Есімдіктердің мағыналық топтары
Ж о с п а р
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі . . . . . . . . . . . 6
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы . . . . . . . .14
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері. . . . . . 21
2.1. Жіктеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.2. Сілтеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.3. Сұрау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4. Өздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.5. Жалпылау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.6. Белгісіздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7. Болымсыздық есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі . . . . . . . . . . . 6
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы . . . . . . . .14
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері. . . . . . 21
2.1. Жіктеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.2. Сілтеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.3. Сұрау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4. Өздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.5. Жалпылау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.6. Белгісіздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7. Болымсыздық есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Кіріспе
Есімдер табына жататын сөз табының бірі – есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? – Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па – бәрі бір) – ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен – тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға (оқушыға) ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол «тек отыр» дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды (С.Көбеев) деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл кім екенін бірінші сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты, кімді айтса, сол келеді деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп тұрғанын, яғни дәлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап барып аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады.
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден, заттың
Есімдер табына жататын сөз табының бірі – есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? – Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па – бәрі бір) – ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен – тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға (оқушыға) ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол «тек отыр» дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды (С.Көбеев) деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл кім екенін бірінші сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты, кімді айтса, сол келеді деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп тұрғанын, яғни дәлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап барып аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады.
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден, заттың
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы : Мектеп, 1982. -125б.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі морфология. Алматы: Ана тілі, 1991. -384 б.
3. А.Ибатов .Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан. Алматы: Ғылым, 1966. – 73 б.
4. Оразбаева Ф.Ш.Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Prints издательство, 2005.-535 б.
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана: Елорда, 2002. -784 б.
6. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. Астана: Елорда, 2000.
7. Дулат Исабеков «Қарғын». Алматы, 1993
1. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы : Мектеп, 1982. -125б.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі морфология. Алматы: Ана тілі, 1991. -384 б.
3. А.Ибатов .Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан. Алматы: Ғылым, 1966. – 73 б.
4. Оразбаева Ф.Ш.Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Prints издательство, 2005.-535 б.
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана: Елорда, 2002. -784 б.
6. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. Астана: Елорда, 2000.
7. Дулат Исабеков «Қарғын». Алматы, 1993
Ж о с п а р
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі . . . . . . . . . . . 6
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы . . . . . . . .14
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері. . . . . . 21
2.1. Жіктеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.2. Сілтеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.3. Сұрау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4. Өздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.5. Жалпылау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.6. Белгісіздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7. Болымсыздық есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Кіріспе
Есімдер табына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? - Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па - бәрі бір) - ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен - тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға (оқушыға) ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол тек отыр дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды (С.Көбеев) деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл кім екенін бірінші сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты, кімді айтса, сол келеді деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп тұрғанын, яғни дәлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап барып аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады.
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына жұмсалатын есімдіктер болып іштей екі жікке бөлінеді. Сонда сен, ол кім? не? есімдіктері заттық ұғымды білдіретін сөздердің, бұл, сол, қай? есімдіктері белгі атауларының орынбасарлары болып шығады. Осындай екі жік сөздерді, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары - субстантивтік есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орынбасарлары - атрибутивтік есімдіктер деген екі салаға бөлінеді.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады. Ал олардың тәуелденуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болмағанымен, өздеріне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көртеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда грамматикалық жағынан түрленбейді, демек, грамматикалық формаларының ешбірін де қабылдамайды.
Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік және атрибутивтік болып мағыналық екі жікке бөлінуімен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан, есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірінен мағлұмат алу және есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болуы тарихын жан-жақты зерттеп, терең меңгеру.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген курстық жұмыс мақсатына байланысты мынадай міндеттер туындайды:
oo Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихын зерттеу
oo Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірлерін қарастыру
oo Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда тарихын зерттеу
oo Есімдіктердің мағыналық топтарын қарастыру
oo Жіктеу есімдіктерін қарастыру
oo Сілтеу есімдіктерін қарастыру
oo Сұрау есімдіктерін қарастыру
oo Өздік есімдіктерін қарастыру
oo Жалпылау есімдіктерін қарастыру
oo Белгісіздік есімдіктерін қарастыру
oo Болымсыздық есімдіктерін қарастыру
Дәйектеме: Есімдер табына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер өзінің құрамдық ерекшеліктерінің айрықша көзге түсуі негізінде ғалымдар зейінін ерте кезден бастап-ақ өзіне тартқан. Сондықтан есімдіктерге тән жалпы қасиеттер мен заңдылықтарды зерттеуге, олардың тарихы мен қалыптасу жүйесін анықтауға арналған еңбектердің саны аз емес. Еңбектердің бәрінде де жеке авторлардың есімдіктер тарихы және олардың құрамы мен қалыптасу жүйесі т.б. мәселелер жайында айтқан өзіндік пікірлер көп. Есімдіктердің мағыналық топтары: жіктеу есімдіктері, сілтеу есімдіктері, сұрау есімдіктері, өздік есімдіктері, жалпылау есімдіктері, белгісіздік есімдіктері және болымсыздық есімдіктерін бір-бірінен ажыратып талдау - күрделі мәселердің бірі. Оның үстіне қазақ тіл білімінде бұл сияқты күрделі мәселелерді түсіндіруде әр түрлі пікірлер де жоқ емес. Сонымен қатар олар қазіргі қазақ тіліндегі есімдіктердің ғана емес, жалпы сөз таптары бойынша құрамдық ерекшеліктерін игеруге мүмкіндік алады.
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы
0.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі
Есімдіктер өзінің құрамдық ерекшеліктерінің айрықша көзге түсуі негізінде ғалымдар зейінін ерте кезден бастап-ақ өзіне тартқан. Сондықтан есімдіктерге тән жалпы қасиеттер мен заңдылықтарды зерттеуге, олардың тарихы мен қалыптасу жүйесін анықтауға арналған еңбектердің саны аз емес. Ондай еңбектер алға қойған мақсаттары мен қамтитын мәселелерінің көлеміне байланысты кейде есімдіктерді өте кең түрде, яғни алтай тілі тұрғысынан зерттеген, кейде түркі, моңғол не манжұр-тұңғыс тілдері тұрғысынан, кейде жеке тілдердегі есімдіктер немесе сол есімдіктердің жеке топтары мен жеке сөздеріне тән заңдылықтар мен ерекшеліктер тұрғысынан жазылған еңбектер болып келеді. Оларды өте қысқа түрде атап өтетін болсақ, мына сияқты еңбектер мен олардың авторларын еске алуға болар еді.
Қазіргі қазақ тілінде есімдік дербес сөз табы ретінде қарастырылып жүр. Ал орыс тілінде бұл мәселеде екі түрлі көзқарас болды. Ғалымдардың біразы есімдікті есім сөздермен бірге қарау керек десе, кейбір ғалымдар есімдік өз алдына жеке сөз табы болу керек деп санайды. Есімдіктерді есім сөз таптарымен бірлікте қарау керек дейтін пікір ұстанушы ғалымдардан А.А.Шахматов, А.М.Пешковский, А.Н.Гвоздевті атауға болады. Ал есімдікті жеке сөз табы деген көзқарасты дәлелдеушілер: В.В.Виноградов, Е.Н.Сидоренко т.б.
Қазақ тіл білімінде есімдіктер мәселесі А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, А.Ибатов, А.Төлеуов еңбектерінен орын алған. Аталған ғалымдардың қай-қайсы да есімдіктерді орынбасар сөздер ретінде қарастырады. Мәселен, А.Байтұрсынлв есімдікке былайша анықтама береді: Есімдік дегеніміз - есімдердің, яғни зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жүретін сөздер. Ғалым есімдікке осылайша анықтама бере отырып, есімдікті мағыналық жағынан бес топқа бөледі. Олар: 1) жіктеу есімдігі, 2) сілтеу есімдігі, 3) сұрау есімдігі, 4) жіктеу есімдігі, 5) танықтық есімдігі. Көріп отырғанымыздай, есімдіктердің саны да, атауы да қазіргіден басқаша. сондай-ақ ғалым жіктеу есімдігі деген атауды екі рет қолданып, біріншісіне қазіргі мен, сен (сіз), ол деген жіктеу есімдіктерін жатқызса, екіншісіне бәрі, барша деген қазір жалпылау есімдіктері аталып жүрген есімдіктер тобын кіргізеді.
Профессор Қ.Жұбанов есімдікке: Орындасар есім (есімдік) деп түбірдің де, қосалқы шылаулардың да орындарында жүре беретін түбірлерді айтамыз - деген анықтама береді. Қ.Жұбанов есімдікке мынадай сөздерді жатқызады: мен, сен, ол (зат есім орнына), бұл, сол, ол (зат пен сын орнына), мұндай, сондай (сын есім орнына), сонша, мұнша (бұ да), олай, бұлай (бұ да), өйтіп, сөйтеді (етістік орнына), өйткені онда (жалғауыш орнына), т.т. Ғалым есімдік деп таныған сөздердің ішінде есімдіктер де, есімдіктен басқа сөз таптарына қатысты сөздер де араласып жүр.
А.Ысқақов есімдіктер: заттың белгісін білдеретін сөздердің орынбасарлары - деп сипаттайды.
Ғалым Ә.Төлеуов: Жіктеу,сілтеу, сұрау есімдіктері өзінен бұрын айтылған есім сөздердің орынбасары болып саналады - деп, орынбасарлық қызметті есімдіктің белгілі бір топтарына ғана жатқызады.
Есімдіктерді арнайы зерттеген - ғалым А.Ибатов. Ғалым А.Ибатов есімдіктердің сөз табы ретіндегі тұлғасын, олардың мағыналық топтарын жеке-жеке сөз етеді. Ғалым: Қазақ тіліндегі есімдіктер өзге де сөз таптары сияқты сөздердің топтастырудың белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан негізгі үш принципіне сай лексика-семантикалық мағынасына, морфологиялық белгілеріне және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінеді - деп, ...оларға 1) мағыналары тым жалпы, 2) контексте қолданылу мақсатына қарай әр қилы нақтылы мағыналарға ие болып отыратын сөз табы, 3) әрқашан субъективті қатынаста қолданылатын сөздер - деген түсінік береді [4;288].
Ал алтай тілдеріндегі есімдіктерді зерттеу жұмысын алғаш рет қолға алушы әйгілі ғалым Кастрен болды. Оның 1850 жылы Гельсингфорсте жарияланған Die affixis personalibus linguarum altaicarum атты еңбегі осы алтай тілдеріндегі есімдіктер жайын сөз етуге арналған тұңғыш ғылыми зерттеу болған еді. Бұдан соң алтай тілі жайындағы құнды еңбек О. Бётлингктің Uber die Sprache der Jakuten Altajische studien атты Санкпетербургте басылып шыққан еңбегі болды. Онда жалпы алтай жіне моңғол, түрік туыстас тілдер жайында да өте құнды пікірлер айтылған еді. Ол пікірлердің дені кейінгі зерттеуші ғалымдардың көбінің ойынан шыққан нағыз қажетті пікірге айналған. Бұларға жуық В.Шотт урал-алтай тілдеріндегі есімдіктерге байланысты көптеген зерттеулер жүргізді. Солардың ішінде Altajische Studien атты еңбегін баса айтуға болады. Кейінірек Б. Мункачи зерттеулерінде де урал-алтай тілдеріндегі есімдіктердің салыстырма зерттеу әдісі кеңінен орын алды. Артынша В.Радловтың, Г.Рамстедттің, В.Бангтың, Ж.Денидің, В.Богородскийдің, К. Грёнбектің жалпы түрік тілдеріндегі есімдіктер мен кейбір жұрнақтар және сұрау есімдіктеріне арналған көлемді еңбектері пайда болды.
Бұлардан соң алтай тіліндегі есімдіктерді талдауға түсірген құнды еңбектің бірі В.Кoтвичтің Les pronoms dans les Langues Altaiques атты жұмысы болды. Түрік туыстас тілдердің есімдіктер жүйесін зерттеуге А.П.Поцелуевскийдің Происхождение личных и указательных местоимений және Н.А.Баскаковтың О соотношении значений личных и указательных местоимений, Ф.Г.Исхаковтың Местоимения, Ф.Д.Ашниннің Указательные частицы в тюркских языках сияқты еңбектері арналды.
Жеке тілдерге тән есімдіктер жүйесі мен ондағы есімдіктердің жеке топтарын сөз етуге арналған зерттеулер қатарында: Н.К.Дмитриевтің Указательные местоимение в османском языке, Об указательных местоимениях в башкирском языке, Ф.Д.Ашниннің Принципы дифференциации туркменских указательных местоимений, Принципы дифференциации турецких указательных местоимений; Н.Сауранбаевтың Есімдіктер, Ш.Сарыбаевтың К вопросу о местоимении в казахском языке, О местоимениях ту, тунеу, А.Төлеуовтың Қазақ тіліндегі есімдіктер, С.Құдайбергеновтың Қырғыз тіліндегі есімдіктер, А.Ибатовтың Қазақ тіліндегі есімдіктер, А.Боржаковтың Түрікмен тіліндегі есімдіктер деген сияқты еңбектерін атауға болады [3;5].
Бұл келтірілген еңбектердің бәрінде де жеке авторлардың есімдіктер тарихы және олардың құрамы мен қалыптасу жүйесі т.б. мәселелер жайында айтқан өзіндік пікірлер көп.
Есімдіктердің қай кезде, қай замандарда пайда болғанын дәлелдеп айту қиын. Бірақ ғалымдар арасында кең тараған пікірлер бойынша, есімдіктер өте көне заманда пайда болған сөздер қатарына жатқызылады.
Есімдіктердің ерте заманда пайда болуы, ең алдымен, олардың мағыналарының жоғары дәрежеде абстракциялануынан, яғни мағыналарының тым жалпылама түрде келуінен көрінсе, екіншіден, олардың түбір сөздері мен қосымшаларында кездесетін өте көне формалардың сақталып қалуынан да айқын көрінеді. Сонымен қатар есімдік сөздердің әр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қарай аздаған өзгешеліктері болмаса, барлық түрік тілдерінде бірыңғай сөздер болып келуінен де білінеді. Мысалы, қазақ тіліндегі мен, сен есімдіктері өзге түрік тілдерінде, айталық, түрікмен, құмық қарачай, қарақалпақ, өзбек, ойрот, шор, қырғыз, алтай тілдерінде мен, сен; гагауз, караим, ноғай тілдерінде бән, сән; азербайжан, ұйғыр, тува тілдерінде мән, сән; түрік тілінде бен, сен; татар, хакасс тілдерінде мин, син; башқыр тілінде мин, һин болып қолданылады. Бұл сөздер жеке тілдердің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты, кейбір фонетикалық өзгешеліктерімен ажырасатыны болмаса, барлық түрік туыстас тілдерде бір түбірге тән сөздер екені өте анық байқалады. Сол сияқты, көптеген есімдік сөздер белгілі бір грамматикалық көрсеткіштер арқылы немесе қолдану мақсаттарына қарай өзге сөз таптарына және грамматикалық көрсеткіштер (қосымшалар) қатарына да айналып кеткені байқалады. Есімдіктердің бір кездерде өзге категорияларға, яғни қосымшалар мен грамматикалық көрсеткіштерге ауысу қабілеті өте күшті болғаны ерекше көзге түседі. Бұл жағдай негізінде жіктеу есімдіктерінде кездеседі. Мысалы: мен, сен, ол жіктеу есімдіктерінен -мын, -мін, -сың, -сің сияқты жіктік жалғаулары және -м, -ң, -ы сияқты тәуелдік жалғаулары; біз, сіз жіктеу есімдіктерінен -мыз, -міз, -сыз, -сіз сияқты көптік, сыпайылық мәндегі жіктік жалғаулары және тәуелдік жалғаулары жасалған.
Есімдіктер - түгел дерлік туынды сөздер. Олардың қайсы бірі біріккен сөздер болса, кейбірі қосымшалар арқылы жасалынған, кейбірі сөздердің синтаксистік тұрақты тіркестері арқылы жасалынған сөздер. Есімдіктердің бұлай болып келуі дербес сөздер тіркесінен бастап ол тіркестегі сөздердің кейбірінің мағыналық солғындауы, тіпті аффикстер дәрежесіне көшуіне дейінгі процестердің бәрін де бастан кешірген. Сонда оларды қалыптасу процесіне қарай ежелгі (байырғы, көне) есімдіктер және бертінде пайда болған (кейінгі, жаңа) есімдіктер деп күрделі екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа: а) бір кездерде дербес сөз не қосымшалар есебінде қолданылған, қазіргі кезде есімдік сөздердің белгілі бір дыбыстық құрамы сияқты боп кеткен -н, -м, -з элементтері арқылы жасалынған мен, сен, ол (онан), біз (бі-сі), сіз (сі-сі), қай (қан), кім (кі-м) сияқты және -дә элементі арқылы жасалынған дәнеңе (дә-неңе дым-неңе) сияқты сөздер; ә) байырғы сілтеу мәнді тұлғалардың бірігуі арқылы жасалынған бұл (б-ол), міне (мін-е), мына (мын-а), әне (ән-е), ана (ан-а), осы (ош-бу), сол (ош-ол), қане (қан-і) сияқты көне тұлғалы сөздер жатады.
Екінші топқа жататын сөздер іштей екі саладан құралады.
1) Лексикалық тәсіл арқылы пайда болған сөздер. Бұған а) өзге сөз таптарынан ауысқан бар, бүкіл, бір, біреу, түк, дым сияқты есімдіктер; ә) басқа тілдерден ауысқан күллі, тамам, әлде, әр, пәлен, еш сияқты сөздер жатады.
2) Грамматикалық тәсіл арқылы пайда болған есімдіктер. Бұған а) көне есімдік тұлғалардың кейбір сілтеу, сұрау есімдіктерімен бірігіп айтылуы арқылы жасалынған мынау (мына-у), анау (ана-у) сияқты сөздер; ә) кейбір сілтеу және сұрау есімдіктерінің бірігіп айтылуы арқылы жасалынған осынау (осы-анау), сонау (сол-анау), қайсы (қай-сол) сияқты сөздер; б) әр қилы қосымшалар арқылы жасалынған бәрі, барлық, барша, қанша? неше? қандай? т.б. сияқты сөздер және; в) сөз тіркестерінен пайда болған бір де бірде-бір сияқты сөздер жатады.
Біз бұл жерде Ф. Энгельстің: Материя и форма родного языка только тогда могут быть поняты, когда прослеживают его возноикновение и постепенное развитие, а это невозможно, если оставлять без внимания, во-первых, его собственные омертвевшие формы, во-вторых, родственные живые и мертвые языки - деген қағидасын негізге ала отырып, осы күрделі екі жікке бөліне көрсетілген есімдік сөздердің тұлғалық құрамдары мен олардың шығу тегі жайында біраз ойлар ұсынбақпыз.
Есімдіктердің шығу тегі дегенде, ең алдымен, көзге түсетін және ерте кезден бастап-ақ зерттеушілердің көңілін аударған мәселе - жіктеу есімжіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысы. Сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің арасындағы генетикалық байланыс туралы пікір алғаш рет О.Бётлингктен басталады. Кейіннен В.Радлов бан, сан сөздерінің ба (бі) және са (сі) сияқты таза түбірлерін бөліп алып қарауынан бастап, бұл мәселе біраз зерттеушілердің негізгі зерттеу объектілерінің біріне айналады. Мысалы, В.Банг Vom Kokturkischen zu osmanischen деген еңбегінде beru, beri, biri сөздерін барыс септігінің көне формасындағы І жақ жекеше be-, bi- есімдіктері деп түсіндіреді. Сөйтіп бұған қарама-қарсы мағынадағы сөз есебінде барыс септігінің көне формасындағы arь сөзін алып, оны ІІІ жақ жекеше а жіктеу есімдігі деп көрсетеді. Бұл сияқты сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің ұқсастығы жөніндегі пікірді Мункачи, Немет, И.Дени, А.Зайончковскийдің еңбектері мен В.Котвичтің Алтай тіліндегі есімдіктер деген еңбегінен, Н.К.Дмитриевтің Башқыр тіліндегі сілтеу есімдіктері туралы деген еңбегінен де кездестіреміз. Н.К.Дмитриев осы еңбегінде: В тюркских языках генезис указательных местоимений надледит рассматривать в связи с личными местоимениями, - деп көрсеткен болатын.
Сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің генетикалық байланыстары жөнінде арнайы жазылған екі мақала бар. Олардың бірі - А.П.Поцелуевскийдің Жіктеу және сілтеу есімдіктерінің тегі деген мақаласы да, бірі - Н.А.Баскаковтың Түрік тіліндегі жіктеу және сілтеу есімдіктерінің мағыналық байланыстары жөнінде деген мақаласы.
А.П.Поцелуевскийдің І және ІІ жақ жіктеу есімдіктерінің шығу тегі жағынан бу (му) және шу сілтеу есімдіктерінің морфологиялық құрамдарымен бірдей болып келетінін ескерте келе, мынадай үлгіні ұсынған:
б-енм-енм-ин : м-унм-ынм-ин
c-енс-ин : ш-унш-ынш-ин - .
Сонда қазіргі қолданылудағы бу сілтеу есімдігі мен бен жіктеу есімдіктері ертедегі бір замандарда мин сөзінен тараған сөздер; шу сілтеу есімдігі - шин; сен жіктеу есімдігі син сөзінен пайда болған сөздер болып шығады. Оның үстіне автор бұл көрсетілген сілтеу және жіктеу есімдіктерінің түбірін инын деп таниды да, сөздердің алғы б, м, ш, с дыбыстарын префикстік көрсеткіштер деп атайды. Бұл жөнінде автор: сопоставление косвенных падежных форм местоимений бу и шу позволяет выделить их общую основу ун, к которой присоединяются а порядке префиксации форманты б или м и ш, - дегенді айтқан. Сонымен қатар бұл түбірді түрікмен тіліндегі ин-е (вот!), қазақ тіліндегі м-ін-е, шор тіліндегі м-ин-е, м-ын-а сөздерінің бойында сақталған деп көрсеткен. Бұдан әрі автор ІІІ жақ жіктеу есімдігі мен ол сілтеу есімдігінің байланысын сөз ете келе: что же касается генезиса указательного местоимения ол ( о) то, оно в форме номинатива ждолжно быть, по нашему мнению, возведено к указательному образованию междометийного типа һол или һо : л (вот! Вон там! во-он!), - дегенді ұсынған [3;11].
Н.А.Баскаков жіктеу және сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын сілтеу, тәуелдеу және жіктеу есімдіктері деген ізбен сатылай көрсетеді. Сонда бұл есімдіктердің көне түрі сілтеу есімдіктері болады да, әрі қарай дамудың екінші сатысы - тәуелдеу есімдіктері (ілік жалғауындағы сілтеу және жіктеу есімдіктері), үшінші саты - жәктеу есімдіктері болып көрсетіледі.
Біздің ойымызша бұл келтірілген сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің түбір морфемаларының генетикалық байланысы, дау тудырмайтын мәселелердің бірі болса керек. Бұл мәселе жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде толық дәлелденген деп айтуға болады. Егер біз қазіргі қазақ және түрік туыстас тілдердің бәрінде де ол сөзінің әрі жіктеу, әрі сілтеу есімдігі ретінде қолданылуын еске алсақ, бұл мәселенің күмәнді болмауы онан да дәлірек айқындала түседі.
Келесі күрделі мәселе мен, сен, ол (ан), қай? (қан) есімдіктерінің соңында келетін -н дыбысы туралы. Бұл мәселе алғаш рет В.Радловтың жіктеу есімдіктерін мен-н, се-н деген екі элементтен құралған сөздер дегенінен басталады. Бұдан әрі әркім әр түрлі пікір айта бастайды. Оларды топтай келгенде, мынадай болады.
Біріншіден, -н дыбысын қыстырма (вставочный) дыбыс немесе жалғастырушы дауыссыз (соединительный) не жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс деп тану. Бұл пікірдегі ғалымдардың бірі И.А.Батманов қырғыз тіліндегі bu сілтеу есімдігінің септелуінде munda, munan сияқты жағдайларда қыстырма (вставочный) n пайда болады деп көрсеткен. Ол n ІІІ жақ тәуелдік жалғаулы at сөзінің септелуінде (atnda дегендегі n сияқты) қосылып айтылатын n дыбысымен тектес дегенді айтқан. И.А.Батмановтың соңғы еңбектерінде де бұл вставочный -н түрінде танылады.
М.Рясянен : Очень распрастраненный соединительный согласный n, который обычно наблюдается после корней на гласный в родительном, дательном и винительном падежах (частично и после согласных) и которого не было в древнетюркском языке, произошел из местоименного склонения: an-yn, an-ga, an-ug вследствие неправильного слогоразделения a-nyn, - деп жазған. Ал, Г.И.Рамстедт монғол тіліндегі жіктеу есімдіктерінің септелуінде пайда болатын n жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс болып саналады деген.
Ал, А.М.Щербак н дыбысын қыстырма дей отыра, мына сияқты екі түрлі ойды айтады. Біріншіден, түрік тіліндегі қос септіктер бар екенін ескеретін болсақ, қыстырма н оруднокомитативный немесе притяжательный (ілік) септіктің рудименті болуы ықтимал. Ал, екіншіден, бұлайша дәлелдеуге келмейтін кейбір орындарда ол туынды сөздерде ғана қалпына келетін (восстановливающимся) түбірдің құрамдық (конструктивный) элементі болуы керек, - дейді.
Екінші, -н дыбысын факультатив көрсеткіш деп тану. Бұл дағды алғаш рет Н.К.Дмитриевтен басталады. Кейіннен В.Н.Хангильдин, Т.М.Гарипов т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездесіп жүр.
Үшіншіден, -н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деп қарау. Бұл пікірді алғаш рет В.Радлов айтады да, оны қолдаушылардың бірі К.Грёнбех болады. К.Грёнбех -н дыбысын ілік септік жалғауынан пайда болған тұлға дей келе, ілік септік жалғауының (Genetivsuffik) өзі бір кездерде nan Sache, Ding деген толық мағыналы сөз дәрежесінде дербес қолданылған заттық атау сөз болған деп көрсетеді. Сол сияқты, В.И.Насилов 1940 жылғы грамматикасында -н дыбысының ұйғыр тіліндегі жіктеу есімдігінің септеу жүйесінде - наң түрінде толық қолданылатын дағдысына сүйене отырып, барыс, жатыс, шығыс септіктеріндегі sanindin, suninga деген сияқты сөздерді қосқабат септік жалғаулы сөздер деп атаған. Сөйтіп мұндай сөздерді септік жалғауларының жеке бір түрі есебінде қосқабат септеу (двойной падеж) деп атап, ол туралы: Когда между предметами пространственное отношение выражается местоимением, стоящим в притяжательном падеже, образуется двойной падеж местоимения, стоящий из притяжательного падежа, к которому присоединяются суффиксы падежей, выражающих пространственные отношения: ga, da, din, - деген түсінік берген болатын.
-н дыбысының ілік септігінің қысқарған түрі және ілік септік жалғауы наң сөзінен пайда болған деген пікір әсіресе Н.А.Баскаковтың еңбектерінде кең орын алады. Н.А.Баскаков Түрік тілдеріндегі есімдіктердің мағыналық байланыстары деген мақаласында -н дыбысының қалыптасу жолын баяндай келе: ...аффикс родительного падежа, образовавшийся из слова с самостоятельным значением тело сущность вещь и имеющий различные степени фонетического развития: ненье нень ныньнинь ныннин ныни -н т.е. от полной формы нынь до одного согласного -н..., - деп қорытқан.
Сөйтіп ілік септік жалғауының фонетикалық ықшамдалу дәрежесінің толық не жартылай болып қалыптасуына қарай есімдік сөздерді жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі және тәуелдеу есімдігі деген топтарға жіктеген. Сонда, айталық, алғашқы форма бу-ненье: а) егер мунынь (му-нынь) менинь (ме-нинь) болып толық қолданылса - ілік септігіндегі сілтеу және жіктеу есімдіктері; ә) егер муны (му-ны) боп фонетикалық жартылай ықшамдалған қалыпта қолданылса - сілтеу есімдігі; ал б) егер мен (ме-н) сияқты жеке -н дыбысына дейін ықшамдала қолданылса - жіктеу есімдіктері болып табылатын болады. Автордың бұл пікірі 1952 жылы шыққан Қарақалпақ тілі кітабында да қайталанады. - н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деген пікірді К.К.Юдахин мен С.Құдайбергеновтардың еңбектерінен де кездестіреміз.
-н дыбысы жөнінде А.Н.Кононовтың пікірі өзгеше болып келеді. Автор -н дыбысы жайында : ...конечное -н не является органическим структурным элементом местоимений мен, сен (ср. формы мн. ч. мен - биз, сен - сиз), а служит лишь признаком формы их основного п., - дегенді айтады.
Еңбектердің ішінде н дыбысын бірде тәуелдеу форманты деп танитын болса, бірде жекелік ұғымның (санның) көрсеткіші деп қарайтын, ал, кейбір жерлерде субстантивтендіруші элемент деп те санау әдеттері кездесіп отырады.
Бұл келтірілген пікірлердің қай-қайсысы болса да ұсынушы авторлар үшін, әрине, орынды. Ол пікірлер белгілі дәрежеде нақтылы материалдармен де дәлелдене алады. Бірақ солай бола тұрса да, -н дыбысын ілік септігінің қысқару, ықшамдалу жолымен пайда болған тұлға деп қарау көңілге қонымды сияқты. Өйткені мұндай заңдылықтарды біз түрік тілдерінің даму, қалыптасу бағытындағы көптеген фактілерден анық байқай аламыз. Мысалы, бұл заңдылық, біріншіден, жіктеу, сілтеу есімдіктерінің септелу жүйесінде кездесетін manindin, anynda сияқты формаларда екі мұраларда кездессе, меніңға, меніңдін, униңға, мениңдин, сениңдин, униңдин, мениңдә, сениңдә, униңдә деген сияқты қазіргі ұйғыр тілінің жіктеу есімдіктерінің септелу жүйесінде сақталып отырылады.
Екіншіден, бұл ілік септік жалғауының ізі түрік туыстас тілдердің біразында есімдіктер мен бірлә, білә сөздерінің тіркесе қолданылған жағдайларында және қазақ тіліндегі көмектес септік жалғаулы жіктеу, сілтеу есімдіктерінің қолданылу дағдысында кездеседі. Мысалы: manin birla, аның была деген сияқты формаларда қолданылған дағды ескі мұраларда кездессе, меніңменен, сеніңменен, оныңменен деген және Мұныңмен бөтен кісі ісі жоқ, жалғыз-ақ ақылы кемел патса сол бала екеш балаға да көзін салып тұрған екен (Ыбырай) дегендей қазақ тілінде қолдану дағдысында да кездесетінін көреміз.
Үшіншіден, ілік септігінің толық сақталған түрлері есімдіктердің үшін шылауымен тіркесе қолданылған жайдайларында кездесіп отырады. Масылы: ануң учуң деген формада ескі мұрада кездесетін болса, Қартайған атаң Базарбай Сенің үшін күймей ме? (Қыз Жібек); Мен айтайын, сен тыңда, Соның үшін келемін (Қазақ эпосы); ол көкек сендер үшін емес, менің үшін шақырған екен (Ыбырай) дегендей қазақ тілінің әдеби мұраларында да кездесіп қалады.
Сол сияқты, ілік септігінің толық ізі есімдік сөздерге кейбір сөз тудырушы қосымшалардың қосыла айтылу амалдарында да кездеседі. Масылы: сэніндағ, мэніндағ, мунундағ, мунунча деген сияқты ескі мұраларда кездессе, меніңше, біраз адам барып рахмет айтып қайтуымыз керек (Мүсірепов); Я, сонда, сеніңше, ел кім боп шықты (Мұқанов); Меніңше, адамның ой-санаға түсуі жасына байланысты емес сияқты (Мұқанов) дегендей қазіргі қазақ тілінің айтылу нормасында да кездесіп отырады.
Бұл келтірілген материалдар ілік септігінің есімдік сөздер құрамына сіңісуде өз формасының негізін сақтап қалған бір түрінің көрсеткіштері, солардың іздері болу керек. Бұдан өзге ілік септігінің жартылай фонетикалық өзгерістерге түсуі, яғни соңғы ң дыбысының түсіріліп айтыла, ықшамдалған -ны, -ні формасында қолданылу дағдылары да кездеседі. Бұл да - ілік септігінің жоғарыда келтірілген толық түрі сияқты есімдіктер мен үшін және кейбір қосымшалар не шылау сөздер арасында кездесіп отыратын заңдылық. Мысалы: Бес-балык аны учун озды - Поэтому Беш-балык спасся (Мог. 8), Начүкін турур муны таг? - Как же жить при подобных обстоятельствах (Будд. 627). Сені мен мен деп отырмысың оны, еңбек ақымен ғана күн көретін (Мұқанов) деген сөйлемдердегі аны, муны,сені сөздерінің алғашқы толық түрі, сөз жоқ, аның, муның, сенің болған. Мұндай қысқарған формалар қазіргі қазақа тілінің көмектес септік жалғауын қабылдаған менімен (меніңмен), сенімен (сеніңмен), онымен (оныңмен) деген сияқты есімдіктерге, сол сияқты хакасс тілінің минінень, синінень, анынань деген сөздерінде және ойрот тілінің мени-де, сени-де, аны-ла деген көмектес септік жалғаулы есімдіктерінде де кездесіп отырады. Бұған қарағанда, ерте заманда толық формада қолданылған ілік септік жалғауы бертін келе есімдік сөздердің бойына сіңген мағыналық тұлғаларға айналып, солардың құрамына енген сияқты. Бұдан соң ол мағыналық тұлға бірте-бірте фонетикалық өзгерістерге түсу, яғни ықшамдала қолданылу бағытында -ны, -ні формасына түсіп, ақырында мен, сен, ол (ан), қай (қан) дегендегі -н дыбысына, яғни ілік септігінің ықшамдалу бағытының ең соңғы сатысына ауысып қалыптасқан сияқты. Сонда әуелгі ілік септік формасы -н дыбысына дейін ықшамдала қалыптасу бағытында негізгі үш сатыны бастан кешірген болады: 1) - нің 2) - ні 3) -н.
Жоғарыда келтірілген мысалдардағы ануң, учуң, сенің үшін, соның үшін, менің үшін деген сөздер қазіргі қазақ тілінің қолданылу нормасында ол үшін, сен үшін, мен үшін болып, -ның-нің формасы емес, -н формасында ғана айтылады. Сол сияқты, сэніңдағ, мэніңдағ, мунундак, канінча, мунунча деген сөздер де және меніңше, сеніңше дегендер де қазіргі кезде тек -н арқылы ғана сендей, мендей, мұндай, қанша, менше, сенше болып айтылатын сөздер. Бұл сөздердің қазіргі кезде осылайша айтылу дағдылары, сөз жоқ, ілік септік жалғауы - ның-нің формасының -н тұлғасына түсіп қалыптасуының бірден-бір анық айғағы болып санала алады [3;17].
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы
Енді есімдіктер категориясына жататын жеке сөздердің құрамдары мен олардың шығу тегі және өзгерістерге ену жолдары деген мәселенің кейбір заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Жіктеу есімдіктері.
1. Жіктеу есімдіктері - тұлғалық жағынан алып қарағанда түгелдей туынды сөздер. Мысалы, мен (ме-н), сен (се-н), ол (о-л) жіктеу есімдіктерінің ме-, се-, о- және -н дыбысынан құралатындығына жоғарыда айтқандай қазір ешбір ғалым шек келтірмейді. Бұл сөздердің құранды сөздер екені, әсіресе, алтай тілінің күрделі тармақтары монғол тіліндегі бі, чі және манжұр-тұңғыс тіліндегі би, си есімдіктерімен салыстыра қарағанда анық байқалады.
2. Жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз сөздері де бі-, сі- және -з морфемасынан құралады. Бұл -з морфемасы жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі гипотезалық пікірлер бар.
Біріншіден, біз, сіз есімдіктері би-си (биз) және си-си (сиз) сияқты бөлшектерден тұрады деген пікір. Бұл пікір алғаш рет Бётлингк айтады да, оған В.Радлов пікірлес болады. Осы гипотезаны С.Е.Маловтан да кездестіреміз. Мысалы, С.Е.Малов былай деп жазады: Можно и по-другому объяснить этимологию местоимения biz и siz:
bi + si = biz я - ты - мы
si + si = siz ты - ты - вы.
Екіншіден, біз, сіз есімдіктеріндегі -з морфемасы жұптық мағынаны (двойственное число) білдіретін көрсеткіш болған. Бұл пікірді қолдаушы ғалымдардың бірі В.Котвич түрік тіліндегі mizbiz және siz сөздерін бір кездерде жұптық мағынада қолданылған сөздер деп көрсете келе, морфологиялық бірыңғай типті сөздер деп, koz, omuz (йық), ikiz сөздерімен салыстырған болатын.
Үшіншіден, Мункачи, Г.И.Рамстедт, В.Банг, Л.Лигети сияқты бір топ ғалымдар біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасын көптік мағынаны білдіруші ерекше бір көрсеткіш деген пікірді айтқан.
Бұған қарағанда, қазақ тіліндегі -з морфемасы алғаш бис, піс, пис дегендегідей -с түріне, онан соң без, һез дегендегідей -з түріне, ең соғында біз, сіз дегендегідей -з түріне түсіп, -сі -с -з -з жүйесімен келіп қалыптасқан деп айтуға болады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген гипотезалық пікірлер жүйесін бір ізге келтіре жинақтай келгенде, қазақ тіліндегі біз, сіз сөздері жөнінде мынадай қорытынды жасауға болатын сияқты. Ең алдымен, біз, сіз сөздері бі-сі және сі-сі сияқты болып біріккен (І және ІІ жақтық) жеке сөздердің құрамындағы екінші сыңарларының фонетикалық өзгерістерге түсуі негізінде пайда болған -з морфемасы мен І жақтық бі және ІІ жақтық сі сөздерінен құралады. Екіншіден, осы бірігудің негізінде біз, сіз сөздері екі жақтық екі адамды көрсету қалпында түсіп, жұптық-көпше мағынаға ие болады. Үшіншіден, біз сөзі бертін келе мағыналық шеңбері кеңейе түсу нәтижесінде, тек екі адамды ғана емес, сонымен қатар көптеген адамдарды да көрсете алу дәрежесіне жетеді. Яғни алғашқы жекелік ұғымдағы сөздер бір-бірімен бірігу арқылы жұптық мағынаға ие болып, ол жұптық мағына кейіннен көптік мағынаға ауысады да, сіз сөзі қазақ тілінде, керісінше, өзінің мағыналық шеңберін дамытудың орнына өзіне тән алғашқы жұптық-көпше мағынасынан айырылып, құрмет, ізет мақсатында қолданылатын сыпайылық мәнге ие болу қалпына көшеді [3;19].
Сілтеу есімдіктері.
Қазақ тіліндегі сілтеу есімдіктері де - түгелдей туынды түбір сөздер. Олар негізінде байырғы сілтеу мәнді бібаміма, іәоу және ошуш тұлғалары мен -н дыбысының әр қилы формаларда бірігуі арқылы жасалынған сөздер. Бұл тұлғалардың алғы бібаміма түрі қазақ тілі жіне басқа да түрік туыстас тілдердегі міне (мі-н-е), мине (ми-н-е), мене (ме-н-е), мана (ма-н-а) және мына (мы-н-а), мона (мо-н-а), муна (му-н-а), бына (бы-н-а) сілтеу есімдіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі . . . . . . . . . . . 6
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы . . . . . . . .14
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері. . . . . . 21
2.1. Жіктеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.2. Сілтеу есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.3. Сұрау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4. Өздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.5. Жалпылау есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.6. Белгісіздік есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7. Болымсыздық есімдіктері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Кіріспе
Есімдер табына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? - Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па - бәрі бір) - ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен - тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға (оқушыға) ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол тек отыр дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды (С.Көбеев) деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл кім екенін бірінші сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты, кімді айтса, сол келеді деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп тұрғанын, яғни дәлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап барып аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады.
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына жұмсалатын есімдіктер болып іштей екі жікке бөлінеді. Сонда сен, ол кім? не? есімдіктері заттық ұғымды білдіретін сөздердің, бұл, сол, қай? есімдіктері белгі атауларының орынбасарлары болып шығады. Осындай екі жік сөздерді, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары - субстантивтік есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орынбасарлары - атрибутивтік есімдіктер деген екі салаға бөлінеді.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады. Ал олардың тәуелденуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болмағанымен, өздеріне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көртеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда грамматикалық жағынан түрленбейді, демек, грамматикалық формаларының ешбірін де қабылдамайды.
Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік және атрибутивтік болып мағыналық екі жікке бөлінуімен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан, есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірінен мағлұмат алу және есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болуы тарихын жан-жақты зерттеп, терең меңгеру.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген курстық жұмыс мақсатына байланысты мынадай міндеттер туындайды:
oo Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихын зерттеу
oo Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірлерін қарастыру
oo Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда тарихын зерттеу
oo Есімдіктердің мағыналық топтарын қарастыру
oo Жіктеу есімдіктерін қарастыру
oo Сілтеу есімдіктерін қарастыру
oo Сұрау есімдіктерін қарастыру
oo Өздік есімдіктерін қарастыру
oo Жалпылау есімдіктерін қарастыру
oo Белгісіздік есімдіктерін қарастыру
oo Болымсыздық есімдіктерін қарастыру
Дәйектеме: Есімдер табына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер өзінің құрамдық ерекшеліктерінің айрықша көзге түсуі негізінде ғалымдар зейінін ерте кезден бастап-ақ өзіне тартқан. Сондықтан есімдіктерге тән жалпы қасиеттер мен заңдылықтарды зерттеуге, олардың тарихы мен қалыптасу жүйесін анықтауға арналған еңбектердің саны аз емес. Еңбектердің бәрінде де жеке авторлардың есімдіктер тарихы және олардың құрамы мен қалыптасу жүйесі т.б. мәселелер жайында айтқан өзіндік пікірлер көп. Есімдіктердің мағыналық топтары: жіктеу есімдіктері, сілтеу есімдіктері, сұрау есімдіктері, өздік есімдіктері, жалпылау есімдіктері, белгісіздік есімдіктері және болымсыздық есімдіктерін бір-бірінен ажыратып талдау - күрделі мәселердің бірі. Оның үстіне қазақ тіл білімінде бұл сияқты күрделі мәселелерді түсіндіруде әр түрлі пікірлер де жоқ емес. Сонымен қатар олар қазіргі қазақ тіліндегі есімдіктердің ғана емес, жалпы сөз таптары бойынша құрамдық ерекшеліктерін игеруге мүмкіндік алады.
І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы
0.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі
Есімдіктер өзінің құрамдық ерекшеліктерінің айрықша көзге түсуі негізінде ғалымдар зейінін ерте кезден бастап-ақ өзіне тартқан. Сондықтан есімдіктерге тән жалпы қасиеттер мен заңдылықтарды зерттеуге, олардың тарихы мен қалыптасу жүйесін анықтауға арналған еңбектердің саны аз емес. Ондай еңбектер алға қойған мақсаттары мен қамтитын мәселелерінің көлеміне байланысты кейде есімдіктерді өте кең түрде, яғни алтай тілі тұрғысынан зерттеген, кейде түркі, моңғол не манжұр-тұңғыс тілдері тұрғысынан, кейде жеке тілдердегі есімдіктер немесе сол есімдіктердің жеке топтары мен жеке сөздеріне тән заңдылықтар мен ерекшеліктер тұрғысынан жазылған еңбектер болып келеді. Оларды өте қысқа түрде атап өтетін болсақ, мына сияқты еңбектер мен олардың авторларын еске алуға болар еді.
Қазіргі қазақ тілінде есімдік дербес сөз табы ретінде қарастырылып жүр. Ал орыс тілінде бұл мәселеде екі түрлі көзқарас болды. Ғалымдардың біразы есімдікті есім сөздермен бірге қарау керек десе, кейбір ғалымдар есімдік өз алдына жеке сөз табы болу керек деп санайды. Есімдіктерді есім сөз таптарымен бірлікте қарау керек дейтін пікір ұстанушы ғалымдардан А.А.Шахматов, А.М.Пешковский, А.Н.Гвоздевті атауға болады. Ал есімдікті жеке сөз табы деген көзқарасты дәлелдеушілер: В.В.Виноградов, Е.Н.Сидоренко т.б.
Қазақ тіл білімінде есімдіктер мәселесі А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, А.Ибатов, А.Төлеуов еңбектерінен орын алған. Аталған ғалымдардың қай-қайсы да есімдіктерді орынбасар сөздер ретінде қарастырады. Мәселен, А.Байтұрсынлв есімдікке былайша анықтама береді: Есімдік дегеніміз - есімдердің, яғни зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жүретін сөздер. Ғалым есімдікке осылайша анықтама бере отырып, есімдікті мағыналық жағынан бес топқа бөледі. Олар: 1) жіктеу есімдігі, 2) сілтеу есімдігі, 3) сұрау есімдігі, 4) жіктеу есімдігі, 5) танықтық есімдігі. Көріп отырғанымыздай, есімдіктердің саны да, атауы да қазіргіден басқаша. сондай-ақ ғалым жіктеу есімдігі деген атауды екі рет қолданып, біріншісіне қазіргі мен, сен (сіз), ол деген жіктеу есімдіктерін жатқызса, екіншісіне бәрі, барша деген қазір жалпылау есімдіктері аталып жүрген есімдіктер тобын кіргізеді.
Профессор Қ.Жұбанов есімдікке: Орындасар есім (есімдік) деп түбірдің де, қосалқы шылаулардың да орындарында жүре беретін түбірлерді айтамыз - деген анықтама береді. Қ.Жұбанов есімдікке мынадай сөздерді жатқызады: мен, сен, ол (зат есім орнына), бұл, сол, ол (зат пен сын орнына), мұндай, сондай (сын есім орнына), сонша, мұнша (бұ да), олай, бұлай (бұ да), өйтіп, сөйтеді (етістік орнына), өйткені онда (жалғауыш орнына), т.т. Ғалым есімдік деп таныған сөздердің ішінде есімдіктер де, есімдіктен басқа сөз таптарына қатысты сөздер де араласып жүр.
А.Ысқақов есімдіктер: заттың белгісін білдеретін сөздердің орынбасарлары - деп сипаттайды.
Ғалым Ә.Төлеуов: Жіктеу,сілтеу, сұрау есімдіктері өзінен бұрын айтылған есім сөздердің орынбасары болып саналады - деп, орынбасарлық қызметті есімдіктің белгілі бір топтарына ғана жатқызады.
Есімдіктерді арнайы зерттеген - ғалым А.Ибатов. Ғалым А.Ибатов есімдіктердің сөз табы ретіндегі тұлғасын, олардың мағыналық топтарын жеке-жеке сөз етеді. Ғалым: Қазақ тіліндегі есімдіктер өзге де сөз таптары сияқты сөздердің топтастырудың белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан негізгі үш принципіне сай лексика-семантикалық мағынасына, морфологиялық белгілеріне және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінеді - деп, ...оларға 1) мағыналары тым жалпы, 2) контексте қолданылу мақсатына қарай әр қилы нақтылы мағыналарға ие болып отыратын сөз табы, 3) әрқашан субъективті қатынаста қолданылатын сөздер - деген түсінік береді [4;288].
Ал алтай тілдеріндегі есімдіктерді зерттеу жұмысын алғаш рет қолға алушы әйгілі ғалым Кастрен болды. Оның 1850 жылы Гельсингфорсте жарияланған Die affixis personalibus linguarum altaicarum атты еңбегі осы алтай тілдеріндегі есімдіктер жайын сөз етуге арналған тұңғыш ғылыми зерттеу болған еді. Бұдан соң алтай тілі жайындағы құнды еңбек О. Бётлингктің Uber die Sprache der Jakuten Altajische studien атты Санкпетербургте басылып шыққан еңбегі болды. Онда жалпы алтай жіне моңғол, түрік туыстас тілдер жайында да өте құнды пікірлер айтылған еді. Ол пікірлердің дені кейінгі зерттеуші ғалымдардың көбінің ойынан шыққан нағыз қажетті пікірге айналған. Бұларға жуық В.Шотт урал-алтай тілдеріндегі есімдіктерге байланысты көптеген зерттеулер жүргізді. Солардың ішінде Altajische Studien атты еңбегін баса айтуға болады. Кейінірек Б. Мункачи зерттеулерінде де урал-алтай тілдеріндегі есімдіктердің салыстырма зерттеу әдісі кеңінен орын алды. Артынша В.Радловтың, Г.Рамстедттің, В.Бангтың, Ж.Денидің, В.Богородскийдің, К. Грёнбектің жалпы түрік тілдеріндегі есімдіктер мен кейбір жұрнақтар және сұрау есімдіктеріне арналған көлемді еңбектері пайда болды.
Бұлардан соң алтай тіліндегі есімдіктерді талдауға түсірген құнды еңбектің бірі В.Кoтвичтің Les pronoms dans les Langues Altaiques атты жұмысы болды. Түрік туыстас тілдердің есімдіктер жүйесін зерттеуге А.П.Поцелуевскийдің Происхождение личных и указательных местоимений және Н.А.Баскаковтың О соотношении значений личных и указательных местоимений, Ф.Г.Исхаковтың Местоимения, Ф.Д.Ашниннің Указательные частицы в тюркских языках сияқты еңбектері арналды.
Жеке тілдерге тән есімдіктер жүйесі мен ондағы есімдіктердің жеке топтарын сөз етуге арналған зерттеулер қатарында: Н.К.Дмитриевтің Указательные местоимение в османском языке, Об указательных местоимениях в башкирском языке, Ф.Д.Ашниннің Принципы дифференциации туркменских указательных местоимений, Принципы дифференциации турецких указательных местоимений; Н.Сауранбаевтың Есімдіктер, Ш.Сарыбаевтың К вопросу о местоимении в казахском языке, О местоимениях ту, тунеу, А.Төлеуовтың Қазақ тіліндегі есімдіктер, С.Құдайбергеновтың Қырғыз тіліндегі есімдіктер, А.Ибатовтың Қазақ тіліндегі есімдіктер, А.Боржаковтың Түрікмен тіліндегі есімдіктер деген сияқты еңбектерін атауға болады [3;5].
Бұл келтірілген еңбектердің бәрінде де жеке авторлардың есімдіктер тарихы және олардың құрамы мен қалыптасу жүйесі т.б. мәселелер жайында айтқан өзіндік пікірлер көп.
Есімдіктердің қай кезде, қай замандарда пайда болғанын дәлелдеп айту қиын. Бірақ ғалымдар арасында кең тараған пікірлер бойынша, есімдіктер өте көне заманда пайда болған сөздер қатарына жатқызылады.
Есімдіктердің ерте заманда пайда болуы, ең алдымен, олардың мағыналарының жоғары дәрежеде абстракциялануынан, яғни мағыналарының тым жалпылама түрде келуінен көрінсе, екіншіден, олардың түбір сөздері мен қосымшаларында кездесетін өте көне формалардың сақталып қалуынан да айқын көрінеді. Сонымен қатар есімдік сөздердің әр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қарай аздаған өзгешеліктері болмаса, барлық түрік тілдерінде бірыңғай сөздер болып келуінен де білінеді. Мысалы, қазақ тіліндегі мен, сен есімдіктері өзге түрік тілдерінде, айталық, түрікмен, құмық қарачай, қарақалпақ, өзбек, ойрот, шор, қырғыз, алтай тілдерінде мен, сен; гагауз, караим, ноғай тілдерінде бән, сән; азербайжан, ұйғыр, тува тілдерінде мән, сән; түрік тілінде бен, сен; татар, хакасс тілдерінде мин, син; башқыр тілінде мин, һин болып қолданылады. Бұл сөздер жеке тілдердің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты, кейбір фонетикалық өзгешеліктерімен ажырасатыны болмаса, барлық түрік туыстас тілдерде бір түбірге тән сөздер екені өте анық байқалады. Сол сияқты, көптеген есімдік сөздер белгілі бір грамматикалық көрсеткіштер арқылы немесе қолдану мақсаттарына қарай өзге сөз таптарына және грамматикалық көрсеткіштер (қосымшалар) қатарына да айналып кеткені байқалады. Есімдіктердің бір кездерде өзге категорияларға, яғни қосымшалар мен грамматикалық көрсеткіштерге ауысу қабілеті өте күшті болғаны ерекше көзге түседі. Бұл жағдай негізінде жіктеу есімдіктерінде кездеседі. Мысалы: мен, сен, ол жіктеу есімдіктерінен -мын, -мін, -сың, -сің сияқты жіктік жалғаулары және -м, -ң, -ы сияқты тәуелдік жалғаулары; біз, сіз жіктеу есімдіктерінен -мыз, -міз, -сыз, -сіз сияқты көптік, сыпайылық мәндегі жіктік жалғаулары және тәуелдік жалғаулары жасалған.
Есімдіктер - түгел дерлік туынды сөздер. Олардың қайсы бірі біріккен сөздер болса, кейбірі қосымшалар арқылы жасалынған, кейбірі сөздердің синтаксистік тұрақты тіркестері арқылы жасалынған сөздер. Есімдіктердің бұлай болып келуі дербес сөздер тіркесінен бастап ол тіркестегі сөздердің кейбірінің мағыналық солғындауы, тіпті аффикстер дәрежесіне көшуіне дейінгі процестердің бәрін де бастан кешірген. Сонда оларды қалыптасу процесіне қарай ежелгі (байырғы, көне) есімдіктер және бертінде пайда болған (кейінгі, жаңа) есімдіктер деп күрделі екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа: а) бір кездерде дербес сөз не қосымшалар есебінде қолданылған, қазіргі кезде есімдік сөздердің белгілі бір дыбыстық құрамы сияқты боп кеткен -н, -м, -з элементтері арқылы жасалынған мен, сен, ол (онан), біз (бі-сі), сіз (сі-сі), қай (қан), кім (кі-м) сияқты және -дә элементі арқылы жасалынған дәнеңе (дә-неңе дым-неңе) сияқты сөздер; ә) байырғы сілтеу мәнді тұлғалардың бірігуі арқылы жасалынған бұл (б-ол), міне (мін-е), мына (мын-а), әне (ән-е), ана (ан-а), осы (ош-бу), сол (ош-ол), қане (қан-і) сияқты көне тұлғалы сөздер жатады.
Екінші топқа жататын сөздер іштей екі саладан құралады.
1) Лексикалық тәсіл арқылы пайда болған сөздер. Бұған а) өзге сөз таптарынан ауысқан бар, бүкіл, бір, біреу, түк, дым сияқты есімдіктер; ә) басқа тілдерден ауысқан күллі, тамам, әлде, әр, пәлен, еш сияқты сөздер жатады.
2) Грамматикалық тәсіл арқылы пайда болған есімдіктер. Бұған а) көне есімдік тұлғалардың кейбір сілтеу, сұрау есімдіктерімен бірігіп айтылуы арқылы жасалынған мынау (мына-у), анау (ана-у) сияқты сөздер; ә) кейбір сілтеу және сұрау есімдіктерінің бірігіп айтылуы арқылы жасалынған осынау (осы-анау), сонау (сол-анау), қайсы (қай-сол) сияқты сөздер; б) әр қилы қосымшалар арқылы жасалынған бәрі, барлық, барша, қанша? неше? қандай? т.б. сияқты сөздер және; в) сөз тіркестерінен пайда болған бір де бірде-бір сияқты сөздер жатады.
Біз бұл жерде Ф. Энгельстің: Материя и форма родного языка только тогда могут быть поняты, когда прослеживают его возноикновение и постепенное развитие, а это невозможно, если оставлять без внимания, во-первых, его собственные омертвевшие формы, во-вторых, родственные живые и мертвые языки - деген қағидасын негізге ала отырып, осы күрделі екі жікке бөліне көрсетілген есімдік сөздердің тұлғалық құрамдары мен олардың шығу тегі жайында біраз ойлар ұсынбақпыз.
Есімдіктердің шығу тегі дегенде, ең алдымен, көзге түсетін және ерте кезден бастап-ақ зерттеушілердің көңілін аударған мәселе - жіктеу есімжіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысы. Сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің арасындағы генетикалық байланыс туралы пікір алғаш рет О.Бётлингктен басталады. Кейіннен В.Радлов бан, сан сөздерінің ба (бі) және са (сі) сияқты таза түбірлерін бөліп алып қарауынан бастап, бұл мәселе біраз зерттеушілердің негізгі зерттеу объектілерінің біріне айналады. Мысалы, В.Банг Vom Kokturkischen zu osmanischen деген еңбегінде beru, beri, biri сөздерін барыс септігінің көне формасындағы І жақ жекеше be-, bi- есімдіктері деп түсіндіреді. Сөйтіп бұған қарама-қарсы мағынадағы сөз есебінде барыс септігінің көне формасындағы arь сөзін алып, оны ІІІ жақ жекеше а жіктеу есімдігі деп көрсетеді. Бұл сияқты сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің ұқсастығы жөніндегі пікірді Мункачи, Немет, И.Дени, А.Зайончковскийдің еңбектері мен В.Котвичтің Алтай тіліндегі есімдіктер деген еңбегінен, Н.К.Дмитриевтің Башқыр тіліндегі сілтеу есімдіктері туралы деген еңбегінен де кездестіреміз. Н.К.Дмитриев осы еңбегінде: В тюркских языках генезис указательных местоимений надледит рассматривать в связи с личными местоимениями, - деп көрсеткен болатын.
Сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің генетикалық байланыстары жөнінде арнайы жазылған екі мақала бар. Олардың бірі - А.П.Поцелуевскийдің Жіктеу және сілтеу есімдіктерінің тегі деген мақаласы да, бірі - Н.А.Баскаковтың Түрік тіліндегі жіктеу және сілтеу есімдіктерінің мағыналық байланыстары жөнінде деген мақаласы.
А.П.Поцелуевскийдің І және ІІ жақ жіктеу есімдіктерінің шығу тегі жағынан бу (му) және шу сілтеу есімдіктерінің морфологиялық құрамдарымен бірдей болып келетінін ескерте келе, мынадай үлгіні ұсынған:
б-енм-енм-ин : м-унм-ынм-ин
c-енс-ин : ш-унш-ынш-ин - .
Сонда қазіргі қолданылудағы бу сілтеу есімдігі мен бен жіктеу есімдіктері ертедегі бір замандарда мин сөзінен тараған сөздер; шу сілтеу есімдігі - шин; сен жіктеу есімдігі син сөзінен пайда болған сөздер болып шығады. Оның үстіне автор бұл көрсетілген сілтеу және жіктеу есімдіктерінің түбірін инын деп таниды да, сөздердің алғы б, м, ш, с дыбыстарын префикстік көрсеткіштер деп атайды. Бұл жөнінде автор: сопоставление косвенных падежных форм местоимений бу и шу позволяет выделить их общую основу ун, к которой присоединяются а порядке префиксации форманты б или м и ш, - дегенді айтқан. Сонымен қатар бұл түбірді түрікмен тіліндегі ин-е (вот!), қазақ тіліндегі м-ін-е, шор тіліндегі м-ин-е, м-ын-а сөздерінің бойында сақталған деп көрсеткен. Бұдан әрі автор ІІІ жақ жіктеу есімдігі мен ол сілтеу есімдігінің байланысын сөз ете келе: что же касается генезиса указательного местоимения ол ( о) то, оно в форме номинатива ждолжно быть, по нашему мнению, возведено к указательному образованию междометийного типа һол или һо : л (вот! Вон там! во-он!), - дегенді ұсынған [3;11].
Н.А.Баскаков жіктеу және сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын сілтеу, тәуелдеу және жіктеу есімдіктері деген ізбен сатылай көрсетеді. Сонда бұл есімдіктердің көне түрі сілтеу есімдіктері болады да, әрі қарай дамудың екінші сатысы - тәуелдеу есімдіктері (ілік жалғауындағы сілтеу және жіктеу есімдіктері), үшінші саты - жәктеу есімдіктері болып көрсетіледі.
Біздің ойымызша бұл келтірілген сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің түбір морфемаларының генетикалық байланысы, дау тудырмайтын мәселелердің бірі болса керек. Бұл мәселе жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде толық дәлелденген деп айтуға болады. Егер біз қазіргі қазақ және түрік туыстас тілдердің бәрінде де ол сөзінің әрі жіктеу, әрі сілтеу есімдігі ретінде қолданылуын еске алсақ, бұл мәселенің күмәнді болмауы онан да дәлірек айқындала түседі.
Келесі күрделі мәселе мен, сен, ол (ан), қай? (қан) есімдіктерінің соңында келетін -н дыбысы туралы. Бұл мәселе алғаш рет В.Радловтың жіктеу есімдіктерін мен-н, се-н деген екі элементтен құралған сөздер дегенінен басталады. Бұдан әрі әркім әр түрлі пікір айта бастайды. Оларды топтай келгенде, мынадай болады.
Біріншіден, -н дыбысын қыстырма (вставочный) дыбыс немесе жалғастырушы дауыссыз (соединительный) не жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс деп тану. Бұл пікірдегі ғалымдардың бірі И.А.Батманов қырғыз тіліндегі bu сілтеу есімдігінің септелуінде munda, munan сияқты жағдайларда қыстырма (вставочный) n пайда болады деп көрсеткен. Ол n ІІІ жақ тәуелдік жалғаулы at сөзінің септелуінде (atnda дегендегі n сияқты) қосылып айтылатын n дыбысымен тектес дегенді айтқан. И.А.Батмановтың соңғы еңбектерінде де бұл вставочный -н түрінде танылады.
М.Рясянен : Очень распрастраненный соединительный согласный n, который обычно наблюдается после корней на гласный в родительном, дательном и винительном падежах (частично и после согласных) и которого не было в древнетюркском языке, произошел из местоименного склонения: an-yn, an-ga, an-ug вследствие неправильного слогоразделения a-nyn, - деп жазған. Ал, Г.И.Рамстедт монғол тіліндегі жіктеу есімдіктерінің септелуінде пайда болатын n жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс болып саналады деген.
Ал, А.М.Щербак н дыбысын қыстырма дей отыра, мына сияқты екі түрлі ойды айтады. Біріншіден, түрік тіліндегі қос септіктер бар екенін ескеретін болсақ, қыстырма н оруднокомитативный немесе притяжательный (ілік) септіктің рудименті болуы ықтимал. Ал, екіншіден, бұлайша дәлелдеуге келмейтін кейбір орындарда ол туынды сөздерде ғана қалпына келетін (восстановливающимся) түбірдің құрамдық (конструктивный) элементі болуы керек, - дейді.
Екінші, -н дыбысын факультатив көрсеткіш деп тану. Бұл дағды алғаш рет Н.К.Дмитриевтен басталады. Кейіннен В.Н.Хангильдин, Т.М.Гарипов т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездесіп жүр.
Үшіншіден, -н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деп қарау. Бұл пікірді алғаш рет В.Радлов айтады да, оны қолдаушылардың бірі К.Грёнбех болады. К.Грёнбех -н дыбысын ілік септік жалғауынан пайда болған тұлға дей келе, ілік септік жалғауының (Genetivsuffik) өзі бір кездерде nan Sache, Ding деген толық мағыналы сөз дәрежесінде дербес қолданылған заттық атау сөз болған деп көрсетеді. Сол сияқты, В.И.Насилов 1940 жылғы грамматикасында -н дыбысының ұйғыр тіліндегі жіктеу есімдігінің септеу жүйесінде - наң түрінде толық қолданылатын дағдысына сүйене отырып, барыс, жатыс, шығыс септіктеріндегі sanindin, suninga деген сияқты сөздерді қосқабат септік жалғаулы сөздер деп атаған. Сөйтіп мұндай сөздерді септік жалғауларының жеке бір түрі есебінде қосқабат септеу (двойной падеж) деп атап, ол туралы: Когда между предметами пространственное отношение выражается местоимением, стоящим в притяжательном падеже, образуется двойной падеж местоимения, стоящий из притяжательного падежа, к которому присоединяются суффиксы падежей, выражающих пространственные отношения: ga, da, din, - деген түсінік берген болатын.
-н дыбысының ілік септігінің қысқарған түрі және ілік септік жалғауы наң сөзінен пайда болған деген пікір әсіресе Н.А.Баскаковтың еңбектерінде кең орын алады. Н.А.Баскаков Түрік тілдеріндегі есімдіктердің мағыналық байланыстары деген мақаласында -н дыбысының қалыптасу жолын баяндай келе: ...аффикс родительного падежа, образовавшийся из слова с самостоятельным значением тело сущность вещь и имеющий различные степени фонетического развития: ненье нень ныньнинь ныннин ныни -н т.е. от полной формы нынь до одного согласного -н..., - деп қорытқан.
Сөйтіп ілік септік жалғауының фонетикалық ықшамдалу дәрежесінің толық не жартылай болып қалыптасуына қарай есімдік сөздерді жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі және тәуелдеу есімдігі деген топтарға жіктеген. Сонда, айталық, алғашқы форма бу-ненье: а) егер мунынь (му-нынь) менинь (ме-нинь) болып толық қолданылса - ілік септігіндегі сілтеу және жіктеу есімдіктері; ә) егер муны (му-ны) боп фонетикалық жартылай ықшамдалған қалыпта қолданылса - сілтеу есімдігі; ал б) егер мен (ме-н) сияқты жеке -н дыбысына дейін ықшамдала қолданылса - жіктеу есімдіктері болып табылатын болады. Автордың бұл пікірі 1952 жылы шыққан Қарақалпақ тілі кітабында да қайталанады. - н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деген пікірді К.К.Юдахин мен С.Құдайбергеновтардың еңбектерінен де кездестіреміз.
-н дыбысы жөнінде А.Н.Кононовтың пікірі өзгеше болып келеді. Автор -н дыбысы жайында : ...конечное -н не является органическим структурным элементом местоимений мен, сен (ср. формы мн. ч. мен - биз, сен - сиз), а служит лишь признаком формы их основного п., - дегенді айтады.
Еңбектердің ішінде н дыбысын бірде тәуелдеу форманты деп танитын болса, бірде жекелік ұғымның (санның) көрсеткіші деп қарайтын, ал, кейбір жерлерде субстантивтендіруші элемент деп те санау әдеттері кездесіп отырады.
Бұл келтірілген пікірлердің қай-қайсысы болса да ұсынушы авторлар үшін, әрине, орынды. Ол пікірлер белгілі дәрежеде нақтылы материалдармен де дәлелдене алады. Бірақ солай бола тұрса да, -н дыбысын ілік септігінің қысқару, ықшамдалу жолымен пайда болған тұлға деп қарау көңілге қонымды сияқты. Өйткені мұндай заңдылықтарды біз түрік тілдерінің даму, қалыптасу бағытындағы көптеген фактілерден анық байқай аламыз. Мысалы, бұл заңдылық, біріншіден, жіктеу, сілтеу есімдіктерінің септелу жүйесінде кездесетін manindin, anynda сияқты формаларда екі мұраларда кездессе, меніңға, меніңдін, униңға, мениңдин, сениңдин, униңдин, мениңдә, сениңдә, униңдә деген сияқты қазіргі ұйғыр тілінің жіктеу есімдіктерінің септелу жүйесінде сақталып отырылады.
Екіншіден, бұл ілік септік жалғауының ізі түрік туыстас тілдердің біразында есімдіктер мен бірлә, білә сөздерінің тіркесе қолданылған жағдайларында және қазақ тіліндегі көмектес септік жалғаулы жіктеу, сілтеу есімдіктерінің қолданылу дағдысында кездеседі. Мысалы: manin birla, аның была деген сияқты формаларда қолданылған дағды ескі мұраларда кездессе, меніңменен, сеніңменен, оныңменен деген және Мұныңмен бөтен кісі ісі жоқ, жалғыз-ақ ақылы кемел патса сол бала екеш балаға да көзін салып тұрған екен (Ыбырай) дегендей қазақ тілінде қолдану дағдысында да кездесетінін көреміз.
Үшіншіден, ілік септігінің толық сақталған түрлері есімдіктердің үшін шылауымен тіркесе қолданылған жайдайларында кездесіп отырады. Масылы: ануң учуң деген формада ескі мұрада кездесетін болса, Қартайған атаң Базарбай Сенің үшін күймей ме? (Қыз Жібек); Мен айтайын, сен тыңда, Соның үшін келемін (Қазақ эпосы); ол көкек сендер үшін емес, менің үшін шақырған екен (Ыбырай) дегендей қазақ тілінің әдеби мұраларында да кездесіп қалады.
Сол сияқты, ілік септігінің толық ізі есімдік сөздерге кейбір сөз тудырушы қосымшалардың қосыла айтылу амалдарында да кездеседі. Масылы: сэніндағ, мэніндағ, мунундағ, мунунча деген сияқты ескі мұраларда кездессе, меніңше, біраз адам барып рахмет айтып қайтуымыз керек (Мүсірепов); Я, сонда, сеніңше, ел кім боп шықты (Мұқанов); Меніңше, адамның ой-санаға түсуі жасына байланысты емес сияқты (Мұқанов) дегендей қазіргі қазақ тілінің айтылу нормасында да кездесіп отырады.
Бұл келтірілген материалдар ілік септігінің есімдік сөздер құрамына сіңісуде өз формасының негізін сақтап қалған бір түрінің көрсеткіштері, солардың іздері болу керек. Бұдан өзге ілік септігінің жартылай фонетикалық өзгерістерге түсуі, яғни соңғы ң дыбысының түсіріліп айтыла, ықшамдалған -ны, -ні формасында қолданылу дағдылары да кездеседі. Бұл да - ілік септігінің жоғарыда келтірілген толық түрі сияқты есімдіктер мен үшін және кейбір қосымшалар не шылау сөздер арасында кездесіп отыратын заңдылық. Мысалы: Бес-балык аны учун озды - Поэтому Беш-балык спасся (Мог. 8), Начүкін турур муны таг? - Как же жить при подобных обстоятельствах (Будд. 627). Сені мен мен деп отырмысың оны, еңбек ақымен ғана күн көретін (Мұқанов) деген сөйлемдердегі аны, муны,сені сөздерінің алғашқы толық түрі, сөз жоқ, аның, муның, сенің болған. Мұндай қысқарған формалар қазіргі қазақа тілінің көмектес септік жалғауын қабылдаған менімен (меніңмен), сенімен (сеніңмен), онымен (оныңмен) деген сияқты есімдіктерге, сол сияқты хакасс тілінің минінень, синінень, анынань деген сөздерінде және ойрот тілінің мени-де, сени-де, аны-ла деген көмектес септік жалғаулы есімдіктерінде де кездесіп отырады. Бұған қарағанда, ерте заманда толық формада қолданылған ілік септік жалғауы бертін келе есімдік сөздердің бойына сіңген мағыналық тұлғаларға айналып, солардың құрамына енген сияқты. Бұдан соң ол мағыналық тұлға бірте-бірте фонетикалық өзгерістерге түсу, яғни ықшамдала қолданылу бағытында -ны, -ні формасына түсіп, ақырында мен, сен, ол (ан), қай (қан) дегендегі -н дыбысына, яғни ілік септігінің ықшамдалу бағытының ең соңғы сатысына ауысып қалыптасқан сияқты. Сонда әуелгі ілік септік формасы -н дыбысына дейін ықшамдала қалыптасу бағытында негізгі үш сатыны бастан кешірген болады: 1) - нің 2) - ні 3) -н.
Жоғарыда келтірілген мысалдардағы ануң, учуң, сенің үшін, соның үшін, менің үшін деген сөздер қазіргі қазақ тілінің қолданылу нормасында ол үшін, сен үшін, мен үшін болып, -ның-нің формасы емес, -н формасында ғана айтылады. Сол сияқты, сэніңдағ, мэніңдағ, мунундак, канінча, мунунча деген сөздер де және меніңше, сеніңше дегендер де қазіргі кезде тек -н арқылы ғана сендей, мендей, мұндай, қанша, менше, сенше болып айтылатын сөздер. Бұл сөздердің қазіргі кезде осылайша айтылу дағдылары, сөз жоқ, ілік септік жалғауы - ның-нің формасының -н тұлғасына түсіп қалыптасуының бірден-бір анық айғағы болып санала алады [3;17].
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы
Енді есімдіктер категориясына жататын жеке сөздердің құрамдары мен олардың шығу тегі және өзгерістерге ену жолдары деген мәселенің кейбір заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Жіктеу есімдіктері.
1. Жіктеу есімдіктері - тұлғалық жағынан алып қарағанда түгелдей туынды сөздер. Мысалы, мен (ме-н), сен (се-н), ол (о-л) жіктеу есімдіктерінің ме-, се-, о- және -н дыбысынан құралатындығына жоғарыда айтқандай қазір ешбір ғалым шек келтірмейді. Бұл сөздердің құранды сөздер екені, әсіресе, алтай тілінің күрделі тармақтары монғол тіліндегі бі, чі және манжұр-тұңғыс тіліндегі би, си есімдіктерімен салыстыра қарағанда анық байқалады.
2. Жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз сөздері де бі-, сі- және -з морфемасынан құралады. Бұл -з морфемасы жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі гипотезалық пікірлер бар.
Біріншіден, біз, сіз есімдіктері би-си (биз) және си-си (сиз) сияқты бөлшектерден тұрады деген пікір. Бұл пікір алғаш рет Бётлингк айтады да, оған В.Радлов пікірлес болады. Осы гипотезаны С.Е.Маловтан да кездестіреміз. Мысалы, С.Е.Малов былай деп жазады: Можно и по-другому объяснить этимологию местоимения biz и siz:
bi + si = biz я - ты - мы
si + si = siz ты - ты - вы.
Екіншіден, біз, сіз есімдіктеріндегі -з морфемасы жұптық мағынаны (двойственное число) білдіретін көрсеткіш болған. Бұл пікірді қолдаушы ғалымдардың бірі В.Котвич түрік тіліндегі mizbiz және siz сөздерін бір кездерде жұптық мағынада қолданылған сөздер деп көрсете келе, морфологиялық бірыңғай типті сөздер деп, koz, omuz (йық), ikiz сөздерімен салыстырған болатын.
Үшіншіден, Мункачи, Г.И.Рамстедт, В.Банг, Л.Лигети сияқты бір топ ғалымдар біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасын көптік мағынаны білдіруші ерекше бір көрсеткіш деген пікірді айтқан.
Бұған қарағанда, қазақ тіліндегі -з морфемасы алғаш бис, піс, пис дегендегідей -с түріне, онан соң без, һез дегендегідей -з түріне, ең соғында біз, сіз дегендегідей -з түріне түсіп, -сі -с -з -з жүйесімен келіп қалыптасқан деп айтуға болады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген гипотезалық пікірлер жүйесін бір ізге келтіре жинақтай келгенде, қазақ тіліндегі біз, сіз сөздері жөнінде мынадай қорытынды жасауға болатын сияқты. Ең алдымен, біз, сіз сөздері бі-сі және сі-сі сияқты болып біріккен (І және ІІ жақтық) жеке сөздердің құрамындағы екінші сыңарларының фонетикалық өзгерістерге түсуі негізінде пайда болған -з морфемасы мен І жақтық бі және ІІ жақтық сі сөздерінен құралады. Екіншіден, осы бірігудің негізінде біз, сіз сөздері екі жақтық екі адамды көрсету қалпында түсіп, жұптық-көпше мағынаға ие болады. Үшіншіден, біз сөзі бертін келе мағыналық шеңбері кеңейе түсу нәтижесінде, тек екі адамды ғана емес, сонымен қатар көптеген адамдарды да көрсете алу дәрежесіне жетеді. Яғни алғашқы жекелік ұғымдағы сөздер бір-бірімен бірігу арқылы жұптық мағынаға ие болып, ол жұптық мағына кейіннен көптік мағынаға ауысады да, сіз сөзі қазақ тілінде, керісінше, өзінің мағыналық шеңберін дамытудың орнына өзіне тән алғашқы жұптық-көпше мағынасынан айырылып, құрмет, ізет мақсатында қолданылатын сыпайылық мәнге ие болу қалпына көшеді [3;19].
Сілтеу есімдіктері.
Қазақ тіліндегі сілтеу есімдіктері де - түгелдей туынды түбір сөздер. Олар негізінде байырғы сілтеу мәнді бібаміма, іәоу және ошуш тұлғалары мен -н дыбысының әр қилы формаларда бірігуі арқылы жасалынған сөздер. Бұл тұлғалардың алғы бібаміма түрі қазақ тілі жіне басқа да түрік туыстас тілдердегі міне (мі-н-е), мине (ми-н-е), мене (ме-н-е), мана (ма-н-а) және мына (мы-н-а), мона (мо-н-а), муна (му-н-а), бына (бы-н-а) сілтеу есімдіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz