Меншік құқығының пайда болу негіздері және тоқтатылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2 Меншік құқығының пайда болу негіздері және тоқтатылуы
2.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамалары бойынша меншік құқығына ие болудың жеке әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2.2 Меншік құқығын тоқтату әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Ортақ меншік
3.1 Ортақ меншік түсінігі, пайда болу негіздері, тоқтатылуы ... ... ... ... ... 51
3.2 Ортақ үлестік меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Ортақ бірлескен меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2 Меншік құқығының пайда болу негіздері және тоқтатылуы
2.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамалары бойынша меншік құқығына ие болудың жеке әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2.2 Меншік құқығын тоқтату әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Ортақ меншік
3.1 Ортақ меншік түсінігі, пайда болу негіздері, тоқтатылуы ... ... ... ... ... 51
3.2 Ортақ үлестік меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Ортақ бірлескен меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында мемлекеттіктің қалыптасуының бүкіл кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада меншік құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі қалыптасқан ағымға бағынышты еді. Осы тарауда меншік құқығы саласындағы азаматтық зандар мен доктриналық ережелері генезисінің (тамырының) басты ерекшеліктеріне қысқаша тоқталу ләзім. Осылайша зерттеу, біздіңше, меншік туралы азаматтық зандардың даму деңгейін түсінуге ықпал етіп, басты-басты теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға, олардың шешу жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде қарастыру. Бүгінгі таңда құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық жайлы сөз етуге болады.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық, саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын, яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Меншік құқығының түсінігі, пайда болу негіздері және тоқтатылуы жөніндегі мәс
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде қарастыру. Бүгінгі таңда құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық жайлы сөз етуге болады.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық, саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын, яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Меншік құқығының түсінігі, пайда болу негіздері және тоқтатылуы жөніндегі мәс
1. Иоффе 0.С. Советское гражданское право. Л., 1971.
2. Иоффе 0.С. Советское гражданское право. Л., 1971.
3. Сулейменов М. К. Право собственности по новому гражданскому законодательству // Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. Т. 1. Алматы, 1996.
4. Бұл тұста Ресей Федерациясының азаматтық кодексінде заттық құқықтың нормативтік тиянақталуының басты ерекшеліктерін атап өткен жөн. Объективтік заттық құқықтың принциптік күйіне ықпал етпейтін дербес жағдайларды ескермегенде, басты ерекшеліктерге мыналар жатады: біріншіден, РФ АК-нде заң шығарушы заттық категорияға жатқызатын субъективтік құқықтың толыққанды тізімі көрсетілген. Екіншіден, РФ АК-інің жалпы бөлімінің құрылымында заттық құқықтың бөгде мүлікке қатысты жалпы ерекшеліктері тиянақталатын нормалар қарастырылған: а) сервитуттар жайлы норма ережелері, иелікке әмірлік мұрагерлік және жер учаскесін тұрақты (мерзімсіз) пайдалану құқығы (274, 277, 265, 268 баптар); ә) тұрғын үйге меншік құқығы мен өзге де заттық құқық ережелері. КР АК олар өзге заң актілерімен реттеледі дейтін тек сілтеме ережелерді (194 және 195 баптар) қамтиды.
5. Маттеи У. Основные принципы права собственности // Маттеи У., Суханов Е. А. Основные положения права собственности. М., 1999.
6. Савельев В. А. Гражданский кодекс Германии (история, система, институты): Учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., 1994.
7. Иоффе О. С., Мусин В. А. Основы римского гражданского права. Л., 1974.
8. Венедиктов А. В. Гражданско-правовая охрана социалистической собственности в СССР. М., 1954.
9. Мозолин В. П. Право собственности в Российской Федерации в период перехода к рыночной экономике. М., 1992.
10. Суханов Е. А. Лекции о праве собственности. М., 1991
11. Победоносцев К. Курс гражданского права. Ч. I. Вотчинные права. Спб. 1896.
12. Беляцкий С. А. Частное право в основных принципах: Курс гражданского права. Каунас, 1928.
13. Алексеев С. С. Собственность, право, социализм. М., 1989.
14. Маттеи У. Основные принципы права собственности // Маттеи У.,
2. Иоффе 0.С. Советское гражданское право. Л., 1971.
3. Сулейменов М. К. Право собственности по новому гражданскому законодательству // Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. Т. 1. Алматы, 1996.
4. Бұл тұста Ресей Федерациясының азаматтық кодексінде заттық құқықтың нормативтік тиянақталуының басты ерекшеліктерін атап өткен жөн. Объективтік заттық құқықтың принциптік күйіне ықпал етпейтін дербес жағдайларды ескермегенде, басты ерекшеліктерге мыналар жатады: біріншіден, РФ АК-нде заң шығарушы заттық категорияға жатқызатын субъективтік құқықтың толыққанды тізімі көрсетілген. Екіншіден, РФ АК-інің жалпы бөлімінің құрылымында заттық құқықтың бөгде мүлікке қатысты жалпы ерекшеліктері тиянақталатын нормалар қарастырылған: а) сервитуттар жайлы норма ережелері, иелікке әмірлік мұрагерлік және жер учаскесін тұрақты (мерзімсіз) пайдалану құқығы (274, 277, 265, 268 баптар); ә) тұрғын үйге меншік құқығы мен өзге де заттық құқық ережелері. КР АК олар өзге заң актілерімен реттеледі дейтін тек сілтеме ережелерді (194 және 195 баптар) қамтиды.
5. Маттеи У. Основные принципы права собственности // Маттеи У., Суханов Е. А. Основные положения права собственности. М., 1999.
6. Савельев В. А. Гражданский кодекс Германии (история, система, институты): Учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., 1994.
7. Иоффе О. С., Мусин В. А. Основы римского гражданского права. Л., 1974.
8. Венедиктов А. В. Гражданско-правовая охрана социалистической собственности в СССР. М., 1954.
9. Мозолин В. П. Право собственности в Российской Федерации в период перехода к рыночной экономике. М., 1992.
10. Суханов Е. А. Лекции о праве собственности. М., 1991
11. Победоносцев К. Курс гражданского права. Ч. I. Вотчинные права. Спб. 1896.
12. Беляцкий С. А. Частное право в основных принципах: Курс гражданского права. Каунас, 1928.
13. Алексеев С. С. Собственность, право, социализм. М., 1989.
14. Маттеи У. Основные принципы права собственности // Маттеи У.,
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 20 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Ортақ меншік құқығы”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші: кафедра аға
Алматы 2011
Мазмұны:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
------------------- 3
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер ----------------------------------- ---
5
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының
қалыптасуы мен дамуы ----------------------------------- ----------------- 5
1.2 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны ---------------------------------
------------- 15
2 Меншік құқығының пайда болу негіздері және тоқтатылуы
2.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамалары бойынша меншік құқығына
ие болудың жеке әдістері ----------------------------------- ---------------
23
2.2 Меншік құқығын тоқтату әдістері ----------------------------------- -----
-------- 39
3 Ортақ меншік
3.1 Ортақ меншік түсінігі, пайда болу негіздері, тоқтатылуы ----------------
--- 51
3.2 Ортақ үлестік меншік ----------------------------------- ----------------
------------- 54
3.3 Ортақ бірлескен меншік құқығы ----------------------------------- -------
---------58
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------- 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------
-------- 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты
қоғамдық өмірде негізгі орынның бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік
реттеу Қазақстан Республикасында мемлекеттіктің қалыптасуының бүкіл
кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының,
одан кейін КСРО құрамында болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет
болды. Республикада меншік құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған
мемлекеттердегі қалыптасқан ағымға бағынышты еді. Осы тарауда меншік құқығы
саласындағы азаматтық зандар мен доктриналық ережелері генезисінің
(тамырының) басты ерекшеліктеріне қысқаша тоқталу ләзім. Осылайша зерттеу,
біздіңше, меншік туралы азаматтық зандардың даму деңгейін түсінуге ықпал
етіп, басты-басты теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға,
олардың шешу жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге
болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және
доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде
қарастыру. Бүгінгі таңда құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі
жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық
жайлы сөз етуге болады.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың
заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық,
саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты
қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды
мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын,
яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының
субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік
кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Меншік
құқығының түсінігі, пайда болу негіздері және тоқтатылуы жөніндегі мәселеге
Ю.Г. Басиннің, М.К. Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К.
Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А.
Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы меншік құқығы мәселесіндегі құқықтық қорғау мен
жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу болып табылады.
Зерттеу пәні болып меншік құқығы, оның пайда болу және тоқтатылу
негіздері жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының
заңнамалары, сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік
органдармен, азаматтар және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық
аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – меншік құқығы ұғымына талдама (анализ) жасау; тәжірибеде осы
салаға қатысты кездесетін мәселелерді талқылау; зерттеу мәселесі бойынша
заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- Меншік құқығы ұғымын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
- Меншік құқығы жөніндегі заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- Меншік құқығы, оның пайда болу және тоқтау негіздеріне
құқықтық қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының меншік құқығы саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы меншік құқығы саласына арналған заңдар,
сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер
айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден төрт бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының
қалыптасуы мен дамуы
Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында
мемлекеттіктің қалыптасуының бүкіл кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда
Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында
болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада меншік
құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі қалыптасқан
ағымға бағынышты еді. Осы тарауда меншік құқығы саласындағы азаматтық
зандар мен доктриналық ережелері генезисінің (тамырының) басты
ерекшеліктеріне қысқаша тоқталу ләзім. Осылайша зерттеу, біздіңше, меншік
туралы азаматтық зандардың даму деңгейін түсінуге ықпал етіп, басты-басты
теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға, олардың шешу жолдарын
айқындауға мүмкіндік береді.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге
болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және
доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде
қарастыру. Бүгінгі таңца құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі
жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық
жайлы сөз етуге болады.
Уго Маттеи[1.12] меншік құқығының жалпы құқық жүйесінен мына басты
ерекшелігін бөліп карастырады. Ең алдымен, ағылшын тілдес елдердің құкықтық
қауымдастығының өкілдері "меншік" ұғымын кең мағынада түсініп, ол мазмұны
бойынша экономистер қолданатын "меншік құқығы" түсінігіне жақын болады.
Соның нәтижесінде бұл категория кұқықтың әр алуан саласын қамтиды, ал
римдік құқык дәстүрінде оның ерекшелігі айкын сақталып, оны бірде бір осы
заманғы цивилист меншік құқығына жатқызбас еді. Мысалы, акционерлік капитал
мен жалға беруді сақтандыруға қатысты туындайтын қатынас жалпы құкықпен
меншік құқығы ұғымына жатқызылады.
Жалпы құқықты елдерде меншік кұқығы нақты (жылжымайтын) мүлікпен және
дербес (жылжитын) мүлікпен байланысты негізгі занды-техникалық дихотомия
төңірегінде болатыны айтарлыктай мәнге ие. Бұлай бөлу бір-бірінен өзгеше
аталған меншік түрлерінің қорғау тетігінің дамуымен сипатталады. У. Маттеи
кейбір шатысушылықгың болғанына қарамастан, жылжымалы және жыл-жымайтын
мүлік институттары бір-бірінен ажыратылған және ерекшеленген меншік
кұқығының аспекті түрінде бола отырып, қазіргі жалпы құқыкта бөлек екі
саланы кұрайтынын атап өтеді.
У. Маттеидің пікірінше құрлықтық құқық үшін меншік құқығын нормативтік
реттеудің бөлек әлденеше жалпы зандылықтары бар. Ол, біріншіден, заттық
құқықтың бірлік теориясы. Ұлы Француз революциясы кезінде меншік иесінің
құқығы күші феодализмге тән сипатта ажырату өріс алды. Меншік иесі құқығы
күшінің шектелген саны белгілі бір ауқымнан шықпауға әрі бақыланбауға тиіс
болды, ал меншік иесінің меншікке қатысты құқығы болса, тар ауқымда қатаң
түрде шектеліп отырды. Екіншіден, меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан
туындайтын табиғи құқықты "байланыстырғыш" ретінде байқалды. Жеке адамның
меншікке егемендігі мемлекеттің ектемдігіне қарсы неғұрлым тиімді тосқауыл
ретінде карастырылды. Мемлекетгің шексіз билігін шектеуді, ағарту,
рационалдық және саяси ойдың жаратылыстану-құқықтық мектептері еркениетті
қоғамның институттық негізі ретінде қабылдады. Маттеи азаматтық құқықтың
осы екі негізгі ережесі бойынша жалпы кұқыққа сын түрғысында қарама-қарсы
пікір білдіреді. Бұл, әсіресе, затқа құрлықтық кұқық үшін меншік қатынасын
нормативтік реттеудің дәстүрлі постулаттарының бірі болып саналатын шексіз
билік жүргізу мәселесіне қатысты.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықгык дәстүр аясында туындағаны сөзсіз, әйтсе де
сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік ерекшелігі
де болды. Зерттеудің екінші бағытының мақсаты — Қазақстан Республикасының
құқыктык жүйесіндегі меншік қүқығын дамытудын кейбір ерекшелігіне талдау
жасау. Ол мына кезеңдерге бөлінген: 1) революцияға дейінгі кезең — XIX
ғасырдың екінші жартысынан 1917 жылды қоса; 2) кенестік кезең — 1917 жылдан
басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарынын соңы; 3) кеңестен кейінгі кезең — 80
жылдардын соңынан қазірге дейін.
Революцияға дейінгі кезеңнін басты ерекшелігіне меншік құқығының
либералды құрылымын жасауға талпынысты жатқызуға болады. Оған қоса, бұл
кезең үшін, осы саладағы белгілі дәрежеде тұжырымдалған заң доктринасының
болуы тән.
Екінші кезен азаматтық құқықка, атап айтқанда, меншік құқығына жария
құқықка тән элементгер мен заң кұрылымдарының енуімен ерекшеленеді. Сол
себепті азаматтық кұкықты біркатар зерттеушілер атап өткендей сала ретінде
кешенді түрде сипаттауға болады. Біздіңше, бұл ықпалға көбінше меншік
құкығы түсті, өйткені осы құқық институтының нормалары мүліктік қатынастың
тұрақтысы ретінде бағаланады.
Үшінші кезең шартты түрде кеңестен кейінгі кезең деп аталып, меншік
құқығы туралы ережелердің өтпелі сипатымен ерекшеленді. Бұл, мәселен, 1994
жылғы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары жеке
құқықтық құрылымдармен бірге кеңестік кезеңнің меншік құкығының заң
құрылымдарын қамтуымен байқалады. Демек, азаматтық заңдар мен құқықтық
кешенділігі жайлы сөз қозғағанымен, оның мазмұны кеңестік кезеңмен
салыстырғанда зат құқығын зандастыруға байланысты өзгеше болады, сондықтан
азаматтық заңдарды дамытудың бұл кезеңі бөлек қарастырылуы қажет.
КСРО-дағы азаматтық құқық пен азаматтық заңдардың дамуын кезеңге
бөлуге қатысты пікірлер әралуан. Олардың ішінде 0.С.Иоффенің[2.110] бағыты
бізге тиімді боп көрінеді, ол азаматтық құқықтың мәнін ғылым, ал азаматтық
заңдардың мәнін құқық саласы ретінде зерттеу критерийі етіп алып, бұл
процесті бес кезеңге бөлуді ұсынады. Бірінші кезең 1917 жылы басталып, 1921
жылды қоса есептегенде; екінші - 1922—1928 жылдар; үшінші - 1929— 1937
жылдар; төртінші — 1938—1955 жылдар; бесінші 1955 жылдан. Біздің ойымызша
бесінші кезеңнің соңы 1991 жылы КСР Одағының Азаматтық кодексінің
негіздерін дайындал, қабылданған 80 жылдардың аяғы 90 жылдардың басына
сәйкес келеді. Бұл ұйғарым азаматтық кұқыктың тұтастай алғанда маңызды
сипатына ықпал ететін азаматтық зандар құрылымына принциптік өзгерістерді
енгізуге байланысты болды. Осы өзгерістер біз шартты түрде кеңестен кейінгі
деп ат қойған, азаматтық зандардың дамуының жаңа кезеңі туралы айтуға
мүмкіндік береді.
Меншік кұқығы туралы жалпы ережелерді зерттеу барысында 0.С. Иоффе
ұсынған кезеңдерді пайдаланбадық. Яғни 0.С. Иоффенің жіктеуі бойынша
кезеңдердің кез келгенінде жалпы азаматтық құқық пен оның институты —
заттық құқықтын дамуы барынша өзгеріссіз өтуімен байланысты болды. Осы
айтылғанды түсіну үшін В. И. Лениннің "біз жеке меншікті мойындамаймыз, біз
үшін шаруашылық саласынын барлығы жекеменшік емес ол жария-құқықты" деген
тұжырымын келтіруге болады. Сондықтан да азаматтық құқыққа жария-құқықты
элементтер мен құрылымдардың ену дәрежесін білдіртетін айырмашылық жеке
сипатта болмақ. Меншік құқығы саласында цивилистік (азаматтық) доктринаның
дамуы негізінен екі мәселені шешуге бағытталғаны да дәлелдің тағы бір түрі.
Мұндағы мәселелер мыналар: а) социалистік, ең алдымен мемлекеттік меншік
құқығы туралы ілімді жасау; ә) өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін
берілген мүлікке мемлекеттік кәсіпорынның құқығы туралы ілімді жасау. Міне,
осыдан автор кеңес кезеңіндегі азаматтық құқықтағы меншік құқығының
генезисін тұтас қарастырып, сол кезендегі азаматтық зандылықтың
кодификациясы мен осы саладағы цивилистік доктринаның негізгі ережелерінің
сипаттамасына ғана көңіл аударады.
Бүгінгі таңда республикада меншік құқығы туралы жалпы ережелерге айта
қаларлықтай ғылыми зерттеулер жүргізіле қойған жоқ. Тек Қазақ мемлекеттік
заң академиясының Жеке меншік құқығы орталығында дайындалған монография осы
сұрақтарды шешуге талпыныс жасайды. Бұл жұмыста М. К. Сүлейменов белгілі
бір тарихи перспективада Қазақстан Республикасында меншік туралы заңдардың
дамуын шартты түрде үш кезеңге бөледі:
1) КСРО кұрамында одақтас республика ретінде Қазақстанның шаруашылық
дербестігін дамыту және нығайту (Қазақ КСР-інің өзін-өзі басқару және Өзін-
өзі қаржыландыру тұжырымдамасы) жағдайында; 2) Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасу (1990 жылғы "ҚазақКСР-індегі меншік туралы" Заңы)
жағдайын-да; 3) нарықтық экономикаға өту (Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі) жағдайында.
Қазақстанда меншік құқығы институтын дамытудың бірінші кезеңіне М. К.
Сүлейменовтың пікірінше мынадай негізгі ерекшеліктер тән. Біріншіден,
мемлекеттік меншік түсінігі. Осы кезең үшін КСР Одағы мен Қазақстанда
меншікті, әсіресе оны басқару мәселелерінде, шектеу тән. Екіншіден, осы
кезеңде толық шешімін таппаған жеке меншік туралы мәселе. Қазақ КСР-інің
Өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасында дербес меншік
қарастырылып, ол өзіндік және дербес-өндірістік (ұсақ жеке) меншікке
бөлінді.
1990 жылғы 15 желтоқсанда "Қазақ КСР-індегі меншік туралы" заңның
қабылдануы, М. К. Сүлейменовтың пікірінше, республикада меншік туралы
заңнаманың дамуында маңызды кезең болып табылады. Бұл актіде кеңестік
кезіндегі Қазақстан тарихында бірінші рет меншік құқығының негізгі
принциптері және түсінігі тіркелген еді. Заңның өзі бірқатар заң
актілерінің дамуына негіз болды. Осы актілердің басты ерекшеліктерінің
ішінен М. К. Сүлейменов мыналарды бөліп атайды: 1) онда республиканың жерге
және басқа табиғи ресурстарға түбегейлі меншігі тиянақталды; 2) алғаш рет
"социалистік" не "жалпы халықтық" меншік түсінігі қолданыстан алынып
тасталды; 3) табыс табуға бағытталған жеке меншік құқығы тіркелді. Бірақ
зерттеуші атап өткендей, республиканың әлеуметтік және ұлттық, ерекшелігі
ескеріле отырып, жерге жеке меншікке тыйым салынды; 4) бұл мемлекеттік
меншік құқығы субъектілері туралы жаңа шешім болды. Мемлекет атынан
мемлекеттік меншікке иемдену, пайдалану және билік ету құқығы барлық
деңгейдегі халық депутаттарының кеңестеріне жүктелді. Оған қоса М. К.
Сүлейменов заңда меншік құқығы туралы ең алдымен құқылық триада (иемдену,
пайдалану және билік ету) көмегімен меншік құқығының түсінігін қамтыған
негізгі ережелер берілді деп санайды. Одан ары заңды түрде меншіктің үш
түрі: азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік меншік тиянақталды.
Заңда толық шаруашылық жүргізудің және қолма-қол басқарудың, онын ішінде
азаматтық құқықтың жалпы категориясын — затты құқықты бөлуге мұмкіндік
беретін ережелерді ендірудің және тиянақтаудың практикалық әрі теориялык
маңызы зор.
Меншік туралы азаматтық зандардың дамуының үшінші кезеңі 1994 жылы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің жалпы бөлімін қабылдаумен
ұштасады. Осы нормативтік актіге меншік туралы бұрынғы заңның көптеген
ережелері кірді. Оған қоса, М. К. Сүлейменовтың пайымдауынша, кодексте
соңғы кезде ғылым мен заңнамада қол жеткізген жетістіктер қамтылды. Атап
айтқанда, Голландияның Азаматтық кодексінен бірқатар нормативтік ережелерді
пайдалануға мүмкін болды, Қазақстандық ғалымдар ТМД елдерінің басқа
ғалымдарымен бірлесе отырып, Достастықтың үлгілік азаматтық кодексін
жасауға қатысты.
М. К. Сүлейменовтың Қазақстандағы меншік құқығы туралы нормативтік
ережелерді дамыту жөніндегі кейбір ұйғарымдарын қолдай отырып, ұсынылған
кезеңдермен келіспеушілік бар деп санаймыз. Ең алдымен, бұл Қазақ КСР-інің
Өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасының, іле-шала
Қазақ КСР "Қазақ КСР-інің меншік туралы" Заңының қабылдануына, яғни бір
жағынан олар Қазақстанның федералдық орталықтан тәуелсіз болуының алғы
шарты болса, екінші жағынан Азаматтық кодекстің із ашары болуына
байланысты. М. К. Сүлейменов бір кезең екіншісінен принциптік түрде
ерекшеленеді дейді. Шын мәнінде меншік қатынасын нормативтік реттеуде
принциптік айырмашылық онша да көп емес. Сол себепті, 1994 жылғы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің бұдан ары: ҚР АК, АК жалпы бөлімінде
қарастырылатын меншік қүқығы туралы нормативтік ережелерді жан-жақты талдау
жасауды қажет деп санаймыз.
Заттық-құқықтық қатынастарды реттейтін нормалар КР АК жалпы бөлімінің
екінші тарауында "Меншік құқығы және өзге де заттыққұқықтар" деген атпен
берілген. Заң шығарушы, бұл жерде жоғарыдағы талдау көрсеткендей, кеңестік
және кеңестен кейінгі дәстүрлі цивилистік жолмен жүріп, меншік қатынасының
нормативтік реттелу мәселесіне басқа заттық кұқықты қарастыра отырып, баса
назар аударған. Осы бөлім сегіз тараудан тұрады. (Жұмыстың осы бөлімінде
меншік құқығы туралы келесі тарауларда қайталауды болдырмас үшін тек жалпы
ережелерді ғана талдаймыз).
ҚР АК-дегі заттық-құқықтық қатынасты реттеуге арналған тарауда
азаматтық құқық қатынастарына қатысуды реттейтін нормаларды арнайы
субъектінің — жай серіктестіктің бар екеніне бірден назар аударайық (12
тарау "Бірлескен қызмет туралы (жай серіктестік)". Біз жай серіктестік
туралы көбіне оған қатысушылардың өзара қарым-қатынасын реттейтін
нормативтік ережелер Ресей Федерациясының Азаматтық кодексіндегідей[4.27]
(1041 бап және одан кейінгілер) ҚР АК-нің ерекше бөлімінің сәйкес тарауында
орналасуы қажет деп есептейміз.
ҚР АК екінші бөлімінің 8 тарауы "Меншік құқығы. Жалпы ережелер" деп
аталады. Жалпы ережелердің элементтерін меншік құқығына қатысты бірнеше
топка бөлуге болады. Бірінші топты субъективтік заттық құқықтың, оның
ішінде меншік құқығы мен олардың жүйесінің (1-3; 5 тармақ 188 бап, 194 және
195 баптар) түсінігін анықтайтын нормалар құрайды. Екінші топта меншік
иесінің міндеттеріне арналған ережелер баяндалады (4 және 6 тар-мақтар, 188
бап). Бұл жағдайда сөз субъективтік меншік құқығын шектеу туралы болып,
басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттері айтылмайды, өйткені ол басқа
азаматтық (мысалы, міндеттемелік) немесе жария-құқықтық қатынастар болып
табылады. Нормалардың үшінші тобына мемлекеттік меншік құқығының
объектілері туралы ережелер жатады (192 және 193 баптар). Жеке меншік ұғымы
және оның түрлері (191 бап) және мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы, сондай-ақ
кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну (189 және 190 баптар) ережелері
біршама ерекшеленіп тұр. Нормативтік ережелердің орналасуының жүйесіздігі
бірден назар аудартады, өйткені нақты көрсетілген нормалар меншік құқығына
ғана емес, басқа заттық құқықтарға арналған. Мысалы, АК 194 бабы тұрғын
үйге меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды жүзеге асыру ерекшелігін
баяндайды, ал, ол тұрғын үй заңдарымен реттеледі. АК 195 бабының 1
тармағында заттық құқық жүйесі заңгермен анықталған, оның саны әлі де
толығуы мүмкін және ол Азаматтық кодексте де, сондай-ақ өзге де заң
актілерінде де қарастырылуы ықтимал. Осы баптың 2 тармағында заттық
құқыққа, егер заңда өзгеше белгіленбесе және осы заттық құқық табиғатына
қайшы келмесе, меншік құқығы туралы нормалар қолданылады (АК 195 бабы 1998
жылғы 2 наурыздағы редакциясы). Осылайша, ҚР АК екінші бөлімінің сегізінші
тарауы меншік құқығы, сондай-ақ өзге де заттық құқықтар туралы жалпы
ережелерді қамтиды.
Тоғызыншы тарау шаруашылық жүргізу құқығы туралы ережелерді баяндайды.
Осы субъективтік заттық құқықтың заңды мәнісін ашатын бірқатар принциптік
мәселелерге тоқталайық. Біріншіден, осы құқықтың субъектісі тек қана
мемлекеттік кәсіпорын болып, белгілі бір мүлікті меншік иесі болып
табылатын мемлекеттен алады (196 бап). Екіншіден, шаруашылық жүргізу
құқығының объектісі болатын мемлекеттің мүлік иесі ретінде және
кәсіпорынның құқығы шектеледі. Оған мүлік иесінің құзырындағы мәселелер
шеңберін айқындау, сондай-ақ шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі тек
меншік иесінің келісімімен жүзеге асырылатын қызмет түрін белгілеу арқылы
қол жеткізуге болады (199және 200 баптар). Үшіншіден, шаруашылық жүргізу
құқығы меншік құқығының мазмұнына, кодекс және өзге де заң актілері
белгіленген жайттарды есептемегенде, барынша жақындатылған (201 бап).
Осыған ұқсас заң тұжырымы қолма-қол басқару құқығында ұшырасады, ол
туралы нормалар ҚР АК екінші бөлімінің оныншы тарауында берілген. Айтылған
құқықтардың негізгі айырмашылығы сол, қолма-қол басқару құқығының
субъектісі өзінің субъективтік құқығын жүзеге асыруға көбірек шектелген,
шаруашылықты жүргізу құқығының субъектісіне қарағанда, осы заң тұжырымы
бойынша мүлік иесіне затқа қатысты кең құқық берілген. Субъект ретінде
кодекс тек мемлекеттік (қазыналық) кәсіпорындарды ғана емес, меншік иесінің
қаражаты есебінен қаржыландырылатын өзге де мекемелерді көрсетеді (202
бап). Демек, шаруашылық жүргізу құқығынан тағы бір айырмашылық, қолма-қол
басқару құқығының субъективтік құрамының кеңеюі болып табылады.
Он бірінші тараудың нормалары ортақ меншікке арналған 1963 жылғы Қазақ
КСР Азаматтық кодексінен ҚР АК-нің принциптік айырмашылығы мынада: Соңғысы
ортақ бірлескен меншік түрлерін бөліп, ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі,
шаруа қожалығының ортақ меншігі, жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік
туралы сөз қозғайды. Көрсетілген тізім әлі де толығуы және қосымша заң
актілерімен тұжырымдалуы мүмкін (219 бап).. Оған қоса жылжымайтын мүлікке
ортақ меншік кондоминиум түрінде болуы ықтимал (АК 209 бабының 6 тармағы,
1998 жылғы 2 наурыздағы редакциясы).
Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу туралы нормалар
он үшінші тарауда берілген (235—248 баптар).. АК-тің 235 бабы меншік
құқығына ие болу негіздерін тағайындап. оларды тізімдейді: жаңа зат жасау:
шарт; мирасқорлық; бір тұлғадан екіншісіне ықтиярсыз алып беру; иемденудің
көнелігі бойынша; үлестік жарнаны толық төлеу.
Осылардың ішінен ҚР АК Қазақ КСР Азаматтық кодексінен ерекшелейтін
бірнеше ережені бөліп қарастырайық. Ең алдымен, ол — иемдену көнелігі
туралы ереже (240 бап). Бұл норманы қабылдау азаматтық құқықта заттық
құқықтың, иемдену секілді маңызды категориясының қайта енгізілгенін
көрсетеді. Заңмен анықталатын бұл жайт затқа меншік құқығының туындауына
әкеледі. Басқаша айтқанда, іс-жүзіндегі күй субъективтік құқыққа айналады.
Оған қоса, кодекс иесіз жылжымайтын затқа меншік құқығын алу үшін
қысқартылған мерзім — 1 жыл қарастырып, оны тек мемлекеттік (коммуналдық)
меншік құқығы үшін белгілейді (242 баптың 3 тармағы). Мұндай ереже
азаматтық құқық субъектілерін алалауға әкеледі және азаматтық-құқықтық
қатынастарының, теңдігі туралы ережесі мен меншікке қол сұқпаушылық
принципіне қайшы келеді (ҚР АК 1 бабының 1 тармағы мен 2 баптың 1 тармағы).
Көрсетілген нормативтік ереженің пайда болу себебін түсіну үшін КСРО-ның
азаматтық құқығының даму тарихына бір сәт көз салайық. Ертеректегі
азаматтық құқықта мемлекеттік меншік презумпциясы ұзақ мерзім сақталды. Ол
мүлікке өзге иелік дәлелденбесе, онда мүлік меншіктенушісі мемлекет
болатынын тұжырымдады. Бұл ереже РКФСР Жоғарғы соты Пленумының 1925 жылғы
29 маусымдағы "Талас тудыратын мүлікке мемлекеттің меншік құқығының
презумпциясы (ұйғарымы) туралы" қаулысында бекітіліп, кез келген иесіз және
талас туды-ратын мүлік мемлекеттік болып табылады, өйткені бізде иемдену
көнелігі институты жоқ деп тұжырымдады. Бүгінгі таңда мүліктік қатынастарды
реттеу саласында құқықтық ахуал біршама жақсарғанымен, көзқарас баяғы
қалпында қалды. Сондықтан да, меншік құқығының пайда болуының көрсетілген
әдісі заттық құқық иеленушілерін, біздің жағдайда, мемлекет пен өзге де
мемлекеттік емес субъектілерді бірдей деңгейде қарастырмайды. Демек, ҚР АК
242 бабының 3 тармағында көрсетілген ережеге өзгеріс қажет, өйткені
мемлекеттік емес иеленушілердің алдында мемлекет басымдыққа ие болып отыр,
осы норма меншік құқьіғын қорғаудың абсолют сипатын айтарлықтай шектейді,
себебі, жеке меншік иесі өз құқығын иемдену көнелігі туралы ережелерімен
салыстырғанда қысқа мерзімде жоғалтуы мүмкін.
Меншік құқығын тоқтату туралы ережелер он төртінші тарауда берілген.
ҚР АК он төртінші тарауында көрсетілген меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықтардың тоқтатылу әдістерін, жағдайына қарай бірнеше түрге бөлуге
болады. Алдымен көрсетілген әдістерді басқаруға өкілетті тұлғаның қатынасу
еркі бойынша жіктейміз: а) меншік құқығын тоқтату үшін меншік иесінің
қатынасу еркі міндетті, әдістер; ә) меншік иесінін еркі жоқ, ол міндетті
емес не болмаса құқық басқаруға өкілетті тұлғаның еркінен тыс тоқтатылатын
әдістер. Бірінші топтағы меншік құқығын тоқтату негізі көп жағдайда меншік
құқығының пайда болу әдістеріне ұқсас. Бұл тұлғада меншік құқығының пайда
болуы келесісіндегі құқықтың сәйкес тоқтатылуына әкеледі, өйткені, бөлінген
меншік құқығы үлгісіндегідей бір затқа екі бірдей субъективтік меншік
құқығы болмайды.
ҚР АК екінші бөлімнің соңғы он бесінші тарауының ережелері меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауға арналған. Бұл тараудың
нормаларының оған дейінгі кодификацияланған принциптік өзгешелігіне,
біріншіден, заттық құқықты корғау үшін сол құқықты тану туралы талап ету,
екіншіден заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқықтары
тоқтатылған кезде оның мүдделері қорғалады (266 бап) және меншік иесінің
құқықтарын бұзатын актілерді жарамсыз деп тануға негіз тағайындалады (267
бап).
ҚР АК екінші бөліміндегі меншік құқығы туралы жалпы ережелерге қатысы
бар құрылымдық элементтерді талдау, кодекстің осы құқыққа байланысты
нормативтік ережелерінің кемшілігі жайлы алғашқы тұжырымның негізі бар
екендігін дәлелдейді. Ең алдымен, әр субъективтік құқық үшін түрліше
құқықтық әлпі белгіленеді. Кодексте ол екеу: мемлекеттің меншік құқығы және
басқа субъектілердің (занды және жеке тұлғалар) меншік құқығы. Осы
айырмашылық мына екі жағдайда айқын білінеді. Біріншіден, меншік құқығын
иелену және тоқтату туралы нормаларда мемлекет басқа субъектілерге
қарағанда, меншік құқығына өте қысқа мерзімде ие бола алады. Екіншіден,
кодексте қарастырылған субъективтік заттық құқықтың бірі — шаруашылық
жүргізу құқығы тек мемлекетке арналған. Субъективтік құқықтың осы заңды
тетігі мемлекетке өз мүлкін айналымға салып, оны шаруашылыққа пайдаланудан
белгілі бір табыс алуына мүмкіндік береді. Дәл осылай мүлкін басқа тұлғалар
арқьілы айналымға салуға мүмкіндік беретін субъективтік заттық құқықтың
ұқсас заңды тетігі мемлекеттік емес меншік құқығы субъектілері үшін
кодексте қарастырылмаған.
ҚР АК-нің тағы бір кемшілігіне субъективтік заттық құқығының тізімі
әлі де толықтырылуы әрі ол дәп қазіргі жағдайдағыдай өзге де заң
актілерінде де жалғасуы ықтимал. Оған мысал, Қазақстан Республикасы
Президентінің "Жер туралы" заң күші бар Жарлығы. Оған қоса АК-те заттық
құқық жүйесін жасауға негіз болатын бірыңғай талап жок. Субъективтік заттық
құқық түрлері олардың заттық құқыққа ие болатын субъектілерін көрсете
отырып, субъективтік құқықтардың үш түрін ажыратуға болады. Олар:
азаматтардың меншік құқығы, занды тұлғалардың меншік құқығы мемлекеттің
меншік құқығы. Осыдан заттық қүкық жүйесін жасауда зат түсінігін, яғни
заттық құқық объектісін критерий ретінде пайдалану бірден көзге ұрады.
Мәселен, жерге құқық, тұрғын үйге құқық т.б. заттық құқық топтары жайлы
айтуға болады. Біздіңше көрсетілген критерийлер мен субъективтік заттық
құқықтың сәйкес жіктеулері жүргізілмеуі тиіс, себебі субъективтік заттық
құқық саны өте көп болады, ал, ол осы құбылысқа тән емес. Заттық құқықтарды
жіктеу неғұрлым әмбебеп критерий негізінде жүргізіліп, сәйкес құқықтың
субъектісіне не объектісіне нұсқауы болмауы тиіс. Басқаша айтқанда,
Азаматтық кодекс субъективтік заттық-құқықтың жүйесін қамтып, оны азаматтық
кұқықтың барлық, субъектілері мен азаматтық айналысқа тартылған барлық
объектілері пайдалана алуы қажет. Оған қоса меншік құқығына қарағанда, өзге
заттық құқықтар тетігі басқаруға өкілетті нақты тұлғаның меншік құқығының
орындалу шегін неғүрлым айқын анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің пайымдауымызша басты үш құқық жиынтығы — иемдену, пайдалану
және билік етумен танылатын субъективтік заттық құқық түсінігі жеткілікті
түрде тұжырымдалмаған. Ал, құрлықтық Еуропаның дамыған елдерінде, мәселен,
Франция мен Алманияда азаматтық құқық кодификациясы меншік құқығы мен өзге
де заттық құқықты айтылған триадаға жүгінбей-ақ айқындайды. Мұндай
айқындаудың мүмкін еместігі шетелдік, біздегі, оның ішінде кеңестік
кезеңдегі заң доктриналарында көп айтылды. Айтылғаннан басқа субъективтік
заттық құқықты анықтау үшін триаданы пайдалану оларды бір-бірінен
бөлектеуді қиындатып, бір затқа бірнеше ұқсас субъективтік құқықтың (әдетте
меншік құқығының) болатындығын тұжырымдауға негіз болады.
Осы Азаматтық кодекстің тағы бір кемшілігі сол, объективтік заттық
құқық құрылымына кіретін нормалардың кейбірі кодекстің, басқа заңдар мен
заң ішілік актілерінің өзге тарауларының мазмұнын құрайтындығы. Ол заттық
құқық объектілері, заттық құқықтарды тіркеу мәселелері т. б. ережелерге
қатысы бар.
Одан ары кодексте меншік құқығына ие болудың иемдену көнелігі іспетті
тәсілі айтылғанымен, иемдену туралы нормативтік ережелер қарастырылмаған.
Оның теориялық әрі практикалық қажет екендігі даусыз.
ҚР АК құрылымында заттық құқықты шектеу туралы нормативтік ережелер де
қарастырылмаған. Бірқатар жағдайда рас, шектеу туралы әңгіме қозғалады,
бірақ олар басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттемесі делінеді. Біздің
көзқарасымызша. басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттері жайлы кодекстің
міндеттемелік құқыққа арналған құрылымдық элементтерінде айтылғаны жөн.
Заттық құқықты жоғарыдағыдай заңды міндеттеме негізінде айқындау дұрыс
емес, өйткені кез келген субъективтік заттық құқық мүмкін болатын шараның
өлшемі бола отырып шын мәнінде, өзге құқық түрлерінің мүліктік
қатынастарына арқау болады. Осы нақты құқық қатынастарында субъективтік
заттық құқықты иеленуші, міндетті тұлға да болуы ықтимал, бірақ бұл
міндеттемелік құқық қатынастары мазмұнынан туындайды, жойылады әрі
анықталады.
Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтың негізгі ережелері
тиянақталатын кодификация талдауы, азаматтық құқық институтының теориялық
үлгісін жасауға және оның мазмұнын ашуға мүмкіндік береді.
1.2. Меншік құқығының түсінігі және мазмұны
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың
заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық,
саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты
қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды
мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын,
яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының
субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік
кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
У. Маттеи[5.58] меншікті түсінуде екі ерекшеліктің бар екенін атайды,
олар, оның пікірінше, казіргі басты екі құқық жүйесіне тән. Азаматтык құқық
үшін меншік құқығын еркіндікке теңестіру бағыты құқық, экономика және
қоғамтану теориясында ұдайы байқалатын құбылыс болып отыр. Жалпы құқық
жүйесінде. автордың пікірінше, жалпы құкық дәстүрше тән меншік құқығының
салыстырмалы табиғатын азаматтық құқыққа үйлесетін осы институттың абсолют
сипатына қарсы қоюға ден қойылады.
Біздің ел мен ғылым үшін осы ахуал біршама күрделі. Ең алдымен өз
тарихымызға көз салайық. "Қазак КСР-індегі меншік туралы" Заңының 1 бабы
меншік құқығын субъектінің өзіне тиесілі мүлкін қалауынша иемденуі,
пайдалануы және билік етуі мойындалатын және заңмен қорғалатын құқық
түрінде айқындалады. Меншік құқығының осындай анықтамасы Казақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабының 1 тармағында келтірілген.
Басқаша айтсақ, заң шығарушы меншік құқығын меншік иесінің басты үш
құқығының жиынтығы арқылы анықтайды. Көрсетілген бапта одан ары олардың
мазмұны ашылады: иемдену құқығы мүлікке іс жүзінде иеленуді занды түрде
қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде ашылады. Пайдалану құқығы мүліктен оның
пайдалы табиғи қасиетін, сондай-ақ, одан пайда алуды занды түрде қамтамасыз
ету мүмкіндігі түрінде болады (пайда табыс, өсім, түсім, қосымша түсім және
басқа түрде болуы мүмкін, билік ету құқығы мүліктің заңды тағдырын заңды
түрде қамтамасыз ету түрінде болады (ҚР АК 188 бабының 2 тармағын қара).
Меншік құқығының шынайы түсінігі қоғамдағы меншіктің занды
қатынастарын толығымен ашып көрсетпейді деп ойлаймыз. Заң шығарушының
пікірінше, меншік құқығы түсінігін жасайтын жеке занды уәкілеттіктерді жай
ғана тізіп өту адамда ол туралы айқын да нақты ұғым тудырмайды. Оған мына
сәттерді атауға болады: 1) мүлік иесінің барлық зандылығын, занды
мүмкіндіктерін тізу мүмкін емес. Занда мүмкіндіктерге мысалы, аталыл
өткендерден бөлек, заттарды өзгерту, пайдалану және жою, үшінші тұлғаны
шығарып тастау, затқа, басқа тұлғаға қатысы бар құқықты алу және беру т. б.
туралы заңдылықтарды жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, занда меншік
иесінің тек үш құқығын көрсету, сөйтіп олардың көмегімен меншіктің күллі
құқығын сипаттау тұтастай алғанда жеткіліксіз; 2) егер меншік кұқығын
дербес және тұтас емес, тек меншік иесінің занда көрсетілген құқығынын
жиыны деп есептесек, онда заң шығарушының берген мағынасы бойынша, ол өз
бетінше заң болудан қалады. Мысалы, меншік иесі мүлкін жалға берсін. Сонда
затқа ие болу құқығы күші жоғалады. Бірақ осыған қарамастан меншік иесінде
жалға берген затқа меншік құқығы калады да, ал осы шартпен мүлікті жалға
алушыға құкык берілмейді.
Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Олардың ішінде тіпті үш
кұқықты, мысалы шаруашылық баскару құқығын (КР АК 196 бабы) беру жағдайлары
да ұшырасады. Осы жағдайда мүлікке билік ету құқығы мақсатты, шектелген
сипатқа ие. Яғни меншік құкығы берілмейді, сөз осы негізде басқа заттық
құқыктың пайда болуы туралы болады.
Ресей Федерациясының заң шығарушысы меншік құқығы түсінігінің
аныкталуын ашық қалдырып отыр. Әйтсе де 1990 жылғы 24 желтоқсандағы "РКФСР-
дағы меншік туралы" Заңда мұндай анықтама болған әрі жоғарыда
қарастырылғанға үндес келді (2 баптың 2 тармағы).
Украин заңнамасында меншік құқығы түсінігі өте бірегей тұжырымдалған.
"Меншік құқығы — мұлікті иемдену. пайдалану және билік ету жөнінде қоғамдық
қатынастарды заңмен реттеу" Біздің ойымызша, осындай анықтаманың ешкандай
занды мағынасы жоқ. Оны меншік катынастарына арналған оқу құралдарында
пайдалануға болғанымен, заңда қолдануға болмайды. "Қоғамдық қатынастар",
"заңмен реттеу" сөздері заң әрекетінен тыс меншік құқығы болмайды дегенді
білдіреді. Сол себепті осы анықтама да объективтік шындықгы білдіре
апмайды.
Алыс шетелдердің заңнамаларында меншік құкығы түсінігінің
анықтамасында да бірізділік жоқ. Мысалы, Францияның Азаматтық кодексінің
544 бабы меншік құқығын "заттарды барынша абсолют тұрғыда пайдалану және
билік ету" құқығы ретінде карастырады. Осы анықтама екі ғасыр, дәлірек
айтсак, Француз Республикасының АК кабылданған 1804 жылдан бері қолданыста
болып келеді.
Қарастырылып отырған анықтамада иемдену құқығы мүлдем айтылмай, заң
шығарушы басқа екеуімен іс-қимыл жасайды. Әйтсе де бұл жерде заттық
құқықтың тұтастай және меншік құқығының ішінара өте маңызды белгісі —
олардын абсолют сипаты қарастырылады.
Герман азаматтық топтамасынын (бұдан ары ГАТ) 903 параграфы меншік
құқығын "затқа өз қалауымен билік ету және оған бөгде әрекетті болдырмау"
кұқығы ретінде анықтайды. Осы жағдайда заң шығарушы тек билік ету құқығын
ғана пайдаланып. иемдену және пайдалану құқықтары күші каперден тыс
қалдырады. Біракта, осы жағдайға карамастан меншік кұқығының
тұжырымдамасында Франция АК бойынша заң шығарушының анықтамасына тән белгі
— меншік құқығының абсолюттігі көрініс табады.
Екі түсінікке де ортак жайт сол, меншік құкығының осы екі ұғымы жалпы
әмбебап сипатта болады. ГАТ 908 параграфы субъективтік меншік құқығы
түсінігіне қосымша сипаттама беріп, ол "зат иесі заңға немесе үшінші тұлға
құқығына кайшы келмейтіндей жағдайда, затпен өз қалауы бойынша іс-қимыл
жасауға және оған басқаның әрекетін болдырмауға қақы бар" деген ережені
камтиды. Неміс азаматтык құқығының қазіргі зерттеушісі В. А. Савельев[6.48]
меншік құқығының алман зерттеушісі берген анықтамасы Француз азаматтық
кодексіндегі анықтама секілді, екі негізгі қасиетке ие екенін атап өтеді,
ол біріншіден, меншік иесінің затқа үстемдігінің аукымдылығы (толықтығы деп
те айтуға болады), яғни тиым салынбағаннан басқа кез келген іс-қимыл жасау
мүмкіндігі, затпен өз қалауымен әрекет жасауы, екіншіден, меншік иесінің
барынша үстемдігі, яғни басқаруға екілетті тұлғаның затқа ықпал ететін
барлық үшінші тұлғаларды аластату мүмкіндігі.
Ресей империясының Азаматтық топтамасының жобасында меншік құқығы
тұлғаның мүлікке толық әрі барынша үстемдігі құқығы түрінде анықталды,
өйткені ол кұқық заңмен және өзге тұлғалардың құқығымен шектелмеген. Жоба
авторлары меншік заңды мүмкіндік емес, ол біреудің қалған басқаларға қарсы
құқығы екенін арнайы көрсетті. Осы ұйғарым меншік құқығының тәуелсіз
сипатта екенін ашып, ол адамға табиғаттан беріліп, одан басқа ешкімге тән
болмайтынын білдіреді. Ережеден ауытқу, айталық, осы құқыққа иелік ету
барысында меншік иесінің шектеуге не ауыртпалық артуға келісімі болмағанда
немесе бөлінбейтін затқа қатысты екі не одан да көп субъектілердің құқығы
пайда болғанда көрініс табуы ықтимал.
Меншік құқығының жоғарыда келтірілген анықтамасы тағы бір белгіні —
меншік иесі үшінші тұлғаның затқа заңды ықпалын, егер мұндай құқық занда не
басқа тұлғаның (тұлғалардың) құқығымен қарастырылмаса, онда болдырмауға
қақын білдіретін меншік құқығының түбегейлігін ажыратады. Жоба авторлары
анықтамадағы сілтеме құқықтың түбегейлі белгісін жоққа шығармайтынын атап
өтеді. Керісінше, ол үйлесімді толықтырып, меншік құқығының түбегейлігін
тұтастай тағы бір тұжырымдайды, өйткені құқық еркіндікті шектейтін шара
болып табылады, демек, шектеу туралы ұғым құқық түсінігінің өзінде жатыр:
меншік құқығы тек құкық түрі, демек онда шектеу сипаты білінуі тиіс.
Меншік кұқығын "мүлікке толық үстемдік" ретінде қарастыру жоба
авторларының пікірінше меншік құкығы мәнін құрайды. Бұл орайда меншік
иесінің үстемдігі жай ғана емес заң түрінде екені ерекшеленеді. Осымен
меншік иесі мүлікті өз иелігінде жай ғана иеленуден және ұстаудан
ерекшеленеді, өйткені жай иегер карапайым мүмкіндікке ие болып ол мүлікке
тек қалауы бойынша билік етсе, меншік иесі оған заңды негізде билік жасай
алады. Осы жағдайда меншік иесінің заңды үстемдігі толық әрі түбегейлі
тұрғыда болады. Толық — онды жайт, яғни меншік иесі мүлікке өз калауы
бойынша билік етеді; түбегейлік — теріс жайт, яғни меншік иесі кез келген
бөгде тұлғаға меншігіндегі затқа әрекет жасауды болдырмайды. Меншік иесінің
калауы зат табиғатын және заңмен белгіленген шекте болады. 16 бапта
вотчиндік сипаты жоқ кұқық қабілеті, шарттың заңды күшімен осындай жағдайда
меншік иесіне емес, меншік құқығына ғана шектеу қойылады әрі ол бұған
қатысты болмайды.
Әр елдегі және әр кездегі құқық қабілеті туралы түсініктерге талдауды
аяқтай отырып, мынаны атап өткен жөн, 1991 жылғы КСР Одағы мен
республикалардың Азаматтық заңнама негіздерінде меншік құқығының анықтамасы
жоқ, әйтсе де 45 бапта меншік құқығының құрылымы қарастырылып, кеңестік
азаматтық құқық үшін классикалық болған, яғни меншік иесіне мүлікті
иемдену, пайдалану және билік ету тұжырымдалған кұкық триадасы көрсетілген.
Әртүрлі елдер заңнамаларында субъективтік меншік құқығының
анықтамасының саналуан екендігіне көз жеткізуге болады. Ал біздегі және шет
елдердегі цивилист-ғалымдардың арасындағы пікірлері, одан да көп әрі
әртүрлі. Субъективтік меншік құқығы түсінігін айқындаудың қажеттілігі
туралы кеңестік азаматтық құқық ғылымының дамуы барысында бұрыннан айтылып
келе жатыр. Осы проблеманың тарихи мәнін 0.С. Иоффе[6.211] өте жақсы
көрсетті. А. А. Венедиктовқа[8.78] және басқа цивилистерге арқа сүйей
отырып, ол субъективтік меншік құкығының заңды анықтамасын негізгі үш
бағытта кемелдендіруді айтты: 1) анықтама меншіктің занды қатынасына ғана
тиісті болуы және заттық кұқық объектілеріне өзінікі секілді қатынас
түжырымымен өрнектелуі тиіс; 2) меншік құкығы меншік иесінің негізгі құқығы
заңында көрсетілген ауқымнан тыс жүзеге асуы тиіс; 3) құқық триадасымен
меншік құқығын басқа субъективтік заттық құкықтан оқшаулаға болмайды.
В. П. Мозолин[9.204] меншік құқығы түсінігін екі мағынада: құқықтық
нормалар жиынтығы және субъективтік меншік ретінде пайдаланады.
Субъективтік меншік құқығын ол құқықтың заңды катынастарының мәні мен
мазмұны арқылы анықтайды. Оның ойынша, меншіктің құқық қатынастарын басқа,
айталық. Зиян келтіретін шарттан туындайтын құкық қатынастарынан оқшаулауға
мүмкіндік береді.
Одан ары В. П. Мозолин субъективтік меншік құқығының негізінде оны
басқа құқық қатынастарына қатысушьшардың субъективтік құқығынан оқшалауға
болатын сипаттық белгілерін талдауға тоқталады. Меншік құқығының бірінші
сипаты "ол заңнан тікелей туындайтын алғашқы субъективтік құқык" түрінде
түжырымдалады. В. П. Мозолиннің пікірінше, екінші сипатқа "субъективтік
меншік құқығы меншік иесін тиесілі мүлікті пайдалану негізінде жүргізілетін
өндіріс шартына ез иесінің экономикалық үстемдігін тиянақтайды. Бұл
үстемдік меншік иесіне өндіріс барысында өндірілген өнімді иемденуге...
(және) өз қалауы бойынша пайдалануға құқық береді". В. П. Мозолиннің
"мүдде" және "меншік иесінің қалауы бойынша" түсініктерін ажыратуын атап
өткен жөн. Әйтсе де, автор меншік иесінің үстемдігін экономикалық деуі онша
дұрыс емес. Меншік қатынастары басқаруға өкілетті тұлғаның субъективтік
құқығы ретінде занды, яғни құқықгы катынас болып табылады. Сол себепті
меншік иесінің үстемдігі құқықтық мәнге ие болуы, басқа сөзбен айтқанда
затқа үстемдік құқық бойынша болуы тиіс. Меншік кұқығының үшінші сипатына
ол "азаматтық заңнама қарастыратын неғұрлым толық мүліктік құқықпен
қатысады" деген тұжырым жатады. Ол заң тиым салмайтын кез келген әрекетті
жүзеге асыру мүмкін болатын принципіне негізделеді.
Осы жағдайда заң шығарушы меншік құқығын шектеудің екі түрін
карастырады. Біріншіден, меншік құқығын жүзеге асыру басқа тұлғалардың
құқығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 20 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Ортақ меншік құқығы”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
Ғылыми жетекші: кафедра аға
Алматы 2011
Мазмұны:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
------------------- 3
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер ----------------------------------- ---
5
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының
қалыптасуы мен дамуы ----------------------------------- ----------------- 5
1.2 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны ---------------------------------
------------- 15
2 Меншік құқығының пайда болу негіздері және тоқтатылуы
2.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамалары бойынша меншік құқығына
ие болудың жеке әдістері ----------------------------------- ---------------
23
2.2 Меншік құқығын тоқтату әдістері ----------------------------------- -----
-------- 39
3 Ортақ меншік
3.1 Ортақ меншік түсінігі, пайда болу негіздері, тоқтатылуы ----------------
--- 51
3.2 Ортақ үлестік меншік ----------------------------------- ----------------
------------- 54
3.3 Ортақ бірлескен меншік құқығы ----------------------------------- -------
---------58
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------- 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------
-------- 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты
қоғамдық өмірде негізгі орынның бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік
реттеу Қазақстан Республикасында мемлекеттіктің қалыптасуының бүкіл
кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының,
одан кейін КСРО құрамында болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет
болды. Республикада меншік құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған
мемлекеттердегі қалыптасқан ағымға бағынышты еді. Осы тарауда меншік құқығы
саласындағы азаматтық зандар мен доктриналық ережелері генезисінің
(тамырының) басты ерекшеліктеріне қысқаша тоқталу ләзім. Осылайша зерттеу,
біздіңше, меншік туралы азаматтық зандардың даму деңгейін түсінуге ықпал
етіп, басты-басты теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға,
олардың шешу жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге
болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және
доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде
қарастыру. Бүгінгі таңда құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі
жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық
жайлы сөз етуге болады.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың
заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық,
саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты
қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды
мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын,
яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының
субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік
кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде. Меншік
құқығының түсінігі, пайда болу негіздері және тоқтатылуы жөніндегі мәселеге
Ю.Г. Басиннің, М.К. Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К.
Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А.
Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы меншік құқығы мәселесіндегі құқықтық қорғау мен
жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу болып табылады.
Зерттеу пәні болып меншік құқығы, оның пайда болу және тоқтатылу
негіздері жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының
заңнамалары, сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік
органдармен, азаматтар және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық
аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – меншік құқығы ұғымына талдама (анализ) жасау; тәжірибеде осы
салаға қатысты кездесетін мәселелерді талқылау; зерттеу мәселесі бойынша
заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы институтын құқықтық
реттеу мәселесін жалпы тұрғыда қарастыру;
- Меншік құқығы ұғымын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
- Меншік құқығы жөніндегі заңдылықтарды қамтамасыз ету;
- Меншік құқығы, оның пайда болу және тоқтау негіздеріне
құқықтық қорғауды қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының меншік құқығы саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы меншік құқығы саласына арналған заңдар,
сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да) нормативтік құқықтық актілер
айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден төрт бөлімшеден құрылатын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер
1.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасындағы меншік құқығының
қалыптасуы мен дамуы
Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында
мемлекеттіктің қалыптасуының бүкіл кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда
Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында
болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада меншік
құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі қалыптасқан
ағымға бағынышты еді. Осы тарауда меншік құқығы саласындағы азаматтық
зандар мен доктриналық ережелері генезисінің (тамырының) басты
ерекшеліктеріне қысқаша тоқталу ләзім. Осылайша зерттеу, біздіңше, меншік
туралы азаматтық зандардың даму деңгейін түсінуге ықпал етіп, басты-басты
теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға, олардың шешу жолдарын
айқындауға мүмкіндік береді.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге
болады. Біріншісі - меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және
доктриналық ережелерді ағылшын-саксон және роман-герман құқық жүйесінде
қарастыру. Бүгінгі таңца құқықтың дамыған екі түрін, яғни қазіргі басты екі
жүйеге сәйкес келетін нормативтік-соттық және нормативтік-заңнамалық кұқық
жайлы сөз етуге болады.
Уго Маттеи[1.12] меншік құқығының жалпы құқық жүйесінен мына басты
ерекшелігін бөліп карастырады. Ең алдымен, ағылшын тілдес елдердің құкықтық
қауымдастығының өкілдері "меншік" ұғымын кең мағынада түсініп, ол мазмұны
бойынша экономистер қолданатын "меншік құқығы" түсінігіне жақын болады.
Соның нәтижесінде бұл категория кұқықтың әр алуан саласын қамтиды, ал
римдік құқык дәстүрінде оның ерекшелігі айкын сақталып, оны бірде бір осы
заманғы цивилист меншік құқығына жатқызбас еді. Мысалы, акционерлік капитал
мен жалға беруді сақтандыруға қатысты туындайтын қатынас жалпы құкықпен
меншік құқығы ұғымына жатқызылады.
Жалпы құқықты елдерде меншік кұқығы нақты (жылжымайтын) мүлікпен және
дербес (жылжитын) мүлікпен байланысты негізгі занды-техникалық дихотомия
төңірегінде болатыны айтарлыктай мәнге ие. Бұлай бөлу бір-бірінен өзгеше
аталған меншік түрлерінің қорғау тетігінің дамуымен сипатталады. У. Маттеи
кейбір шатысушылықгың болғанына қарамастан, жылжымалы және жыл-жымайтын
мүлік институттары бір-бірінен ажыратылған және ерекшеленген меншік
кұқығының аспекті түрінде бола отырып, қазіргі жалпы құқыкта бөлек екі
саланы кұрайтынын атап өтеді.
У. Маттеидің пікірінше құрлықтық құқық үшін меншік құқығын нормативтік
реттеудің бөлек әлденеше жалпы зандылықтары бар. Ол, біріншіден, заттық
құқықтың бірлік теориясы. Ұлы Француз революциясы кезінде меншік иесінің
құқығы күші феодализмге тән сипатта ажырату өріс алды. Меншік иесі құқығы
күшінің шектелген саны белгілі бір ауқымнан шықпауға әрі бақыланбауға тиіс
болды, ал меншік иесінің меншікке қатысты құқығы болса, тар ауқымда қатаң
түрде шектеліп отырды. Екіншіден, меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан
туындайтын табиғи құқықты "байланыстырғыш" ретінде байқалды. Жеке адамның
меншікке егемендігі мемлекеттің ектемдігіне қарсы неғұрлым тиімді тосқауыл
ретінде карастырылды. Мемлекетгің шексіз билігін шектеуді, ағарту,
рационалдық және саяси ойдың жаратылыстану-құқықтық мектептері еркениетті
қоғамның институттық негізі ретінде қабылдады. Маттеи азаматтық құқықтың
осы екі негізгі ережесі бойынша жалпы кұқыққа сын түрғысында қарама-қарсы
пікір білдіреді. Бұл, әсіресе, затқа құрлықтық кұқық үшін меншік қатынасын
нормативтік реттеудің дәстүрлі постулаттарының бірі болып саналатын шексіз
билік жүргізу мәселесіне қатысты.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықгык дәстүр аясында туындағаны сөзсіз, әйтсе де
сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік ерекшелігі
де болды. Зерттеудің екінші бағытының мақсаты — Қазақстан Республикасының
құқыктык жүйесіндегі меншік қүқығын дамытудын кейбір ерекшелігіне талдау
жасау. Ол мына кезеңдерге бөлінген: 1) революцияға дейінгі кезең — XIX
ғасырдың екінші жартысынан 1917 жылды қоса; 2) кенестік кезең — 1917 жылдан
басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарынын соңы; 3) кеңестен кейінгі кезең — 80
жылдардын соңынан қазірге дейін.
Революцияға дейінгі кезеңнін басты ерекшелігіне меншік құқығының
либералды құрылымын жасауға талпынысты жатқызуға болады. Оған қоса, бұл
кезең үшін, осы саладағы белгілі дәрежеде тұжырымдалған заң доктринасының
болуы тән.
Екінші кезен азаматтық құқықка, атап айтқанда, меншік құқығына жария
құқықка тән элементгер мен заң кұрылымдарының енуімен ерекшеленеді. Сол
себепті азаматтық кұкықты біркатар зерттеушілер атап өткендей сала ретінде
кешенді түрде сипаттауға болады. Біздіңше, бұл ықпалға көбінше меншік
құкығы түсті, өйткені осы құқық институтының нормалары мүліктік қатынастың
тұрақтысы ретінде бағаланады.
Үшінші кезең шартты түрде кеңестен кейінгі кезең деп аталып, меншік
құқығы туралы ережелердің өтпелі сипатымен ерекшеленді. Бұл, мәселен, 1994
жылғы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары жеке
құқықтық құрылымдармен бірге кеңестік кезеңнің меншік құкығының заң
құрылымдарын қамтуымен байқалады. Демек, азаматтық заңдар мен құқықтық
кешенділігі жайлы сөз қозғағанымен, оның мазмұны кеңестік кезеңмен
салыстырғанда зат құқығын зандастыруға байланысты өзгеше болады, сондықтан
азаматтық заңдарды дамытудың бұл кезеңі бөлек қарастырылуы қажет.
КСРО-дағы азаматтық құқық пен азаматтық заңдардың дамуын кезеңге
бөлуге қатысты пікірлер әралуан. Олардың ішінде 0.С.Иоффенің[2.110] бағыты
бізге тиімді боп көрінеді, ол азаматтық құқықтың мәнін ғылым, ал азаматтық
заңдардың мәнін құқық саласы ретінде зерттеу критерийі етіп алып, бұл
процесті бес кезеңге бөлуді ұсынады. Бірінші кезең 1917 жылы басталып, 1921
жылды қоса есептегенде; екінші - 1922—1928 жылдар; үшінші - 1929— 1937
жылдар; төртінші — 1938—1955 жылдар; бесінші 1955 жылдан. Біздің ойымызша
бесінші кезеңнің соңы 1991 жылы КСР Одағының Азаматтық кодексінің
негіздерін дайындал, қабылданған 80 жылдардың аяғы 90 жылдардың басына
сәйкес келеді. Бұл ұйғарым азаматтық кұқыктың тұтастай алғанда маңызды
сипатына ықпал ететін азаматтық зандар құрылымына принциптік өзгерістерді
енгізуге байланысты болды. Осы өзгерістер біз шартты түрде кеңестен кейінгі
деп ат қойған, азаматтық зандардың дамуының жаңа кезеңі туралы айтуға
мүмкіндік береді.
Меншік кұқығы туралы жалпы ережелерді зерттеу барысында 0.С. Иоффе
ұсынған кезеңдерді пайдаланбадық. Яғни 0.С. Иоффенің жіктеуі бойынша
кезеңдердің кез келгенінде жалпы азаматтық құқық пен оның институты —
заттық құқықтын дамуы барынша өзгеріссіз өтуімен байланысты болды. Осы
айтылғанды түсіну үшін В. И. Лениннің "біз жеке меншікті мойындамаймыз, біз
үшін шаруашылық саласынын барлығы жекеменшік емес ол жария-құқықты" деген
тұжырымын келтіруге болады. Сондықтан да азаматтық құқыққа жария-құқықты
элементтер мен құрылымдардың ену дәрежесін білдіртетін айырмашылық жеке
сипатта болмақ. Меншік құқығы саласында цивилистік (азаматтық) доктринаның
дамуы негізінен екі мәселені шешуге бағытталғаны да дәлелдің тағы бір түрі.
Мұндағы мәселелер мыналар: а) социалистік, ең алдымен мемлекеттік меншік
құқығы туралы ілімді жасау; ә) өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін
берілген мүлікке мемлекеттік кәсіпорынның құқығы туралы ілімді жасау. Міне,
осыдан автор кеңес кезеңіндегі азаматтық құқықтағы меншік құқығының
генезисін тұтас қарастырып, сол кезендегі азаматтық зандылықтың
кодификациясы мен осы саладағы цивилистік доктринаның негізгі ережелерінің
сипаттамасына ғана көңіл аударады.
Бүгінгі таңда республикада меншік құқығы туралы жалпы ережелерге айта
қаларлықтай ғылыми зерттеулер жүргізіле қойған жоқ. Тек Қазақ мемлекеттік
заң академиясының Жеке меншік құқығы орталығында дайындалған монография осы
сұрақтарды шешуге талпыныс жасайды. Бұл жұмыста М. К. Сүлейменов белгілі
бір тарихи перспективада Қазақстан Республикасында меншік туралы заңдардың
дамуын шартты түрде үш кезеңге бөледі:
1) КСРО кұрамында одақтас республика ретінде Қазақстанның шаруашылық
дербестігін дамыту және нығайту (Қазақ КСР-інің өзін-өзі басқару және Өзін-
өзі қаржыландыру тұжырымдамасы) жағдайында; 2) Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасу (1990 жылғы "ҚазақКСР-індегі меншік туралы" Заңы)
жағдайын-да; 3) нарықтық экономикаға өту (Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі) жағдайында.
Қазақстанда меншік құқығы институтын дамытудың бірінші кезеңіне М. К.
Сүлейменовтың пікірінше мынадай негізгі ерекшеліктер тән. Біріншіден,
мемлекеттік меншік түсінігі. Осы кезең үшін КСР Одағы мен Қазақстанда
меншікті, әсіресе оны басқару мәселелерінде, шектеу тән. Екіншіден, осы
кезеңде толық шешімін таппаған жеке меншік туралы мәселе. Қазақ КСР-інің
Өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасында дербес меншік
қарастырылып, ол өзіндік және дербес-өндірістік (ұсақ жеке) меншікке
бөлінді.
1990 жылғы 15 желтоқсанда "Қазақ КСР-індегі меншік туралы" заңның
қабылдануы, М. К. Сүлейменовтың пікірінше, республикада меншік туралы
заңнаманың дамуында маңызды кезең болып табылады. Бұл актіде кеңестік
кезіндегі Қазақстан тарихында бірінші рет меншік құқығының негізгі
принциптері және түсінігі тіркелген еді. Заңның өзі бірқатар заң
актілерінің дамуына негіз болды. Осы актілердің басты ерекшеліктерінің
ішінен М. К. Сүлейменов мыналарды бөліп атайды: 1) онда республиканың жерге
және басқа табиғи ресурстарға түбегейлі меншігі тиянақталды; 2) алғаш рет
"социалистік" не "жалпы халықтық" меншік түсінігі қолданыстан алынып
тасталды; 3) табыс табуға бағытталған жеке меншік құқығы тіркелді. Бірақ
зерттеуші атап өткендей, республиканың әлеуметтік және ұлттық, ерекшелігі
ескеріле отырып, жерге жеке меншікке тыйым салынды; 4) бұл мемлекеттік
меншік құқығы субъектілері туралы жаңа шешім болды. Мемлекет атынан
мемлекеттік меншікке иемдену, пайдалану және билік ету құқығы барлық
деңгейдегі халық депутаттарының кеңестеріне жүктелді. Оған қоса М. К.
Сүлейменов заңда меншік құқығы туралы ең алдымен құқылық триада (иемдену,
пайдалану және билік ету) көмегімен меншік құқығының түсінігін қамтыған
негізгі ережелер берілді деп санайды. Одан ары заңды түрде меншіктің үш
түрі: азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік меншік тиянақталды.
Заңда толық шаруашылық жүргізудің және қолма-қол басқарудың, онын ішінде
азаматтық құқықтың жалпы категориясын — затты құқықты бөлуге мұмкіндік
беретін ережелерді ендірудің және тиянақтаудың практикалық әрі теориялык
маңызы зор.
Меншік туралы азаматтық зандардың дамуының үшінші кезеңі 1994 жылы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің жалпы бөлімін қабылдаумен
ұштасады. Осы нормативтік актіге меншік туралы бұрынғы заңның көптеген
ережелері кірді. Оған қоса, М. К. Сүлейменовтың пайымдауынша, кодексте
соңғы кезде ғылым мен заңнамада қол жеткізген жетістіктер қамтылды. Атап
айтқанда, Голландияның Азаматтық кодексінен бірқатар нормативтік ережелерді
пайдалануға мүмкін болды, Қазақстандық ғалымдар ТМД елдерінің басқа
ғалымдарымен бірлесе отырып, Достастықтың үлгілік азаматтық кодексін
жасауға қатысты.
М. К. Сүлейменовтың Қазақстандағы меншік құқығы туралы нормативтік
ережелерді дамыту жөніндегі кейбір ұйғарымдарын қолдай отырып, ұсынылған
кезеңдермен келіспеушілік бар деп санаймыз. Ең алдымен, бұл Қазақ КСР-інің
Өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасының, іле-шала
Қазақ КСР "Қазақ КСР-інің меншік туралы" Заңының қабылдануына, яғни бір
жағынан олар Қазақстанның федералдық орталықтан тәуелсіз болуының алғы
шарты болса, екінші жағынан Азаматтық кодекстің із ашары болуына
байланысты. М. К. Сүлейменов бір кезең екіншісінен принциптік түрде
ерекшеленеді дейді. Шын мәнінде меншік қатынасын нормативтік реттеуде
принциптік айырмашылық онша да көп емес. Сол себепті, 1994 жылғы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің бұдан ары: ҚР АК, АК жалпы бөлімінде
қарастырылатын меншік қүқығы туралы нормативтік ережелерді жан-жақты талдау
жасауды қажет деп санаймыз.
Заттық-құқықтық қатынастарды реттейтін нормалар КР АК жалпы бөлімінің
екінші тарауында "Меншік құқығы және өзге де заттыққұқықтар" деген атпен
берілген. Заң шығарушы, бұл жерде жоғарыдағы талдау көрсеткендей, кеңестік
және кеңестен кейінгі дәстүрлі цивилистік жолмен жүріп, меншік қатынасының
нормативтік реттелу мәселесіне басқа заттық кұқықты қарастыра отырып, баса
назар аударған. Осы бөлім сегіз тараудан тұрады. (Жұмыстың осы бөлімінде
меншік құқығы туралы келесі тарауларда қайталауды болдырмас үшін тек жалпы
ережелерді ғана талдаймыз).
ҚР АК-дегі заттық-құқықтық қатынасты реттеуге арналған тарауда
азаматтық құқық қатынастарына қатысуды реттейтін нормаларды арнайы
субъектінің — жай серіктестіктің бар екеніне бірден назар аударайық (12
тарау "Бірлескен қызмет туралы (жай серіктестік)". Біз жай серіктестік
туралы көбіне оған қатысушылардың өзара қарым-қатынасын реттейтін
нормативтік ережелер Ресей Федерациясының Азаматтық кодексіндегідей[4.27]
(1041 бап және одан кейінгілер) ҚР АК-нің ерекше бөлімінің сәйкес тарауында
орналасуы қажет деп есептейміз.
ҚР АК екінші бөлімінің 8 тарауы "Меншік құқығы. Жалпы ережелер" деп
аталады. Жалпы ережелердің элементтерін меншік құқығына қатысты бірнеше
топка бөлуге болады. Бірінші топты субъективтік заттық құқықтың, оның
ішінде меншік құқығы мен олардың жүйесінің (1-3; 5 тармақ 188 бап, 194 және
195 баптар) түсінігін анықтайтын нормалар құрайды. Екінші топта меншік
иесінің міндеттеріне арналған ережелер баяндалады (4 және 6 тар-мақтар, 188
бап). Бұл жағдайда сөз субъективтік меншік құқығын шектеу туралы болып,
басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттері айтылмайды, өйткені ол басқа
азаматтық (мысалы, міндеттемелік) немесе жария-құқықтық қатынастар болып
табылады. Нормалардың үшінші тобына мемлекеттік меншік құқығының
объектілері туралы ережелер жатады (192 және 193 баптар). Жеке меншік ұғымы
және оның түрлері (191 бап) және мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы, сондай-ақ
кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну (189 және 190 баптар) ережелері
біршама ерекшеленіп тұр. Нормативтік ережелердің орналасуының жүйесіздігі
бірден назар аудартады, өйткені нақты көрсетілген нормалар меншік құқығына
ғана емес, басқа заттық құқықтарға арналған. Мысалы, АК 194 бабы тұрғын
үйге меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды жүзеге асыру ерекшелігін
баяндайды, ал, ол тұрғын үй заңдарымен реттеледі. АК 195 бабының 1
тармағында заттық құқық жүйесі заңгермен анықталған, оның саны әлі де
толығуы мүмкін және ол Азаматтық кодексте де, сондай-ақ өзге де заң
актілерінде де қарастырылуы ықтимал. Осы баптың 2 тармағында заттық
құқыққа, егер заңда өзгеше белгіленбесе және осы заттық құқық табиғатына
қайшы келмесе, меншік құқығы туралы нормалар қолданылады (АК 195 бабы 1998
жылғы 2 наурыздағы редакциясы). Осылайша, ҚР АК екінші бөлімінің сегізінші
тарауы меншік құқығы, сондай-ақ өзге де заттық құқықтар туралы жалпы
ережелерді қамтиды.
Тоғызыншы тарау шаруашылық жүргізу құқығы туралы ережелерді баяндайды.
Осы субъективтік заттық құқықтың заңды мәнісін ашатын бірқатар принциптік
мәселелерге тоқталайық. Біріншіден, осы құқықтың субъектісі тек қана
мемлекеттік кәсіпорын болып, белгілі бір мүлікті меншік иесі болып
табылатын мемлекеттен алады (196 бап). Екіншіден, шаруашылық жүргізу
құқығының объектісі болатын мемлекеттің мүлік иесі ретінде және
кәсіпорынның құқығы шектеледі. Оған мүлік иесінің құзырындағы мәселелер
шеңберін айқындау, сондай-ақ шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі тек
меншік иесінің келісімімен жүзеге асырылатын қызмет түрін белгілеу арқылы
қол жеткізуге болады (199және 200 баптар). Үшіншіден, шаруашылық жүргізу
құқығы меншік құқығының мазмұнына, кодекс және өзге де заң актілері
белгіленген жайттарды есептемегенде, барынша жақындатылған (201 бап).
Осыған ұқсас заң тұжырымы қолма-қол басқару құқығында ұшырасады, ол
туралы нормалар ҚР АК екінші бөлімінің оныншы тарауында берілген. Айтылған
құқықтардың негізгі айырмашылығы сол, қолма-қол басқару құқығының
субъектісі өзінің субъективтік құқығын жүзеге асыруға көбірек шектелген,
шаруашылықты жүргізу құқығының субъектісіне қарағанда, осы заң тұжырымы
бойынша мүлік иесіне затқа қатысты кең құқық берілген. Субъект ретінде
кодекс тек мемлекеттік (қазыналық) кәсіпорындарды ғана емес, меншік иесінің
қаражаты есебінен қаржыландырылатын өзге де мекемелерді көрсетеді (202
бап). Демек, шаруашылық жүргізу құқығынан тағы бір айырмашылық, қолма-қол
басқару құқығының субъективтік құрамының кеңеюі болып табылады.
Он бірінші тараудың нормалары ортақ меншікке арналған 1963 жылғы Қазақ
КСР Азаматтық кодексінен ҚР АК-нің принциптік айырмашылығы мынада: Соңғысы
ортақ бірлескен меншік түрлерін бөліп, ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі,
шаруа қожалығының ортақ меншігі, жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік
туралы сөз қозғайды. Көрсетілген тізім әлі де толығуы және қосымша заң
актілерімен тұжырымдалуы мүмкін (219 бап).. Оған қоса жылжымайтын мүлікке
ортақ меншік кондоминиум түрінде болуы ықтимал (АК 209 бабының 6 тармағы,
1998 жылғы 2 наурыздағы редакциясы).
Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу туралы нормалар
он үшінші тарауда берілген (235—248 баптар).. АК-тің 235 бабы меншік
құқығына ие болу негіздерін тағайындап. оларды тізімдейді: жаңа зат жасау:
шарт; мирасқорлық; бір тұлғадан екіншісіне ықтиярсыз алып беру; иемденудің
көнелігі бойынша; үлестік жарнаны толық төлеу.
Осылардың ішінен ҚР АК Қазақ КСР Азаматтық кодексінен ерекшелейтін
бірнеше ережені бөліп қарастырайық. Ең алдымен, ол — иемдену көнелігі
туралы ереже (240 бап). Бұл норманы қабылдау азаматтық құқықта заттық
құқықтың, иемдену секілді маңызды категориясының қайта енгізілгенін
көрсетеді. Заңмен анықталатын бұл жайт затқа меншік құқығының туындауына
әкеледі. Басқаша айтқанда, іс-жүзіндегі күй субъективтік құқыққа айналады.
Оған қоса, кодекс иесіз жылжымайтын затқа меншік құқығын алу үшін
қысқартылған мерзім — 1 жыл қарастырып, оны тек мемлекеттік (коммуналдық)
меншік құқығы үшін белгілейді (242 баптың 3 тармағы). Мұндай ереже
азаматтық құқық субъектілерін алалауға әкеледі және азаматтық-құқықтық
қатынастарының, теңдігі туралы ережесі мен меншікке қол сұқпаушылық
принципіне қайшы келеді (ҚР АК 1 бабының 1 тармағы мен 2 баптың 1 тармағы).
Көрсетілген нормативтік ереженің пайда болу себебін түсіну үшін КСРО-ның
азаматтық құқығының даму тарихына бір сәт көз салайық. Ертеректегі
азаматтық құқықта мемлекеттік меншік презумпциясы ұзақ мерзім сақталды. Ол
мүлікке өзге иелік дәлелденбесе, онда мүлік меншіктенушісі мемлекет
болатынын тұжырымдады. Бұл ереже РКФСР Жоғарғы соты Пленумының 1925 жылғы
29 маусымдағы "Талас тудыратын мүлікке мемлекеттің меншік құқығының
презумпциясы (ұйғарымы) туралы" қаулысында бекітіліп, кез келген иесіз және
талас туды-ратын мүлік мемлекеттік болып табылады, өйткені бізде иемдену
көнелігі институты жоқ деп тұжырымдады. Бүгінгі таңда мүліктік қатынастарды
реттеу саласында құқықтық ахуал біршама жақсарғанымен, көзқарас баяғы
қалпында қалды. Сондықтан да, меншік құқығының пайда болуының көрсетілген
әдісі заттық құқық иеленушілерін, біздің жағдайда, мемлекет пен өзге де
мемлекеттік емес субъектілерді бірдей деңгейде қарастырмайды. Демек, ҚР АК
242 бабының 3 тармағында көрсетілген ережеге өзгеріс қажет, өйткені
мемлекеттік емес иеленушілердің алдында мемлекет басымдыққа ие болып отыр,
осы норма меншік құқьіғын қорғаудың абсолют сипатын айтарлықтай шектейді,
себебі, жеке меншік иесі өз құқығын иемдену көнелігі туралы ережелерімен
салыстырғанда қысқа мерзімде жоғалтуы мүмкін.
Меншік құқығын тоқтату туралы ережелер он төртінші тарауда берілген.
ҚР АК он төртінші тарауында көрсетілген меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықтардың тоқтатылу әдістерін, жағдайына қарай бірнеше түрге бөлуге
болады. Алдымен көрсетілген әдістерді басқаруға өкілетті тұлғаның қатынасу
еркі бойынша жіктейміз: а) меншік құқығын тоқтату үшін меншік иесінің
қатынасу еркі міндетті, әдістер; ә) меншік иесінін еркі жоқ, ол міндетті
емес не болмаса құқық басқаруға өкілетті тұлғаның еркінен тыс тоқтатылатын
әдістер. Бірінші топтағы меншік құқығын тоқтату негізі көп жағдайда меншік
құқығының пайда болу әдістеріне ұқсас. Бұл тұлғада меншік құқығының пайда
болуы келесісіндегі құқықтың сәйкес тоқтатылуына әкеледі, өйткені, бөлінген
меншік құқығы үлгісіндегідей бір затқа екі бірдей субъективтік меншік
құқығы болмайды.
ҚР АК екінші бөлімнің соңғы он бесінші тарауының ережелері меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауға арналған. Бұл тараудың
нормаларының оған дейінгі кодификацияланған принциптік өзгешелігіне,
біріншіден, заттық құқықты корғау үшін сол құқықты тану туралы талап ету,
екіншіден заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқықтары
тоқтатылған кезде оның мүдделері қорғалады (266 бап) және меншік иесінің
құқықтарын бұзатын актілерді жарамсыз деп тануға негіз тағайындалады (267
бап).
ҚР АК екінші бөліміндегі меншік құқығы туралы жалпы ережелерге қатысы
бар құрылымдық элементтерді талдау, кодекстің осы құқыққа байланысты
нормативтік ережелерінің кемшілігі жайлы алғашқы тұжырымның негізі бар
екендігін дәлелдейді. Ең алдымен, әр субъективтік құқық үшін түрліше
құқықтық әлпі белгіленеді. Кодексте ол екеу: мемлекеттің меншік құқығы және
басқа субъектілердің (занды және жеке тұлғалар) меншік құқығы. Осы
айырмашылық мына екі жағдайда айқын білінеді. Біріншіден, меншік құқығын
иелену және тоқтату туралы нормаларда мемлекет басқа субъектілерге
қарағанда, меншік құқығына өте қысқа мерзімде ие бола алады. Екіншіден,
кодексте қарастырылған субъективтік заттық құқықтың бірі — шаруашылық
жүргізу құқығы тек мемлекетке арналған. Субъективтік құқықтың осы заңды
тетігі мемлекетке өз мүлкін айналымға салып, оны шаруашылыққа пайдаланудан
белгілі бір табыс алуына мүмкіндік береді. Дәл осылай мүлкін басқа тұлғалар
арқьілы айналымға салуға мүмкіндік беретін субъективтік заттық құқықтың
ұқсас заңды тетігі мемлекеттік емес меншік құқығы субъектілері үшін
кодексте қарастырылмаған.
ҚР АК-нің тағы бір кемшілігіне субъективтік заттық құқығының тізімі
әлі де толықтырылуы әрі ол дәп қазіргі жағдайдағыдай өзге де заң
актілерінде де жалғасуы ықтимал. Оған мысал, Қазақстан Республикасы
Президентінің "Жер туралы" заң күші бар Жарлығы. Оған қоса АК-те заттық
құқық жүйесін жасауға негіз болатын бірыңғай талап жок. Субъективтік заттық
құқық түрлері олардың заттық құқыққа ие болатын субъектілерін көрсете
отырып, субъективтік құқықтардың үш түрін ажыратуға болады. Олар:
азаматтардың меншік құқығы, занды тұлғалардың меншік құқығы мемлекеттің
меншік құқығы. Осыдан заттық қүкық жүйесін жасауда зат түсінігін, яғни
заттық құқық объектісін критерий ретінде пайдалану бірден көзге ұрады.
Мәселен, жерге құқық, тұрғын үйге құқық т.б. заттық құқық топтары жайлы
айтуға болады. Біздіңше көрсетілген критерийлер мен субъективтік заттық
құқықтың сәйкес жіктеулері жүргізілмеуі тиіс, себебі субъективтік заттық
құқық саны өте көп болады, ал, ол осы құбылысқа тән емес. Заттық құқықтарды
жіктеу неғұрлым әмбебеп критерий негізінде жүргізіліп, сәйкес құқықтың
субъектісіне не объектісіне нұсқауы болмауы тиіс. Басқаша айтқанда,
Азаматтық кодекс субъективтік заттық-құқықтың жүйесін қамтып, оны азаматтық
кұқықтың барлық, субъектілері мен азаматтық айналысқа тартылған барлық
объектілері пайдалана алуы қажет. Оған қоса меншік құқығына қарағанда, өзге
заттық құқықтар тетігі басқаруға өкілетті нақты тұлғаның меншік құқығының
орындалу шегін неғүрлым айқын анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің пайымдауымызша басты үш құқық жиынтығы — иемдену, пайдалану
және билік етумен танылатын субъективтік заттық құқық түсінігі жеткілікті
түрде тұжырымдалмаған. Ал, құрлықтық Еуропаның дамыған елдерінде, мәселен,
Франция мен Алманияда азаматтық құқық кодификациясы меншік құқығы мен өзге
де заттық құқықты айтылған триадаға жүгінбей-ақ айқындайды. Мұндай
айқындаудың мүмкін еместігі шетелдік, біздегі, оның ішінде кеңестік
кезеңдегі заң доктриналарында көп айтылды. Айтылғаннан басқа субъективтік
заттық құқықты анықтау үшін триаданы пайдалану оларды бір-бірінен
бөлектеуді қиындатып, бір затқа бірнеше ұқсас субъективтік құқықтың (әдетте
меншік құқығының) болатындығын тұжырымдауға негіз болады.
Осы Азаматтық кодекстің тағы бір кемшілігі сол, объективтік заттық
құқық құрылымына кіретін нормалардың кейбірі кодекстің, басқа заңдар мен
заң ішілік актілерінің өзге тарауларының мазмұнын құрайтындығы. Ол заттық
құқық объектілері, заттық құқықтарды тіркеу мәселелері т. б. ережелерге
қатысы бар.
Одан ары кодексте меншік құқығына ие болудың иемдену көнелігі іспетті
тәсілі айтылғанымен, иемдену туралы нормативтік ережелер қарастырылмаған.
Оның теориялық әрі практикалық қажет екендігі даусыз.
ҚР АК құрылымында заттық құқықты шектеу туралы нормативтік ережелер де
қарастырылмаған. Бірқатар жағдайда рас, шектеу туралы әңгіме қозғалады,
бірақ олар басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттемесі делінеді. Біздің
көзқарасымызша. басқаруға өкілетті тұлғаның міндеттері жайлы кодекстің
міндеттемелік құқыққа арналған құрылымдық элементтерінде айтылғаны жөн.
Заттық құқықты жоғарыдағыдай заңды міндеттеме негізінде айқындау дұрыс
емес, өйткені кез келген субъективтік заттық құқық мүмкін болатын шараның
өлшемі бола отырып шын мәнінде, өзге құқық түрлерінің мүліктік
қатынастарына арқау болады. Осы нақты құқық қатынастарында субъективтік
заттық құқықты иеленуші, міндетті тұлға да болуы ықтимал, бірақ бұл
міндеттемелік құқық қатынастары мазмұнынан туындайды, жойылады әрі
анықталады.
Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтың негізгі ережелері
тиянақталатын кодификация талдауы, азаматтық құқық институтының теориялық
үлгісін жасауға және оның мазмұнын ашуға мүмкіндік береді.
1.2. Меншік құқығының түсінігі және мазмұны
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек занды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса "меншік" мен "меншік құқығы" түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген катынастың
заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің экономикалық,
саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс. Меншік, затқа байланысты
қатынастар құқыктануда тек кұқықтык ұстан негізінде қарастырылып, заңды
мағынасы болуы тиіс. Осы тарауда адамның затка өзінікі түріндегі қатынасын,
яғни меншік құқығы қатынасын зерттейміз. Зерттеу меншік құқығының
субъективтік мағынасы сипатында жүргізіледі (объективтік тұрғыдағы меншік
кұқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында карастырғанбыз).
Меншік кұкығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірізді пікір жоқ.
У. Маттеи[5.58] меншікті түсінуде екі ерекшеліктің бар екенін атайды,
олар, оның пікірінше, казіргі басты екі құқық жүйесіне тән. Азаматтык құқық
үшін меншік құқығын еркіндікке теңестіру бағыты құқық, экономика және
қоғамтану теориясында ұдайы байқалатын құбылыс болып отыр. Жалпы құқық
жүйесінде. автордың пікірінше, жалпы құкық дәстүрше тән меншік құқығының
салыстырмалы табиғатын азаматтық құқыққа үйлесетін осы институттың абсолют
сипатына қарсы қоюға ден қойылады.
Біздің ел мен ғылым үшін осы ахуал біршама күрделі. Ең алдымен өз
тарихымызға көз салайық. "Қазак КСР-індегі меншік туралы" Заңының 1 бабы
меншік құқығын субъектінің өзіне тиесілі мүлкін қалауынша иемденуі,
пайдалануы және билік етуі мойындалатын және заңмен қорғалатын құқық
түрінде айқындалады. Меншік құқығының осындай анықтамасы Казақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабының 1 тармағында келтірілген.
Басқаша айтсақ, заң шығарушы меншік құқығын меншік иесінің басты үш
құқығының жиынтығы арқылы анықтайды. Көрсетілген бапта одан ары олардың
мазмұны ашылады: иемдену құқығы мүлікке іс жүзінде иеленуді занды түрде
қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде ашылады. Пайдалану құқығы мүліктен оның
пайдалы табиғи қасиетін, сондай-ақ, одан пайда алуды занды түрде қамтамасыз
ету мүмкіндігі түрінде болады (пайда табыс, өсім, түсім, қосымша түсім және
басқа түрде болуы мүмкін, билік ету құқығы мүліктің заңды тағдырын заңды
түрде қамтамасыз ету түрінде болады (ҚР АК 188 бабының 2 тармағын қара).
Меншік құқығының шынайы түсінігі қоғамдағы меншіктің занды
қатынастарын толығымен ашып көрсетпейді деп ойлаймыз. Заң шығарушының
пікірінше, меншік құқығы түсінігін жасайтын жеке занды уәкілеттіктерді жай
ғана тізіп өту адамда ол туралы айқын да нақты ұғым тудырмайды. Оған мына
сәттерді атауға болады: 1) мүлік иесінің барлық зандылығын, занды
мүмкіндіктерін тізу мүмкін емес. Занда мүмкіндіктерге мысалы, аталыл
өткендерден бөлек, заттарды өзгерту, пайдалану және жою, үшінші тұлғаны
шығарып тастау, затқа, басқа тұлғаға қатысы бар құқықты алу және беру т. б.
туралы заңдылықтарды жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, занда меншік
иесінің тек үш құқығын көрсету, сөйтіп олардың көмегімен меншіктің күллі
құқығын сипаттау тұтастай алғанда жеткіліксіз; 2) егер меншік кұқығын
дербес және тұтас емес, тек меншік иесінің занда көрсетілген құқығынын
жиыны деп есептесек, онда заң шығарушының берген мағынасы бойынша, ол өз
бетінше заң болудан қалады. Мысалы, меншік иесі мүлкін жалға берсін. Сонда
затқа ие болу құқығы күші жоғалады. Бірақ осыған қарамастан меншік иесінде
жалға берген затқа меншік құқығы калады да, ал осы шартпен мүлікті жалға
алушыға құкык берілмейді.
Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Олардың ішінде тіпті үш
кұқықты, мысалы шаруашылық баскару құқығын (КР АК 196 бабы) беру жағдайлары
да ұшырасады. Осы жағдайда мүлікке билік ету құқығы мақсатты, шектелген
сипатқа ие. Яғни меншік құкығы берілмейді, сөз осы негізде басқа заттық
құқыктың пайда болуы туралы болады.
Ресей Федерациясының заң шығарушысы меншік құқығы түсінігінің
аныкталуын ашық қалдырып отыр. Әйтсе де 1990 жылғы 24 желтоқсандағы "РКФСР-
дағы меншік туралы" Заңда мұндай анықтама болған әрі жоғарыда
қарастырылғанға үндес келді (2 баптың 2 тармағы).
Украин заңнамасында меншік құқығы түсінігі өте бірегей тұжырымдалған.
"Меншік құқығы — мұлікті иемдену. пайдалану және билік ету жөнінде қоғамдық
қатынастарды заңмен реттеу" Біздің ойымызша, осындай анықтаманың ешкандай
занды мағынасы жоқ. Оны меншік катынастарына арналған оқу құралдарында
пайдалануға болғанымен, заңда қолдануға болмайды. "Қоғамдық қатынастар",
"заңмен реттеу" сөздері заң әрекетінен тыс меншік құқығы болмайды дегенді
білдіреді. Сол себепті осы анықтама да объективтік шындықгы білдіре
апмайды.
Алыс шетелдердің заңнамаларында меншік құкығы түсінігінің
анықтамасында да бірізділік жоқ. Мысалы, Францияның Азаматтық кодексінің
544 бабы меншік құқығын "заттарды барынша абсолют тұрғыда пайдалану және
билік ету" құқығы ретінде карастырады. Осы анықтама екі ғасыр, дәлірек
айтсак, Француз Республикасының АК кабылданған 1804 жылдан бері қолданыста
болып келеді.
Қарастырылып отырған анықтамада иемдену құқығы мүлдем айтылмай, заң
шығарушы басқа екеуімен іс-қимыл жасайды. Әйтсе де бұл жерде заттық
құқықтың тұтастай және меншік құқығының ішінара өте маңызды белгісі —
олардын абсолют сипаты қарастырылады.
Герман азаматтық топтамасынын (бұдан ары ГАТ) 903 параграфы меншік
құқығын "затқа өз қалауымен билік ету және оған бөгде әрекетті болдырмау"
кұқығы ретінде анықтайды. Осы жағдайда заң шығарушы тек билік ету құқығын
ғана пайдаланып. иемдену және пайдалану құқықтары күші каперден тыс
қалдырады. Біракта, осы жағдайға карамастан меншік кұқығының
тұжырымдамасында Франция АК бойынша заң шығарушының анықтамасына тән белгі
— меншік құқығының абсолюттігі көрініс табады.
Екі түсінікке де ортак жайт сол, меншік құкығының осы екі ұғымы жалпы
әмбебап сипатта болады. ГАТ 908 параграфы субъективтік меншік құқығы
түсінігіне қосымша сипаттама беріп, ол "зат иесі заңға немесе үшінші тұлға
құқығына кайшы келмейтіндей жағдайда, затпен өз қалауы бойынша іс-қимыл
жасауға және оған басқаның әрекетін болдырмауға қақы бар" деген ережені
камтиды. Неміс азаматтык құқығының қазіргі зерттеушісі В. А. Савельев[6.48]
меншік құқығының алман зерттеушісі берген анықтамасы Француз азаматтық
кодексіндегі анықтама секілді, екі негізгі қасиетке ие екенін атап өтеді,
ол біріншіден, меншік иесінің затқа үстемдігінің аукымдылығы (толықтығы деп
те айтуға болады), яғни тиым салынбағаннан басқа кез келген іс-қимыл жасау
мүмкіндігі, затпен өз қалауымен әрекет жасауы, екіншіден, меншік иесінің
барынша үстемдігі, яғни басқаруға екілетті тұлғаның затқа ықпал ететін
барлық үшінші тұлғаларды аластату мүмкіндігі.
Ресей империясының Азаматтық топтамасының жобасында меншік құқығы
тұлғаның мүлікке толық әрі барынша үстемдігі құқығы түрінде анықталды,
өйткені ол кұқық заңмен және өзге тұлғалардың құқығымен шектелмеген. Жоба
авторлары меншік заңды мүмкіндік емес, ол біреудің қалған басқаларға қарсы
құқығы екенін арнайы көрсетті. Осы ұйғарым меншік құқығының тәуелсіз
сипатта екенін ашып, ол адамға табиғаттан беріліп, одан басқа ешкімге тән
болмайтынын білдіреді. Ережеден ауытқу, айталық, осы құқыққа иелік ету
барысында меншік иесінің шектеуге не ауыртпалық артуға келісімі болмағанда
немесе бөлінбейтін затқа қатысты екі не одан да көп субъектілердің құқығы
пайда болғанда көрініс табуы ықтимал.
Меншік құқығының жоғарыда келтірілген анықтамасы тағы бір белгіні —
меншік иесі үшінші тұлғаның затқа заңды ықпалын, егер мұндай құқық занда не
басқа тұлғаның (тұлғалардың) құқығымен қарастырылмаса, онда болдырмауға
қақын білдіретін меншік құқығының түбегейлігін ажыратады. Жоба авторлары
анықтамадағы сілтеме құқықтың түбегейлі белгісін жоққа шығармайтынын атап
өтеді. Керісінше, ол үйлесімді толықтырып, меншік құқығының түбегейлігін
тұтастай тағы бір тұжырымдайды, өйткені құқық еркіндікті шектейтін шара
болып табылады, демек, шектеу туралы ұғым құқық түсінігінің өзінде жатыр:
меншік құқығы тек құкық түрі, демек онда шектеу сипаты білінуі тиіс.
Меншік кұқығын "мүлікке толық үстемдік" ретінде қарастыру жоба
авторларының пікірінше меншік құкығы мәнін құрайды. Бұл орайда меншік
иесінің үстемдігі жай ғана емес заң түрінде екені ерекшеленеді. Осымен
меншік иесі мүлікті өз иелігінде жай ғана иеленуден және ұстаудан
ерекшеленеді, өйткені жай иегер карапайым мүмкіндікке ие болып ол мүлікке
тек қалауы бойынша билік етсе, меншік иесі оған заңды негізде билік жасай
алады. Осы жағдайда меншік иесінің заңды үстемдігі толық әрі түбегейлі
тұрғыда болады. Толық — онды жайт, яғни меншік иесі мүлікке өз калауы
бойынша билік етеді; түбегейлік — теріс жайт, яғни меншік иесі кез келген
бөгде тұлғаға меншігіндегі затқа әрекет жасауды болдырмайды. Меншік иесінің
калауы зат табиғатын және заңмен белгіленген шекте болады. 16 бапта
вотчиндік сипаты жоқ кұқық қабілеті, шарттың заңды күшімен осындай жағдайда
меншік иесіне емес, меншік құқығына ғана шектеу қойылады әрі ол бұған
қатысты болмайды.
Әр елдегі және әр кездегі құқық қабілеті туралы түсініктерге талдауды
аяқтай отырып, мынаны атап өткен жөн, 1991 жылғы КСР Одағы мен
республикалардың Азаматтық заңнама негіздерінде меншік құқығының анықтамасы
жоқ, әйтсе де 45 бапта меншік құқығының құрылымы қарастырылып, кеңестік
азаматтық құқық үшін классикалық болған, яғни меншік иесіне мүлікті
иемдену, пайдалану және билік ету тұжырымдалған кұкық триадасы көрсетілген.
Әртүрлі елдер заңнамаларында субъективтік меншік құқығының
анықтамасының саналуан екендігіне көз жеткізуге болады. Ал біздегі және шет
елдердегі цивилист-ғалымдардың арасындағы пікірлері, одан да көп әрі
әртүрлі. Субъективтік меншік құқығы түсінігін айқындаудың қажеттілігі
туралы кеңестік азаматтық құқық ғылымының дамуы барысында бұрыннан айтылып
келе жатыр. Осы проблеманың тарихи мәнін 0.С. Иоффе[6.211] өте жақсы
көрсетті. А. А. Венедиктовқа[8.78] және басқа цивилистерге арқа сүйей
отырып, ол субъективтік меншік құкығының заңды анықтамасын негізгі үш
бағытта кемелдендіруді айтты: 1) анықтама меншіктің занды қатынасына ғана
тиісті болуы және заттық кұқық объектілеріне өзінікі секілді қатынас
түжырымымен өрнектелуі тиіс; 2) меншік құкығы меншік иесінің негізгі құқығы
заңында көрсетілген ауқымнан тыс жүзеге асуы тиіс; 3) құқық триадасымен
меншік құқығын басқа субъективтік заттық құкықтан оқшаулаға болмайды.
В. П. Мозолин[9.204] меншік құқығы түсінігін екі мағынада: құқықтық
нормалар жиынтығы және субъективтік меншік ретінде пайдаланады.
Субъективтік меншік құқығын ол құқықтың заңды катынастарының мәні мен
мазмұны арқылы анықтайды. Оның ойынша, меншіктің құқық қатынастарын басқа,
айталық. Зиян келтіретін шарттан туындайтын құкық қатынастарынан оқшаулауға
мүмкіндік береді.
Одан ары В. П. Мозолин субъективтік меншік құқығының негізінде оны
басқа құқық қатынастарына қатысушьшардың субъективтік құқығынан оқшалауға
болатын сипаттық белгілерін талдауға тоқталады. Меншік құқығының бірінші
сипаты "ол заңнан тікелей туындайтын алғашқы субъективтік құқык" түрінде
түжырымдалады. В. П. Мозолиннің пікірінше, екінші сипатқа "субъективтік
меншік құқығы меншік иесін тиесілі мүлікті пайдалану негізінде жүргізілетін
өндіріс шартына ез иесінің экономикалық үстемдігін тиянақтайды. Бұл
үстемдік меншік иесіне өндіріс барысында өндірілген өнімді иемденуге...
(және) өз қалауы бойынша пайдалануға құқық береді". В. П. Мозолиннің
"мүдде" және "меншік иесінің қалауы бойынша" түсініктерін ажыратуын атап
өткен жөн. Әйтсе де, автор меншік иесінің үстемдігін экономикалық деуі онша
дұрыс емес. Меншік қатынастары басқаруға өкілетті тұлғаның субъективтік
құқығы ретінде занды, яғни құқықгы катынас болып табылады. Сол себепті
меншік иесінің үстемдігі құқықтық мәнге ие болуы, басқа сөзбен айтқанда
затқа үстемдік құқық бойынша болуы тиіс. Меншік кұқығының үшінші сипатына
ол "азаматтық заңнама қарастыратын неғұрлым толық мүліктік құқықпен
қатысады" деген тұжырым жатады. Ол заң тиым салмайтын кез келген әрекетті
жүзеге асыру мүмкін болатын принципіне негізделеді.
Осы жағдайда заң шығарушы меншік құқығын шектеудің екі түрін
карастырады. Біріншіден, меншік құқығын жүзеге асыру басқа тұлғалардың
құқығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz