Сан есімнің (күрделі) сөзжасамы
Ж О С П А Р
Кіріспе
І тарау. Сан есімнің зерттелуі
1.1. Қазақ тіл біліміндегі сан есімнің зерттелу тарихы
1.2. Сан есімнің лексико.семантикалық тәсілінің зерттелуі
ІІ тарау. Жалпы сан есімнің ерекшеліктері
2.1. Сан есімнің лексико.семантикалық сипаты
2.2. Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері
2.3. Сан есімнің мағыналық топтары
2.3.1. Есептік сан есім
2.3.2. Реттік сан есім
2.3.3 Жинақтық сан есім
2.3.3. Топтық сан есім
2.3.4. Болжалдық сан есім
2.3.4. Бөлшектік сан есім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І тарау. Сан есімнің зерттелуі
1.1. Қазақ тіл біліміндегі сан есімнің зерттелу тарихы
1.2. Сан есімнің лексико.семантикалық тәсілінің зерттелуі
ІІ тарау. Жалпы сан есімнің ерекшеліктері
2.1. Сан есімнің лексико.семантикалық сипаты
2.2. Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері
2.3. Сан есімнің мағыналық топтары
2.3.1. Есептік сан есім
2.3.2. Реттік сан есім
2.3.3 Жинақтық сан есім
2.3.3. Топтық сан есім
2.3.4. Болжалдық сан есім
2.3.4. Бөлшектік сан есім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы. Әлемнің тілдік бейнесін таңбалауда кез келген тілде арнайы сөзжасам жүйесі калыптасқан. Тілдің дамуы төл сөздердің мағыналық және тұлғалық кұрылымының дамуымен тікелей байланысты. Осы реттен сөзжасам теориясының кешенді бағытта жүйелі зерттелуінің маңызы ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері бар, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тәсілі мен
әдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, сөз жасаудың тәсілдерін ұғым-мағына-атаудың кешенді бірлігін қарастырады [1, 282].
Сөзжасам негізгі сөзден туынды сөздердің анығырақ айтсақ, туынды түбірлердің жасалу жүйесін зерттейді. Ал ол сөзжасамдық ұяда жасалған туынды сөздердің бәрі тілдің сөздік құрамына кіретін лексемалар, сөздер. Әр туынды лексема тілдің лексикалық жүйесінен орын алумен бірге, ондағы семантикалық топтарға да қосылып, олардың құрамын кеңітіп отырады. Бірақ лексикалық мағынаның топтарындағы сөздер құрылымы жағынан, ондағы сөздердің құрылысы жағынан түрлі-түрлі болады. Олар мағынасы жағынан ұқсас болғанымен, тұлғасы түрлі бола береді.
Жаңа сөз жасаудың көне тәсілі деп есептелетін аналитикалық тәсіл Кеңес дәуірі кезінде ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты тірек болған, қызметі артқан, бір сөзбен айтқанда, ең бір ұтымды, актив тәсілге айналған: радио-хабар, радио-қабылдағыш, сірке суы, сірке қышқылы, көркемөнер, таңдай безі, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот қышқылы, агрономия, халықаралық, социалистік жарыс, оқшау сөздер, зат есім, сын есім, радиотехника т.б. Бұл аталған терминдер, сөз жоқ, лексикамыздың баюына үлкен себеп болды.
Тіл білімінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі ерекше орын алады. Яғни, аналтикалық тәсіл дегеніміз – тілімізде көне заманнан келе жатқан, тілімізде көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл – басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең таралған тәсіл. Оны дүние жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсілі деуімізге болады.
Осы крустық жұмыста күрделі сан есімдерді және сан есімнің күрделі сөзжасамын яғни, аналитикалық тәсілдерін қарастырамыз. Оның берілу жолдарын, мағыналық катигорияларын, жазылу тәртіптерін, сонымен қатар, сөйлемде қолданыстарында қамтимыз.
Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы. Әлемнің тілдік бейнесін таңбалауда кез келген тілде арнайы сөзжасам жүйесі калыптасқан. Тілдің дамуы төл сөздердің мағыналық және тұлғалық кұрылымының дамуымен тікелей байланысты. Осы реттен сөзжасам теориясының кешенді бағытта жүйелі зерттелуінің маңызы ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері бар, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тәсілі мен
әдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, сөз жасаудың тәсілдерін ұғым-мағына-атаудың кешенді бірлігін қарастырады [1, 282].
Сөзжасам негізгі сөзден туынды сөздердің анығырақ айтсақ, туынды түбірлердің жасалу жүйесін зерттейді. Ал ол сөзжасамдық ұяда жасалған туынды сөздердің бәрі тілдің сөздік құрамына кіретін лексемалар, сөздер. Әр туынды лексема тілдің лексикалық жүйесінен орын алумен бірге, ондағы семантикалық топтарға да қосылып, олардың құрамын кеңітіп отырады. Бірақ лексикалық мағынаның топтарындағы сөздер құрылымы жағынан, ондағы сөздердің құрылысы жағынан түрлі-түрлі болады. Олар мағынасы жағынан ұқсас болғанымен, тұлғасы түрлі бола береді.
Жаңа сөз жасаудың көне тәсілі деп есептелетін аналитикалық тәсіл Кеңес дәуірі кезінде ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты тірек болған, қызметі артқан, бір сөзбен айтқанда, ең бір ұтымды, актив тәсілге айналған: радио-хабар, радио-қабылдағыш, сірке суы, сірке қышқылы, көркемөнер, таңдай безі, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот қышқылы, агрономия, халықаралық, социалистік жарыс, оқшау сөздер, зат есім, сын есім, радиотехника т.б. Бұл аталған терминдер, сөз жоқ, лексикамыздың баюына үлкен себеп болды.
Тіл білімінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі ерекше орын алады. Яғни, аналтикалық тәсіл дегеніміз – тілімізде көне заманнан келе жатқан, тілімізде көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл – басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең таралған тәсіл. Оны дүние жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсілі деуімізге болады.
Осы крустық жұмыста күрделі сан есімдерді және сан есімнің күрделі сөзжасамын яғни, аналитикалық тәсілдерін қарастырамыз. Оның берілу жолдарын, мағыналық катигорияларын, жазылу тәртіптерін, сонымен қатар, сөйлемде қолданыстарында қамтимыз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Анар С. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті. 2008. – 340б.
2. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784б.
3. Әуезов М. Қилы заман. – Алматы: Жазушы, 1975 – 384б.
4. Ғабит М. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 2002. – 288б.
5. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: морфология – Алматы: ана тілі 1991. – 381б.
6. Оралхан Б. Кербұғы. – Алматы: Атамұра, 2003. – 204б.
1. Анар С. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті. 2008. – 340б.
2. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784б.
3. Әуезов М. Қилы заман. – Алматы: Жазушы, 1975 – 384б.
4. Ғабит М. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 2002. – 288б.
5. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: морфология – Алматы: ана тілі 1991. – 381б.
6. Оралхан Б. Кербұғы. – Алматы: Атамұра, 2003. – 204б.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі Е.А.Бөкетов
атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: САН ЕСІМНІҢ (КҮРДЕЛІ) СӨЗЖАСАМЫ
Орындаған: ҚФ-21
Тексерген: аға оқытушы
Ажарбекова Э.Н.
Қарағанды 2013ж.
Ж О С П А Р
Кіріспе
І тарау. Сан есімнің зерттелуі
1. Қазақ тіл біліміндегі сан есімнің зерттелу тарихы
2. Сан есімнің лексико-семантикалық тәсілінің зерттелуі
ІІ тарау. Жалпы сан есімнің ерекшеліктері
2.1. Сан есімнің лексико-семантикалық сипаты
2.2. Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері
2.3. Сан есімнің мағыналық топтары
2.3.1. Есептік сан есім
2.3.2. Реттік сан есім
2.3.3 Жинақтық сан есім
2.3.3. Топтық сан есім
2.3.4. Болжалдық сан есім
2.3.4. Бөлшектік сан есім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы. Әлемнің тілдік бейнесін таңбалауда
кез келген тілде арнайы сөзжасам жүйесі калыптасқан. Тілдің дамуы төл
сөздердің мағыналық және тұлғалық кұрылымының дамуымен тікелей байланысты.
Осы реттен сөзжасам теориясының кешенді бағытта жүйелі зерттелуінің маңызы
ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму
жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен
міндеттері бар, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тәсілі мен
әдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі -
атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, сөз жасаудың тәсілдерін
ұғым-мағына-атаудың кешенді бірлігін қарастырады [1, 282].
Сөзжасам негізгі сөзден туынды сөздердің анығырақ айтсақ, туынды
түбірлердің жасалу жүйесін зерттейді. Ал ол сөзжасамдық ұяда жасалған
туынды сөздердің бәрі тілдің сөздік құрамына кіретін лексемалар, сөздер. Әр
туынды лексема тілдің лексикалық жүйесінен орын алумен бірге, ондағы
семантикалық топтарға да қосылып, олардың құрамын кеңітіп отырады. Бірақ
лексикалық мағынаның топтарындағы сөздер құрылымы жағынан, ондағы сөздердің
құрылысы жағынан түрлі-түрлі болады. Олар мағынасы жағынан ұқсас
болғанымен, тұлғасы түрлі бола береді.
Жаңа сөз жасаудың көне тәсілі деп есептелетін аналитикалық тәсіл
Кеңес дәуірі кезінде ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты
тірек болған, қызметі артқан, бір сөзбен айтқанда, ең бір ұтымды, актив
тәсілге айналған: радио-хабар, радио-қабылдағыш, сірке суы, сірке қышқылы,
көркемөнер, таңдай безі, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот қышқылы,
агрономия, халықаралық, социалистік жарыс, оқшау сөздер, зат есім, сын
есім, радиотехника т.б. Бұл аталған терминдер, сөз жоқ, лексикамыздың
баюына үлкен себеп болды.
Тіл білімінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі ерекше орын алады. Яғни,
аналтикалық тәсіл дегеніміз – тілімізде көне заманнан келе жатқан,
тілімізде көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл –
басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең таралған тәсіл. Оны дүние
жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсілі деуімізге болады.
Осы крустық жұмыста күрделі сан есімдерді және сан есімнің күрделі
сөзжасамын яғни, аналитикалық тәсілдерін қарастырамыз. Оның берілу
жолдарын, мағыналық катигорияларын, жазылу тәртіптерін, сонымен қатар,
сөйлемде қолданыстарында қамтимыз.
І тарау. Күрделі сан есімдер
1.1. Күрделі сан есімнің зерттелуі
5. САН ЕСІМ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім - дербес сөз табы. Ол басқа сөз
таптарынан лексика-семанти-калық, грамматикалық жағынан ерекшеленеді.
5.1. САН ЕСШНІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер - заттың немесе заттық ұғымдар мен
құбылыстардың са-нын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы. Тек
Мағаштыуш күндей оңаша алып оты-рып, арманын есітті. (Әуезов).Жетшатасын
білген үл жеті жұрттың камын жер (Мақал). 14-15жа-сында-ақ тамаша
әншілігімен даңқы шыққан (Мағауин). Жетінші тілек тілеңіз... (Бүқар жы-рау)
деген сөйлемдердегіуш, жеті, 14-15, жетінші сан есімдері есім сөздердің
санын, ретін, мөлшерін білдіріп, сандық белгісін анықтап тұр.
Қазақ тіліндегі барлық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады.
Оларды бірлік, ондык, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады.
БірліОндық Жүздік Мыңцық
к
бір он бір жүз бір мың
екі жиырма екі жүз екі мың
үш отыз үш жүз үш мың
төрт қырық төрт жүз төрт мың
бес елу бес жүз бес мың
алты алпыс алты жүз алты мың
жеті жетпіс жеті жүз . жеті мың
сегізсексен сегіз жүзсегіз мың
тоғызтоқсан тоғыз жүзтоғыз мың
Миллион, миллиард сан есімдері түркі тілдері-не, соның ішінде қазақ тіліне
де орыс тілі арқы-лы енген. Қазақ тілінде қолданылатын түмен сөзі моңғол
тілінен енген сансыз көп деген мағынаны бідціреді.
Морфологиялық құрамы жағынан сан есім дара, күрделі болып екіге бөлінеді.
Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан есімдер деп
аталады. Екінші тілек тілеңіз... (Бұқар жырау).
Дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып белінеді. Негізгі дара сан
есімдерге мор-фемалық бөлшектерге бөлінбейтін сөздер жата-ды. Есеттің екі
жағында отырған екі жігіт оның үстіне қонжия түсіп, екі қолынан тастай
ұстап, дедектетіп отырып... (Жүнісов).
Туынды дара сан есімдер әр түрлі граммати-калық жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Салқын судың ағынына бірер сүңгіп алып ем (Мүсірепов).
Үшеуі шүрегейді қайтеміз деген сөзге түседі (Байтанаев).
Күрделі сан есімдер дара сан есімдердің тірке-суі және қосарлануы арқылы
жасалады. Он төртінде дөп-дөңгелек болып мінсіз толған ай иыққа
кетерілгенше жүрді (Жүнісов). Екі қызыл әскер шаршап-шалдығып келіп, бір-
екі сағат дем алды (Момышұлы).
Сан есімнің негізгі бір ерекшелігі - басқа сөз таптарынан жасалмауы. Барлық
сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесу, қосарлану, әр түрлі
жүрнақгардың жалғануы негізінде қалып-тасқан.
Сан есім зат есіммен, заттанған сөздермен тіркесе келіп, оларды сан мелшері
жағынан ай-қындап, анықтауышы болып табылады.
Бір кісі мыңға, жүз кісі санға, Әлі жетер заман жоқ (Абай). Майысып нәзік
белім бүраң қаққан, қырық түрлі дана кеудем енер тапқан (Сара ақын). Бүл
шоқ орман екі-үш шақырым жерде оқшау түр (Есенжанов) деген сейлемдердегі
бір, жүз, кырық, екі-үш сан есімдері кісі, дана, шакы-рым сөздерін сан
жағынан анықтап тұр.
Сан есімдер кей жағдайда зат есімсіз де қол-даныла береді. Мүндай
қолданыста сан есім зат-тық мағынаны, оның мөлшерін және сандардың өз атауы
ретінде жүмсалады.
Мысалы: Мыңнан біреу шыққанда басшы болып, Жүзден біреу шықса екен соңына
ерер (Ду-латов). Алтау ала болса, ауыздағы кетер, төртеу түгел болса,
төбедегі келер (Мақал). Шаруаның біреуі екеу болып (Абай). Өтемістен туған
он едік, Онымыз атқа мінгенде (Махамбет) деген сойлем-дердегілшнан,
жүзден, алтау, төртеу, біреуі, онымыз сан есімдері адам деген ұғымды, яғни
әрі затгық ұғымды, әрі сандық мөлшерін білдіріп тұр.
Қазіргі қазақ тілінде семантикалық жағы-нан сан есімге жақын біраз сөздер
тобы бар. Олар:
-салмақ олшемдерін білдіретін создер: қадақ, пүт, келі, батпан;
-колем молшерін білдіретін сөздер: бір шым-шым, бір уыс, бір тілім, бір
күшак т.б.
- қалыңдық олшемін білдіретін созер: пы-шақ сырты, шынашақ, бармақ,
екіеліт.б.
- қашықтық олшемін білдіретін сөздер: адым, таяк тастам, шақырым, козы көш
жер, am шап-тырым т.б.
- ұзындық өлшемін білдіретін создер: түтам, сынық сүйем, кере қарыс, кез,
аршын, күлаш т.б.
- сан есімдердің тура мағынасындағы создер: жарты мағынасын білдіретін
создер: жарты,
жарым;
бір мағынасын білдіретін создер: жеке, дара, жалғыз, жалқы;
екі мағынасын білдіретін создер: егіз, кос, пар;
торттен бір мағынасында: ширек созі;
уақыт мөлшерін бідціретін создер: сүт пісірім уакыт, шай кайнатым, биенің
бір сауымындай уакыт.
Бұл создер молшерлік мағынада қолданыл-ғанымен, лексика-грамматикалық
ерекшеліктері-не қарай басқа соз таптарына жатады.
5.2. САН ЕСІМНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сан есім - дедбес лексика-семантикалық ерекшеліктері, озіндік морфологиялық
белгілері, синтаксистік атқаратын қызметі бар соз табы. Санлығы - зат
есіммен тіркесіп, сандық жағынан анықтау және зат есімсіз қолданылып,
сандық атауды білдіру. Сан есім басқа сөз таптарынан жасалмайды.
Сан есім контексте қолданылуына қарай зат-тың нақты санын, ретін, мөлшерін,
бөлшегін біддіреді, сандық мағынаны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осымен
байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жұрнақтарының жалғануы да біркелкі
емес.
Сан есімнің негізгі қызметі заттық ұғымдар мен құбылыстарды сандық жағынан
анықтау бол-ғандықтан, әдетте морфологиялық өзгерістерге түспей
қолданылады. Бес нәрседен қашық бол (Абай). Алты атанға қос артып, Алты жыл
қоныс қарадым (Сейфуллин). Аран ішінде есатқа же-гулі тұрған шананы алып
шықты (Бегалин). Ол үш-төрт адам сыйғандай қайық тауып, балық аулайтын ау
сатып алып, кәсіпке кірісті (Шәріпов).
Сан есімдер зат есімнің жалғауларын қабыл-дап, заттық мағынада да колданыла
береді. Онын алып, тоқсаннан дәме қылып (Абай). Жеті күшіктің бесеуін
көздеріне қарап өлтірді де, екі кішкенесін тірі калдырды (Әуезов). Жиырмаға
келмеген бала жігіттің сөзінде нәр де, зәр де бар екен (Мұстафин) деген
сөйлемдердегі онын, ток-саннан, бесеуін, жиырмаға сан есімдері тәуелденіп,
септеліп, әрі заттық, әрі сандық ұғымды қатар білдірш тұр.
Сан есімдер кұрамына қарай дара сан есім және күрделі сан есім болып екіге
бөлінеді. Бір түбірден кұралған негізгі және туынды сан есім-дер дара сан
есім деп аталады. Екеуі де маған жалт қарасып... (Мағауин). Соның жетіжылы
-баспасөз маңында (Нүршайықов) деген сөйлем-дердегі екеуі, жетіст есімдері
бірі негізгі, екіншісі туынды күйінде келіп, дара сан есім болып қол-
данылған.
Негізгі және туынды сан есімдердің тірке-суінен я қосарлануынан жасалған
сан есімдер күрделі сан есімдер деп аталады. Үш жүзден аса крестьян соғысы,
қарсылығы болған екен (Әуе-зов). Тіпті жиырма-отыз түтіні бар ауылдар да
"Ынтымақ", "Бірліқ", "Тегістік" деп ат қойып та үлгіріпті (Мағауин).
72#жылы орыс патша-сы ПетрІ Ертіс бойын өрлеп... (Нұршайықов) деген
мысадцардауш, жүз, жиырма-отыз, 1720cm есімдері тіркесу және қосарлану
арқылы күрделі сан есім болып тұр.
Күрделі сан есімдердің қүрамындағы сан есім-дердің тіркесуі мынадай
жолдармен болады:
а) бір санды екінші санға қосып айту аркы-лы. Бұл тәсіл арқылы жасаіатын
сандардың құра-мы бір санға екінші санды косу жолымен бері-леді. Мысалы: 13-
14 жасында Гүлияны Бүзау-баққа алты қараға бергеніне, міне, төрт-бес жыл
бодцы (Сейфуллин). Холмға жеткенше 150 километр жер жатыр (Момышұлы) деген
сөйлем-дердегі 13, 14, 150 сан есімдерінің құрамындағы сан есімдер 10,
00сандарына5, 4, 5Ссандарын қосу арқылы жасалып берілген;
б) бір санды екінші санға көбейтіп айту жолы арқылы. Бұл тәсіл арқылы
жасалған күрделі сан есімдер қүрамы бір санды екінші санға көбейту жолымен
жүзеге асады. 5000 жылқы 25 сомнан 125000 болады (Мүстафин) деген
сөйлемдегі 5000 қүрамындағы жеке сандар (5 пен 1000) көбейту (5x1000)
аркылы жасалып тұр.
Күрделі сан есімдердің тіркесуі аркылы жа-салатын осы тәсілдер косылмалы
жэне көбейтіл-мелі, ал екеуінің де араласып келіп жасалуы ара-лас күрделі
сан есімдер тіркесі деп аталады. 1931 жылдың караша айының жиырма үшінде...
(Жүнісов) деген сөйлемдегі бір мың (1x1000), тоғыз жүз (9x100) -
көбейтілмелі сан да, отыз бір (30+1) - қосылмалы сан.
Контексте қосымша күрделі сан есімнін соңғы компонентіне жалғанады. Біздің
заманымызға жеткен үлгілердің ең көнесі, әрі келемдісі - бір мың тоғыз жүз
алпыс тоғызыншы жылы жазыл-ған атакты дидактикалық шығарма - "Қүтадғу
білік" (Мағауин) деген мысалдағы реттік мағына білдіріп тұрған қосымша
соңғы, яғни тоғызын-шы сөзіне жалғанған.
Дара сан есімдер де, күрделі сан есімдер де зат есіммен тіркесіп
қолданылғаңца, зат есімге көптік жалғауы жалғанбайды. Сейітщл отыз үйлі
кедейіне кетпен беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті (Алтынсарин).
Қазіргі қазақ тіліндеолиыс, жетпіс, сексен, тоқсан сан есімдерінің қүрылысы
ерекше.
Ал-пыс, жет-піс сөздеріндегі -пыш, -мыш элемент! ескі дәуірде он мәнін
берген, ал сексен, тоқсан - сегіз он, тоғыз он сөздерінің бірігуі арқылы жа-
салған сан есімдер.
Сан есім сөйлемде жеке сөйлем мүшесі бо-лумен бірге кейде күрделі сөз
құрамына кіріп, күрделі сөйлем мүщесі қьйметін атқарады.
- етістікпен тіркесіп күрделі баяндауыш болады. Қанаев кекірейіп
кербезденбей, көптің бірі болып, жүпыны түрмен отыр (Майлин).
- рет, жасар, есе, мәртебе, күн, жыл сөздерімен тіркесе келіп, қанша? детен
сүраққа жауап беріп, күрделі анықтауыш, ал дуя, ;тшсөздері сан есім-
дерге тіркесіп кашані сұрағына жауап беріп, пы-сықтауыш қызметін атқара
алады. Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ақсақал келіп сәлем берер
(Мақал). Он алты жасар Бақтығұл он жасар осы Тектіғұлды біресе жетектеп,
біресе арка-лап, нағашы деген ел болмысқа зорға жетіп еді (Әуезов).
Екіретас құйылмаса... (Әуезов). Осы-дан 2-3 жыл бұрын есірік інісі Ерібай
оттың ба-сын сипап қалды (Сәрсенбаев). Хан сөзіне сен-генім, он күн мұрсат
бергенім (Махамбет).
Сан есім сағат сезімен тіркесе келіп, екі жақты қызмет атқарады.
Біріншіден, сан есім сағат сөзінің алдында келіп, оны анықтап, қан-ша?
деген сұраққа жауап береді де, күрделі анық-тауыш болады. Айналдырған 23
сағаттың ішінде... (Момышұлы). Екіншіден, сағam сөзінен кейін қолданылып,
кашан? деген сұраққа жауап беріп, уақыт, мезгіл мағынасын білдіреді. Ертең
таңертең сағат сегізде барлықтарыңыз сақадай сай тұрыңыздар (Жұмаділов)
деген сөйлемде са-ғат сегізде тіркесі - мезгіл пысықтауыш қыз-метін атқарып
тұр.
5.3. САН ЕСІМНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ
Сан есімдер қолданылу ерекшеліктеріне қарай бір тобы зат есіммен тіркесіп,
оны анықтап, есебін, ретін, мөлшерін білдірсе, біразы жинақтылық ұғымды,
белшектік үлесті, шамалық, болжалдық мағыналарды білдіреді. Осындай
мағыналық ерек-шеліктеріне қарай сан есім алты топқа бөлінеді. Олар:
есептік сан есім, реттік сан есім, жинак-тык сан есім, топтау сан есімі,
болжалдык сан есім және бөлшектік сан есім.
5.3.1. Есептік сан есім
Есептік сан есім заттың нақтылы санын және абстракты сандық ұғымды
білдіріп, канша?неше? деген сұрақтарға жауап береді. Есептік сан есімнің
арнайы грамматикалық көрсеткіштері жоқ, олар түбірден тұрады. Абай жаз
сайын Жаңылға деп бір сиыр, 2-3 бие сауын жіберіп отыратын (Әуе-зов). Тірі
боп жүз жыл жасап тек түрудан, Бір күн артык ел үшін енбектенген
(Бұлқышев). Екі жаман ауыл болмас, ауыл боса, кауым болмас (Мақал). Ғылымға
жас күнімнен еттім талап, Талпынып mopm үлағаттан тағлым алып (Әріп) деген
сөйлемдердегі бір, 2-3, жүз, екі, төрт сан есімдері өздері анықтап тұрған
сиыр, бие, жыл, күн, жаман, үлағат сөздерін сан жағынан анықтап,
қанша ?неше?деген сүрақтарға жауап беріп, есегггік сан есім болады.
Қазақ тілінде есептік сан есімдер деректі са-науға болатын зат пен заттық
ұғымдарды білдіретін сөздерді ғана айқындап, солармен сөз тіркесін жасай
алады.
Есептік сан есім жеке, зат есімсіз қолданыл-ған жағдайда абстракты сандық
ұғымды білдіріп, соның атауы ретінде қолданылады. Елу үш пен жиырма алтыны
қоссаңыз қанша болады? (Мо-мышұлы) деген сойлемдегі елу үш, жиырма алты сан
есімдері абстракты мәнде жұмсалып, оның озінің атауы ретінде қолданылған.
Есептік сан есімдер құрылысы мен дәреже-сіне қарай бірлік, ондық, жүздік,
мыңдық сандар болып болінеді. Бірлік сандарға бір санынан бас-тап ои-ға
дейінгі, ондық сандарға он, жиырма, отыз, кырык, елу, алпыс, жетпіс,
сексен, токсансш-дары жатады. Жүздік, мыңдық сандарға жататын созер:жүз,
екіжүз..., мьщ, екімьщт.б.
Осы аталған топтарды қүрамына қарайдара және күрделі деп болуге болады.
Дара сан есім-дерге бірлік, ондық сан атаулары және жүз, мын создері
жатады. Осы таулардың жықпылынан сылдырап сегзбүлақ ағады (Шашкин).
Күрделі есептік сан есімдер жоғарыда атал-ған сан есімдердің бір-бірімен
озара тіркесуі ар-қылы жасалады. Оларға он бірден басталған, жүздік, мыңдык
атауларға дейінгі сандар жатады. Алдымен жоғары дәрежелі сандар, содан соң
томен дәрежелі сандар арнайы грамматикалық корсеткішсіз тіркеседі. Осыдан
он бес, жиырма күн кейін Абай мен Ербол елге келе жатты (Әуе-зов). Кокпекті
деген қаланың солтүстік жағына қарай отыз бес шақырым жерде... ("Дала уал."
газ.) деген сойлемдерде он бес, отыз бес күрделі есептік сан есімдері болып
табылады.
Есептік сан есімдер зат есіммен тіркесіп, оны анықтап түрғанда,
морфологиялық озгерістерге түспейді. Жас бала анадан туғандаестүрлі мінез-
бен туады (Абай). Коп үзшттөрт салт атты да озектің бергі қырына котеріле
берді (Жүнісов). Отыз екі омыртқаның буынан Зырлап аққан қара қан
(Доспамбет жырау) деген сойлемдердегі екі, торт, отыз екі сан есімдері
түрлі, салт атты, омыртка создерінің алдында келіп, ешқандай морфологиялық
озгерістерге түспей оларды сан-дық жағынан анықтап түр. Бұл - сан есімнің
негізгі атқаратын қызметі.
Есептік сан есімдер септік, коптік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда,
заттық мәнге ие болып, зат есімнің қызметін атқарады.
Атау септікте тұ^ып тәуелденіп те, тәуелден-бей де бастауыш бола алады. Мен
істедім деген-ше, Мың істеді десейші, Мың істеді дегенше, Ер істеді десейші
(Момышұлы). Бәріміз бір босаға-да, біріміз кұл, біріміз күң болып
жүргенімізді көріп қалай отыра аламыз? (Мүсірепов).
Ілік септік жалғауын қабылдап, матаса бай-ланысып, анықтауыш болады.
Біріңнің астыңа бірің түсіп жатқандарыңцы ендігәрі көрмейін деп едім
(Мүсірепов). Бірдің кесірі мыңға, Мыңның кесірі түменге (Мақал).
Атау, ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш қызметін
атқарады. Қос басы төрт кісі еді ғой, онға жеткізерсің (Мұстафин). Мыңды
алған, бірді беріп Ақтабанды (Махамбет). Секілді тұрпаттары сайыпқыран,
Сарқылып оз-ара шыққан жүзден, мыңнан (Омаров).
Күрделі етістік қүрамында келіп немесе сойлем аяғында келіп жіктеліп,
баяндауыш қыз-метін атқарады. Бір коруге ғашығындай, Сені түнде жоқтады-ай!
(Мәуленов). Құнанбайдың қара жал бурыл аты дәмелі бәйге аттың бірі еді
(Әуезов). Олар жүз сексен, біз жүз жиырмамыз (Макаренко). Бір жасап, екі
жасап Әзім ості, Онан соң медресеге барып түсті (Торайғыров).
Сан есім жатыс септікте тұрып, сөйлем аяғын-да баяндауыш болады. Жасым биыл
жиырма ал-тыда (Момышұлы). Мүраттың жасы биыл отыз вкіде (Ахтанов).
Осылармен бірге есептік сан есімдері томен-дегідей тұрақты тіркестер
қүрамында кездеседі:
БІР саны: бір жасап қалу, бір киер, бір қай-науы ішінде, бірқыдыру жер, бір
сабақ жіп бер-меу, бір сөзді, бір сырлы, сегіз қырлы, бір шокім, бір
қайнатым уақыт т.б.
ЕКГсаны: екі асығыс, бір қарбалас, екі дүние-де, екі жарты бір бүтін, екі
жеп биге шығу, екі жүзді, екі арада шыбын олу, екі иығына екі кісі
мінгендей, екі иығынан дем алу, екі кеме басын ұстау, екі козі бұлаудай,
екі козі төртеу болу, екі қолға бір күрек, екі ойлы, екі ұшты, екі
еткізбеу, екі шоқып бір қарау т.б.
ҮШ саны: үш қайнаса сорпасы қосылмау, үш ұйықтаса түсіне кірмеу т.б. Сыздық
Қоқан хандығын қорғап шығатыны оның-пптіүшұйык-шаса түсіне кірмейтін
(Есенберлин).
ТӨРТ саны: торт арыстың баласы, торт аяғы тең жорға, торт түлік мал, торт
қүбыласы сай, торт козі түгел, торт тағандау т.б. Тобе би болмасан да, төрт
арыстың төбе биін сен сайлап бердің (Әуезов)'.
БЕС саны: бесаспап адам, бес бересі, алты аласы жоқ, бессайыс, бесенеден
белгілі, бес сау-
сақтай білу т.б. Тілеуберген - шынында да, онерді меңгерген бесаспап жігіт
(Сәрсенбаев).
АЛТЫ саны: алты қырдың асты, алтыбақан т.б. Алты қырдың астынан ән
шырқасам, Дау-сым отарбадан кейін емес (Біржан сал).
ЖЕТІ саны: жеті қабат жер асты, жеті ата, жеті күн, жеті түн, жетісін беру,
жерден жеті коян тапқандай т.б. Бұларжештүнде үркіп, қиқулап, үшқан
қаздардай болып, озекке қарай құлай шап-ты (Әуезов).
ТОҒЫЗ саны: тоғыз жолдың торабы, тоғыз қабат торқа, бір тоғыз, тоғыз
құмалақ т.б. Тоғыз жолдың шорабы Ташкентке кімдер келіп, кімдер кетпеген
("Қаз.әйелд." журн.).
ОТЫЗ саны: отыз күн ойын, қырық күн той-ын қылу, отыз тістен шыккан соз
отыз рулы елге тарар т.б. Отыз күн ойын, қырык күн тойын кылып, қызық
думанға кенеліпті ("Әлем халық-тарының ертегілері").
ҚЫРЫҚ саны: Қырыктын бірі қызыр, қысқа күнде қырық шабу, қыркын беру, қырық
күн т.б. Мысалы: Егер Кене шын қазақ елінің қамын ойласа, маңайындағы
қазакруларынқырык күнде қырық рет шауып неге маза бермейді? (Мука-нов).
Есептік сан есім озге соз таптарынан жасал-майды. Тілдің тарихи даму
процесінде есептік сан есімдер арқылы созжасамның әр түрлі тәсілдері арқылы
жаңа создер жасалған.
Есептік сан есімдердің ішінде лексика-семан-тикалық және грамматикалық
жағынан бір сан есімінің қолданылу, стильдік ерекшелігі сан алуан.
Бір сан есімі, ең адцымен, есептік сан есімі ретінде заттың санын, молшерін
білдіреді. Жарас деген молданыңбір ұл, бір қызы бар екен (Дула-тов). Игілік
ешкімді бір адым жақындатқан да, алыстатқан да жоқ (Мүсірепов). Нені
сүйдім, дуниеде'неден күйдім, Қазысы оның - арым мен бір-ақ қүдай! (Абай).
- Міне, саған сыйлық деп, - бір әдемі бәкі, бір қаламсап және бір кітап
берді (Алтынсарин) деген сөйлемдердегі бір созі үл, кыз, адым, күдай,
каламсап, кітап деген зат есімдерді сан жағынан анықтайды.
Осы тура мағынасы негізінде бір сан есімі тідде қолданылу ерекшеліктеріне
қарай баска да ауыспалы лексикалық мағыналарды білдіре алады және әр түрлі
қосымшалардың жалғану, бір сан есімнің қосарлануы, создермен бірігіп қолда-
нылуы аркылы жаңа создер жасай алады. Бір сан есімінің сан түрлі мағынасы
контекст арқылы ажыратылады.
Бір сан есімінің басты ерекшеліктері: - етістіктің алдында келіп, бастапқы
нақты сандық мағынасы көмескіленіп, күшейткіштік ма-ғына үстейді: Бала
көзінің астымен бір қарап алды (Бақбергенов). Төстіктен іске тартып кәуап
қыл-ды, Жейік деп оңашадабір сүйсініп. (Кете Жүсіп). Қан жылаған халқын
көріп, жүрегі бір өртенсе, қаны бір қазактан қан қақсаған халқын тағы көріп
жүрегі екі өртенеді (Есенберлин). Май айында ке-ремет, Бұлттан аспан
күркіреп, Рахман жаңбыр қүйып, Бір басылады, сіркіреп (Сейфуллин).
- белгісіздік мағынасында қолданылып, белгісіздік есімдігі болады. Бір үшеу
көшені ба-сына көтеріп келеді (Мұстафин). Кдз, тырна қатар-ланып қайтса
бермен, Астында ақ шомшьгжүр, ол бір керуен (Абай). Бірақ жаңағы бір ой сап
ете түстіде... (Мүсірепов).
- сын есіммен тіркескенде, сындық мағына-ны күшейту мәнінде қолданылады.
Мысалы: Дүниенің ғылымын білмей қалмақтықбір үлкен зарарлы надандық (Абай).
Оқушы талапкер тірлігінде ол - ең бір бақытты шақ (Әуезов).
- сандық мағынадан ауытқи келе бір сөзі біресе шылауының орнына қолданыла
береді. Көзі бір сығырайып ашылып, бір жұмылып қалуға кетеді (Әуезов).
Қалқай Жүсіптің сөзінебір қыза-рып, бір сұрланып отырып, төзе алмады (Май-
лин). Жандос бір отырып, бір тұрып, залдан шықпады (Жұбанов).
- уақыт, күн, мезгіл, кез, cam, заман, жолы си-яқты сөздермен тіркесе келе,
болжалдық мағы-нада мезгілді білдіреді. Бір күні Кәдіберген ота-ғасы
сасқалақтап... (Майлин). Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма? (Абай). Бір
кезде ай-ырылмастай жақын досым (Сейфуллин). Бір сәт ақ жүзі нұр тамғандай
бүлбүл жанды, бір сәт өткір қара көздерін Ержанға үзақ теңкеріп сағы-на
қарағандай (Нүршайықов). Бір жолы алдың-ғы шептегі жермен танысып, көршілес
дивизия-ның бір батальонының бақылау пунктіне кірдім (Момышүлы). Бір кезде
Қарашолақ өзінше мәде-ниет ошағы болған (Аймауытов).
Бір сөзінің жаңа сездер жасауы:
Бір сөзі арқылы қазақ тілінде көнеленген жалғау, шзжасам жүрнақтарының
жалғануы және қосарлану, бірігу арқылы біраз жаңа сездер жа-салған. Осымен
байланысты жаңа сөздердің жа-салу жолдарын синетикалық, аналитикалық
тәсілдер арқылы жасалған деп қарастырамыз.
а) синтетикалық тэсілі.
- лік, -тік жүрнақтары арқылы бірлік, бірлестік зат есімдері жасалған:
Бірлік түбі - тірлік (Макал). Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман (Қаз
дауысты Қазыбек). Үнемі бірлікке шақыратын.
-ік, -лес жүрнақтары арқылы етістік сөздер жасалған. Мысалы: Бірлестік сал
болуға сегіз жігіт (Әшім ақын). Жеңгесімен біріктіАлтауына үршық ақ жібек,
Алтауына иіртті ("Қамбар батыр" жыры).
-дей жүрнағы арқылы жасалған бірдей сөзі бірде сын есім, бірде үстеу
мәнінде қызметін ат-қарады. Нүрымға қиямет-қайымның тар көпіріне
тірелгенмен бірдей болды (Есенжанов). Жаман-ның көңілі көкте, жерде басы,
Алые қой аңғар-ғанға екі арасы, Жақсының өзі кішік, бойы биік, Бірдейме
екеуінің мәртебесі? (Жамбыл).
-еу жүрнағы арқылы жасалған біреу сөзі жи-нақтық сан есім болып,
белтісіздік мағынасын біддіріп, есімдік қызметінде де қолданылады. Біреуге
жақсылық етсең, ол жақсылығыңды міндет етпе (Алтынсарин).
Сонымен бірге біреу белгісіздік есімдігі сеп-теліп, тәуелденіп, заттанып та
қолданыла береді. Мысалы: Біреуден жіберген бір ауыз сөзің екеу болып елге
жайылады (Мүсірепов). Ол біреуден бір жылқының майын сүрап мініп... (Абай).
- жатыс септігінің көнеленуі арқылы жасал-ған бірде сөзі біресе шылауымен
қатар қолданыл-са, кейде мезгілді білдіріп үстеу бола алады. Ос-панкүл
бірде жұмысты шын ықыласымен апы-рып-жапырып істейді, бірде қолының үшын
ғана тигізеді (Әуезов).
- шығыс септігінің көнеленуі арқылы жа-салған бірден сөзі үстеу қызметін
атқара алады. Ақ үйдің екі ашпалы сырлы есігін бірден ашып үйге енді
(Мұстафин).
- барыс септігінің кенеленуі арқылы жасал-ған бірге сөзінің мынадай
ерекшеліктері бар:
- коса, кабат, катар сөздерінің орнына жүреді. Сәттібек ауылдарымен бірге
отырғандарының
азғана жылқылары жүйрік болады (Сейфуллин).
- бірге туған, туысқандық мағынада: Хажы заманды түгіл біргетуғш ағасын
түзей
алмай... (Мүстафин).
- "Бірге тумақ бар, бірге олмек жоқ" секілді мақалдарда кездеседі.
ә) аналитикалык тэсілі.
- қосарланып, болжалдық, шамалық мағы-наны білдіреді.
бірен-саран, бірді-екілі, бір-екеуі. Ошақ басында бірен-саран адам жүр
(Бегалин). Бір-екеуі түйе қорадай үзын болғанымен, қой қорадай аласа ғана
(Майлин).
- бір сөзі өзара бір-бірімен қосарланғанда үстеу, есімдік орнына
жүреді: бір-бір, бір-біріндеп,
бірден-бір, бірте-бірте, бір-бірлеп, бірде-бір т.б. Қабырғасын қаусатып бір-
біріндеп сөксе де... (Ма-хамбет). Бүкіл планетамыздың біртұтас организм
екеніне дүние^зі халықтарының көзібірте-бірте жетіп келеді (Мырзалиев).
Бір санының әр түрлі сөздермен бірігуі ар-қылы жасалған сөздер біраз. Атап
айтқанда:
- өңкей, келкі, сыдырғы, ыңғай, түтас, түрлі, калыпты, талай сөздерімен
бірігуі арқылы сын есімдер жасалған.
Артын тіле құдайдан, бірқалыпты тұрмайды (Абай). Біркелкі жас буын шығып
еді (Әуезов). Бірқалыпты қатты жүрісті бәсеңдетпей... (Әуе-зов). Мүнан
басқа какпада бірқатар жан, Жана-шырсыз дүниеде жетім қалған (Абай).
- бір сөзіне неше, деме, деңе сөздерінің кірігіп кетуі арқылы белгісіздік
есімдіктері жасалған: бірне-ше, бірдеме, бірдвңе: бірнеше күн жыласып аза
са-лып болды (Әуезов). Бірдемеге ұрынып, пәлеге ұшырап жүрме
(Жармағамбетов). Бірнеше жалпақ төбелі қоңырқай үйлерден айналып өтті
(Әуезов).
- аз, жолата, сыпыра, шама, талай сөздерімен бірігу арқылы бірде сын есім,
бірде үстеу сөз та-бының орнына жүреді: біраз, біржола, біржолата, біршама,
бірталай. Ұлбосынның жауабынан Әбу-лақап бірталай нәрсе аңғарды (Майлин).
Бірсы-ь^ауақытқа шейін Шермек аң-таң больш... (Майлин). Құйма қүлақ зерек
жігіт білімін бірталай кеңейтіп алған (Мүстафин). Осылай арада өттібіраз
заман (Сералин). Өкінішті күндер біржолата өтіп, қарасы өшті (Мүсірепов).
Ақлима Еркебұланның қолында біржола көзін жүмды (Омаров).
- бір сөзінің осылармен бірге тұрақты тіркес жасайтындары да аз емес: бір
ауыз сөз, бір сырлы, сегіз қырлы, бір сөзді, бір жасау, бір киер киім, бір
сабақ жіп, бір табан жақын, бір тал шаш т.б.
5.3.2. Реттік сан есім
Реттік сан есім заттың саналу ретін, орын тәртібін білдіріп, нешіншП деген
сұраққа жауап береді де, есептік сан есімдерге дауыссыз дыбыс-тардан соң
-ыншы-інші, дауысты дыбыстардан соң -ншы-нші жұрнақтарының жалғануы арқы-
лы жасалады. Бірінші рет қатты өкпелегенін жа-сыра алмай барады
(Мүсірепов). Әбіш бұдан бөлек екінші қағазды тағы жазды (Әуезов). Ырысты
төртінші тәулік дегенде барып... (Жүнісов). То-ғызыншы тілек тілеңіз (Бұқар
жырау) деген сөйлем-дегі бірінші, екінші, төрпгінші, тоғызыншы реттік сан
есімдеріқағйз, тәулік, тілек сөздерінің ретін, орын тәртібін білдіріп тұр.
Ретгік сан есімдер қүрамына қарайдара және күрделі болып екі топқа
бөлінеді. Дара реттік сан есім бір сан есім арқылы жасалады. Жаздың бірінші
жаңбыры қүйындата келіп төгіп жіберді (Майлин).
Күрделі реттік сан есім бірнеше сан есім-дердің тіркесіп келуі арқылы
жасалады. Бірмың тоғыз жүз жиырма жетінші жылы демалысқа келгенімде...
(Момышүлы). Құранның жүз сегізіншісүресінде... (Досжан). Күрделі реттік сан
есімдерге қосымша соңғы компонентіне жалға-нады.
Қолданылу стильдік ерекшелігіне қарай ретгік сан есімдерін жасайтын
жүрнақтар ондық, жүздік, мыңдық сандарға қарағанда, бірлік сандарға жиі
жалғанатыны байқалады.
Ескерту: -ыншыннші, -ншы-нші жүрнақта-ры - қүранды қосымша, V-VIII ғасыр
жазбала-рында -нч түрінде, ал кейінгі дәуірдегі ескерткі-штерде -ты болып
келеді. Сонымен, -ншы қосым-шасының соңғы элементі -ы тәуелдік жалғауы
деген пікір бар. Бірақ бұл пікір дәлелдей түсуді қажет етеді, өйткені
тәуелдік жалғауы өзі жал-ғанған сөзге ілік септікжалғаулы сөздің тіркесін
талап етеді, ал бұнда ондай байланыс (матасу) байқалмайды.
Синтаксистік қызметі жағынан ретгік сан есім зат есімнің алдында келіп,
анықтауыш болады. Бүл - оның негізгі қызметі. Тентекті тәртіпке шақыру -
бірінші парыз (Иманжанов). Екінші мәселе: жұмысшыларды топқа болу (Майлин)
деген сойлемдердегі бірінші, екінші сан есімдері парыз, мәселе секілді зат
есімдерді реттік жағы-нан анықтап түр. Синтаксистік қызметі жағынан сан
есім сын есімге жақын болғандықтан, сын есімнің алдынан келетін күшейткіш
үстеуі реттік сан есімнің тек бірінші созімен ғана тіркеседі. Бұл
қолданыста ол күшті, мықты, беделді, ал-дыңғы т.б. мағыналарда қолданылады.
Ұжымда-ғы ең бірінші адам - біздің Қасен (Сатыбалдиев).
* Реттік сан есім сандық ұғымды білдірумен қатар заттық мағынада
қолданылады. Осындай мәнге ие болуымен байланысты әр түрлі грамма-тикалық
формалармен түрлене алады, яғни копте-леді, тәуелденеді, септеледі.
Біріншісі Каспий теңізінің статусына байланысты болса, екіншісі -әлемдік
мүнай тасымалдау жолдарына шығу болып саналады ("Ег. Қазақстан").
Біреуінікі бүйра-лау мол болған да, екіншісінікі - жайылма, үзын сақал
(Әуезов). Адамның бәрі бірдей емес қой, біреуімен тіл тауып сойлессең,
екіншісімен қатал сойлесу керек (Момышүлы). Бұл жерден үш жүрттіпті,
төртіншісі - біз едік (Жүсіпқожаұлы) мысалдарындағы біріншісі, екіншісі,
екіншісінікі, екіншісімен септеліп, тәуелденіп заттық ұғымда қолданылған.
Реттік сан есім сөйлем аяғында келіп, жіктеліп, баяндауыштың да қызметін
атқара ала-ды. Мысалы: Мынасы -төртіншісі (Мүсірепов).
Ретгік сан есім басқа тұлғада түрленбей тұрып және шығыс септігінің
көнеленуі арқылы жасал-ған ретгік мағынаны білдіретін қыстырма сөздің де
қызметін атқарады. Менің қалада тұрсын де-ген мақсатым, біріншіден, әйтеуір
қазақ баласын оқытқаным ғой, екіншіден, Балқия оқу оқысын, шаһар тұрмысымен
біраз таныссын деп едім (Ду-латов). Екінші, орыс-қазақ жұмыскерлері бірінің
тіліне бірі түсіне алмайтын (Мүсірепов). Екінші жағынан, Зейнептің ашуы
барын сезген соң... (Майлин) деген сөйлемдерде біріншіден, екіншіден,
екінші, екінші жағынан сөйлем мүшелері бола ал-майды, олар оқшау сөз, яғни
қыстырма сөз дәре-жесінде қолданылған.
Реттік сан есімдер сөз тудырушы жұрнақтар қабылдап, басқа сөз табына
айналып кетеді. Мұндай сөздер көп емес. Олар -лей жұрнағы ар-қылы жасалған
екіншілей сөзі (үстеу), -лік жұрна-ғы арқылы жасалған біріншілік сөзі (зат
есім). Бір сынаған адамды екіншілей сынама (Махам-бет).
Әлембіріншілігіндеалғашқы бестікке ілініп... ("Алматы ақшамы")-
5.3.3. Жинақтық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі жинақтық сан есім заттың жинақталған сандық
мөлшерін білдіріп, нешеуі деген сұраққа жауап беріп, сан есімдерге -ау-еу
жұрнақтарының жалғануы арқылы жаса-лады. Үшеуі тізелерін қосқанда, найзалы
баран атты атының басын тартыңқырап, анау екеуімен қатарласа берді
(Сейфуллин). Адам баласы екі нәрседен: бірі - тән, бірі жан. Достарың мың
болса да, аз деп біл, дұшпаның біреу болса да, сақтан (Мақал) деген
сөйлемдердегі екеуі, біреу, үшеуі сан есімдері жинақтық мағынаны білдіріп
тұр.
Жинақтық сан есімдер бір мен жеті аралы-ғындағы сан есімдерге
-ау^еужұрнақтарын жал-Fay арқылы жасалады: біреу, екеу, үшеу, төртеу,
бесеу, алтау, жетеу. Мұндаеd, алты, жетісөзт-ріндегі қысаң -ы, -дыбыстары
түсіріліп қолда-нылады.
Жинақтық сан есімдердің бір ерекшелігі, әдетте, зат есімдерсіз жеке
қолданылып, заттық
мәнге ие болып, әрі сандық, әрі заттық мағына-ны бірдей білдіріп турапы.
Алтау ала болса, ал-дындағыны алдырар, төртеу түгел болса, төбе-дегіні
түсірер (Әбу Хаийан). Екеуі коп отырмай, үйге қайтгы ("Ғашық Наме"). Біреуі
- сол сұмдар-дың Құсан залым (Байзақов). Осы үйдегі бесеуі түгел қаракет
етеді (Әуезов). Ғылым, білім әлгі айтылғанүшеуінен болады (Абай) деген
сөйлем-дердегі azway, төртеу, екеумізге, екеуі, біреуі, үшеуі-нен жинақтық
сан есімдері әрі заттық, әрі сан-дық мағынада қолданылып тұр.
Сонымен, жинақтық сан есімдер зат есім-дердің орнына жүретіндіктен, зат
есімнің грам-матикалық формаларымен түрленеді, яғни копте-леді, септеледі,
тәуелденеді. Досың коп болса да, біреуі жетпей тұрады (Баласағұни). Абай
оның екеуінет ауылда болуды ұйғарды (Әуезов).
Жинақтық сан есім тәуелденіп, атау септікте тұрып, бастауыш қызметін
атқарады. Екеуі де мүздай киініпті (Мүсірепов). Үшеуміз де жас едік,
үшеуміз де коңілді едік, үшеуміз де қуанышты едік (Момышұлы).
Жинақтық сан есім ілік септікте түрып анық-тауыш болады. Дәме екеуіміздің
желіміз оңынан тұрды (Шашкин). Екеуінің аяқ жағында көлде-нең жатқан
(Әуезов). Екеуіңнің баққан дүние-лерің екі басқа (Мүсірепов).
Атау, ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып толықтауыш қызметін
атқарады. Екеуін алдап (Әуезов). Таңдаулы қызметкерлеріміздің біреуін армия
қатарына аттандырғалы отырмыз (Момышүлы).
Күрделі етістік құрамында, сойлем аяғында келіп, баяндауыш болады. Қазір
Мусинде қалған лауазым екеу-ак (Қабдолов). Ердің сөзі - біреу, көгі - үшеу
(Қашғари). Аттының несібесі - алтау, жаяудың несібесі - жалқы (Мақал).
Жинақтық сан есімдердің негізіңде лексика-семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік тәсілдер арқылы томендегідей сөздер жасалған.
Жинақтық сан есімнің ішіндегі біреу сөзі озінің нақты мағынасы негізінде
субъекті орнына жиі қолданылуымен байланысты прономина-лизацияланып,
есімдік соз табына ауысқан. Осы тұрғыда біреу созінің мағынасы контексте
ғана ажыратылады. Біреу тойып секірер, біреу тоңып секірер (Мақал). Біреу
ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар (Абай) деген сойлемдерде&реу созі - белгісіздік
есімдік мәнінде қолданылып тұр. Ал мына сейлем-дерде біреу - жинақтық сан
есім болып табыла-ды: Біреуі Ырғызбайдың белгілі қырты - Жұман (Әуезов).
Морфологиялық тәсіл негізінде етістік ту-дыратын -ла-ле жұрнақтарын
қабылдап, жаңа сөз жасайды: екеулеп, үшеулеп т.б. Мысалы: Екеу-леп көтерген
жүк жеңіл (Мақал).
Сабанды шанағаүшеулеп ілезде тиедік (Се-ралин). Қазақша соғым сояды екен
және біреу-леп емес, бірнешеулеп (Мұқанов).
Синтаксистік тәсілмен жинақтық сан есім-дер қосарланып немесе орасөзімен
бірігу арқы-лы үстеу сөз табына айналып кетеді: екеу-екеу, екеуден-екеуден,
екеуара т.б. Балауыз шамның түбінде екеуден-екеу күңкілдесіп отырғанбыз
(Сәрсенбаев). Екеу-вкву жүптасып, дөңгеленіп би биледік (Тұрманжанов).
Екеуара бір мылтығы-мыз бар (Дәуренбеков).
Жинақтық сан есімдер қүрамы жағынан тек іара түрінде ғана қолданылады.
5.3.4. Топтық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі топтық сан есімдер аттар мен қүбылыстардың санын
топтап көрсетіп, ;аншадан?нешеден?деген сүрақтарға жауап беріп, септік,
болжалдық сан есімдерге шығыс септігінің өнеленген қосымшаларының жалғануы
арқылы :асалады. Біз екі-үштен бөлініп кеттік (Керім-еков). Беті шиқандай
екі еркек, қасында бір-ірден бала жігіт бар (Мүсірепов).
Топтық сан есімдер морфологиялық қүрамы ;ағынан дара және күрделі болады.
Дара топтық сан есім есептік сан есімдерде өнеленген шығыс септігінің
жалғануы арқылы асалады: Екі ана үш рет екеуден туған (Мүқанов).
Күрделі топтық сан есімдер бірнеше есептік ш есімдердің тіркесіп, соңғысына
көнеленген [ығыс септігінің жалғауы жалғануы арқылы асалады.
Десятидворканың әр үйіне 10-15-тен еміс қонуға барды (Момышұлы). Екі
моторлы айыққа алты алаиүш-үштен бөлініп мініп, ай-ынға бет алды
(Тілегенов). Қүйрығын екі-екі-гнталдап өріп... (Біржан сал).
Сонымен бірге топтық мағынаны білдіретін )ан, -ден, -тан, -тен жалғауы сан
есімге емес, лардың анықтайтын тіркескен сөзіне жалғана-ын реттері де
болады. Жұмабекке жұмыскер ба-ына үш сомнан ақша алу керек (Мүстафин).
Іөпей бәйбіше бес-он түйеден тізіп, кейінгі :үктерін де жөнелтіп жіберді
(Мүстафин). На-іарлар келік үшін жүріп қойған, Кемітіп ақша-ына бір-бір
қойдан (Торайғыров).
Топтық сан есімдер грамматикалык көрсет-іштермен түрленбейді және жана
сөздер жасай шайды.
5.3.5. Болжалдық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі болжалдық сан есім-дер заттар мен құбылыстардың
санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап, тұспалдап керсетіп, қанша ? неше ?
кай шамалы ? қаншадай ? секілді сұрақтарға жауап береді. Он мыңдаған қой,
мыңдағантүйе иттің қүлы итақайда ереді (Мука-нов). Жиырма бес күндей
армияның жорығына біздің полк та қатысты (Момышүлы). Нағашысы төрт-бес жүз
атымен кеп, Ақан серінің үйіне қонады (Мүканов). 2-ітеңгем жетпей қап, ана
байға іштегі бүзауды ал деп таптым пайда (То-райғыров). Қойшылыкпен он
шақтыжыл кыр-шын жас күнін кешіріп еді (Әуезов) деген мы-сатарлағымыңдаған,
жиырма бес күндей, 4-5жүз, 2-3, он шақты сөздері заттың санын нақты
білдірмей, оны шамалап, түспалдап корсетіп тұр.
Болжалдық сан есімдер, біріншіден, сан есім-дерге немесе сан есім анықтап
тұрған есім сөздер-ге әр түрлі қосышалар жалғану арқылы жасала-ды,
екіншіден, сан есімнің косарлануы аркылы жасалады. Осымен байланысты оларды
синтети-калық, аналитикалық тәсіл аркылы жасалған бол-жалдық сан есімдер
деп белуге болады.
Болжалдық сан есімдердін синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы:
1. Есептік сан есімдерге -лаған-леген, -да-ған-деген, -отағйн-
шегенжұрнақтарының жал-ғануы арқылы жасалады.
Өз сыбағасын ешкімге жібермегендігіль-даған жыл тарихында айқындалған
(Момыш-үлы). Ондаған бекеттерде жүздеген кіре қонақтар жатыр (Мүсірепов).
2. Сан есімдерге -дай-дей, -тай-тей жұрнақ-тары жалғану аркылы жасалады.
Терт лшдяй жылқы сату керек (Мүсірепов).
-дай-дей жұрнақтарының сан есімдерді жа-сауда мынадай ерекшеліктері бар.
Атап айтқан-да, бүл қосымша, біріншіден, бірлік саны қосар-ланған
түлғаларға (қырық-елудей, жиырма-отыз-дай), екіншіден, ондык, жүздік,
мындык көбейтіл-мелі сандарға (үш жүздей, он мьщдай) кобірек жалғанады.
-дай-дей, -тай-тей жүрнағы сан есімдер-мен тіркесіп, мезгілдік,
колемдік мағынаны білдіретін сөздерге жалғанып, болжалдық мағы-наны
білдіреді. Жиырма километрдей "қысқа" орау жолға салып жүрдік (Момышұлы).
Мезгілді білдіретін сағаттай, күндей, тэуліктей, апта дай, айдай,
жылдайт.б. Араааалтыайдайуакыт өтті (Әуезов). Екі айдай мен ауылға
барғаным жоқ (Момышұлы).
3. -лап-леп, -дап-деп, -тап-теп жұрнақта-ры сан есімдерге жалғану арқылы
болжалдық сан есімдер жасалады. Ауыл тұрғындары қалағалшя-дап ағылып келіп
жатыр ("Ег.Қаз."), Ірі байлар жалшыныбестеп-ондап ұстайды екен (Мұқанов).
4. -ер жұрнағы бір сөзіне жалғану арқылы болжалдық ұғым білдіреді. Бұл өте
көне форма, қазіргі қазақ тілінде тек бір ғана бірер сөзінде сақталған. Бір
осалдық болады екен әр елце,,бірер айып болады екен енерде (Иүгінеки).
5. Есептік сан есімдерге көптікжалғауы, со-нан сон жатыс септігінің жалғауы
жалғануы ар-қылы болжалдық мағына туындайды. Жасы он сегіздерге не жетіп,
не жетпеген жас қыз келіп кірді (Әуезов). Біз жасы35-40-тардағы полк ко-
мандирлерін машыктандырып алуымыз керек (Момышұлы).
Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы:
1. Есептік сан есімдердің қосарлануы арқы-лы жасалады. Түбектің аумағы -
кырық-елу гектар (Мұстафин). Үй саны елу-алпысқа жетеді (Мұқанов). Өз
кіндігінен 7-8бала бар (Жұмаді-лов). Қазір копті тосып отырған 30-40 ацам
бар екен (Әуезов).
2. Есептік сан есімдерге (түбір және барыс, шығыс тұлғаларында) шақты,
шамалы, тралы, таман, жуық, астам, асқан, келген, тарта, таяу сездерінің
тіркесуі арқылы жасалады. Қоңыр-езектің ішінде жүз каралы мал жатыр екен
(Мүсірепов). "Пәлен-түген комитет", Жуан шілен он шақты (Жансүгіров). Бір
миллионной астам жас жаңашылдар жұмыс істейді ("Білім және еңбек"). Бір
сүмдықтыжиырма шақты үйлі ша-ғын ауыл келесі күні білді (Жүнісов). Меніңше,
екі жарымньщ шамасына келісерміз деймін (Мүсірепов). Сағатекі шамасында
кыстақтың дәл артына шыктық (Момышүлы). Қарашолактың 60-ка тарта үйі бар
(Аймауытов).
Болжалдык сан есімдер сандық ұғымды білдіріп, зат есіммен тіркескенде,
фамматикалык қосымшаларды қабылдамайды. Қалғандары ара-мызда5-6адам
(Аманжолов). Бірінен-бірі алшақ салынған он шақты үйлер түр (Мүсірепов).
Сан есім зат есіммен тіркеспей жеке қолданылып, со-ның орнына жүрсе,
коптеледі, тәуелденеді, сеп-теледі. Екеу-үшеуі қосылып "келелі" бір соз сал-
ды (Әуезов). Болжалдык сан есімдердің барлығы грамматикалық косымшалармен
түрлене алмай-ды. Оны ішінде -дай-дей формасы арқылы жа-салған тәсілі және
косарланған сан есімдер ғана заттанып қолданылады.
Болжалдык сан есімдердің косарланып келуі арқылы жасалған бірнеше үстеу
создер бар. Олар: бірді-екілі, бесті-онды т.б. Отан соғысы жылда-рында
туған бірді-екілі мақалаға токталайық (Әлімбаев).
■
5.3.6. Болшектік сан есім
Болшектік сан есімдер - заттар мен қүбылыс-тардың болшектік санын, үлесін
білдіреді.
Болшектік сан есім морфологиялық құрамы жағынан күрделі болып келеді. Ол
сан есімдердің белгілі бір грамматикалық формалары арқылы тіркесуінен
жасалады.
Бөлшектік сан есімдер тілде жай болшек және ондық болшек болып жүмсалады.
Жай бөлшек сандар сан есімдер тіркесінің болімі шығыс не-месе ілік
септігінін бірінде, ал алымы тәуелдік түлғада тұру аркылы жасалады. Қарашық
лаш-қарларының үштен біріЖәнібек жағына шықты (Есенберлин) деген сойлемде
болшектік сан есімнің алымы шығыс септігінде тұрған соз үштен және болімі
тәуелдік тұлғада тұрған бірі создері арқылы жасалған.
Болшектік сан есімдер есептік сан есімдерге жарты, жарым, ширек сездерінің
тіркесуі аркылы және жеке тұрып қолданылуы арқылы да жасалады. Әуреленіп
жарты километрдей жер жыл-жыдық (Момышүлы). Жярьш жолға келгеніміз-де
артымыздан директор куып жететін (Маката-ев). Бір түйе бір жарым жылқы, бір
жылқы - бір жарым огіз болады (Мүсірепов). Екі жарты -бір бүтін (Мақал). Ал
соңғы бір жарым айда екеуі күн сайын кездесіп тұрды десе де болған-дай
(Жүмаділов).
Біздің үлы жеңісімізге ширек ғасыр толды (Қазыбаев). Мұндағыжарым, жарты,
екініңбірі, тен жартысы деген үғымды білдіреді де, ширек сезі төрттін бірі
деген ұғымда қолданылған. Ширек ғасыр - жүз жылды тортке бөлгендегі бірін,
яғни жиырма бес жылын айтады.
Ондық болшектік сан есім болімі ондық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: САН ЕСІМНІҢ (КҮРДЕЛІ) СӨЗЖАСАМЫ
Орындаған: ҚФ-21
Тексерген: аға оқытушы
Ажарбекова Э.Н.
Қарағанды 2013ж.
Ж О С П А Р
Кіріспе
І тарау. Сан есімнің зерттелуі
1. Қазақ тіл біліміндегі сан есімнің зерттелу тарихы
2. Сан есімнің лексико-семантикалық тәсілінің зерттелуі
ІІ тарау. Жалпы сан есімнің ерекшеліктері
2.1. Сан есімнің лексико-семантикалық сипаты
2.2. Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері
2.3. Сан есімнің мағыналық топтары
2.3.1. Есептік сан есім
2.3.2. Реттік сан есім
2.3.3 Жинақтық сан есім
2.3.3. Топтық сан есім
2.3.4. Болжалдық сан есім
2.3.4. Бөлшектік сан есім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы. Әлемнің тілдік бейнесін таңбалауда
кез келген тілде арнайы сөзжасам жүйесі калыптасқан. Тілдің дамуы төл
сөздердің мағыналық және тұлғалық кұрылымының дамуымен тікелей байланысты.
Осы реттен сөзжасам теориясының кешенді бағытта жүйелі зерттелуінің маңызы
ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму
жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен
міндеттері бар, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тәсілі мен
әдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі -
атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, сөз жасаудың тәсілдерін
ұғым-мағына-атаудың кешенді бірлігін қарастырады [1, 282].
Сөзжасам негізгі сөзден туынды сөздердің анығырақ айтсақ, туынды
түбірлердің жасалу жүйесін зерттейді. Ал ол сөзжасамдық ұяда жасалған
туынды сөздердің бәрі тілдің сөздік құрамына кіретін лексемалар, сөздер. Әр
туынды лексема тілдің лексикалық жүйесінен орын алумен бірге, ондағы
семантикалық топтарға да қосылып, олардың құрамын кеңітіп отырады. Бірақ
лексикалық мағынаның топтарындағы сөздер құрылымы жағынан, ондағы сөздердің
құрылысы жағынан түрлі-түрлі болады. Олар мағынасы жағынан ұқсас
болғанымен, тұлғасы түрлі бола береді.
Жаңа сөз жасаудың көне тәсілі деп есептелетін аналитикалық тәсіл
Кеңес дәуірі кезінде ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты
тірек болған, қызметі артқан, бір сөзбен айтқанда, ең бір ұтымды, актив
тәсілге айналған: радио-хабар, радио-қабылдағыш, сірке суы, сірке қышқылы,
көркемөнер, таңдай безі, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот қышқылы,
агрономия, халықаралық, социалистік жарыс, оқшау сөздер, зат есім, сын
есім, радиотехника т.б. Бұл аталған терминдер, сөз жоқ, лексикамыздың
баюына үлкен себеп болды.
Тіл білімінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі ерекше орын алады. Яғни,
аналтикалық тәсіл дегеніміз – тілімізде көне заманнан келе жатқан,
тілімізде көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл –
басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең таралған тәсіл. Оны дүние
жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсілі деуімізге болады.
Осы крустық жұмыста күрделі сан есімдерді және сан есімнің күрделі
сөзжасамын яғни, аналитикалық тәсілдерін қарастырамыз. Оның берілу
жолдарын, мағыналық катигорияларын, жазылу тәртіптерін, сонымен қатар,
сөйлемде қолданыстарында қамтимыз.
І тарау. Күрделі сан есімдер
1.1. Күрделі сан есімнің зерттелуі
5. САН ЕСІМ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім - дербес сөз табы. Ол басқа сөз
таптарынан лексика-семанти-калық, грамматикалық жағынан ерекшеленеді.
5.1. САН ЕСШНІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер - заттың немесе заттық ұғымдар мен
құбылыстардың са-нын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы. Тек
Мағаштыуш күндей оңаша алып оты-рып, арманын есітті. (Әуезов).Жетшатасын
білген үл жеті жұрттың камын жер (Мақал). 14-15жа-сында-ақ тамаша
әншілігімен даңқы шыққан (Мағауин). Жетінші тілек тілеңіз... (Бүқар жы-рау)
деген сөйлемдердегіуш, жеті, 14-15, жетінші сан есімдері есім сөздердің
санын, ретін, мөлшерін білдіріп, сандық белгісін анықтап тұр.
Қазақ тіліндегі барлық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады.
Оларды бірлік, ондык, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады.
БірліОндық Жүздік Мыңцық
к
бір он бір жүз бір мың
екі жиырма екі жүз екі мың
үш отыз үш жүз үш мың
төрт қырық төрт жүз төрт мың
бес елу бес жүз бес мың
алты алпыс алты жүз алты мың
жеті жетпіс жеті жүз . жеті мың
сегізсексен сегіз жүзсегіз мың
тоғызтоқсан тоғыз жүзтоғыз мың
Миллион, миллиард сан есімдері түркі тілдері-не, соның ішінде қазақ тіліне
де орыс тілі арқы-лы енген. Қазақ тілінде қолданылатын түмен сөзі моңғол
тілінен енген сансыз көп деген мағынаны бідціреді.
Морфологиялық құрамы жағынан сан есім дара, күрделі болып екіге бөлінеді.
Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан есімдер деп
аталады. Екінші тілек тілеңіз... (Бұқар жырау).
Дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып белінеді. Негізгі дара сан
есімдерге мор-фемалық бөлшектерге бөлінбейтін сөздер жата-ды. Есеттің екі
жағында отырған екі жігіт оның үстіне қонжия түсіп, екі қолынан тастай
ұстап, дедектетіп отырып... (Жүнісов).
Туынды дара сан есімдер әр түрлі граммати-калық жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Салқын судың ағынына бірер сүңгіп алып ем (Мүсірепов).
Үшеуі шүрегейді қайтеміз деген сөзге түседі (Байтанаев).
Күрделі сан есімдер дара сан есімдердің тірке-суі және қосарлануы арқылы
жасалады. Он төртінде дөп-дөңгелек болып мінсіз толған ай иыққа
кетерілгенше жүрді (Жүнісов). Екі қызыл әскер шаршап-шалдығып келіп, бір-
екі сағат дем алды (Момышұлы).
Сан есімнің негізгі бір ерекшелігі - басқа сөз таптарынан жасалмауы. Барлық
сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесу, қосарлану, әр түрлі
жүрнақгардың жалғануы негізінде қалып-тасқан.
Сан есім зат есіммен, заттанған сөздермен тіркесе келіп, оларды сан мелшері
жағынан ай-қындап, анықтауышы болып табылады.
Бір кісі мыңға, жүз кісі санға, Әлі жетер заман жоқ (Абай). Майысып нәзік
белім бүраң қаққан, қырық түрлі дана кеудем енер тапқан (Сара ақын). Бүл
шоқ орман екі-үш шақырым жерде оқшау түр (Есенжанов) деген сейлемдердегі
бір, жүз, кырық, екі-үш сан есімдері кісі, дана, шакы-рым сөздерін сан
жағынан анықтап тұр.
Сан есімдер кей жағдайда зат есімсіз де қол-даныла береді. Мүндай
қолданыста сан есім зат-тық мағынаны, оның мөлшерін және сандардың өз атауы
ретінде жүмсалады.
Мысалы: Мыңнан біреу шыққанда басшы болып, Жүзден біреу шықса екен соңына
ерер (Ду-латов). Алтау ала болса, ауыздағы кетер, төртеу түгел болса,
төбедегі келер (Мақал). Шаруаның біреуі екеу болып (Абай). Өтемістен туған
он едік, Онымыз атқа мінгенде (Махамбет) деген сойлем-дердегілшнан,
жүзден, алтау, төртеу, біреуі, онымыз сан есімдері адам деген ұғымды, яғни
әрі затгық ұғымды, әрі сандық мөлшерін білдіріп тұр.
Қазіргі қазақ тілінде семантикалық жағы-нан сан есімге жақын біраз сөздер
тобы бар. Олар:
-салмақ олшемдерін білдіретін создер: қадақ, пүт, келі, батпан;
-колем молшерін білдіретін сөздер: бір шым-шым, бір уыс, бір тілім, бір
күшак т.б.
- қалыңдық олшемін білдіретін созер: пы-шақ сырты, шынашақ, бармақ,
екіеліт.б.
- қашықтық олшемін білдіретін сөздер: адым, таяк тастам, шақырым, козы көш
жер, am шап-тырым т.б.
- ұзындық өлшемін білдіретін создер: түтам, сынық сүйем, кере қарыс, кез,
аршын, күлаш т.б.
- сан есімдердің тура мағынасындағы создер: жарты мағынасын білдіретін
создер: жарты,
жарым;
бір мағынасын білдіретін создер: жеке, дара, жалғыз, жалқы;
екі мағынасын білдіретін создер: егіз, кос, пар;
торттен бір мағынасында: ширек созі;
уақыт мөлшерін бідціретін создер: сүт пісірім уакыт, шай кайнатым, биенің
бір сауымындай уакыт.
Бұл создер молшерлік мағынада қолданыл-ғанымен, лексика-грамматикалық
ерекшеліктері-не қарай басқа соз таптарына жатады.
5.2. САН ЕСІМНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сан есім - дедбес лексика-семантикалық ерекшеліктері, озіндік морфологиялық
белгілері, синтаксистік атқаратын қызметі бар соз табы. Санлығы - зат
есіммен тіркесіп, сандық жағынан анықтау және зат есімсіз қолданылып,
сандық атауды білдіру. Сан есім басқа сөз таптарынан жасалмайды.
Сан есім контексте қолданылуына қарай зат-тың нақты санын, ретін, мөлшерін,
бөлшегін біддіреді, сандық мағынаны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осымен
байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жұрнақтарының жалғануы да біркелкі
емес.
Сан есімнің негізгі қызметі заттық ұғымдар мен құбылыстарды сандық жағынан
анықтау бол-ғандықтан, әдетте морфологиялық өзгерістерге түспей
қолданылады. Бес нәрседен қашық бол (Абай). Алты атанға қос артып, Алты жыл
қоныс қарадым (Сейфуллин). Аран ішінде есатқа же-гулі тұрған шананы алып
шықты (Бегалин). Ол үш-төрт адам сыйғандай қайық тауып, балық аулайтын ау
сатып алып, кәсіпке кірісті (Шәріпов).
Сан есімдер зат есімнің жалғауларын қабыл-дап, заттық мағынада да колданыла
береді. Онын алып, тоқсаннан дәме қылып (Абай). Жеті күшіктің бесеуін
көздеріне қарап өлтірді де, екі кішкенесін тірі калдырды (Әуезов). Жиырмаға
келмеген бала жігіттің сөзінде нәр де, зәр де бар екен (Мұстафин) деген
сөйлемдердегі онын, ток-саннан, бесеуін, жиырмаға сан есімдері тәуелденіп,
септеліп, әрі заттық, әрі сандық ұғымды қатар білдірш тұр.
Сан есімдер кұрамына қарай дара сан есім және күрделі сан есім болып екіге
бөлінеді. Бір түбірден кұралған негізгі және туынды сан есім-дер дара сан
есім деп аталады. Екеуі де маған жалт қарасып... (Мағауин). Соның жетіжылы
-баспасөз маңында (Нүршайықов) деген сөйлем-дердегі екеуі, жетіст есімдері
бірі негізгі, екіншісі туынды күйінде келіп, дара сан есім болып қол-
данылған.
Негізгі және туынды сан есімдердің тірке-суінен я қосарлануынан жасалған
сан есімдер күрделі сан есімдер деп аталады. Үш жүзден аса крестьян соғысы,
қарсылығы болған екен (Әуе-зов). Тіпті жиырма-отыз түтіні бар ауылдар да
"Ынтымақ", "Бірліқ", "Тегістік" деп ат қойып та үлгіріпті (Мағауин).
72#жылы орыс патша-сы ПетрІ Ертіс бойын өрлеп... (Нұршайықов) деген
мысадцардауш, жүз, жиырма-отыз, 1720cm есімдері тіркесу және қосарлану
арқылы күрделі сан есім болып тұр.
Күрделі сан есімдердің қүрамындағы сан есім-дердің тіркесуі мынадай
жолдармен болады:
а) бір санды екінші санға қосып айту аркы-лы. Бұл тәсіл арқылы жасаіатын
сандардың құра-мы бір санға екінші санды косу жолымен бері-леді. Мысалы: 13-
14 жасында Гүлияны Бүзау-баққа алты қараға бергеніне, міне, төрт-бес жыл
бодцы (Сейфуллин). Холмға жеткенше 150 километр жер жатыр (Момышұлы) деген
сөйлем-дердегі 13, 14, 150 сан есімдерінің құрамындағы сан есімдер 10,
00сандарына5, 4, 5Ссандарын қосу арқылы жасалып берілген;
б) бір санды екінші санға көбейтіп айту жолы арқылы. Бұл тәсіл арқылы
жасалған күрделі сан есімдер қүрамы бір санды екінші санға көбейту жолымен
жүзеге асады. 5000 жылқы 25 сомнан 125000 болады (Мүстафин) деген
сөйлемдегі 5000 қүрамындағы жеке сандар (5 пен 1000) көбейту (5x1000)
аркылы жасалып тұр.
Күрделі сан есімдердің тіркесуі аркылы жа-салатын осы тәсілдер косылмалы
жэне көбейтіл-мелі, ал екеуінің де араласып келіп жасалуы ара-лас күрделі
сан есімдер тіркесі деп аталады. 1931 жылдың караша айының жиырма үшінде...
(Жүнісов) деген сөйлемдегі бір мың (1x1000), тоғыз жүз (9x100) -
көбейтілмелі сан да, отыз бір (30+1) - қосылмалы сан.
Контексте қосымша күрделі сан есімнін соңғы компонентіне жалғанады. Біздің
заманымызға жеткен үлгілердің ең көнесі, әрі келемдісі - бір мың тоғыз жүз
алпыс тоғызыншы жылы жазыл-ған атакты дидактикалық шығарма - "Қүтадғу
білік" (Мағауин) деген мысалдағы реттік мағына білдіріп тұрған қосымша
соңғы, яғни тоғызын-шы сөзіне жалғанған.
Дара сан есімдер де, күрделі сан есімдер де зат есіммен тіркесіп
қолданылғаңца, зат есімге көптік жалғауы жалғанбайды. Сейітщл отыз үйлі
кедейіне кетпен беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті (Алтынсарин).
Қазіргі қазақ тіліндеолиыс, жетпіс, сексен, тоқсан сан есімдерінің қүрылысы
ерекше.
Ал-пыс, жет-піс сөздеріндегі -пыш, -мыш элемент! ескі дәуірде он мәнін
берген, ал сексен, тоқсан - сегіз он, тоғыз он сөздерінің бірігуі арқылы жа-
салған сан есімдер.
Сан есім сөйлемде жеке сөйлем мүшесі бо-лумен бірге кейде күрделі сөз
құрамына кіріп, күрделі сөйлем мүщесі қьйметін атқарады.
- етістікпен тіркесіп күрделі баяндауыш болады. Қанаев кекірейіп
кербезденбей, көптің бірі болып, жүпыны түрмен отыр (Майлин).
- рет, жасар, есе, мәртебе, күн, жыл сөздерімен тіркесе келіп, қанша? детен
сүраққа жауап беріп, күрделі анықтауыш, ал дуя, ;тшсөздері сан есім-
дерге тіркесіп кашані сұрағына жауап беріп, пы-сықтауыш қызметін атқара
алады. Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ақсақал келіп сәлем берер
(Мақал). Он алты жасар Бақтығұл он жасар осы Тектіғұлды біресе жетектеп,
біресе арка-лап, нағашы деген ел болмысқа зорға жетіп еді (Әуезов).
Екіретас құйылмаса... (Әуезов). Осы-дан 2-3 жыл бұрын есірік інісі Ерібай
оттың ба-сын сипап қалды (Сәрсенбаев). Хан сөзіне сен-генім, он күн мұрсат
бергенім (Махамбет).
Сан есім сағат сезімен тіркесе келіп, екі жақты қызмет атқарады.
Біріншіден, сан есім сағат сөзінің алдында келіп, оны анықтап, қан-ша?
деген сұраққа жауап береді де, күрделі анық-тауыш болады. Айналдырған 23
сағаттың ішінде... (Момышұлы). Екіншіден, сағam сөзінен кейін қолданылып,
кашан? деген сұраққа жауап беріп, уақыт, мезгіл мағынасын білдіреді. Ертең
таңертең сағат сегізде барлықтарыңыз сақадай сай тұрыңыздар (Жұмаділов)
деген сөйлемде са-ғат сегізде тіркесі - мезгіл пысықтауыш қыз-метін атқарып
тұр.
5.3. САН ЕСІМНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ
Сан есімдер қолданылу ерекшеліктеріне қарай бір тобы зат есіммен тіркесіп,
оны анықтап, есебін, ретін, мөлшерін білдірсе, біразы жинақтылық ұғымды,
белшектік үлесті, шамалық, болжалдық мағыналарды білдіреді. Осындай
мағыналық ерек-шеліктеріне қарай сан есім алты топқа бөлінеді. Олар:
есептік сан есім, реттік сан есім, жинак-тык сан есім, топтау сан есімі,
болжалдык сан есім және бөлшектік сан есім.
5.3.1. Есептік сан есім
Есептік сан есім заттың нақтылы санын және абстракты сандық ұғымды
білдіріп, канша?неше? деген сұрақтарға жауап береді. Есептік сан есімнің
арнайы грамматикалық көрсеткіштері жоқ, олар түбірден тұрады. Абай жаз
сайын Жаңылға деп бір сиыр, 2-3 бие сауын жіберіп отыратын (Әуе-зов). Тірі
боп жүз жыл жасап тек түрудан, Бір күн артык ел үшін енбектенген
(Бұлқышев). Екі жаман ауыл болмас, ауыл боса, кауым болмас (Мақал). Ғылымға
жас күнімнен еттім талап, Талпынып mopm үлағаттан тағлым алып (Әріп) деген
сөйлемдердегі бір, 2-3, жүз, екі, төрт сан есімдері өздері анықтап тұрған
сиыр, бие, жыл, күн, жаман, үлағат сөздерін сан жағынан анықтап,
қанша ?неше?деген сүрақтарға жауап беріп, есегггік сан есім болады.
Қазақ тілінде есептік сан есімдер деректі са-науға болатын зат пен заттық
ұғымдарды білдіретін сөздерді ғана айқындап, солармен сөз тіркесін жасай
алады.
Есептік сан есім жеке, зат есімсіз қолданыл-ған жағдайда абстракты сандық
ұғымды білдіріп, соның атауы ретінде қолданылады. Елу үш пен жиырма алтыны
қоссаңыз қанша болады? (Мо-мышұлы) деген сойлемдегі елу үш, жиырма алты сан
есімдері абстракты мәнде жұмсалып, оның озінің атауы ретінде қолданылған.
Есептік сан есімдер құрылысы мен дәреже-сіне қарай бірлік, ондық, жүздік,
мыңдық сандар болып болінеді. Бірлік сандарға бір санынан бас-тап ои-ға
дейінгі, ондық сандарға он, жиырма, отыз, кырык, елу, алпыс, жетпіс,
сексен, токсансш-дары жатады. Жүздік, мыңдық сандарға жататын созер:жүз,
екіжүз..., мьщ, екімьщт.б.
Осы аталған топтарды қүрамына қарайдара және күрделі деп болуге болады.
Дара сан есім-дерге бірлік, ондық сан атаулары және жүз, мын создері
жатады. Осы таулардың жықпылынан сылдырап сегзбүлақ ағады (Шашкин).
Күрделі есептік сан есімдер жоғарыда атал-ған сан есімдердің бір-бірімен
озара тіркесуі ар-қылы жасалады. Оларға он бірден басталған, жүздік, мыңдык
атауларға дейінгі сандар жатады. Алдымен жоғары дәрежелі сандар, содан соң
томен дәрежелі сандар арнайы грамматикалық корсеткішсіз тіркеседі. Осыдан
он бес, жиырма күн кейін Абай мен Ербол елге келе жатты (Әуе-зов). Кокпекті
деген қаланың солтүстік жағына қарай отыз бес шақырым жерде... ("Дала уал."
газ.) деген сойлемдерде он бес, отыз бес күрделі есептік сан есімдері болып
табылады.
Есептік сан есімдер зат есіммен тіркесіп, оны анықтап түрғанда,
морфологиялық озгерістерге түспейді. Жас бала анадан туғандаестүрлі мінез-
бен туады (Абай). Коп үзшттөрт салт атты да озектің бергі қырына котеріле
берді (Жүнісов). Отыз екі омыртқаның буынан Зырлап аққан қара қан
(Доспамбет жырау) деген сойлемдердегі екі, торт, отыз екі сан есімдері
түрлі, салт атты, омыртка создерінің алдында келіп, ешқандай морфологиялық
озгерістерге түспей оларды сан-дық жағынан анықтап түр. Бұл - сан есімнің
негізгі атқаратын қызметі.
Есептік сан есімдер септік, коптік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда,
заттық мәнге ие болып, зат есімнің қызметін атқарады.
Атау септікте тұ^ып тәуелденіп те, тәуелден-бей де бастауыш бола алады. Мен
істедім деген-ше, Мың істеді десейші, Мың істеді дегенше, Ер істеді десейші
(Момышұлы). Бәріміз бір босаға-да, біріміз кұл, біріміз күң болып
жүргенімізді көріп қалай отыра аламыз? (Мүсірепов).
Ілік септік жалғауын қабылдап, матаса бай-ланысып, анықтауыш болады.
Біріңнің астыңа бірің түсіп жатқандарыңцы ендігәрі көрмейін деп едім
(Мүсірепов). Бірдің кесірі мыңға, Мыңның кесірі түменге (Мақал).
Атау, ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш қызметін
атқарады. Қос басы төрт кісі еді ғой, онға жеткізерсің (Мұстафин). Мыңды
алған, бірді беріп Ақтабанды (Махамбет). Секілді тұрпаттары сайыпқыран,
Сарқылып оз-ара шыққан жүзден, мыңнан (Омаров).
Күрделі етістік қүрамында келіп немесе сойлем аяғында келіп жіктеліп,
баяндауыш қыз-метін атқарады. Бір коруге ғашығындай, Сені түнде жоқтады-ай!
(Мәуленов). Құнанбайдың қара жал бурыл аты дәмелі бәйге аттың бірі еді
(Әуезов). Олар жүз сексен, біз жүз жиырмамыз (Макаренко). Бір жасап, екі
жасап Әзім ості, Онан соң медресеге барып түсті (Торайғыров).
Сан есім жатыс септікте тұрып, сөйлем аяғын-да баяндауыш болады. Жасым биыл
жиырма ал-тыда (Момышұлы). Мүраттың жасы биыл отыз вкіде (Ахтанов).
Осылармен бірге есептік сан есімдері томен-дегідей тұрақты тіркестер
қүрамында кездеседі:
БІР саны: бір жасап қалу, бір киер, бір қай-науы ішінде, бірқыдыру жер, бір
сабақ жіп бер-меу, бір сөзді, бір сырлы, сегіз қырлы, бір шокім, бір
қайнатым уақыт т.б.
ЕКГсаны: екі асығыс, бір қарбалас, екі дүние-де, екі жарты бір бүтін, екі
жеп биге шығу, екі жүзді, екі арада шыбын олу, екі иығына екі кісі
мінгендей, екі иығынан дем алу, екі кеме басын ұстау, екі козі бұлаудай,
екі козі төртеу болу, екі қолға бір күрек, екі ойлы, екі ұшты, екі
еткізбеу, екі шоқып бір қарау т.б.
ҮШ саны: үш қайнаса сорпасы қосылмау, үш ұйықтаса түсіне кірмеу т.б. Сыздық
Қоқан хандығын қорғап шығатыны оның-пптіүшұйык-шаса түсіне кірмейтін
(Есенберлин).
ТӨРТ саны: торт арыстың баласы, торт аяғы тең жорға, торт түлік мал, торт
қүбыласы сай, торт козі түгел, торт тағандау т.б. Тобе би болмасан да, төрт
арыстың төбе биін сен сайлап бердің (Әуезов)'.
БЕС саны: бесаспап адам, бес бересі, алты аласы жоқ, бессайыс, бесенеден
белгілі, бес сау-
сақтай білу т.б. Тілеуберген - шынында да, онерді меңгерген бесаспап жігіт
(Сәрсенбаев).
АЛТЫ саны: алты қырдың асты, алтыбақан т.б. Алты қырдың астынан ән
шырқасам, Дау-сым отарбадан кейін емес (Біржан сал).
ЖЕТІ саны: жеті қабат жер асты, жеті ата, жеті күн, жеті түн, жетісін беру,
жерден жеті коян тапқандай т.б. Бұларжештүнде үркіп, қиқулап, үшқан
қаздардай болып, озекке қарай құлай шап-ты (Әуезов).
ТОҒЫЗ саны: тоғыз жолдың торабы, тоғыз қабат торқа, бір тоғыз, тоғыз
құмалақ т.б. Тоғыз жолдың шорабы Ташкентке кімдер келіп, кімдер кетпеген
("Қаз.әйелд." журн.).
ОТЫЗ саны: отыз күн ойын, қырық күн той-ын қылу, отыз тістен шыккан соз
отыз рулы елге тарар т.б. Отыз күн ойын, қырык күн тойын кылып, қызық
думанға кенеліпті ("Әлем халық-тарының ертегілері").
ҚЫРЫҚ саны: Қырыктын бірі қызыр, қысқа күнде қырық шабу, қыркын беру, қырық
күн т.б. Мысалы: Егер Кене шын қазақ елінің қамын ойласа, маңайындағы
қазакруларынқырык күнде қырық рет шауып неге маза бермейді? (Мука-нов).
Есептік сан есім озге соз таптарынан жасал-майды. Тілдің тарихи даму
процесінде есептік сан есімдер арқылы созжасамның әр түрлі тәсілдері арқылы
жаңа создер жасалған.
Есептік сан есімдердің ішінде лексика-семан-тикалық және грамматикалық
жағынан бір сан есімінің қолданылу, стильдік ерекшелігі сан алуан.
Бір сан есімі, ең адцымен, есептік сан есімі ретінде заттың санын, молшерін
білдіреді. Жарас деген молданыңбір ұл, бір қызы бар екен (Дула-тов). Игілік
ешкімді бір адым жақындатқан да, алыстатқан да жоқ (Мүсірепов). Нені
сүйдім, дуниеде'неден күйдім, Қазысы оның - арым мен бір-ақ қүдай! (Абай).
- Міне, саған сыйлық деп, - бір әдемі бәкі, бір қаламсап және бір кітап
берді (Алтынсарин) деген сөйлемдердегі бір созі үл, кыз, адым, күдай,
каламсап, кітап деген зат есімдерді сан жағынан анықтайды.
Осы тура мағынасы негізінде бір сан есімі тідде қолданылу ерекшеліктеріне
қарай баска да ауыспалы лексикалық мағыналарды білдіре алады және әр түрлі
қосымшалардың жалғану, бір сан есімнің қосарлануы, создермен бірігіп қолда-
нылуы аркылы жаңа создер жасай алады. Бір сан есімінің сан түрлі мағынасы
контекст арқылы ажыратылады.
Бір сан есімінің басты ерекшеліктері: - етістіктің алдында келіп, бастапқы
нақты сандық мағынасы көмескіленіп, күшейткіштік ма-ғына үстейді: Бала
көзінің астымен бір қарап алды (Бақбергенов). Төстіктен іске тартып кәуап
қыл-ды, Жейік деп оңашадабір сүйсініп. (Кете Жүсіп). Қан жылаған халқын
көріп, жүрегі бір өртенсе, қаны бір қазактан қан қақсаған халқын тағы көріп
жүрегі екі өртенеді (Есенберлин). Май айында ке-ремет, Бұлттан аспан
күркіреп, Рахман жаңбыр қүйып, Бір басылады, сіркіреп (Сейфуллин).
- белгісіздік мағынасында қолданылып, белгісіздік есімдігі болады. Бір үшеу
көшені ба-сына көтеріп келеді (Мұстафин). Кдз, тырна қатар-ланып қайтса
бермен, Астында ақ шомшьгжүр, ол бір керуен (Абай). Бірақ жаңағы бір ой сап
ете түстіде... (Мүсірепов).
- сын есіммен тіркескенде, сындық мағына-ны күшейту мәнінде қолданылады.
Мысалы: Дүниенің ғылымын білмей қалмақтықбір үлкен зарарлы надандық (Абай).
Оқушы талапкер тірлігінде ол - ең бір бақытты шақ (Әуезов).
- сандық мағынадан ауытқи келе бір сөзі біресе шылауының орнына қолданыла
береді. Көзі бір сығырайып ашылып, бір жұмылып қалуға кетеді (Әуезов).
Қалқай Жүсіптің сөзінебір қыза-рып, бір сұрланып отырып, төзе алмады (Май-
лин). Жандос бір отырып, бір тұрып, залдан шықпады (Жұбанов).
- уақыт, күн, мезгіл, кез, cam, заман, жолы си-яқты сөздермен тіркесе келе,
болжалдық мағы-нада мезгілді білдіреді. Бір күні Кәдіберген ота-ғасы
сасқалақтап... (Майлин). Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма? (Абай). Бір
кезде ай-ырылмастай жақын досым (Сейфуллин). Бір сәт ақ жүзі нұр тамғандай
бүлбүл жанды, бір сәт өткір қара көздерін Ержанға үзақ теңкеріп сағы-на
қарағандай (Нүршайықов). Бір жолы алдың-ғы шептегі жермен танысып, көршілес
дивизия-ның бір батальонының бақылау пунктіне кірдім (Момышүлы). Бір кезде
Қарашолақ өзінше мәде-ниет ошағы болған (Аймауытов).
Бір сөзінің жаңа сездер жасауы:
Бір сөзі арқылы қазақ тілінде көнеленген жалғау, шзжасам жүрнақтарының
жалғануы және қосарлану, бірігу арқылы біраз жаңа сездер жа-салған. Осымен
байланысты жаңа сөздердің жа-салу жолдарын синетикалық, аналитикалық
тәсілдер арқылы жасалған деп қарастырамыз.
а) синтетикалық тэсілі.
- лік, -тік жүрнақтары арқылы бірлік, бірлестік зат есімдері жасалған:
Бірлік түбі - тірлік (Макал). Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман (Қаз
дауысты Қазыбек). Үнемі бірлікке шақыратын.
-ік, -лес жүрнақтары арқылы етістік сөздер жасалған. Мысалы: Бірлестік сал
болуға сегіз жігіт (Әшім ақын). Жеңгесімен біріктіАлтауына үршық ақ жібек,
Алтауына иіртті ("Қамбар батыр" жыры).
-дей жүрнағы арқылы жасалған бірдей сөзі бірде сын есім, бірде үстеу
мәнінде қызметін ат-қарады. Нүрымға қиямет-қайымның тар көпіріне
тірелгенмен бірдей болды (Есенжанов). Жаман-ның көңілі көкте, жерде басы,
Алые қой аңғар-ғанға екі арасы, Жақсының өзі кішік, бойы биік, Бірдейме
екеуінің мәртебесі? (Жамбыл).
-еу жүрнағы арқылы жасалған біреу сөзі жи-нақтық сан есім болып,
белтісіздік мағынасын біддіріп, есімдік қызметінде де қолданылады. Біреуге
жақсылық етсең, ол жақсылығыңды міндет етпе (Алтынсарин).
Сонымен бірге біреу белгісіздік есімдігі сеп-теліп, тәуелденіп, заттанып та
қолданыла береді. Мысалы: Біреуден жіберген бір ауыз сөзің екеу болып елге
жайылады (Мүсірепов). Ол біреуден бір жылқының майын сүрап мініп... (Абай).
- жатыс септігінің көнеленуі арқылы жасал-ған бірде сөзі біресе шылауымен
қатар қолданыл-са, кейде мезгілді білдіріп үстеу бола алады. Ос-панкүл
бірде жұмысты шын ықыласымен апы-рып-жапырып істейді, бірде қолының үшын
ғана тигізеді (Әуезов).
- шығыс септігінің көнеленуі арқылы жа-салған бірден сөзі үстеу қызметін
атқара алады. Ақ үйдің екі ашпалы сырлы есігін бірден ашып үйге енді
(Мұстафин).
- барыс септігінің кенеленуі арқылы жасал-ған бірге сөзінің мынадай
ерекшеліктері бар:
- коса, кабат, катар сөздерінің орнына жүреді. Сәттібек ауылдарымен бірге
отырғандарының
азғана жылқылары жүйрік болады (Сейфуллин).
- бірге туған, туысқандық мағынада: Хажы заманды түгіл біргетуғш ағасын
түзей
алмай... (Мүстафин).
- "Бірге тумақ бар, бірге олмек жоқ" секілді мақалдарда кездеседі.
ә) аналитикалык тэсілі.
- қосарланып, болжалдық, шамалық мағы-наны білдіреді.
бірен-саран, бірді-екілі, бір-екеуі. Ошақ басында бірен-саран адам жүр
(Бегалин). Бір-екеуі түйе қорадай үзын болғанымен, қой қорадай аласа ғана
(Майлин).
- бір сөзі өзара бір-бірімен қосарланғанда үстеу, есімдік орнына
жүреді: бір-бір, бір-біріндеп,
бірден-бір, бірте-бірте, бір-бірлеп, бірде-бір т.б. Қабырғасын қаусатып бір-
біріндеп сөксе де... (Ма-хамбет). Бүкіл планетамыздың біртұтас организм
екеніне дүние^зі халықтарының көзібірте-бірте жетіп келеді (Мырзалиев).
Бір санының әр түрлі сөздермен бірігуі ар-қылы жасалған сөздер біраз. Атап
айтқанда:
- өңкей, келкі, сыдырғы, ыңғай, түтас, түрлі, калыпты, талай сөздерімен
бірігуі арқылы сын есімдер жасалған.
Артын тіле құдайдан, бірқалыпты тұрмайды (Абай). Біркелкі жас буын шығып
еді (Әуезов). Бірқалыпты қатты жүрісті бәсеңдетпей... (Әуе-зов). Мүнан
басқа какпада бірқатар жан, Жана-шырсыз дүниеде жетім қалған (Абай).
- бір сөзіне неше, деме, деңе сөздерінің кірігіп кетуі арқылы белгісіздік
есімдіктері жасалған: бірне-ше, бірдеме, бірдвңе: бірнеше күн жыласып аза
са-лып болды (Әуезов). Бірдемеге ұрынып, пәлеге ұшырап жүрме
(Жармағамбетов). Бірнеше жалпақ төбелі қоңырқай үйлерден айналып өтті
(Әуезов).
- аз, жолата, сыпыра, шама, талай сөздерімен бірігу арқылы бірде сын есім,
бірде үстеу сөз та-бының орнына жүреді: біраз, біржола, біржолата, біршама,
бірталай. Ұлбосынның жауабынан Әбу-лақап бірталай нәрсе аңғарды (Майлин).
Бірсы-ь^ауақытқа шейін Шермек аң-таң больш... (Майлин). Құйма қүлақ зерек
жігіт білімін бірталай кеңейтіп алған (Мүстафин). Осылай арада өттібіраз
заман (Сералин). Өкінішті күндер біржолата өтіп, қарасы өшті (Мүсірепов).
Ақлима Еркебұланның қолында біржола көзін жүмды (Омаров).
- бір сөзінің осылармен бірге тұрақты тіркес жасайтындары да аз емес: бір
ауыз сөз, бір сырлы, сегіз қырлы, бір сөзді, бір жасау, бір киер киім, бір
сабақ жіп, бір табан жақын, бір тал шаш т.б.
5.3.2. Реттік сан есім
Реттік сан есім заттың саналу ретін, орын тәртібін білдіріп, нешіншП деген
сұраққа жауап береді де, есептік сан есімдерге дауыссыз дыбыс-тардан соң
-ыншы-інші, дауысты дыбыстардан соң -ншы-нші жұрнақтарының жалғануы арқы-
лы жасалады. Бірінші рет қатты өкпелегенін жа-сыра алмай барады
(Мүсірепов). Әбіш бұдан бөлек екінші қағазды тағы жазды (Әуезов). Ырысты
төртінші тәулік дегенде барып... (Жүнісов). То-ғызыншы тілек тілеңіз (Бұқар
жырау) деген сөйлем-дегі бірінші, екінші, төрпгінші, тоғызыншы реттік сан
есімдеріқағйз, тәулік, тілек сөздерінің ретін, орын тәртібін білдіріп тұр.
Ретгік сан есімдер қүрамына қарайдара және күрделі болып екі топқа
бөлінеді. Дара реттік сан есім бір сан есім арқылы жасалады. Жаздың бірінші
жаңбыры қүйындата келіп төгіп жіберді (Майлин).
Күрделі реттік сан есім бірнеше сан есім-дердің тіркесіп келуі арқылы
жасалады. Бірмың тоғыз жүз жиырма жетінші жылы демалысқа келгенімде...
(Момышүлы). Құранның жүз сегізіншісүресінде... (Досжан). Күрделі реттік сан
есімдерге қосымша соңғы компонентіне жалға-нады.
Қолданылу стильдік ерекшелігіне қарай ретгік сан есімдерін жасайтын
жүрнақтар ондық, жүздік, мыңдық сандарға қарағанда, бірлік сандарға жиі
жалғанатыны байқалады.
Ескерту: -ыншыннші, -ншы-нші жүрнақта-ры - қүранды қосымша, V-VIII ғасыр
жазбала-рында -нч түрінде, ал кейінгі дәуірдегі ескерткі-штерде -ты болып
келеді. Сонымен, -ншы қосым-шасының соңғы элементі -ы тәуелдік жалғауы
деген пікір бар. Бірақ бұл пікір дәлелдей түсуді қажет етеді, өйткені
тәуелдік жалғауы өзі жал-ғанған сөзге ілік септікжалғаулы сөздің тіркесін
талап етеді, ал бұнда ондай байланыс (матасу) байқалмайды.
Синтаксистік қызметі жағынан ретгік сан есім зат есімнің алдында келіп,
анықтауыш болады. Бүл - оның негізгі қызметі. Тентекті тәртіпке шақыру -
бірінші парыз (Иманжанов). Екінші мәселе: жұмысшыларды топқа болу (Майлин)
деген сойлемдердегі бірінші, екінші сан есімдері парыз, мәселе секілді зат
есімдерді реттік жағы-нан анықтап түр. Синтаксистік қызметі жағынан сан
есім сын есімге жақын болғандықтан, сын есімнің алдынан келетін күшейткіш
үстеуі реттік сан есімнің тек бірінші созімен ғана тіркеседі. Бұл
қолданыста ол күшті, мықты, беделді, ал-дыңғы т.б. мағыналарда қолданылады.
Ұжымда-ғы ең бірінші адам - біздің Қасен (Сатыбалдиев).
* Реттік сан есім сандық ұғымды білдірумен қатар заттық мағынада
қолданылады. Осындай мәнге ие болуымен байланысты әр түрлі грамма-тикалық
формалармен түрлене алады, яғни копте-леді, тәуелденеді, септеледі.
Біріншісі Каспий теңізінің статусына байланысты болса, екіншісі -әлемдік
мүнай тасымалдау жолдарына шығу болып саналады ("Ег. Қазақстан").
Біреуінікі бүйра-лау мол болған да, екіншісінікі - жайылма, үзын сақал
(Әуезов). Адамның бәрі бірдей емес қой, біреуімен тіл тауып сойлессең,
екіншісімен қатал сойлесу керек (Момышүлы). Бұл жерден үш жүрттіпті,
төртіншісі - біз едік (Жүсіпқожаұлы) мысалдарындағы біріншісі, екіншісі,
екіншісінікі, екіншісімен септеліп, тәуелденіп заттық ұғымда қолданылған.
Реттік сан есім сөйлем аяғында келіп, жіктеліп, баяндауыштың да қызметін
атқара ала-ды. Мысалы: Мынасы -төртіншісі (Мүсірепов).
Ретгік сан есім басқа тұлғада түрленбей тұрып және шығыс септігінің
көнеленуі арқылы жасал-ған ретгік мағынаны білдіретін қыстырма сөздің де
қызметін атқарады. Менің қалада тұрсын де-ген мақсатым, біріншіден, әйтеуір
қазақ баласын оқытқаным ғой, екіншіден, Балқия оқу оқысын, шаһар тұрмысымен
біраз таныссын деп едім (Ду-латов). Екінші, орыс-қазақ жұмыскерлері бірінің
тіліне бірі түсіне алмайтын (Мүсірепов). Екінші жағынан, Зейнептің ашуы
барын сезген соң... (Майлин) деген сөйлемдерде біріншіден, екіншіден,
екінші, екінші жағынан сөйлем мүшелері бола ал-майды, олар оқшау сөз, яғни
қыстырма сөз дәре-жесінде қолданылған.
Реттік сан есімдер сөз тудырушы жұрнақтар қабылдап, басқа сөз табына
айналып кетеді. Мұндай сөздер көп емес. Олар -лей жұрнағы ар-қылы жасалған
екіншілей сөзі (үстеу), -лік жұрна-ғы арқылы жасалған біріншілік сөзі (зат
есім). Бір сынаған адамды екіншілей сынама (Махам-бет).
Әлембіріншілігіндеалғашқы бестікке ілініп... ("Алматы ақшамы")-
5.3.3. Жинақтық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі жинақтық сан есім заттың жинақталған сандық
мөлшерін білдіріп, нешеуі деген сұраққа жауап беріп, сан есімдерге -ау-еу
жұрнақтарының жалғануы арқылы жаса-лады. Үшеуі тізелерін қосқанда, найзалы
баран атты атының басын тартыңқырап, анау екеуімен қатарласа берді
(Сейфуллин). Адам баласы екі нәрседен: бірі - тән, бірі жан. Достарың мың
болса да, аз деп біл, дұшпаның біреу болса да, сақтан (Мақал) деген
сөйлемдердегі екеуі, біреу, үшеуі сан есімдері жинақтық мағынаны білдіріп
тұр.
Жинақтық сан есімдер бір мен жеті аралы-ғындағы сан есімдерге
-ау^еужұрнақтарын жал-Fay арқылы жасалады: біреу, екеу, үшеу, төртеу,
бесеу, алтау, жетеу. Мұндаеd, алты, жетісөзт-ріндегі қысаң -ы, -дыбыстары
түсіріліп қолда-нылады.
Жинақтық сан есімдердің бір ерекшелігі, әдетте, зат есімдерсіз жеке
қолданылып, заттық
мәнге ие болып, әрі сандық, әрі заттық мағына-ны бірдей білдіріп турапы.
Алтау ала болса, ал-дындағыны алдырар, төртеу түгел болса, төбе-дегіні
түсірер (Әбу Хаийан). Екеуі коп отырмай, үйге қайтгы ("Ғашық Наме"). Біреуі
- сол сұмдар-дың Құсан залым (Байзақов). Осы үйдегі бесеуі түгел қаракет
етеді (Әуезов). Ғылым, білім әлгі айтылғанүшеуінен болады (Абай) деген
сөйлем-дердегі azway, төртеу, екеумізге, екеуі, біреуі, үшеуі-нен жинақтық
сан есімдері әрі заттық, әрі сан-дық мағынада қолданылып тұр.
Сонымен, жинақтық сан есімдер зат есім-дердің орнына жүретіндіктен, зат
есімнің грам-матикалық формаларымен түрленеді, яғни копте-леді, септеледі,
тәуелденеді. Досың коп болса да, біреуі жетпей тұрады (Баласағұни). Абай
оның екеуінет ауылда болуды ұйғарды (Әуезов).
Жинақтық сан есім тәуелденіп, атау септікте тұрып, бастауыш қызметін
атқарады. Екеуі де мүздай киініпті (Мүсірепов). Үшеуміз де жас едік,
үшеуміз де коңілді едік, үшеуміз де қуанышты едік (Момышұлы).
Жинақтық сан есім ілік септікте түрып анық-тауыш болады. Дәме екеуіміздің
желіміз оңынан тұрды (Шашкин). Екеуінің аяқ жағында көлде-нең жатқан
(Әуезов). Екеуіңнің баққан дүние-лерің екі басқа (Мүсірепов).
Атау, ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып толықтауыш қызметін
атқарады. Екеуін алдап (Әуезов). Таңдаулы қызметкерлеріміздің біреуін армия
қатарына аттандырғалы отырмыз (Момышүлы).
Күрделі етістік құрамында, сойлем аяғында келіп, баяндауыш болады. Қазір
Мусинде қалған лауазым екеу-ак (Қабдолов). Ердің сөзі - біреу, көгі - үшеу
(Қашғари). Аттының несібесі - алтау, жаяудың несібесі - жалқы (Мақал).
Жинақтық сан есімдердің негізіңде лексика-семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік тәсілдер арқылы томендегідей сөздер жасалған.
Жинақтық сан есімнің ішіндегі біреу сөзі озінің нақты мағынасы негізінде
субъекті орнына жиі қолданылуымен байланысты прономина-лизацияланып,
есімдік соз табына ауысқан. Осы тұрғыда біреу созінің мағынасы контексте
ғана ажыратылады. Біреу тойып секірер, біреу тоңып секірер (Мақал). Біреу
ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар (Абай) деген сойлемдерде&реу созі - белгісіздік
есімдік мәнінде қолданылып тұр. Ал мына сейлем-дерде біреу - жинақтық сан
есім болып табыла-ды: Біреуі Ырғызбайдың белгілі қырты - Жұман (Әуезов).
Морфологиялық тәсіл негізінде етістік ту-дыратын -ла-ле жұрнақтарын
қабылдап, жаңа сөз жасайды: екеулеп, үшеулеп т.б. Мысалы: Екеу-леп көтерген
жүк жеңіл (Мақал).
Сабанды шанағаүшеулеп ілезде тиедік (Се-ралин). Қазақша соғым сояды екен
және біреу-леп емес, бірнешеулеп (Мұқанов).
Синтаксистік тәсілмен жинақтық сан есім-дер қосарланып немесе орасөзімен
бірігу арқы-лы үстеу сөз табына айналып кетеді: екеу-екеу, екеуден-екеуден,
екеуара т.б. Балауыз шамның түбінде екеуден-екеу күңкілдесіп отырғанбыз
(Сәрсенбаев). Екеу-вкву жүптасып, дөңгеленіп би биледік (Тұрманжанов).
Екеуара бір мылтығы-мыз бар (Дәуренбеков).
Жинақтық сан есімдер қүрамы жағынан тек іара түрінде ғана қолданылады.
5.3.4. Топтық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі топтық сан есімдер аттар мен қүбылыстардың санын
топтап көрсетіп, ;аншадан?нешеден?деген сүрақтарға жауап беріп, септік,
болжалдық сан есімдерге шығыс септігінің өнеленген қосымшаларының жалғануы
арқылы :асалады. Біз екі-үштен бөлініп кеттік (Керім-еков). Беті шиқандай
екі еркек, қасында бір-ірден бала жігіт бар (Мүсірепов).
Топтық сан есімдер морфологиялық қүрамы ;ағынан дара және күрделі болады.
Дара топтық сан есім есептік сан есімдерде өнеленген шығыс септігінің
жалғануы арқылы асалады: Екі ана үш рет екеуден туған (Мүқанов).
Күрделі топтық сан есімдер бірнеше есептік ш есімдердің тіркесіп, соңғысына
көнеленген [ығыс септігінің жалғауы жалғануы арқылы асалады.
Десятидворканың әр үйіне 10-15-тен еміс қонуға барды (Момышұлы). Екі
моторлы айыққа алты алаиүш-үштен бөлініп мініп, ай-ынға бет алды
(Тілегенов). Қүйрығын екі-екі-гнталдап өріп... (Біржан сал).
Сонымен бірге топтық мағынаны білдіретін )ан, -ден, -тан, -тен жалғауы сан
есімге емес, лардың анықтайтын тіркескен сөзіне жалғана-ын реттері де
болады. Жұмабекке жұмыскер ба-ына үш сомнан ақша алу керек (Мүстафин).
Іөпей бәйбіше бес-он түйеден тізіп, кейінгі :үктерін де жөнелтіп жіберді
(Мүстафин). На-іарлар келік үшін жүріп қойған, Кемітіп ақша-ына бір-бір
қойдан (Торайғыров).
Топтық сан есімдер грамматикалык көрсет-іштермен түрленбейді және жана
сөздер жасай шайды.
5.3.5. Болжалдық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі болжалдық сан есім-дер заттар мен құбылыстардың
санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап, тұспалдап керсетіп, қанша ? неше ?
кай шамалы ? қаншадай ? секілді сұрақтарға жауап береді. Он мыңдаған қой,
мыңдағантүйе иттің қүлы итақайда ереді (Мука-нов). Жиырма бес күндей
армияның жорығына біздің полк та қатысты (Момышүлы). Нағашысы төрт-бес жүз
атымен кеп, Ақан серінің үйіне қонады (Мүканов). 2-ітеңгем жетпей қап, ана
байға іштегі бүзауды ал деп таптым пайда (То-райғыров). Қойшылыкпен он
шақтыжыл кыр-шын жас күнін кешіріп еді (Әуезов) деген мы-сатарлағымыңдаған,
жиырма бес күндей, 4-5жүз, 2-3, он шақты сөздері заттың санын нақты
білдірмей, оны шамалап, түспалдап корсетіп тұр.
Болжалдық сан есімдер, біріншіден, сан есім-дерге немесе сан есім анықтап
тұрған есім сөздер-ге әр түрлі қосышалар жалғану арқылы жасала-ды,
екіншіден, сан есімнің косарлануы аркылы жасалады. Осымен байланысты оларды
синтети-калық, аналитикалық тәсіл аркылы жасалған бол-жалдық сан есімдер
деп белуге болады.
Болжалдық сан есімдердін синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы:
1. Есептік сан есімдерге -лаған-леген, -да-ған-деген, -отағйн-
шегенжұрнақтарының жал-ғануы арқылы жасалады.
Өз сыбағасын ешкімге жібермегендігіль-даған жыл тарихында айқындалған
(Момыш-үлы). Ондаған бекеттерде жүздеген кіре қонақтар жатыр (Мүсірепов).
2. Сан есімдерге -дай-дей, -тай-тей жұрнақ-тары жалғану аркылы жасалады.
Терт лшдяй жылқы сату керек (Мүсірепов).
-дай-дей жұрнақтарының сан есімдерді жа-сауда мынадай ерекшеліктері бар.
Атап айтқан-да, бүл қосымша, біріншіден, бірлік саны қосар-ланған
түлғаларға (қырық-елудей, жиырма-отыз-дай), екіншіден, ондык, жүздік,
мындык көбейтіл-мелі сандарға (үш жүздей, он мьщдай) кобірек жалғанады.
-дай-дей, -тай-тей жүрнағы сан есімдер-мен тіркесіп, мезгілдік,
колемдік мағынаны білдіретін сөздерге жалғанып, болжалдық мағы-наны
білдіреді. Жиырма километрдей "қысқа" орау жолға салып жүрдік (Момышұлы).
Мезгілді білдіретін сағаттай, күндей, тэуліктей, апта дай, айдай,
жылдайт.б. Араааалтыайдайуакыт өтті (Әуезов). Екі айдай мен ауылға
барғаным жоқ (Момышұлы).
3. -лап-леп, -дап-деп, -тап-теп жұрнақта-ры сан есімдерге жалғану арқылы
болжалдық сан есімдер жасалады. Ауыл тұрғындары қалағалшя-дап ағылып келіп
жатыр ("Ег.Қаз."), Ірі байлар жалшыныбестеп-ондап ұстайды екен (Мұқанов).
4. -ер жұрнағы бір сөзіне жалғану арқылы болжалдық ұғым білдіреді. Бұл өте
көне форма, қазіргі қазақ тілінде тек бір ғана бірер сөзінде сақталған. Бір
осалдық болады екен әр елце,,бірер айып болады екен енерде (Иүгінеки).
5. Есептік сан есімдерге көптікжалғауы, со-нан сон жатыс септігінің жалғауы
жалғануы ар-қылы болжалдық мағына туындайды. Жасы он сегіздерге не жетіп,
не жетпеген жас қыз келіп кірді (Әуезов). Біз жасы35-40-тардағы полк ко-
мандирлерін машыктандырып алуымыз керек (Момышұлы).
Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы:
1. Есептік сан есімдердің қосарлануы арқы-лы жасалады. Түбектің аумағы -
кырық-елу гектар (Мұстафин). Үй саны елу-алпысқа жетеді (Мұқанов). Өз
кіндігінен 7-8бала бар (Жұмаді-лов). Қазір копті тосып отырған 30-40 ацам
бар екен (Әуезов).
2. Есептік сан есімдерге (түбір және барыс, шығыс тұлғаларында) шақты,
шамалы, тралы, таман, жуық, астам, асқан, келген, тарта, таяу сездерінің
тіркесуі арқылы жасалады. Қоңыр-езектің ішінде жүз каралы мал жатыр екен
(Мүсірепов). "Пәлен-түген комитет", Жуан шілен он шақты (Жансүгіров). Бір
миллионной астам жас жаңашылдар жұмыс істейді ("Білім және еңбек"). Бір
сүмдықтыжиырма шақты үйлі ша-ғын ауыл келесі күні білді (Жүнісов). Меніңше,
екі жарымньщ шамасына келісерміз деймін (Мүсірепов). Сағатекі шамасында
кыстақтың дәл артына шыктық (Момышүлы). Қарашолактың 60-ка тарта үйі бар
(Аймауытов).
Болжалдык сан есімдер сандық ұғымды білдіріп, зат есіммен тіркескенде,
фамматикалык қосымшаларды қабылдамайды. Қалғандары ара-мызда5-6адам
(Аманжолов). Бірінен-бірі алшақ салынған он шақты үйлер түр (Мүсірепов).
Сан есім зат есіммен тіркеспей жеке қолданылып, со-ның орнына жүрсе,
коптеледі, тәуелденеді, сеп-теледі. Екеу-үшеуі қосылып "келелі" бір соз сал-
ды (Әуезов). Болжалдык сан есімдердің барлығы грамматикалық косымшалармен
түрлене алмай-ды. Оны ішінде -дай-дей формасы арқылы жа-салған тәсілі және
косарланған сан есімдер ғана заттанып қолданылады.
Болжалдык сан есімдердің косарланып келуі арқылы жасалған бірнеше үстеу
создер бар. Олар: бірді-екілі, бесті-онды т.б. Отан соғысы жылда-рында
туған бірді-екілі мақалаға токталайық (Әлімбаев).
■
5.3.6. Болшектік сан есім
Болшектік сан есімдер - заттар мен қүбылыс-тардың болшектік санын, үлесін
білдіреді.
Болшектік сан есім морфологиялық құрамы жағынан күрделі болып келеді. Ол
сан есімдердің белгілі бір грамматикалық формалары арқылы тіркесуінен
жасалады.
Бөлшектік сан есімдер тілде жай болшек және ондық болшек болып жүмсалады.
Жай бөлшек сандар сан есімдер тіркесінің болімі шығыс не-месе ілік
септігінін бірінде, ал алымы тәуелдік түлғада тұру аркылы жасалады. Қарашық
лаш-қарларының үштен біріЖәнібек жағына шықты (Есенберлин) деген сойлемде
болшектік сан есімнің алымы шығыс септігінде тұрған соз үштен және болімі
тәуелдік тұлғада тұрған бірі создері арқылы жасалған.
Болшектік сан есімдер есептік сан есімдерге жарты, жарым, ширек сездерінің
тіркесуі аркылы және жеке тұрып қолданылуы арқылы да жасалады. Әуреленіп
жарты километрдей жер жыл-жыдық (Момышүлы). Жярьш жолға келгеніміз-де
артымыздан директор куып жететін (Маката-ев). Бір түйе бір жарым жылқы, бір
жылқы - бір жарым огіз болады (Мүсірепов). Екі жарты -бір бүтін (Мақал). Ал
соңғы бір жарым айда екеуі күн сайын кездесіп тұрды десе де болған-дай
(Жүмаділов).
Біздің үлы жеңісімізге ширек ғасыр толды (Қазыбаев). Мұндағыжарым, жарты,
екініңбірі, тен жартысы деген үғымды білдіреді де, ширек сезі төрттін бірі
деген ұғымда қолданылған. Ширек ғасыр - жүз жылды тортке бөлгендегі бірін,
яғни жиырма бес жылын айтады.
Ондық болшектік сан есім болімі ондық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz