқа университетгері Украина
университетгері деген атпен (ішінде заң факультеті де бар) Қызылордаға
көшіп келді. 1941 жылы Мәскеу және Алматы институттарын уақытша біріктіру
жолымен КСРО Әділет халық комиссариатының Бірінші мемлекетгік заң институты
деген атпен Алматыда жоғары оқу орны құрылды. [9.522] Оның директоры болып
Б. Я. Арсеньев тағайындалды. Бұл институт 1943 жылдың 14 тамызына дейін
ғана жұмыс істеді.
Осы кезде Қазақстанда С.И. Аскназий, В.М. Догадов, Б.С. Мартынов, С.С.
Кравчук, А.А. Пионтковский, М.К. Чельцов, С.А. Фукс, Б. Я. Арсеньев, И.С.
Перетерский, С.В. Юшков және басқа Мәскеу, Ленинград, Киевтен келген
көрнекті кеңестік заңгер ғалымдар еңбек етті. Ресейлік және украиналық
жоғары оқу орындарынан келген заңгерлер ұжымы оқу сапасын арттыруға, ғылыми
жұмыспен жан-жақты айналысуға айтарлықтай жәрдемін тигізді.
Соғыс жылдарында ғалымдар тарапынан Қазақстанның мемлекет және құқық
тарихын зертгеуге деген ынта-ықылас күшейді. Осы жылдары заң институты
қабырғасында тұңғыш рет профессор С.Л. Фукстың бастамасымен Қазақстанның
революцияға дейінгі мемлекет және құқық тарихы туралы курс сабағы оқылды.
УКСР Ғылым академиясының мүше-корреспонденті С.В. Юшков пен заң
ғылымдарының докторы А.А. Пионтковскийдің бастамасымен 1942 жылы 8 мамырда
Бірінші мемлекеттік заң инстиутының басшылығы КСРО Ғылым академиясының
Қазақ филиалы құрамында Мемлекет және құқық бөлімін құру жөнінде мәселе
көтерді. КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының атына жазылған хатта
"... филиал құрамына Бөлімді енгізу филиалдың басқа бөлімдерімен мемлекет
және құқық теориясы мәселелері тәрізді ғылыми тақырыптарды тереңірек
зерттеуге жол ашатындығына күмән келтіруге болмайды... тарихи,
экономикалық, философиялық бірқатар тақырыптарды талдау үшін қажет болып
табылады"[10] деп көрсетілді. 1942 жылы 10 шілдеде жазылған екінші хатта
былай делінген: "...біз бұл арада философтардың, экономистердің,
тарихшылардың жұмысын заңгерлер жұмысымен бір арнаға тоғыстыруды мақсат
етіп отырмыз. Бұл сөз жоқ, пайдалы болар еді. Қазақстанның мемлекет және
құқық тарихы әлі күнге бір ізге түскен жоқ, сондықтан да бұл өз алдына
зерттеуді талап етеді, демек Қазақстан тарихын немесе экономикасын зерттеп
жүрген тарихшы немесе экономист тарапынан заңгерге достық тұрғыдан ғылыми
қолдау көрсетілмесе, ол қиындыққа тап бола бермек. Сонымен қатар өз
кезегінде
заңгердің ақыл-кеңесі де тарихшылар немесе экономистерге талдауды терең
жүргізуге жәрдемдеседі деп ойлаймыз"[11].
Мәскеу заң институты еліне кері қайтқан соң, 1943 жылы Алматы
мемлекеттік институты дербес жоғары оқу орнына қайта айналды. Институтга
Л.С. Фукс, С.Я. Булатов, П.И. Покарлис, М.И. Шац тәрізді профессорлар, А.Т.
Бажанов, Г.М. Маслов, В.А. Хван, П.И. Гавзе, Л.В. Дюков, В.Н. Маркелов,
А.Н. Агеев, Л.В. Оленин, М.Г. Левин сияқты доценттер еңбек етті[12].
Соғыстан кейін Қазақстанда заң білімін беру 1946 жылы 5 қазанда СОКП ОК-
інің "Елде заң білімін беруді кеңейту және жақсарту туралы" қаулысы
қабылданған соң өзіндік серпін алды3. Бұл қаулы студенттердің санын
көбейтуге, жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларын жасауға, құқық ғылымының
деңгейін көтеру мен ғылыми-зерттеу ісін жаңцандыруға үлкен септігін
тигізді.
1947-49 оқу жылында Алматы мемлекеттік заң институты аспирантура ашып,
оған аспиранттарды қабылдауды бастады. Институт құрылған 1938 жылдан бастап
жұмыс істейтіндердің ішінен он адам кандидаттық диссертация қорғады, оның
ішінде М.К. Ермағамбетов, Л.В. Дюков, М.С. Сапарғалиев, В.А. Хван, М.Б.
Зусман және т.б. бар. Сондай-ақ он екі адамға доцент атағы берілді. Орталық
жоғары оқу орындарының аспирантурасы мен институттарына түлектерді жіберу
тәжірибесі де жалғасып, ол өзін-өзі ақтағанын да айтпасқа болмаса керек.
1955 жылы мамырда Алматы мемлекеттік заң институтын ҚазМУ-дің бес жыл
мерзіммен оқитын заң факультетіне айналдыру жөнінде шешім қабылданды.
Мұндай қайта құру бұрынғы құрылым бойынша мамандандырудың тар шеңберде
жүретіндігіне әрі оның өзі түлектер үшін тиімсіз екендігіне сүйенді,
сонымен қатар университетте заң факультетінің болмауы оның білім беру ісін
ақсатып тастағандай еді.
Заң факультеті өзінің зерттеу тақырыптарын айтарлықтай кеңітті. Ғылыми-
зерттеу тақырыптарында Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы, мемлекеттік
аппаратты жетілдіру, зандылықты нығайту мәселелері үлкен орын алды.
Осы жылдары С.С. Сартаев, А.Ж. Жақыпова, К.А. Шайбеков, К.С.
Үргенішбаев, Ю.Г. Басин, К.А. Абжанов, С.Н. Савицкий, Г.Ф. Поленов, Ш.М.
Мәжитов, Н.А. Жангелдин, К. Жоламанов және басқалары кандидаттық
диссертацияларын қорғады.
Тұңғыш заң ғылымдарының докторы елімізде С.З. Зиманов болды, ол Алматы
заң институты КазМУ-дің заң факультетіне айналмас бұрын оның директоры
лауазымын иеленген еді.
Қазіргі кезде университеттің заң факультеті Құқық және экономика
институтына айналып, заңгер кадрлар даярлаудағы бірегей жоғары оқу
орындарының бірінен саналады.
1961 жылы ҚазМУ-дің заң факультетінде бірінші рет қазақ бөлімі ашылып,
көп ұзамай қайта жабылып қалды[13.262].
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін ұлттық заң білімін дамытуды
дербес қолға алды, мемлекеттік заң оқу орындарымен қатар коммерциялық заң
білімін беру жүйесі де белсенді түрде дами бастады. Республикада заңгер
кадрларға деген сұранысты қанағаттандыру және құқықтық реформаны жүзеге
асыру мақсатында 1994 жылы 14 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың арнайы Жарлығымен Қазақ мемлекеттік заң университетінің
құрылуы егеменді еліміздегі айтулы оқиға болды. Бұл университет қазір заң
білімін беру жүйесінде шоқтығы биік, жоғары оқу орны болып табылады.
Қазіргі кездегі кәсіби деңгей аталған Университетке (2000 жылдың 14
ақпанынан Академия) заңгерлердің жаңа толқынын дайындауда төрт
факультет ашуға мүмкіндік берді, атап айтқанда, ол — халықаралық
құқық және мемлекеттік қызмет, кәсіпкерлік құқық, сот-прокурорлық
және тергеу-криминалистика факультеттері болып табылады. Академия
өзінің құрылғанынан бергі жылдар ішінде Республикада заңгер
кадрларды даярлауда ірі де беделді орталыққа айналып үлгерді. Бұл
Академияда академик С.З. Зиманов, ұлттық Академияның мүше-
корреспонденттері М.К. Сүлейменов, Б.И. Көмеков. ғылым
докторлары профессорлар Ю.Г. Басин. Г.А. Шәйкенов, К.А. Жиреншин, Ө.С.
Жекебаев, М.С. Нөрікбаев, Г.Б. Хван, Г.Г. Ақмамбетов, А.Г. Диденко және
тағы басқа да Қазақстан юриспруденциясының марқасқалары дәріс береді.
Академияның кафедраларында 200-ден аса оқытушы еңбек етеді, бұл жоғары
оку орнының өзінің аспирантурасы, магистратурасы мен докторантурасы бар.
Жеке құқық, салыстырмалы құқықтану, ислам құқығы орталығы, қыпшақтану
тәрізді ғылыми Орталықтар құрылған.
Академияда 20-дан астам үйірме, арнаулы салалық лабораториялар бар,
сондай-ақ студенттік клуб, театр студиясы жұмыс істейді. Оқытушылар мен
студенттер өздерінің ғылыми еңбектерін "Мемлекет және құқық" журналына
жариялай алады. Көптеген студенттер мен ұстаздар Сорос-Қазақстан, Фулбрайт,
Айрекс және т.б. қорлардан гранттар мен стипендиясын алады. Өзара
ынтымақтастық келісім шарты және "Болашақ" бағдарламасы бойынша студенттер
АҚШ, Англия, Франция және т.б. елдерге оқуға барады. Университеттің
ғалымдары заң шығару ісіне белсене араласып, олар ҚР Конституциясы,
қылмыстық, азаматтық кодекстер және басқа да көптеген зандардың жобаларын
жасауға қатысты. Университет халықаралық заң орталықтарымен тығыз байланыс
орнатқан, атап айтқанда, оның ішінде Құқықтың халықаралық институты (АҚШ,
Вашингтон); Университеттердің халықаралық Ассоциациясы (Ұлыбритания,
Лондон), РФ Үкіметі жанындағы заң және салыстырмалы құқықтану инстиуты,
ғылыми ынтымақтастық институты (Германия) және тағы басқа халықаралық заң
орталықтары бар.
Егемендік алған жас мемлекетіміздің білім беру жүйесінде жоғары заң
білімін беру маңызды саланың бірінен саналады.
Сонымен бірге заң білімін одан әрі дамыта түсуде шешімін күтетін
бірқатар проблемалар бар екендігін де айтуға тиіспіз.
Қазақстанның тәуелсіздігінің қалыптасу үрдісі, әртүрлі билік
тармақтарының өкілеттілігін кеңейту және олардың қызметін жетілдіру,
заңдарды түбегейлі жаңарту, сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сотен қорғауды күшейту, тиімді нарықты экономика құру,
қазақстандық кәсіпкерлерді қорғау, қылмыспен күресу, осының бәрі сайып
келгенде заңымызды кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.
Бүгінде заңгерлікке әлеуметтік тұрғыдан өзгеше маңыз берілуіне
байланысты ол беделді мамандыққа айналды. Оған күнделікті өмірде әркім де
көз жеткізгендіктен, талдап, түсіндіріп жатуды артық деп ойлаймыз. Елімізде
жүзеге асып жатқан заң жүйесіндегі игі өзгерістер заң тәжірибесін қайта
қарауды талап етеді. Өкінішке орай, құқықтық жүйедегі алғашқы қадамдар
тағдыры — білім беру сапасына, кадрларды кәсіби даярлау деңгейіне қатысты
екендігін естен шығарып алатынымызды жасыруға болмас.
Ашығын айтсақ, заңгердің кәсіби дайындығын ұштау бұрыннан бар пәндерге
жай ақпараттық толықтыру арқылы жүзеге асады, тіпті кей жағдайда іс жүзінде
тәжірибе көлденең тартқан мәселелерді "куып жетуге" тырысушылық байқалады.
Рас, "тәжірибеден бастау алатын" заң білімі қалыптасқан құқықтық қоғам үшін
тиімді болуы мүмкін, бірақ бұл белсенді түрде реформа жасалып жатқан
мемлекет үшін қолайлы әдіс емес.
Заңгердің беделінің артуы мен оған деген сұраныстың өсуі көптеген жеке
меншік жоғары оқу орындарын айтуға алып кедді. Тіпті техникалық, ауыл
шаруашылығы және сауда жоғары оқу орындары заңгерлер дайындайтын болып
алды. Мұндай көрініс орта арнайы оқу орындарында да қайталанады, тіпті
бірқатар коммерциялық құрылымдар құқықты оқытатын бизнес мектептерін
ұйымдастырды. Көптеген осындай оқу орындарының кәсіби білімі бар педагог
кадрлары да, қажетті оқу базасы да жоқ, осыған байланысты олардың сапалы
заңгер кадр дайындап шығаратындығына күмән бар. Әрине, мұндай жағдай заң
білімін берудің беделін түсіретіні өз алдына, құқықтық нигилизмнің күшеюіне
жол береді, заңнан шала-шарпы хабары ғана бар, кәсіби білімі де,
біліктілігі де жоқ әлгіндей заңгерлер жұртшылықтың зандылықты сақтауға
деген сенімін жоғалтады.
Міне, сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін заң
білімін берудің ұлттық кешенді бағдарламасын қабылдаудың орны ерекше
болмақ.
Ондай бағдарлама заң білімін Республикада жүргізіліп жатқан
реформаларды жүзеге асырудың құралы болып табылады, әрі оған буын мәртебесі
берілуі қажет. Бағдарламаны жузеге асыру үшін ҚР Президенті жанынан кеңесші
орган тәрізді заң білімі бойынша қоғамдық Кеңес құрылғаны жөн.
Тағы да бір маңызды мәселе, заңгер кадрларды даярлауға лицензия
берудің жағдайы. Қазіргі кезде жеке меншік жоғары оқу орындарына лицензия
беру ісі, жұмсартып айтқанда, қанағаттандырмайды. Содан келіп ешқандай
дайындығы жоқ заңгерлер даярлайтын жоғары оқу орындары қаптап кетіп,
жоғарыда айтқанымыздай, Республикамызда заңгер кадрларды даярлау ісін
босаңсытып жіберді.
Бәрімізге мәлім, "құқықтану" мамандығы бойынша жалпы талап мемлекеттік
жалпыға ортақ қалыппен бекітіледі. Біздің ойымызша, "юриспруденция"
мамандығы шеңберінде мамандану ерекшелігін айқындай түсу керек. Айталық,
оны мынадай топтарға бөлуге болады: а) мемлекеттік басқару бойынша
заңгермаман; ә) құқық қорғау қызметі бойынша заңгер-маман; б) халықаралық
құқық бойынша заңгермаман, одан әрі заң қызметінің нақты салаларына сәйкес
мамандандыру (сот, тергеу, прокуратура, адвокатура және т.б.). Болашақта
мұндай мамандану тізбесін заңгерлерді әр түрлі салаға кәсіби даярлаудың
ыңғайлы жүйесіне сәйкестендіре жасаған тиімді.
Заңгер кадрларды даярлағанда оны ТМД елдерінің қалыптасқан талабына
сай етіп даярлау дұрыс. Салыстырмалы түрде айта кетелік, еуропалық жоғары
оқу орындарының заң факультеттеріндегі профессорлық-ұстаздық ұжым оқу
жоспарларын, оқу әдістемесін өздері реформалай отырып, Еуропа одағының кез
келген елінде шын мәнінде жұмыс істей алатындай етіп заңгерлер даярлайды.
Біздің мемлекетіміз үшін де ТМД аумағында жұмыс істей алатын кадрларды
даярлау қажет.
Болашақта қазақстандық құқықтық білім беру бағдарламасы әдістемелік
жағынан да ойластыруды талап ететін болады. Қазақстандық құқықтық білім
беру саласын "еуропалық", "англо-американдық" жаққа бұрып қана қоймай,
әлемдік тәжірибеге бетбұрыс жасату мәселесін естен шығармаған жөн,
дейтұрғанмен құқықты оқытуда ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән
берілуі керек. Сондықтан да құқықты оқытуды мемлекеттік тілде жүзеге
асыруға көңіл бөлудің орны ерекше.

Тұжырым. Азаматтық құқық ғылымы азаматтық құқық жөніндегі ұғымдардан,
көзқарастардан, пікірлер мен жасалған қорытындылардан тұрады. Азаматтық
құқық ғылымының пәні аталған құқық саласымен ол реттейтін қатынастар,
азаматтық құқықтың тарихы, оның даму келешегі мен тәжірибеде қолданылуы
болып табылады. Азаматтық құқық ұғымының өзі құқықтың саласы және заң
ғылымының жүйесін белгілеу үшін қолданылуы мүмкін. Оның біріншісінде
құқықтық нормалардың жиынтығы, екіншісінде — білімнің жиынтығы арқау
болады.
Азаматтық құқық ғылымы сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес
келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепе-тендікте бола қоймайды.
Азаматтық ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар Азаматтық кодексте
жоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық
әдістеме ұғымдары, азаматтық құқық қатынастары туралы ілім тарихы, оның
субъектілері мен объектілері туралы, меншік құқығы туралы жалпы ілім,
міңдеттемелер туралы, интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқық
қатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ та жеткілікгі. Ғылым азаматтық
құқықтың не екендігін зерттейді. Бұл орайда қоғамдық қатынастарды тиісінше
реттейтін құралдар мен әдістерге ерекше мән беріледі. Әдіс туралы ілім
ғылымда әдістеме деп аталады.
Заңгер үшін азаматтық-құқықтық жағдайлардан жол тауып шыға білуі үшін
дағды керек. Мұндай дағдыларға ғылыми талдау жасау және азаматтық-құқықтық
жағдайларды шешудің ғылыми әдістері жатады.
Цивилистикалық ғылымда жалпы ғылыми тәсілдермен қатар талдаудың жеке
құқықтық әдістері де пайдаланылады. Жалпы ғылыми әдіске материалистік және
тарихи әдістер жатады. Жеке құқықтық әдіске азаматтық құқықта қолданылатын
құқықтанудың салыстырмалы әдісі, кешенді талдау, сондай-ақ нақты
социологаялық зерттеу әдістері (мысалы, статистикалық мәліметтерді сараптап
бағалау) жатады.
Егеменді Қазақстанның азаматтық құқық ғылымы одан әрі творчестволық
дами түсуі мақсатында және алда тұрған міндеттерді орындау үшін бүгінде зор
мүмкіндіктерге ие.

1.2 Қазақ азаматтық құқығы әдебиеттерінің қысқаша очеркі

Бұл тарауда біз, қазақ азаматтық құқығы ғылым дәрежесіне қалай
көтерілгені, қандай жолмен дамығаны жөнінде баяндап көрелік.
Қазақтың көне азаматтық құқығында дін, оның ішінде мұсылман діні
құқықтың бір бөлігі болды. Мысалы, шариатта азаматтық құқықтануға арналған
бүтіндей бөлім бар. Әрі оның өзі құдайдың қүдіретімен жазылған, түсіндіру
мен өзгертуге жол берілмеген. Бұдан келіп құқықтың нағыз формализмі, ягни
құқық нормасын дәлме-дәл жеткізу келіп шығады. Міне, сондықтан да біз
қазақтың әдет-ғұрып құқығының нысандары мен салтанатты рәсімдерін
кездестіреміз. Мысалы, егер өлтіргені өтірік деп танылса: "Біз діннен
безген болайық, Мұхаммедтің үмбеті қазақтың жұрағатына саналмайын", — деп
қасиетті кітапты (Құранды) ұстап, төбесіне қойып ант етеді.
Қоғам дамуының жоғары сатысында заңға деген қажеттілік өседі,
азаматтық айналым күрделене түседі. Әдет-ғұрып өмірге ілесе алмай, заңға
жол береді, сөйтіп бәрі де өзгеріске ұшырайды.
Азаматтық құқық туралы алғашқы шығармалар XVIII ғасырда ғана пайда
бола бастады. Қазақтың азаматтық құқығы бүкіл дүние жүзі халықтарының
азаматтық құқық тарихына тән көне кезеңдердің бәрін де басынан
өткізгендігін дәлелдейді.
Мәселен, Омбының Уақытша комитеті жинаған қазақтың әдет-ғұрып құқығы
туралы дерекгерде азаматтық құқыққа байланысты көптеген деректер кездеседі.
Қазақтың азаматтық құқығына байланыстьі бұрын-сонды жазылып, кезінде
баспа жүзін көрген үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық
еңбектерге, әдет-ғұрып, құқық туралы шыққан жинақтарға тоқталайық. XVIII
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ азаматгық құқығы туралы жалпылама болса
да біраз түсінік беретін мағлұматтарды орыс ғалымдарының еңбектерінен
көреміз. Айталық, П.С. Палластың, И.Г. Георгидің, И.П. Фалькгің және Н.П.
Рычковтың, И.Г. Андреевтің шығармаларын айтуға болады. XIX ғасырда
азаматтық құқық туралы А. Левшин, Л.Ф. Баллюзек, Г. Загряжский, И. Козлов,
П.Е. Маковецкий, Қ. Халиди және Ә. Диваев өз еңбектерін жазды. XX ғасырдың
басында қазақ азаматтық қүқығы туралы И.С. Колбасенко, Е.А. Алекторов, А.К.
Белиловский, Г. Балғымбаев, Ишмұхаммет Букин, Отьшшы Әлжанов, Мәшһүр Жүсіп
Көпеев және К. Жапанов мақалаларын жазды.
Қазан революциясынан соң қазақ азаматтық құқығына қатысы бар әр түрлі
шағын зерттеулер, мақалалар жарық көрді.
Осымен қазақтың азаматтық құқығы туралы зерттеулердің қайқайсысы болса
да оның барлық мәселелерін толық қамтымағанын осы шолудан көруге болады.
Міне, сондықтан да азаматтық-құқықтық проблемаларды терең зерттеп,
өздерінің бүл саладағы қол жеткен нәтажелерімен ұлттық заң ғылымын байытты
дейтіндей осы саладағы ғалымдар есімдерін ауыз толтырып айта алмаймыз.
Дегенмен нақтылы дара деректердің өзін орынды пайдаланудың маңызы зор.
Қазақстанның азаматтық құқығын арнайы зерттеу тек XX ғасырдың 50
жылдарының аяқ шенінде басталды. Мерзімі жағынан алып қарағанда алғашқы
болып бастаған Г.М. Степаненко болып табылады, оның еңбегі "О текстах
кодексов, действующих на территории Казахской ССР" деп аталады. Бұл еңбекте
Қазақстан аумағында 1955 жылға дейін қолданылып келген кодекстерді РСФСР
Азаматтық кодексімен салыстыра отырып, оның ерекшеліктерін айқындаған.
Бұдан кейін де Г.М. Степаненконың "Законодательство Советского Казахстана о
праве собственности в первой фазе развития социалистическогр государства"
(1954 ж.) деген тақырыпта зертгеуі жарық көрді. Осы жылдары С. Зимановтың
және А. Ереновтың "О характере феодальной собственности на землю в
Казахстане", Б.В. Покровскийдің "Договор управления оросительной системы с
колхозом" және басқа еңбектер жарияланды. "Правовые проблемы организации и
деятельности совхозов" (Авторлар тобы, М.А. Ваксберг редакциясымен) атты
тұңғыш монография шығарылды (1959 ж.). 1964 жылы Қазақ КСР Азаматтық
кодексі қабылданған соң азаматтық құқыққа байланысты тұтастай сериялы
еңбектер жарық көре бастады. Оның қатарында мынадай шығармалар бар:
Комментарий к ГК Казахской ССР" (авторлар ұжымы 10 адамнан тұрады), осы
түсіндірмелердің жаңа басылымы 1990 жылы қайтадан жарық көрді.
60-жылдарда "Комментарий к Положениям о поставках продукции
производственно-технического назначения и товаров народного потребления"
(1962 ж.), "Правовые вопросы материально-технического снабжения предприятий
совнархозов" (авторлары: М.Г. Масевич, Б.В. Покровский, Н.Ғ. Мурзин) (1962
ж.); "Правовые вопросы материально-технического обеспечения колхозов и
совхозов" (авторлары: М.Г. Масевич, Н.Б. Мухитдинов, М.К. Сүлейменов) (1969
ж.) тәрізді бірқатар еңбектер жазылды.
Осы кезенде азаматтық-құқықтық зерттеулерді маңызды проблемалар
бойынша құқықтық салалар бойынша жүргізу өріс алды. Мысалы, экономиканы
басқару тұтқасын жетілдіру бағытында мынадай еңбектер жарияланды: "Правовые
вопросы материалъного стимулирования предприятий" (1972 ж.); "Правовые
формы хозяйственного расчета производственных объединении и предприятий"
(1975 ж.); "Правовые формы хозяйственного расчета строительных организаций"
(1978 ж.); М.К. Сүлейменовтің "Ответственность за нарушение сроков
исполнения договорных обязательств" (1971 ж.), сондай-ақ оның "Структура
договорно-хозяйственных связей" (1980 ж.); Ю.Г. Басиннің "Материальная
ответственность предприятий и организаций за невыполнение заданий и
обязательств" (1969 ж.); М.Г. Масевичтің "Договор поставки и его роль в
управлении хозрасчета"; Н.Ғ. Мурзиннің "Преддоговорный арбитраж по поставке
в советском гражданском праве" (1964 ж.). Сол жылдары күрделі құрылысты
құқықтық реттеу маңызды проблема болып саналды. Бұл орайда мынадай
еңбектерді атаған жөн: "Правовые вопросы строителъства в СССР" (1960 ж.);
Ю.Г. Басиннің "Правовые вопросы проекгирования в строительстве" (1962 ж.),
сондай-ақ оның "Проект. Строительство. Закон" (1978 ж.) еңбегі; Н.М.
Мухитдиновтің "Правовые основы хозяйственной деятельности межколхозных
строительных организаций" (1968 ж.); А.Г. Дңценконың "Правовые рычаги
укрегоіения хозрасчета в строительстве" (1982 ж.); А.Г. Диденко мен Қ.С.
Мәуленовтің "Управление капитальным строительством в условиях научно-
технического прогресса" (1986 ж.) тәрізді зертгеулері.
Транспорт проблемасын зертгеу барысында да айтарлықтай істер
атқарылды, бұл орайда мына төмендегі еңбектерді атамақшымыз: М.К.
Александров-Дольник пен Ғ.И. Төлеуғалиевтің "Правовые вопросы доставки
грузов от склада отправителя до склада получателя (от двери до двери)" атты
монографиясы (1969 ж.); Р.И. Төлеуғалиев, Е.Л. Озерянский "Перевозка
сельскохозяйственных грузов автомобильным транспортом" (1968 ж.); Ғ.И.
Төлеуғалиев "Правовое регулирование сельскохозяйственных грузов" (1972 ж.);
сондай-ақ аталған автордың қазақ тілінде жазылған "Ауыл шаруашылығына
транспорттық-экспедициялық қызмет көрсету" (1978 ж.) еңбегі.
Шығармашылық қызметті құқықтық реттеу, өнертабыс, өндіріске техниканың
жетістіктерін енгізу, өнертапқыштар мен авторлардың құқықтарын қорғау
тәрізді мәселелер маңызды рөл атқаратыны белгілі. Бұл орайда ғалымдар
ішінде көп еңбек сіңіргендер де баршылық, сондықтан да олардың есімдерін
атай кетпекшіміз; олар — С.И. Меерзон ("Защита интересов советских
изобретателей за границей"); Қ.Н. Нәменгенов ("Абсолютаые и относительные
изобретательские правоотношения") (1978 ж.) және "Рационализаторлық
ұсыныстарды құқықтық реттеу" (1974 ж.); О.Қ. Ықсанов ("Право авторов
произведений изобретательного искусства") (1966 ж.).
Цивилист-ғалымдар басқа да проблемаларды қамтыды, бұл орайда Ю.Г.
Басиннің "Вопросы советского жилищного права" (1963 ж.); Ю.Г. Басин мен
И.И. Поповтың "О жилищных правах советских граждан" (1966 ж.); А.И.
Беспалова мен М.А. Ваксбергтің "Правовая охрана личной собственности в
СССР", А.Г. Диденконың "Право на жилье. Справочник в вопросах и ответах"
(1989 ж.) тәрізді зерттеу еңбектерін және "Комментарийк Жилищному кодексу
Казахской ССР-ін" мысалға келтіруге болады.
1980-1999 жылдары қазақстандық цивилистердің ғылыми жұмыстары кеңінен
қанат жая түсті. Атап айтқанда, мынадай еңбектер жарық көрді: "Гражданский
кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть"
(А.Г. Диденконың жалпы редакциясымен); "Комментарий к Гражданскому кодексу"
(жалпы бөлім) (М.К. Сүлейменов пен Ю.Г. Басиннің жалпы редакциясымен), екі
томдық; І.И. Жанайдаров "Проблемы реализации права государственной
собственности" (1994 ж.); М.К. Сүлейменов, Б.В. Покровский, А.М. Худяков,
В.А. Жәкенов "Право и предпринимательство в Республике Казахстан" (1994
ж.); Ғ.А. Ахмадиева "Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов"
(1996 ж.); И.В. Романкова "Проблемы правового регулирования
предпринимательства граждан в Республике Казахстан" (1997 ж.); С.И. Климкин
"Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан" (1997 ж.); Қ.С.
Мәуленов "Право иностранных инвестиции в Республике Казахстан" (1998 ж.)
және т.б.
Қазақстан цивилистері ауқымды мөлшерде кандидаттық және докторлық
диссертациялар қорғады.
Оқу құралдары, ең алдымен, азаматтық құқық жөніндегі оқулықтар түрінде
көрініс берді. Әдетте оқулық деп азаматтық құқық жүйелі түрде талданган
немесе бір-бірімен байланысты келетін бөлімдері бар шығарманы айтады. Бұл
орайда талап деңгейінен шығатын қазіргі азаматтық құқық бойынша оқулық әлі
шыға қойған жоқ. Кеңес өкіметі кезінде азаматтық құқық оқулықтарын орыс
тілінде Мәскеу, Ленинград, Свердловск, Саратов заң факультеттерінің, заң
институттарының ұжымдары 1944 жылдан бастап шығарған болатын. Қазақстанда
азаматтық құқық жөнінде орыс тілінде оқулықтар шығаруға Ю.Г. Басин, Б.Б.
Базарбаев, А.И. Беспалова, М.А. Ваксберг, А.Г. Двденко, О.Қ. Ықсанов, Ғ.
Төлеуғалиев, С.И. Меерзон тұңғьш рет қадамдар жасады. Оқу құралдарын шығару
жөнінде дайындық жұмысы сонау 60 жылдары жекелеген тақырыптар бойьшша
лекцияларды баспадан шығару арқылы басталған еді. Кейін 1968 жылы"Советское
гражданское право Казахской ССР" деп аталатын курс басылымы дүниеге келіп,
ғылыми кең ауқымды қамтыды (барлығы 5 рет басылып шықты). Өкінішке орай бұл
жұмыс аяқталмай қалды.
1978 жылы ҚазМУ-дің заң факультеті азаматтық құқық кафедрасының
ұстаздар ұжымының күшімен және Жоғары және орта білім беру Министрлігінің
арнайы рұқсатымен "Гражданское право Казахской ССР" оқу құралының 1-бөлімі
жарық көрді. Осы оқу құралының екінші бөлімі 1980 жылы шықты. 1994 жылы
Азаматтық кодекстің қабылдануына орай 1998 жылы "Ғылым" баспасынан
профессор Ғ.Төлеуғалиев пен доцент Қ.С. Мөуленовтің редакциялық етуімен
"Гражданское право Республики Казахстан" оқу қүралының екі томы (орыс
тілінде) жарық көрді. Авторлар ұжымының құрамында профессор Ғ. Төлеуғалиев,
профессор М.А. Сәрсенбаев, профессор Н. Өсеров, профессор Б.Б. Базарбаев,
профессор Красавчикова Л.О., доцентгер О.Қ. Ықсанов, К.В. Мұқашева, С.С.
Кәрімова, Ә.Ү. Шәкірова, заң ғылымдарьшың кандидаты Ф.С. Қарағүсов, Е.О.
Ықсановтар бар. 1999 жьілы аталған оқу қүралы өзгертулермен,
толықтырулармен екінші басылымда бір томдық болып шықты.
Қазақстаңца бірінші рет профессор М.А. Сәрсенбаевтың редакциялық
етуімен "Международное частное право" (бірінші басылымы 1996 жылы, екіншісі
1998 жылы) және "Сыртқы экономикалық қызметті қүқықтық реттеу" (бірінші
басылым 1995 жыльі, екіншісі — 1997 ж.) оқу қүралдары жарық көрді. Бүл
еңбектерді жазуға профессор Ғ. Төлеуғалиев, доцентгер Қ.С. Мәуленов, Т.Е.
Қаудыров, К.М. Ілиясовалар қатысты.
1999 жылы профессор М.А. Сәрсенбаев "Международное торговое ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.