Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы ... ... ... ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері ... ... ... .. 9
1.2.1 Айып төлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2.2 Кепіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Кепіл болушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 Кепілдік және кепілпұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .. 58
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы ... ... ... ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері ... ... ... .. 9
1.2.1 Айып төлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2.2 Кепіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Кепіл болушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 Кепілдік және кепілпұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .. 58
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Міндеттемені қамтамасыз ету оны орындатуға бағытталатын, жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Сондықтан ол міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда немесе келісімге отырған жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерге қолданады. Азаматтық кодекстің 292-бабының талаптарына сәйкес, ондай әдістерге: айып төлету, кепіл, борыш қордың мүлігін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдістерін өздерінін сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге болады. Қамтамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда немесе тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу, кепілпұл) көрінеді. Екінші топтың әдістері несие беруші арқылы мүлікті өңдіріп алумен жүзеге асады (кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтиды. Төртінші топқа біздің заңымызға бұрын-соңды тән болмаған әдіс - борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бүл әдістің ерекшелігі сол — заң несие берушіге борышқор өз міңдетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міңдеттемеге қосымша міндеттеме түрінде көрінеді. Мысалы, сатып алу-сату шарты негізгі міндеттеме болып табылады, ал сол шартгы жасаған жақтар міндеттемені мерзімінен кеш орындаса, овда айып төлету қарастырылады. Айып төлету туралы келісім негізгі міндеттеменің болмысынан келіп шығады. Азаматтық кодекстің 292-бабының 3-тармағына сәйкес негізгі міңдеттеменің жарамсыздығы оны қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді. Ал мшдеттемені қамтамасыз ету туралы келісімнің жарамсыздығы негізгі міңдеттеменің жарамсыз болуына әкеліп соқтырмайды. Қамтамасыз ету (қосымша) міндеттемесі жөніңдегі келісім жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанның сақталмауы, мәселен, айып төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп соқтырады (АК-тің 294-бабы) [Бұл бапта аманат делінген, ал АК-тің 330-бабында кепіл болушылық деп алынған. Жоғарыда ескерткеніміздей, осындай қайшылықтар біздің Азаматтық кодексте баршылық].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде деуге болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының міндеттеме мәселелеріне байланысты Ю.Г. Басиннің, Ғ. Төлеуғалиевтің, Ғ.А. Жайлиннің, М.К. Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы ҚР Азаматтық құқығы мәселесіндегі Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері мен жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
Қамтамасыз ету әдістерін өздерінін сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге болады. Қамтамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда немесе тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу, кепілпұл) көрінеді. Екінші топтың әдістері несие беруші арқылы мүлікті өңдіріп алумен жүзеге асады (кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтиды. Төртінші топқа біздің заңымызға бұрын-соңды тән болмаған әдіс - борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бүл әдістің ерекшелігі сол — заң несие берушіге борышқор өз міңдетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міңдеттемеге қосымша міндеттеме түрінде көрінеді. Мысалы, сатып алу-сату шарты негізгі міндеттеме болып табылады, ал сол шартгы жасаған жақтар міндеттемені мерзімінен кеш орындаса, овда айып төлету қарастырылады. Айып төлету туралы келісім негізгі міндеттеменің болмысынан келіп шығады. Азаматтық кодекстің 292-бабының 3-тармағына сәйкес негізгі міңдеттеменің жарамсыздығы оны қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді. Ал мшдеттемені қамтамасыз ету туралы келісімнің жарамсыздығы негізгі міңдеттеменің жарамсыз болуына әкеліп соқтырмайды. Қамтамасыз ету (қосымша) міндеттемесі жөніңдегі келісім жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанның сақталмауы, мәселен, айып төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп соқтырады (АК-тің 294-бабы) [Бұл бапта аманат делінген, ал АК-тің 330-бабында кепіл болушылық деп алынған. Жоғарыда ескерткеніміздей, осындай қайшылықтар біздің Азаматтық кодексте баршылық].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты. Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде деуге болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының міндеттеме мәселелеріне байланысты Ю.Г. Басиннің, Ғ. Төлеуғалиевтің, Ғ.А. Жайлиннің, М.К. Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А. Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М. Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне қоғамдық қатынастар, ондағы ҚР Азаматтық құқығы мәселесіндегі Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері мен жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
1. Комментарий к ГК РК. Т. 3: под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2003.
2. ҚР Азаматтық құқығы Жалпы бөлім 1 том. Ғ. Төлеуғалиев Алматы 2001.
3. ҚР Азаматтық құқығы. Жалпы бөлім. 1 том. (Академиялық курс) редакциясын басқарған Ю. Г. Басин, М. К. Сулейменов, Алматы 2003.
4. Аванесова Г. О банковской гарантии // Хозяйство и право, 1997, N 7. – с. 14-21
5. Гражданское право. Т. 3: под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Москва, 2007.
6. Бобряшова О. Способы обеспечения обязательств.//Предприниматель и право,1996. - № 4. - с. 5-7.
7. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред. Диденко А.Г.. Алматы, 2003.
8. Басин Ю. Г. Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003.
9. Диденко А. Г. Избранное. (Постсоветский период). Алматы, 2004.
10. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга 1: Общие положения. - М.: «СТАТУТ», 1998.
11. Көптеген заңгерлер сын айтқанмен, мұндай пікірлер заң әдебиетінде айтылды.
12. Мысалы, Г.Ф. Шершеневич алдын ала шарт деп болашақ міндеттемені қамтамасыз етудегі кепіл болушылықты, ақша қаражаты берілгенге дейін несие ашу шартын және т.б. қарастырды. қараңыз: Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского гражданского права, М.: спхгк. 1995. 311-б.
13. Васенин А.П. Залог - как способ обеспечения обязательств. – М.: Инфра-М,2000. – 168 с.
14. Голышев В.Г. Залог как способ обеспечения кредитных обязательств// Банковское право,2002. - N 4. – с. 7-11
15. Гражданское право / Под ред. А.Н. Сергеева, Ю.К. Толстого. — Ч. 1, 525-бет.
16. Сарбаш С. Способы обеспечения обязательств. Хозяйство и право, 1995, №11, 110-117-бет.
17. Фалькович М. Способы обеспечения исполнения обязательств. Хозяйство и право, 1995, №11, 10-11-бет
18. Гонгало Б.М. Обеспечение исполнения обязательств - М.: Спарк, 1999. – 142 с.
19. Гражданское право. Часть 1. Учебник. /Под ред. А.Г.Калпина, А.И.Масляева. - Юрист. 2001. – 521 с.
20. Гражданское
2. ҚР Азаматтық құқығы Жалпы бөлім 1 том. Ғ. Төлеуғалиев Алматы 2001.
3. ҚР Азаматтық құқығы. Жалпы бөлім. 1 том. (Академиялық курс) редакциясын басқарған Ю. Г. Басин, М. К. Сулейменов, Алматы 2003.
4. Аванесова Г. О банковской гарантии // Хозяйство и право, 1997, N 7. – с. 14-21
5. Гражданское право. Т. 3: под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Москва, 2007.
6. Бобряшова О. Способы обеспечения обязательств.//Предприниматель и право,1996. - № 4. - с. 5-7.
7. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред. Диденко А.Г.. Алматы, 2003.
8. Басин Ю. Г. Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003.
9. Диденко А. Г. Избранное. (Постсоветский период). Алматы, 2004.
10. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга 1: Общие положения. - М.: «СТАТУТ», 1998.
11. Көптеген заңгерлер сын айтқанмен, мұндай пікірлер заң әдебиетінде айтылды.
12. Мысалы, Г.Ф. Шершеневич алдын ала шарт деп болашақ міндеттемені қамтамасыз етудегі кепіл болушылықты, ақша қаражаты берілгенге дейін несие ашу шартын және т.б. қарастырды. қараңыз: Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского гражданского права, М.: спхгк. 1995. 311-б.
13. Васенин А.П. Залог - как способ обеспечения обязательств. – М.: Инфра-М,2000. – 168 с.
14. Голышев В.Г. Залог как способ обеспечения кредитных обязательств// Банковское право,2002. - N 4. – с. 7-11
15. Гражданское право / Под ред. А.Н. Сергеева, Ю.К. Толстого. — Ч. 1, 525-бет.
16. Сарбаш С. Способы обеспечения обязательств. Хозяйство и право, 1995, №11, 110-117-бет.
17. Фалькович М. Способы обеспечения исполнения обязательств. Хозяйство и право, 1995, №11, 10-11-бет
18. Гонгало Б.М. Обеспечение исполнения обязательств - М.: Спарк, 1999. – 142 с.
19. Гражданское право. Часть 1. Учебник. /Под ред. А.Г.Калпина, А.И.Масляева. - Юрист. 2001. – 521 с.
20. Гражданское
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 20 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: сырттай оқу бөлімінің
3 курс студенті А
Ғылыми жетекші: кафедра аға оқытушысы,
Алматы, 2011
Мазмұны:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------------------- -- 3
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы
ереже ----------------------------------- -----------------------------------
-------------------------- 6
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы -------------
-- 6
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері -----------
--- 9
1.2.1 Айып төлеу ----------------------------------- ----------------------
------------------------------ 9
1.2.2 Кепіл ----------------------------------- ---------------------------
--------------------------------- 10
2 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу ----------------------------------- --
---------- 39
2.1 Кепіл болушылық ----------------------------------- ---------------------
--------------------------- 40
2.2 Кепілдік және кепілпұл ----------------------------------- --------------
-------------------------- 42
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------------------------ 55
Пайдаланған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ----------------------
---- 58
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Міндеттемені қамтамасыз ету оны
орындатуға бағытталатын, жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып
табылады. Сондықтан ол міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда
немесе келісімге отырған жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерге
қолданады. Азаматтық кодекстің 292-бабының талаптарына сәйкес, ондай
әдістерге: айып төлету, кепіл, борыш қордың мүлігін алып қалу, аманат,
кепілдік, кепілпұл және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдістерін өздерінін сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге
болады. Қамтамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда немесе
тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы
қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу, кепілпұл) көрінеді. Екінші
топтың әдістері несие беруші арқылы мүлікті өңдіріп алумен жүзеге асады
(кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың
ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтиды. Төртінші топқа
біздің заңымызға бұрын-соңды тән болмаған әдіс - борышқордың мүлкін ұстап
қалу болып табылады. Бүл әдістің ерекшелігі сол — заң несие берушіге
борышқор өз міңдетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-өзі қорғау
мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міңдеттемеге
қосымша міндеттеме түрінде көрінеді. Мысалы, сатып алу-сату шарты негізгі
міндеттеме болып табылады, ал сол шартгы жасаған жақтар міндеттемені
мерзімінен кеш орындаса, овда айып төлету қарастырылады. Айып төлету туралы
келісім негізгі міндеттеменің болмысынан келіп шығады. Азаматтық кодекстің
292-бабының 3-тармағына сәйкес негізгі міңдеттеменің жарамсыздығы оны
қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді. Ал мшдеттемені қамтамасыз
ету туралы келісімнің жарамсыздығы негізгі міңдеттеменің жарамсыз болуына
әкеліп соқтырмайды. Қамтамасыз ету (қосымша) міндеттемесі жөніңдегі келісім
жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанның сақталмауы, мәселен, айып
төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп соқтырады (АК-тің 294-бабы)
[Бұл бапта аманат делінген, ал АК-тің 330-бабында кепіл болушылық деп
алынған. Жоғарыда ескерткеніміздей, осындай қайшылықтар біздің Азаматтық
кодексте баршылық].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде деуге болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының міндеттеме мәселелеріне
байланысты Ю.Г. Басиннің, Ғ. Төлеуғалиевтің, Ғ.А. Жайлиннің, М.К.
Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А.
Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М.
Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы ҚР Азаматтық құқығы мәселесіндегі Міндеттемені
орындауды қамтамасыз ету тәсілдері мен жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
болып табылады.
Зерттеу пәні болып Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері
жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары,
сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар
және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдеріне талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы ҚР Азаматтық құқығындағы
міндеттеме институтын құқықтық реттеу мәселесін жалпы тұрғыда
қарастыру;
- ҚР Азаматтық құқығындағы Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету
тәсілдері ұғымын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
- ҚР Азаматтық құқығындағы міндеттеме жөніндегі заңдылықтарды
қамтамасыз ету;
- Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері жөнінде
туындайтын мәселелерге қатысты құқықтық негізде зерттеу
ұсыныстарын қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының міндеттеме саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы ҚР Азаматтық құқығындағы міндеттеме
саласына арналған заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да)
нормативтік құқықтық актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден сегіз бөлімшеден құрылатын үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы
ереже
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы
Міңдеттеме бойынша құқықты жузеге асыру қүқық субъектісінің ырқына
ғана емес, борышкердің де еркіне байланысты. Міндеттемеден (атап айтқанда,
шартка негізделген) басқаның әрекетіне құқық туындайды, яғни міңдеттеме
талап етуге құқық береді, бірақ, жалпы ереже бойынша, борышкер уәде еткен
әрекетті орындауға мәжбүрлемейді. Бұл ережеге кірмейтін бірден бір жағдай,
ол - жекебелгілі бір заттарға қатысты міндеттемені заттай орындауға
мәжбүрлейтін меншік құқығын және өзге заттық құқықты қорғау тәсілдерінен
туындайтын мүмкіндік. Жалпы ережеге сәйкес міндеттеме бойынша әрекет жасау
мiндeтri адамның еркіне байланысты, ол міндетгемелік қатынастар бойынша
орындауға белгілі бір қауіптілік береді. Сонымен қатар несие беруші,
міңдеттемелік қатынастар бойынша борышкердің міндеттемені орындамауына
байланысты шығындардың орнын толтыртуға құқылы. Кез келген міңдеттемені
орындау, жалпы ереже бойынша, несие берушінің занда көзделген жағдайларда
оның мәжбүрлеу тәртібінде орындалуын немесе міндеттеменің бұзылуынан
туындаған залалдың орнын борышкер өз мүлкі есебінен толтыруын талап ету
құқығымен қамтамасыз етіледі.
Заңнамада немесе шартта көзделген жағдайларда міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз етудің жалпы шараларына қосымша (міндеттеменің орындалмауынан
болған залалды өз мүлкі есебінен төлеу жөнінде борышкерге жүктелетін
жауапкершілік түріңде) міңдеттеменің орындaлyына септігін тигізетін ерекше
амалдар пайдаланылады. Міне осы амалдар азаматтық құқықта міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп аталады[1.234].
Азаматтық құқықта міңдеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
тәсілдерге заңда немесе шартта көзделген, борышкердің міңдеттемені тиісінше
орындауына ынта беретін және несие берушінің мүдделерін қорғауды
жеңілдететін, мүліктік сипаттағы арнаулы шаралар жатады. Бұл шаралар,
әдетте, мына мақсаттарды көздейді:
борышкердің жауапкершілігінің ауқымын ұлғайту және залалдың барлық
мөлшерін немесе оның бір бөлігін өндіруді оңайлату - бұл шараларға мерзімді
өткізіп алғандық үшін өсімақы немесе міндеттемені opындaмaғaндық немесе
тиісінше opьындaмaғaндық үшін айыппұл жатады;
борышкердің жауапкершілігін үшінші жаққа тарату және оларды орындауға
жауапты адамдар қатарына тарту - бұл шараларға, атап айтқанда, кепілдік
және кепілдік беру жатады;
несие берушіге белгілі бір заттар есебінен өз талаптарын артықшылықпен
қанағаттандыруға құқық беру ("адамға емес, заттың құнына сенемін") - бұл
шараларға, мысалы, кепіл зат жатады;
борышкер міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие берушінің
қайтарылмайтын аванс алуы - бұл шараларға кепілақы мен кепілдік жарна
жатады;
борышкердің қарсы, әдетте, ақшалай міндеттемені орындағанына дейін
несие берушінін затты немесе өзге мүлікті беру жөніндегi міндеттемені
орындамауына құқық беру - бұл шараларға мүлікті ұстап қалу жатады.
Айта кететін бір жағдай - міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерінің
тізбесі АК-ның 292-бабының І-тармағында тұрақсыздық айыппұл, кепілзат,
кепілдік, кепілдік берушілік, кепіл немесе мүлікті ұстап қалу сияқты
дәстүрлі тәсілдермен шектелмейді. Борышкерді міндеттемені тиісінше
орындауға ынталандыратындардың барлығы, сөзсіз, егер занды болса,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдеріне жатады. Аталған
дәстүрлі тәсілдермен қатар міндеттеменің орындалуын камтамасыз етудің басқа
да көптеген конструкциялары болуы мүмкін, олар қамтамасыз етуші шаралар
ретінде заңнамада әдейі көзделуі де (мысальr, кепілдік жарна, қаржыландыру
шарты бойынша ақша талабынан қайту туралы жағдайды пайдалану), заңнамада
көзделмей шартта белгiленуі де мүмкін.
Міңдеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық
сипаты. Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері, жалпы ереже бойынша,
қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (ақцессорлық) болып
табылады, яғни оның заңдылығына және зандық күшіне тәуелді болып келеді.
Бірақ бұған банк кепілдiгi жатпайды, оның қамтамасыз етілетін міндеттеменің
заңдылығына тәуелсіздiri заңдастырылған, бұл банк кепілдігін берудің
кәсіпкерлік сипатына және соған ілеспе кәсіпкерлік қауіпке неriзделген.
Міндеттеменің (қамтамасыз етуші міндеттеменің) орындалуын қамтамасыз
ету тәсілдерінің неriзгі (басты) міндетгемелерге қосымша сипаты бірталай
жерде көрініс табады. Біріншіден, тек занды міндеттемелік талаптар, яғни
занды неriзде тyындaғaн талаптар ғана қамтамасыз етіледі. Екіншіден,
қамтамасыз етуші міндеттеме талап ету құқығын беруге көнгенде және көптеген
жағдайларда осы неriзгі міндеттеме бойьшша борышты аударғанда негiзгi
міндеттеменің тағдырына ілеседі. Үшіншiден, негізгі міндеттеменің тоқтауы,
ол қандай негізде тоқтаса да, әдетте, қамтамасыз ететін міндеттеменің
тоқтауына әкеп соғады. Төртіншіден, неriзгi міндеттеменің заңсыз болуы оны
қамтамасыз ететін міндеттеменің заңсыздығына әкеп соғады, ал бұл норма
императивтік, ол өзгедей шарттық салдарлардың болуы мүмкін екендігін
қарастырмайды [2.121]. Ал, қамтамасыз етуші міндеттеменің заңсыздығы
қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына еш әсерін тигізбейді, бұл
басты міндеттеменің тағдырының қосымша міндеттеме тағдырына тәуелді
еместігін көрсетеді.
Негiзгi міндеттеменің тағы бір артықшылығы сонда, ол қамтамасыз етуші
міндеттеменің тоқтаған-токтамағандығына тәуелді емес. Бірақ бұл ережеге
кепіл затын ломбардтардың сатуы және жылжымайтын мүлік ипотекасының
заттарын соттан тыс мәжбүрлеп сатқызудың кейбір жағдайлары кірмейді, бұл
заң шығарушының кепіл берушілер мүдделерін мамандандырылған кәсіпкерлік
ұйымдардың - кепіл ұстаушылардың қиянатынан қорғау ниетінен туындаған.
Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
Несие берушінің борышкердің міндеттемені opындaмaғaны үшін
жауаптылығының азаматтық - құқықтық принциптеріне негізделген,
міндеттеменің бұзылуынан келген залалды борышкер мүлкі есебінен өндіріп алу
құқығына қарағанда міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндеri арнаулы
шараларды қолдану өзінен өзі болмайды. Міндеттемелерді қамтамасыз ету
жөніндегі жалпы ереже қамтамасыз етуші шаралардьr қолдану мүмкіндігін ғана
қарастырады. Қандай да бір міндеттеме қандай да бір нақты тәсілмен
қамтамасыз етілуі үшін тараптардың келісімі немесе заңның арнайы міндеттеуі
керек. Бұл ретте, міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері заңнамада
да, тараптар келісімінде де (мысалы, кепіл зат, тұрақсыздық айыппұл,
мүлікті ұстап қалу), кейбіреулері - тек таратар келісімінде (мысалы,
кепілақы) көзделуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық айыппұлы,
кепілақы) бір жағынан зандық жауапкершілік шаралары да болып табылады,
себебі олар міндеттемені opындaмaғaн немесе тиісінше орындамаған адамға
қосымша мүліктен айырылтуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және тікелей
міндеттемені opындaмayдaн туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті ұстап
қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі оларды
қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір процедураларымен және
қамтамасыз етілген міндеттемеден занда немесе тараптар келісімінде
көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен байланысты.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері
1.2.1 Айып төлеу
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті түрде және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны тағы шыңдық.
Осыған байланысты заң міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер
деп аталатын арнайы шараларды көздейді.
Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орындамаған ретте,
атап айтқанда, орындау мерзімін өткізіп алған ретте несие берушіге төлеуге
міндетті, заңдармен немесе шартпен белгіленген ақша сомасы айып төлеу
(айыппүл, өсім) деп танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие беруіші
оған келтірілген залалдарды дәлелдеуге міндетті емес (АК-тің 293-бабы).
Айып төлеу — кәсіпкерлік салада пайда болған міндеттемені орандауды
қамтамасыз ету әдістерінің ең көп тараған түрі. Жеткізу, сатып алу,
тасымалдау, мердігерлік және т.б. шарттарды орындамау айып төлеу арқылы
қамтамасыз етіледі. Азаматтардың қатысуымен болатын қатынастарда ол ақша
міндеттемелеріңде (қарыз шарты, тұрғын үйді жалдау және т.б.) қолданылады.
Айып төлеудің есептеу әдісіне орай үш түрі болады: айып төлеу, айыппұл
және өсім. Бүл орайда өсім ақшалай міндеттеменің уақытын өткізіп алған
кезде қолданылады, яғни өткізіп алған әрбір күн үшін соманың пайызымен
ұсталады. Мәселен, өсім борышқордан түрғын үй, электр энергиясын
пайдаланудағы және т.б. төлем төлеу — уақытын өткізіп алғанына орай
өңдіріледі.
Айыппұл тек қана ақша сомасыңда немесе соманың белгілі бір мөлшеріңде
орындалмаған міндеттемеге қолданылады.
Қосымша міңдеттеменің пайда болу негізінде айып төлеуді занды және
шартты деп екіге бөледі. Заңды түрі міндеттемеге, қандай міндетгемені
бұзған кезде қолданылатынын айқындайды. Занды айып төлеу көлікпен жүк
тасымалдау, өнімді жеткізу, құрылысқа қажетті құрама бұйымдарды жеткізу
үшін болатын міндеттемелерде кеңінен қолданылады. Занды айып төлеу
тараптардың міндетінде көзделген-көзделмегеніне қарамастан борышқордан
өндіріле береді (АК-тің 295-бабы). Егер заңдарда тыйым салынбаса,
тараптардың келісімімен занды айып төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін (АК-тің
292-бабының 2-тармағы).
Шартты айып төлеу әр жақтың келісімімен айқындалады. Бұл орайда олар
қандай бұзушылыққа, қандай мөлшерде қолданылатынын өздері анықтайды.
Міңдеттеменің тиісінше орындалмауынан келген залалдың көлеміне
байланысты есепті, айыппұл, айрықша және балама айып төлеу болып бөлінеді.
Есепті айып төлеу кезіңде залалдың бір бөлігі ғана орындалады, бірақ,
онымен залалдың бәрі жабыла қоймайды. Мәселен, міндеттемені орындамауға
байланысты залалдар 5 мың теңгені құрайтын болса, айып төлеу 2 мың теңге
болады делік, сонда несие беруші борышқордан 2 мыңды айып төлеу деп, 3 мың
теңгені залал деп өңдіріп алуына хақысы бар.
Әдетте айып төлеу есепті сипатқа ие[3.201]. Айып төлеудің бұл түрі
барлық жағдайларда, заңда немесе келісімдерде басқаша көзделгеннен басқа
ретте, қолданыла береді. Айып төлеудің айыппұл түрі, заң мен шартта
қаралған жағдайда ғана қолданылады. Оның мәні борышқор міндеттемені бұзғаны
үшін айып төлеуді жүзеге асырып, келген залалдың орнын толық толтыруға
міндетті. Аталған мысал бойынша борышқор 2 мың теңге айып төлеуді жүзеге
асырып және 5 мың теңгені залалдың орнына құяды.
Айрықша айып төлеу несие берушіні тек айып төлеуді жүзеге асырумен
шектейді. Аталған мысал бойынша тек 2 мың теңгені төлетеді де қояды.
Айырықша айып төлеу көлік қатынастарында кеңінен тараған. Ол жүкті
тасымалдау жоспарын орындамағаны үшін, көлік құралдарының нормадан тыс
тұрғаны үшін және т.б. өндіріледі. Азаматтардың қатысуымен болатын
қатынастарға, айталық, пәтер ақы, электр энергиясьна төлеу тәрізді
салаларға тап осыңдай айып төлеу түрі қолданылады.
Балама айып төлеуде несие берушіге міндеттемені бұзғанынан келген
залалды өндірте ме, әлде төлетуді жүзеге асыра ма, оған өзінің таңдауын
айтуына мүмкіндік береді.
Қазіргі колданылып жүрген заңдарда айып төлеудің аталған түрі
бекітілмеген, ол тек шарт арқылы қаралуы мүмкін.
Айып төлеудің тиісті мөлшері, егер келген залал мөлшеріне қарағаңда
тым жоғары болатьн болса, сотпен төмендетілуі мүмкін (АК-тің 297-бабы).
Сондай-ақ, сот борышқордың міңдеттемені орындау дәрежесін және
борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін айыппұл
мөлшерін азайтуда ескереді (АК-тің 297-бабы). Айып төлеудің негізгі мақсаты
борышқордың өз міндеттемесін орындамағаны және тиісінше орындамағаны
салдарынан несие берушінің шеккен зиянының орнын толтыру болып табылады.
1.2.2 Кепіл
Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемеге сәйкес несие беруші (кепіл
ұстаушы) кепілдің күшіне сүйене отырып, борышқор кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан заң
актілерінде белгіленген алымды шығарып алып, осы мүлік тиесілі адамның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілер алдьнда артықшылықпен
қанағаттандырылу құқығына ие болады (АК-тің 299-бабы).
Мүлік кепілмен міндеттемені орындауды қамтамасыз ету несие беруі үшін
неғұрлым қолайлы жағдай жасайды, өйткені, борышқор міндеттемені орындамаған
күнде несие беруші қолындағы кепілге алынған мүлік арқылы талабын
қанағаттандыра алады. Біріншіден, кепіл салынған мүлік несие беруші кепілді
ұстаушы оны біржолата өзіне алғанға дейін ойдағыдай сақталады, екіншіден,
кепілге салынған мүлік (АК-тің 303, 306, 310, 312 баптары) үшін несие
беруші кепіл ұстаушы өз талаптарын қанағаттандыруда артықшылық құқығына ие
болады, үшіншіден, кепілге салынған мүлік борышқордың өзімен емес, үшінші
жақ арқылы салынуы несие беруі үшін талабын қанағаттандыруда қосымша көз
болып есептеледі, ал басқа несие берушілер мұндай құқықты пайдалана
алмайды.
Кепіл құқығы заң немесе шарт аркылы туындайтын міндеттемеге
негізделеді.
Кепіл бойынша қатынастарда әр жақ кепіл беруші және кепіл ұстаушы деп
аталады. Кепіл берушінің кепіл мүлкіне меншік құқығы немесе оның шаруашылық
жүргізу құқы болады. Мұндай құқықтар оған мүлікке иелік етуге мүмкіндік
береді. Негізгі міңдеттеме бойынша кепіл беруші дегеніміз борышқордың өзі,
сондай-ақ оған үшінші жақтың да құқығы бар[4.14].
Кепіл ұстаушы дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша несие беруші, яғни
кепілге құқығы бар тұлға. Кепіл ұстаушы өзінің құқығын кепіл жөніндегі
ақпарат бойынша талаптардан бас тартудың жалпы ережесіне сәйкес басқа
тұлғаға беруге құқылы.
Кепілдің пәні кез келген мүлік бола алады, оның ішінде қозғалатын және
қозғалмайтын мүліктер, мүліктік құқықтар (талаптар) бар. Ал азаматтық
айналымнан алынып тасталған мүліктер, несие берушінің жеке басымен тығыз
байланысты талаптар, атап айтқанда, алименттер, өміріне немесе денсаулығына
келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар және құжаттарымен оларды басқаға
беруге тыйым салынған өзге құқықтар кепіл пәні бола алмайды.
Кепіл талаптың қойылған кезіндегі мөлшерін қамтамасыз етеді. Бұған
негізгі қарыздан басқа орындауды кешіктіргеннен келген айып төлеу, зиянды
қалпына келтіру, кепілге алынған мүлікті кепіл ұстаушының ұстауға кеткен
шығынын өтеу қосылады. Кепіл ұстаушы аталған сомалар бойынша шығынның орнын
толтыруды талап етуге құқылы.
Егер тараптар мұндай талаптарды кепіл арқылы қамтамасыз ету мөлшері
туралы уағдаласқан жағдайда кепіл болашақта пайда болатын талаптарға
қатысты да белгіленуі мүмкін (АК-тің 302-бабы).
Кепіл туралы шарттың нысаны мен мазмұны және ерекше талаптар хақында
занда белгіленген (АК-тің 307-бабы). Шартта кепілдің мәні мен оны бағалау
қүні, кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері мен орындалу
мерзімі көрсетілуге тиіс.
Кепіл туралы шарт жазбаша түрде жасалуға тиіс. Егер негізгі міндеттеме
нотариалды куәландыруға жатса, оңда кепіл туралы шарт нотариалды
куәландырылуы керек. Қозғалмайтын мүлік кепілі туралы шарт нотариалды
куәландырылғанда ғана күшіне енеді.
Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмегендіктен, кепіл құқығы кепілі
тіркелуге жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік
жөнінен — бұл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер беруге
жатпаса, кепіл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады (АК-тің 310-
бабы). Кепіл туралы шарт тіркелуге жатқан жағдайда, ол тіркеуден өткен
сәтінен бастап жасалған деп есептеледі.
Қазіргі қолданылып жүрген заңдар кепілге салынып үлгерген затты
қайтадан кепілге салу мүмкіндігін қарастырады[5.127]. Кейіннен берілетін
кепіл бұрынғы жасалған шартта рұқсат етілген не тыйым салынбаған болса
жүзеге асады. Мұндай жағдайда кепіл беруші кепіл ұстаушыға кепілге берілген
мұндай мүлік туралы мәлімет береді. Кейінгі кепіл ұстаушының талабы алдыңғы
кепіл ұстаушылардың талаптары қанағаттандырылғаннан кейін кепіл мәнінің
қүшін қанағаттандырылады.
Кепілдің екі түрі болады:
а) ипотека;
ә) кепілзат.
Ипотека — кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың
иелегінде және пайдалануыңда қалатын кепіл түрі. Ипотекаға тұтастай
кәсіпорындар, жекелеген құрылыстар, ғимараттар, яғни жерге тікелей
байланысты (ипотека) басқа да объектілер, сондай-ақ айналымдағы тауар және
азаматтық айналымнан алынбаған басқа да мүлік ипотека мәні бола алады.
Ипотека тәртібіне сай кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда қалады.
Ипотека, сондай-ақ белгілі бір мүліктің кепілі занда белгіленген
тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге жатады. Бұл орайда әңгіме
кәсіпорындардың, ғимараттардың, құрылыстардың, пәтерлердің, жер учаскесіне
қүқықтың және басқа қозғалмайтын мүліктің (ипотека) кепілі Қазақстан
Республикасының қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы Заңымен
реттелетіндігі жөнінде болып отыр. Ипотека туралы Қазақстан Республикасының
Заңында өзгеше ережелер белгіленбеген ретте ипотекаға Азаматтық кодекстегі
кепіл туралы жалпы ережелер қолданылады (АК-тің 299-бабының 2-тармағы).
Ипотека туралы шартта ипотеканың мәні, оның атауы, тұрған жері және
бұл мәннің айтарлықтай идентификация үшін сипаттауы, сондай-ақ кепіл
ұстаушының ипотека мәніне құқығы, осы несие берушінің құқығын тіркеген —
осы мүлікке — мемлекеттік органның тіркеуі көрсетілуі тиіс. Жер учаскесінің
ипотекасы туралы шартқа жер ресурстары мен жерге орналастырудың тиісті
комитеттері берген осы учаскесі шекарасының сызбасы қоса тіркелуі қажет.
Шартта негізгі міндеттеме туралы — міндеттеменің ақшалай құны, туыңдау
негіздері, орындау мерзімі және т.б. көрсетіледі.
Ипотека туралы шартты жасаған кепіл беруші кепіл ұстаушыны ипотеканың
мәніне үшінші жақтың белгілі құқықтары жөнінде жазбаша ескертуге міндетті
(кепіл құқықтары, жалға беру, сервитуттар және т.б.).
Ортақ меншіктегі мүлікке орай ипотеканың өзіндік ерекшелігі болады.
Мәселен, көп пәтерлі үйдегі бір пәтер кепілге салынған күнде кепілге тек
тұрғын жай ғана емес, осы үйдегі ортақ меншікте қолданылатын құқықтар да
жатады. Ортақ үлестік меншікке қатысушы басқа меншік иелерінің келісімінсіз-
ақ ортақ қозғалмайтын мүлікке өз үлесін қоса алады. Ортақ бірлескен
меншіктегі мүліктерге, оның ішінде сол үйдегі пәтерлердің тұрғын жайы болып
табылмайтын орындарына ипотека барлық меншік иелерінің жазбаша келісімі
арқылы жүзеге асады (АК-тің 307-бабы).
Ипотека туралы шарт нотариалды қуәләндырылуы керек. Ол қозғалмайтын
мүліктің тұрған жері бойынша мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап
жасалады деп есептеледі.
Кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне беруі кепілзат деп
аталады (АК-тің 303-бабы). Жақтардың келісімі бойынша кепілге салынған
мүлік кепіл ұстаушыда құлыпталып, мөр басылып немесе белгі қойылуы арқылы
сақталады.
Кепілге салынған мүлікті күту мен сақтау кепілге қатысты негізгі
міндет болып табылады. Бұл міндетті кепілге салынған мүлік орналасқан жақ
мойнына алады.
Сондай-ақ бұл тарап: кепілге салынған мүлікті сақтауды қамтамасыз ету
үшін қажетті шараларды, оның ішінде оған үшінші жақтар тараптарьнан қол
сұғылып, талаптар қойылуынан қорғау үшін қажетті шаралар қолдануға; кепілге
салынған мүліктің жоғалуы немесе бүлінуі қаупінің пайда болуы туралы екінші
тарапқа дереу хабарлауға міндетті. Кепіл беруші және кепіл ұстаушы басқа
тараптар тұрған кепілге салынған мүліктің бар екендігіне, санына және
сақталу жағдайына тексеру жүргізуге құқылы болады.
Аталған міндеттерді кепіл ұстаушының өрескел бұзуы кепіл берушіге
кепілді мерзімінен бұрын тоқтатуды талап етуге құқық береді (АК-тің 312-
бабы).
Кепіл беруші:
егер кепіл мәні соншалықты өзгеруіне байланысты өзінің мақсатына
пайдалануға жарамай қалса, одан бас тартуға құқығы бар. Мұндай жағдайда
кепіл беруші келген залалды қалпына келтіруді талап етуге хақылы;
кепіл беруші кепілге салынған мүліктің жоғалуынан немесе бүлінуінен
келген залалды кепіл ұстаушыдан есептеуді талап етуге, негізгі
міндеттеменің орындалуын талап етуге құқылы;
егер заңда өзгеше көзделмесе, ол кепіл ұстаушының келісімімен кепіл мәнін
өзгертуге де ол хақылы. Егер кепіл мәні жойылып немесе бүлінсе, немесе
заңмен тағайындалған негізде меншік құқьны немесе шаруашылық жүргізу құқығы
тоқтатылса, онда кепіл беруші кепіл мәнін қалпына келтіруді немесе оған тең
келетін мүлікпен ауыстыруды талап ете алады, бұл орайда кепіл ұстаушының
келісімі талап етілмейді.
Кепіл беруші кепілге салынған мүлікті пайдалануды Азаматтық кодекстің
315-бабына сәйкес жүзеге асыра алады. Егер шартта өзгеше көзделмесе және
кепіл мәнінен өзгеше туындамаса, кепіл беруші кепіл нысанын оның мақсатына
сәйкес пайдалануға, соның ішінде одан жемістер мен табыстар табуға құқылы.
Кепілге салынған мүлікті пайдалану үшін (бөтенге беру, жалға беру, басқа
тұлғаның тегін пайдалануы және т.б.) кепілге беруші кепіл ұстаушының
келісімін алуы тиіс. Бірақ та кепіл берушінің кепілге салынған мүлікті
өсиет етіп қалдыру құқьнын шектейтін келісімі жарамсыз болады.
Меншік иесі болып табылатьн кепіл беруші, егер занда өзгеше
көзделмесе, кепілге салынатын мүліктің жоғалуы мен кездейсоқ қирау немесе
бүліну тәуекелін мойнына алады.
Кепіл ұстаушы кепіл мәнін шартта көрсетілген шекте ғана пайдалануға
құқылы. Мұндай жағдайда ол өзіңдегі кепілзаттың пайдалануы жөнінде кепіл
берушіге есеп беріп тұрады. Тараптар шарт бойынша кепіл ұстаушыға кепілге
салынған нәрсенің негізгі міндеттемені өтеу мақсаттарында немесе кепіл
берушінің мүдделері үшін жемістер мен табыстар табу міндеті жүктелуі мүмкін
(АК-тің 315-бабы).
Кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің жоғалуы мен бүлінгені үшін
оның нақты құны мөлшерінде (құны төмендеген сома) жауапты болады, бұл
орайда мүліктің кепіл ұстаушыға берілген кездегі әр жақтың айқындаған құны
есепке алынбайды. Егер кепіл ұстаушы бұл орайда кәсіпкерлікпен айналасатын
тұлға болатын болса, онда ол кінәсіне қарамай жауап береді. Бірақ, мүліктің
сақталмауы дүлей күштердің салдарынан болғандығын дәлелдей алса,
жауапкершіліктен құтылады. Қалған жағдайларда бұзушылықтары үшін жауап
береді. Шарт арқылы кепіл ұстаушының келтірген залалын, яғни мүліктің
жоғалуы мен бүлінуін айқындап, кепіл берушінің олардың орнын толтыруды
қоюды талап етуге еркі бар.
Кепілдің мәні, яғни нәрсені кепіл берушіге берілетін мүліктік құқық
болуы да мүмкін (талаптар). Бұл міндеттемеден туындайтын мүлікті иелену
құқығы, пайдалану құқығы, оның ішінде жалға алушының құқығы және басқа
құқықтар болуы мүмкін[6.5]. Мұндай жағдайда кепілге салынған мүліктің
мерзім құқығын шектеуге құқық беріледі әрі ол кепіл сол мерзімнен аспауы
керек. Шартта кепілге салынатьн нәрсенің қүны жоқ болса, оңда ол
тараптардың келісімі бойынша айқыңдалады.
Жалпы шарттардан басқа жасалынатын кепіл шартының барлық түрлері үшін
онда кепіл берушіге қатысты борышқор болатын тұлға көрсетіледі, ал кепіл
беруші жасалған кепіл құқығы жөнінде өзінің борышқорына ескертуі керек.
Кепілге салынған мүліктен ақы өндіріп алу негіздері борышқор жауап
беретін міңдеттемені орындамаудан немесе жағдайға байланысты тиісінше
орындамауынан туындайды. Бұған негізгі міндеттемені бұзу айтарлықтай сипат
алса ғана жол беріледі. Егер борышқордың кепілмен қамтамасыз етілген
міңдеттемені бұзуы өте болмашы болып және соның салдарынан кепіл ұстаушы
талаптарының мөлшері кепілге салынған мүліктің құнына көрінеу сәйкес
келмесе, кепілге салынған мүліктен ақы өндіріп алудан бас тартылуы мүмкін
(АК-тің 317-бабы).
Кепілге салынған нәрседен, яғни кепіл ұстаушыдағы кепілзаттан ақы
ендіріп алу шартынан айқындалады, ал ол болмаған жағдайда кепілге салынған
жылжымалы нәрседен ақы өндіріп алудың жалпы ережесі қолданылады.
Жылжымайтын мүлікке қатысты ақы өңдіріп алу сот арқылы жүзеге асады.
Кепіл туралы шартта, сондай-ақ, Азаматтық кодексте және өзгеде заң
құжаттарыңда көзделген реттерде кепіл ұстаушы кепілге салынған мүлікті
соттан тыс күштеу тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен
сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені
сату жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады. Кепіл негізгі
міндеттеме немесе кепіл құқығы тоқтатылғанда, кепілге салынған мүлік
жойылғанда, кепілге салынған мүлікті жария саудаға салып сатқан ретте,
сондай-ақ оны сату мүмкін болмаған ретте күшін жояды.
Ипотеканың тоқтатылуы туралы кепіл жөніңдегі шарт тіркелген реестрге
белгі қойылуы керек. Негізгі міндеттемені орындау тоқтатылған немесе
мүлікті сақтауда кепіл ұстаушы өзінің міндетін өрескел бұзуына байланысты
кепіл берушінің қойған талабы бойынша, сақтандыруға қатысты және т.б.
жағдайларда, кепіл ұстаушы кепіл нәрсесін дереу кепіл берушіге қайтаруға
міндетті. Кепілге салынған мүлікке меншік құқығы басқаға ауысқан кезде
кепіл сақталады. Бұл мүлікті ақылы немесе тегін иеліктен айыру нәтижесінде
немесе әмбебап құқықты мирасқорлық тәртіп бойынша мүлікке меншік құқығы
немесе шаруашылық жүргізу құқығы (мұрагерлік, занды тұлғаны қайта құру)
кепіл берушіден басқа адамға көшкен ретте орын алады. Бұл арада тек
субъекті құрамы өзгереді. Несие берушінің мирасқоры несие берушінің орнын
басады да, оның барлық жауапкершілігін мойнына алады. Егер мүлік (кепіл
нәрсесі) құқылы мирасқорлық тәртібімен бірнеше адамға көшсе, олардың
әрқайсысы аталған мүліктің өзіне көшкен бөлігіне сәйкес міндеттемені тендей
көтереді. Кепіл нәрсесі бөлінбейтін жағдайда олар ортақ кепіл берушілерге
айналады (АК-тің 323-бабы).
Кепілдің нәрсесіне меншік кұқығы күштеу тәртібімен де тоқтатылады (АК-
тің 324-бабы), яғни реквизициялау, мемлекеттік қажеттер үшін сатып алу және
т.б. шаралары жүзеге асуы мүмкін. Мұндай жағдайда кепіл берушіге (меншік
иесіне) басқа мүлік беріледі немесе оның құны төленеді. Басқа мүлікті
бергенде ол кепілдің нәрсесіне айналады, не тиісінше кепіл ұстаушы кепіл
берушіге тиесілі өтем сомасынан өз талаптарьн артықшылықпен қанағаттандыру
құқығына ие болады. Кепіл салынған мүліктің шын мәніңдегі меншік иесі басқа
тұлға болса, ол заңсыздыққа жол беріп не өзге де құқық бұзғаны үшін жазалау
түрінде кепіл берушіден мүлік алынғанда, оның кепілдік күші тоқтатылады.
Аталған барлық жағдайларда да кепіл ұстаушы кепілмен қамтамасыз етілген
міндеттемені мерзімінен бұрын орындауды талап ете алады.
Ломбардқа заттарды кепілге салу да кепілдің бір ерекшелігі. Бұл
субъект құрамына, кепіл нәрсесіне, негізгі міндеттеменің сипатына және т.б.
қатысты болады (АК-тің 328-бабы).
Азамат кепіл беруші ретінде өзінің жеке тұтынуындағы мүлікті қысқа
мерзімді несиені қамтамасыз ету үшін кепілдікке салады. Бұл орайда кепіл
ұстаушы ломбард болып табылады. Бұл — лицензия негізінде кәсіпкерлікті
жүзеге асыратын арнайы ұйым.
Заттың кепілі туралы шарт кепілдік билеттерімен рәсімделеді. Кепілге
салынған мүлік ломбардқа беріледі, ол өз кезегінде кепіл берушінің
пайдасына заттьң құнымен сақтандырады. Оның кепілге салынған затты
пайдалануға, иелік етуге хақысы жоқ. Ломбард кепілге қойылған заттардың
жоғалуы немесе бүлінуі үшін жауапты болады (АК-тің 328-бабы).
Ломбардқа заттарды кепілге салумен қамтамасыз етілген несиені
белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда, ломбард нотариаттың атқарушылық
жазбасы негізінде жеңілдік ретінде бір айлық мерзім өткеннен кейін кепілге
қойылған мүлікті сату үшін белгіленген тәртіп бойынша сатып жіберуге құқылы
(АК-тің 328-бабының 5-тармағы). Осыдан кейін, егер кепілге қойылған мүлікті
сатудан түскен сома оларды толық қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса да,
ломбардтың кепіл беруші - борышқорға қойған талабы етеледі. Қамтамасыз ету
ережесі, заттай кепілдік туралы шарттың тұжырымы заңмен белгіленеді.
Заттарды ломбардқа кепілге салу туралы шарттың, Азаматтық кодекстің және
тиісті заң қүжатында кепіл берушіге берілетін құқықтармен салыстырғанда,
оның құқықтарьн шектейтін ережелері шарт жасасқан кезден бастап жарамсыз
болады (АК-тің 328-бабы).
Сонымен, мүлік айналымында несиенің маңызы зор. Несиелік міңдеттеменің
орындалуын борышкердің барлық мүлкімен жауап беруі принципімен қамтамасыз
ету несие берушіні барлық уақытта бірдей қанағаттаңдыра бермеуі мүмкін,
себебі борышкердін мүлкін өңдіртіп алуға айналдыру кезінде оның құны несие
берушінің талабының мөлшерінен кем болуы немесе сол борышкердің басқа несие
берушілерінің сол уақытта жарыса талап қою қаупі бар. Осының барлығы қоғам
мен құқықтың дамуының белгілі бір кезінде қамтамасыз ететін шаралардың
ерекше түрін қалыптастырды, ол кепіл деп аталды, ол белгілі бір адамның
(борышкердің, кепіл болушының) жеке басының қасиетіне емес, борышкердің
белгілі бір мүлкінің құнына сенуге, және онымен өз талаптарын қалайда
қанағаттаңдыру мүмкіңдігіне негізделді. Уақыт өте келе кепілге борышкердің
ғана емес, заттық кепіл болушы деп ат алған үшінші жақтың мүлкі де беріле
бастады, ал несие берушінің талаптарын қанағаттаңдыру мүмкіңдігі заттардан
басқа мүлікке - "тәнсіз заттар" деп аталатын мүліктік құқықтарға да
таралды[7.103].
Кепіл (кепілдік құқық) деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз
талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болушының белгілі бір затының не
өзге мулкінің құндылығы есебінен қанағаттандырудағы айрықша құқығы
танылады.
Кепілді құқықтық реттеу көздері. Кепіл институты қазақстан
Республикасының азаматтық заңнамасы үшін дәстүрлі болып табылады, оңда
кепіл құқық қатынастарын тікелей немесе жанама реттейтін бірқатар заң
актілері бар. Қандай да бір нормативтік актіні қолдану қажеттігі не
мүліктің түрінен (мысалы, жылжитын немесе жылжымайтын), оның айналым
қабілеттілігінен (мысалы, мүліктік айналымда шектелген жер қойнауы мен
пайдалы қазбалар), немесе кепіл құқық қатынастары субъектісінің құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктерінен (мысалы, арнайы күқық қабілеттігі бар
мемлекеттік кәсіпорын), немесе кодданылатын қүкық мәселелерінен (мысалы,
кепіл туралы сыртқы экономикaльrқ мәміле жасағаңда) туындайды.
Кепіл құкық қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік актілер -
Азаматық кодекс, атап айтқаңда оның 18-тарауының 3-параграфы және
Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы Жарлық.
Сонымен қатар, жылжымайтын мүлікпен мәмілелерді тіркеу, қажеттігіне
байланысты жылжымайтын мүлік ипотекасы мен жылжымайтын мүлікке мүліктік
құқықтың кепілін (мысалы, жалдау құқығының кепілі, сенімгерлікпен басқару
құқығының кепілі және т.б.) тіркеу Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік
тіркеу туралы Жарлықпен реттелуге жатады.
Кепіл объектісі. Кепіл қатынасында көрсетілген борыш төленбеген
жағдайда өндіртіп алуға жіберілуі мумкін зат кепіл объектісі (кепіл құқығы)
деп аталады. Егер оны кепіл жауапкершілігінің заты деп атасақ дәлірек болар
еді, себебі кепіл беруші кепіл қатынастарынан туындайтын және өз
жауапкершілігіне алған міндеттеме бойынша сол затпен және оның құны шегінде
жауаптылық көтереді. Заңнамада және құқық теориясында кепіл құқығының
объектісі жай кепіл заты деп аталады.
Кепіл объектісі (заты) белгілі бір қүндылығы, бағалылығы бар, негізгі
міндеттеме орындалмаған жағдайда несие берушінің мүддесін қанағаттаңдыра
алатын кез келген мүлік бола алады. Сонымен, кепіл құқығының объектісі бола
алатын мүлік ретінде заттарды, ақшаны, оның ішінде шет ел валютасын, бағалы
қағаздарды, жұмысты, қызметті, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелерін, фирмалық атауларды, тауар белгілерін, кейбір даралау
құралдарын, мүліктік құқықтарды және "мүлік" ұғымына жататындардың барлығын
алуға болады. Ескеретін бір жағдай - мүлік деп материалдық түрдегі қандай
да бір жеке зат немесе құндылықтың қандай да бір жеке түрі ғана танылмайды.
Мүлік деп қандай да бір субъективтік құқықтың объектісін де түсіну керек,
ал ол объект мүліктің көптеген түрлерін біріктіруі мүмкін, мысалы, заттар
мен мүліктік құқықтар, олардың барлық жиынтықтары да мүлік - нақты
субъективтік құқықтың объектісі болып табылады.
Жылжитын да, жылжымайтын да, пайдаланылатын да, пайдаланылмайтын да
заттар, әдетте, кепіл объектісі ретінде алынады. Бөлінбейтін зат тұтастай
кепілге беріледі. Бөлінетін заттың бөлігі кепіл құқығының өзінше объектісі
бола алады.
Ортақ меншіктегі заттар да кепіл объектісі бола алады. Мұндай мүлікті
кепілге беру үшін оған ортақ мүліктің барлық меншік иелерінің келісімі
керек. Сонымен қатар әрбір меншік иесі ортақ мүліктегі өз үлесін кепілге
салуға құқылы. Ортақ үлесті меншіктің ортақ мүліктің өзі үлесіне шамалас
бөлігін өзінің иеленуіне және пайдалануына алған қатысушысы ортақ меншіктің
сол бөлігін кепілге өз бетінше беруге құкылы, себебі ол оны бөліп алуға не
ортақ меншіктегі бұл бөлікті иелену және пайдалану құқығын кепілге беруге
құқылы. Ортақ бірлескен меншіктің қатысушысы ортақ мүліктің тек "идеалдық"
бөлігін - ортақ меншіктегі құқығын ұсынуға құқылы.
Кепілге салу үшін белгілі бір талаптар орындалған жағдайда ақша кепіл
заты бола алады. Ақшаны кепіл заты ретінде пайдаланғанда ол банкке салынуы
тиіс, бұл ақша кепілінің ерекшелігі, сондықтан мұндай кепіл кепілдің
айрықша түріне жатады. Кепілге бергенде ақшаны банкке салудың қажеттігі
оның жоғары өтімді мүлік ретіндегі қасиетінен, кепілге салғанда кепіл
берушінің немесе ипотекада кепіл ұстаушының ақшаны пайдалануын шектеу
мүмкін еместігінен, сондай ақ ақшаны кепілге ұстаудың немесе ипотекасының
мүмкін еместігінен туындайды.
Ақша кепілінде кепіл заты ретінде қолма қол ақшаның да (ақша
белгілері), "қолма қол емес" акшаның да (банктердің өз клиенттерінің банк
есепшоттары бойынша жазбаша берген ақшалай міндеттемелері) пайдаланылуы
мүмкін. Қолма-қол ақшаны банкке салғанда олар да "қолма-қол емес" ақшаға -
банк міндеттемесіне айналады.
Банк есепшотының кепілін немесе банк салымын ақша кепілінен айыру
керек. Банк есепшоты немесе банк салымы кепілінде кепіл беруші кепілге
ақшаның өзін емес, банк есепшотының шарты немесе банк салымшының шарты
бойынша өз құқығын (талабын) береді. Банк есепшоты немесе банк салымы
кепілінің өзге міндеттемелік мүліктік құқық кепілінен, мысалы, жалдау
құқығының кепілінен еш айырмашылығы жоқ. Банк аккредитивін - белгілі бір
мән-жайларда немесе аталып көрсетілген құжаттарды ұсынғанда банктің ақша
төлеу міндеттемесін беруі де ақша кепіліне жатпайды. Аккредитив қамтамасыз
етудің өзінше бөлек тәсілі болып табылады,
Ақшаны қамтамасыз ету заты ретінде пайдаланудың өзгeдей шарттық және
заңнамада көзделген тәсілдерін ақша кепілінен ажырату керек. Мысалы, ақша
қамтамасыз етудің кепіл мүлкін АК-ның 319-бабының 4-тармағына сәйкес сату
кезінде саудаға қатысудың кепілдік жарнасы, АК-ның 915-бабының 6-тармағына
сәйкес конкурстық міндеттемелердің кепілдік жарнасы ретінде пайдаланылады.
Бұл мысалдар сияқты кепілдік жарнасы, қамтамасыз ету тәсілі ретінде, өзге
жағдайларда да пайдаланылуы мүмкін.
Кепілге қарағанда, кепілдік жарнада ақша несие берушіге негізгі
міндеттеме бойынша беріледі, ал ол негізгі міндеттеме орындалмаса
қайтарылмай қалады.
Қамтамасыз ету заты ретінде ақша қамтамасыз етудің кепілзат сияқты
дәстүрлі тәсілінде де пайдаланылады, Кепілге қарағанда, кепілақының ақшалай
сомасы, кепілдік жарнадағы сияқты, негізгі міндеттеме бойынша несие
берушіге тікелей беріледі.
Ақша кепілінен әртүрлі ақылы шарттардан алынатын ақша талаптарын
қамтамасыз ету заты ретінде пайдалану жағдайын да ажыратқан жөн. Ақша
талаптары кепілдің өзінше бөлек заты ретінде болуы (мүліктік құқыктар
кепілінің бір түрі), сондай-ақ олардың қамтамасыз ету тәсілінің кепілге
қарағанда басқа тәсілдері бойынша пайдаланылуы мүмкін, мысалы, клиенттің
қаржы агенті алдында міндеттемесін орындауын қамтамасыз ету мақсатында ақша
талабынан бас тартуды көздейтін (факторинг) қаржыландыру шартьщда
пайдалану.
Мүлікті жалдағанда оның қайтарылуын қамтамасыз ету үшін ақша
пайдаланылатын жағдайлар кепілге жатпайды (спортинвентарды жалға алу,
кассеталарды жалға алу, кітапханадан кітап алу, т.б.) қамтамасыз етудің
мұндай тәсілдері, олар кейде "кепіл ақша" немесе "кепіл сомасы" деп
аталғанымен, шартта көзделген кепілдік жарнасына жатады[8.45]. Мұндай
ақшамен қамтамасыз ету кепіл деп танылуы үшін ақша банкке салынуы тиіс.
Қамтамасыз ету ретінде ақшадан басқа мүлік қалдыру, тараптардың келісіміне
қарай, кепілақы, мүлікті ұстап қалу немесе қамтамасыз етудің басқа шарттық
тәсілі болуы мүмкін. Борышқор жайында ақпарат көзі болудан басқа немесе
борышқор үшін несие берушіні міндеттеменің орындалатынына сеңдіретін
айрықша құндылығынан басқа ешқандай материалдық құндылығы жоқ жеке құжатты
қамтамасыз ету ретінде қалдыру міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің
азаматтыққұқықтық тәсілдеріне жатпайды.
Кепіл нысанын несие берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін сату
қажеттігі кепілге берілген нәрсенің иеліктен шығарылу мүмкіндігін көздейді.
Сондықтан да кепіл нысаны ретінде өзінің табиғи құндылығымен қатар кепіл
ұстаушының өндіріп алуды соған аударғанда сатуға болатындай нәрсе берілуі
тиіс. Бұл талап ақшаға таралмайды, себебі оны сатудың қажеттігі жоқ,
өндіріп алуды оған аудару оның өз кұнымен тең болады. Ақшаның ол ережеге
кірмеуі оның мүліктің айрықша түрі - белгі қойылған нәрсе екендігіңде, оның
құңдылығы әлеуметтік функциямен анықталады және ол нәрсенің талап ету
құқығына ие екендігіиен туындайды.
Кепіл нысанын сатудың қажеттігі кепіл құқығының объектісі ретіңде
айналым қабілеті бар мүлікті пайдалануды керек етеді. Иеліктен алудың
мүмкін еместігі азаматтық айналымнан шығып қалған мүлікті, сондай-ақ кепіл
ұстаушының талабы бойынша өзіне өндіртіп алуды аударуға болмайтын мүлікті
кепіл объектісі бола алатын мүліктер қатарынан шығарады. Сондықтан,
айналымнан шығып қалған заттармен қатар, азаматтық заң актілеріне (мысалы,
1998 жылғы 30 маусымдағы "Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы" ҚР Заңының 39-баптарына сәйкес өндіртіп алуды аударуға
жол берілмейтін мүліктер кепіл нысаны бола алмайды.
Шектеулі айналым қабілеті бар мүлік, олардың мүліктік айналымын
құқықтық реттеудің ерекшеліктері ескеріліп, кепіл нысаны бола алады, атап
айтқаңда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударғаңда ондай мүлікті иеленушіге
не оны мамандандырылған сауда ұйымдары арқылы сату процедурасына қойылатын
талаптар ескеріледі.
Кепіл туралы және кепіл нысаны туралы заңнамада мүліктің кейбір
түрлерінің кепіліне заң актілері арқылы тыйым салу немесе шек қою
мүмкіңдігі туралы ереже бар. Бұл ереже заң актісі бойынша кез келген
нәрсенің кепіліне тыйым сала алады, себебі мүлікті кепіл нысаны ретінде
пайдалануға тыйым салудың немесе шек қоюдың негізге алынатын критерийлері
белгіленбеген. Мұндай тыйым салу немесе шек қою тек заң актілерімен ғана
белгіленеді.
Жеке муліктік емес игіліктер мен құқықтар: өмір, денсаулық, ар ождан,
жақсы атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұғылмайтындық, жеке және
отбасы құпиясы, есімге құқық, авторлыққа құқық, шығармаға қол сұғуды
болдырмайтын құкық және басқа материалдық емес құқықтар мүлікке жатпайды
және кепіл нысаны бола алмайды.
Кепіл қатынастарының тараптары. Кепіл қатынастарына кемінде екі адам -
кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.
Кепіл ұстаушы, әдетте, нетізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша
несие беруші болады. Негізгі міндеттеме бойынша несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“ ___” ________ 20 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету”
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған: сырттай оқу бөлімінің
3 курс студенті А
Ғылыми жетекші: кафедра аға оқытушысы,
Алматы, 2011
Мазмұны:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------------------- -- 3
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы
ереже ----------------------------------- -----------------------------------
-------------------------- 6
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы -------------
-- 6
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері -----------
--- 9
1.2.1 Айып төлеу ----------------------------------- ----------------------
------------------------------ 9
1.2.2 Кепіл ----------------------------------- ---------------------------
--------------------------------- 10
2 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу ----------------------------------- --
---------- 39
2.1 Кепіл болушылық ----------------------------------- ---------------------
--------------------------- 40
2.2 Кепілдік және кепілпұл ----------------------------------- --------------
-------------------------- 42
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------------------------ 55
Пайдаланған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ----------------------
---- 58
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Міндеттемені қамтамасыз ету оны
орындатуға бағытталатын, жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып
табылады. Сондықтан ол міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда
немесе келісімге отырған жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерге
қолданады. Азаматтық кодекстің 292-бабының талаптарына сәйкес, ондай
әдістерге: айып төлету, кепіл, борыш қордың мүлігін алып қалу, аманат,
кепілдік, кепілпұл және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдістерін өздерінін сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге
болады. Қамтамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда немесе
тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы
қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу, кепілпұл) көрінеді. Екінші
топтың әдістері несие беруші арқылы мүлікті өңдіріп алумен жүзеге асады
(кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың
ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтиды. Төртінші топқа
біздің заңымызға бұрын-соңды тән болмаған әдіс - борышқордың мүлкін ұстап
қалу болып табылады. Бүл әдістің ерекшелігі сол — заң несие берушіге
борышқор өз міңдетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-өзі қорғау
мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міңдеттемеге
қосымша міндеттеме түрінде көрінеді. Мысалы, сатып алу-сату шарты негізгі
міндеттеме болып табылады, ал сол шартгы жасаған жақтар міндеттемені
мерзімінен кеш орындаса, овда айып төлету қарастырылады. Айып төлету туралы
келісім негізгі міндеттеменің болмысынан келіп шығады. Азаматтық кодекстің
292-бабының 3-тармағына сәйкес негізгі міңдеттеменің жарамсыздығы оны
қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді. Ал мшдеттемені қамтамасыз
ету туралы келісімнің жарамсыздығы негізгі міңдеттеменің жарамсыз болуына
әкеліп соқтырмайды. Қамтамасыз ету (қосымша) міндеттемесі жөніңдегі келісім
жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанның сақталмауы, мәселен, айып
төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп соқтырады (АК-тің 294-бабы)
[Бұл бапта аманат делінген, ал АК-тің 330-бабында кепіл болушылық деп
алынған. Жоғарыда ескерткеніміздей, осындай қайшылықтар біздің Азаматтық
кодексте баршылық].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәзіргі таңда Ресей Федерациясы мен басқа
да шет мемлекеттерде бұл тақырып жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар шықты.
Қазақстан мемлекетіміз үшін әлі күнге дейін зерттелу үстінде деуге болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының міндеттеме мәселелеріне
байланысты Ю.Г. Басиннің, Ғ. Төлеуғалиевтің, Ғ.А. Жайлиннің, М.К.
Сүлейменовтың, С.В. Скрябиннің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, А.А.
Ерошенконың, А.М. Сергеевтың, М.Н. Малеинаның, Л.А. Соловьеваның, О.М.
Романовтың және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың ізденіс-зерделеу және зерттеу объектісіне
қоғамдық қатынастар, ондағы ҚР Азаматтық құқығы мәселесіндегі Міндеттемені
орындауды қамтамасыз ету тәсілдері мен жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
болып табылады.
Зерттеу пәні болып Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері
жөніндегі мәселелерді қамтитын Қазақстан Республикасының заңнамалары,
сондай-ақ зерттелетін проблемаға қатысты мемлекеттік органдармен, азаматтар
және ұйымдармен қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер кіреді.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдеріне талдама
(анализ) жасау; тәжірибеде осы салаға қатысты кездесетін мәселелерді
талқылау; зерттеу мәселесі бойынша заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
келтіру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын зерделеу-зерттеу
процесіне байланысты шешілуге тиіс мынадай міндеттер туындайды:
- Қазақстан Республикасындағы ҚР Азаматтық құқығындағы
міндеттеме институтын құқықтық реттеу мәселесін жалпы тұрғыда
қарастыру;
- ҚР Азаматтық құқығындағы Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету
тәсілдері ұғымын салыстырмалы құқықтық негізде зерттеу;
- ҚР Азаматтық құқығындағы міндеттеме жөніндегі заңдылықтарды
қамтамасыз ету;
- Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдері жөнінде
туындайтын мәселелерге қатысты құқықтық негізде зерттеу
ұсыныстарын қамтамасыз ету;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы.
Методологиялық негіздері ретінде, ғылыми танымның диалектикалық-
материалистік, жүйелі-құрылымды және салыстырмалы-құқықтық әдістері
пайдаланылады. Ал теориялық негіздері ретінде, мемлекет және құқық
теориясы, азаматтық құқық және конституциялық заңдарға байланысты
мемлекеттік және ресми тілде жарық көрген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінде, сондай-ақ таяу және қашық шет елдердің, әсіресе Ресей
ғалымдарының міндеттеме саласы бойынша жасалынған теориялық байлам-
түйіндері, соларға қатысты жаңаша көзқарастар мен тұжырым-ұсыныстарды
айқындауға, дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселелерінің өзіндік нақты,
дербес шешімін табуға арқау болып, ұтымды көрініс тапты. Сонымен бірге,
дипломдық тақырыптың өзекті мәселелерін жеткілікті көлемде ашып көрсетуге
азаматтық құқықтық заңдар, арнайы ҚР Азаматтық құқығындағы міндеттеме
саласына арналған заңдар, сондай-ақ тақырыпқа сәйкес түрлі (басқа да)
нормативтік құқықтық актілер айтарлықтай септігін тигізді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Тұтастай алғанда жұмыс
және оған қойылған проблемалар мен автордың берген тұжырымдамалары
Экономика және Құқық Академиясының Заңтану пәндер кафедрасында өткен
мәжілісінде қаралып (талқыланып) мақұлданған.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс-
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден сегіз бөлімшеден құрылатын үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің ұғымы мен әдістері туралы жалпы
ереже
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің ұғымы
Міңдеттеме бойынша құқықты жузеге асыру қүқық субъектісінің ырқына
ғана емес, борышкердің де еркіне байланысты. Міндеттемеден (атап айтқанда,
шартка негізделген) басқаның әрекетіне құқық туындайды, яғни міңдеттеме
талап етуге құқық береді, бірақ, жалпы ереже бойынша, борышкер уәде еткен
әрекетті орындауға мәжбүрлемейді. Бұл ережеге кірмейтін бірден бір жағдай,
ол - жекебелгілі бір заттарға қатысты міндеттемені заттай орындауға
мәжбүрлейтін меншік құқығын және өзге заттық құқықты қорғау тәсілдерінен
туындайтын мүмкіндік. Жалпы ережеге сәйкес міндеттеме бойынша әрекет жасау
мiндeтri адамның еркіне байланысты, ол міндетгемелік қатынастар бойынша
орындауға белгілі бір қауіптілік береді. Сонымен қатар несие беруші,
міңдеттемелік қатынастар бойынша борышкердің міндеттемені орындамауына
байланысты шығындардың орнын толтыртуға құқылы. Кез келген міңдеттемені
орындау, жалпы ереже бойынша, несие берушінің занда көзделген жағдайларда
оның мәжбүрлеу тәртібінде орындалуын немесе міндеттеменің бұзылуынан
туындаған залалдың орнын борышкер өз мүлкі есебінен толтыруын талап ету
құқығымен қамтамасыз етіледі.
Заңнамада немесе шартта көзделген жағдайларда міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз етудің жалпы шараларына қосымша (міндеттеменің орындалмауынан
болған залалды өз мүлкі есебінен төлеу жөнінде борышкерге жүктелетін
жауапкершілік түріңде) міңдеттеменің орындaлyына септігін тигізетін ерекше
амалдар пайдаланылады. Міне осы амалдар азаматтық құқықта міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп аталады[1.234].
Азаматтық құқықта міңдеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
тәсілдерге заңда немесе шартта көзделген, борышкердің міңдеттемені тиісінше
орындауына ынта беретін және несие берушінің мүдделерін қорғауды
жеңілдететін, мүліктік сипаттағы арнаулы шаралар жатады. Бұл шаралар,
әдетте, мына мақсаттарды көздейді:
борышкердің жауапкершілігінің ауқымын ұлғайту және залалдың барлық
мөлшерін немесе оның бір бөлігін өндіруді оңайлату - бұл шараларға мерзімді
өткізіп алғандық үшін өсімақы немесе міндеттемені opындaмaғaндық немесе
тиісінше opьындaмaғaндық үшін айыппұл жатады;
борышкердің жауапкершілігін үшінші жаққа тарату және оларды орындауға
жауапты адамдар қатарына тарту - бұл шараларға, атап айтқанда, кепілдік
және кепілдік беру жатады;
несие берушіге белгілі бір заттар есебінен өз талаптарын артықшылықпен
қанағаттандыруға құқық беру ("адамға емес, заттың құнына сенемін") - бұл
шараларға, мысалы, кепіл зат жатады;
борышкер міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие берушінің
қайтарылмайтын аванс алуы - бұл шараларға кепілақы мен кепілдік жарна
жатады;
борышкердің қарсы, әдетте, ақшалай міндеттемені орындағанына дейін
несие берушінін затты немесе өзге мүлікті беру жөніндегi міндеттемені
орындамауына құқық беру - бұл шараларға мүлікті ұстап қалу жатады.
Айта кететін бір жағдай - міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерінің
тізбесі АК-ның 292-бабының І-тармағында тұрақсыздық айыппұл, кепілзат,
кепілдік, кепілдік берушілік, кепіл немесе мүлікті ұстап қалу сияқты
дәстүрлі тәсілдермен шектелмейді. Борышкерді міндеттемені тиісінше
орындауға ынталандыратындардың барлығы, сөзсіз, егер занды болса,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдеріне жатады. Аталған
дәстүрлі тәсілдермен қатар міндеттеменің орындалуын камтамасыз етудің басқа
да көптеген конструкциялары болуы мүмкін, олар қамтамасыз етуші шаралар
ретінде заңнамада әдейі көзделуі де (мысальr, кепілдік жарна, қаржыландыру
шарты бойынша ақша талабынан қайту туралы жағдайды пайдалану), заңнамада
көзделмей шартта белгiленуі де мүмкін.
Міңдеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық
сипаты. Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері, жалпы ереже бойынша,
қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (ақцессорлық) болып
табылады, яғни оның заңдылығына және зандық күшіне тәуелді болып келеді.
Бірақ бұған банк кепілдiгi жатпайды, оның қамтамасыз етілетін міндеттеменің
заңдылығына тәуелсіздiri заңдастырылған, бұл банк кепілдігін берудің
кәсіпкерлік сипатына және соған ілеспе кәсіпкерлік қауіпке неriзделген.
Міндеттеменің (қамтамасыз етуші міндеттеменің) орындалуын қамтамасыз
ету тәсілдерінің неriзгі (басты) міндетгемелерге қосымша сипаты бірталай
жерде көрініс табады. Біріншіден, тек занды міндеттемелік талаптар, яғни
занды неriзде тyындaғaн талаптар ғана қамтамасыз етіледі. Екіншіден,
қамтамасыз етуші міндеттеме талап ету құқығын беруге көнгенде және көптеген
жағдайларда осы неriзгі міндеттеме бойьшша борышты аударғанда негiзгi
міндеттеменің тағдырына ілеседі. Үшіншiден, негізгі міндеттеменің тоқтауы,
ол қандай негізде тоқтаса да, әдетте, қамтамасыз ететін міндеттеменің
тоқтауына әкеп соғады. Төртіншіден, неriзгi міндеттеменің заңсыз болуы оны
қамтамасыз ететін міндеттеменің заңсыздығына әкеп соғады, ал бұл норма
императивтік, ол өзгедей шарттық салдарлардың болуы мүмкін екендігін
қарастырмайды [2.121]. Ал, қамтамасыз етуші міндеттеменің заңсыздығы
қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына еш әсерін тигізбейді, бұл
басты міндеттеменің тағдырының қосымша міндеттеме тағдырына тәуелді
еместігін көрсетеді.
Негiзгi міндеттеменің тағы бір артықшылығы сонда, ол қамтамасыз етуші
міндеттеменің тоқтаған-токтамағандығына тәуелді емес. Бірақ бұл ережеге
кепіл затын ломбардтардың сатуы және жылжымайтын мүлік ипотекасының
заттарын соттан тыс мәжбүрлеп сатқызудың кейбір жағдайлары кірмейді, бұл
заң шығарушының кепіл берушілер мүдделерін мамандандырылған кәсіпкерлік
ұйымдардың - кепіл ұстаушылардың қиянатынан қорғау ниетінен туындаған.
Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
Несие берушінің борышкердің міндеттемені opындaмaғaны үшін
жауаптылығының азаматтық - құқықтық принциптеріне негізделген,
міндеттеменің бұзылуынан келген залалды борышкер мүлкі есебінен өндіріп алу
құқығына қарағанда міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндеri арнаулы
шараларды қолдану өзінен өзі болмайды. Міндеттемелерді қамтамасыз ету
жөніндегі жалпы ереже қамтамасыз етуші шаралардьr қолдану мүмкіндігін ғана
қарастырады. Қандай да бір міндеттеме қандай да бір нақты тәсілмен
қамтамасыз етілуі үшін тараптардың келісімі немесе заңның арнайы міндеттеуі
керек. Бұл ретте, міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері заңнамада
да, тараптар келісімінде де (мысалы, кепіл зат, тұрақсыздық айыппұл,
мүлікті ұстап қалу), кейбіреулері - тек таратар келісімінде (мысалы,
кепілақы) көзделуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық айыппұлы,
кепілақы) бір жағынан зандық жауапкершілік шаралары да болып табылады,
себебі олар міндеттемені opындaмaғaн немесе тиісінше орындамаған адамға
қосымша мүліктен айырылтуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және тікелей
міндеттемені opындaмayдaн туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті ұстап
қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі оларды
қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір процедураларымен және
қамтамасыз етілген міндеттемеден занда немесе тараптар келісімінде
көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен байланысты.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлері
1.2.1 Айып төлеу
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті түрде және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны тағы шыңдық.
Осыған байланысты заң міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер
деп аталатын арнайы шараларды көздейді.
Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орындамаған ретте,
атап айтқанда, орындау мерзімін өткізіп алған ретте несие берушіге төлеуге
міндетті, заңдармен немесе шартпен белгіленген ақша сомасы айып төлеу
(айыппүл, өсім) деп танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие беруіші
оған келтірілген залалдарды дәлелдеуге міндетті емес (АК-тің 293-бабы).
Айып төлеу — кәсіпкерлік салада пайда болған міндеттемені орандауды
қамтамасыз ету әдістерінің ең көп тараған түрі. Жеткізу, сатып алу,
тасымалдау, мердігерлік және т.б. шарттарды орындамау айып төлеу арқылы
қамтамасыз етіледі. Азаматтардың қатысуымен болатын қатынастарда ол ақша
міндеттемелеріңде (қарыз шарты, тұрғын үйді жалдау және т.б.) қолданылады.
Айып төлеудің есептеу әдісіне орай үш түрі болады: айып төлеу, айыппұл
және өсім. Бүл орайда өсім ақшалай міндеттеменің уақытын өткізіп алған
кезде қолданылады, яғни өткізіп алған әрбір күн үшін соманың пайызымен
ұсталады. Мәселен, өсім борышқордан түрғын үй, электр энергиясын
пайдаланудағы және т.б. төлем төлеу — уақытын өткізіп алғанына орай
өңдіріледі.
Айыппұл тек қана ақша сомасыңда немесе соманың белгілі бір мөлшеріңде
орындалмаған міндеттемеге қолданылады.
Қосымша міңдеттеменің пайда болу негізінде айып төлеуді занды және
шартты деп екіге бөледі. Заңды түрі міндеттемеге, қандай міндетгемені
бұзған кезде қолданылатынын айқындайды. Занды айып төлеу көлікпен жүк
тасымалдау, өнімді жеткізу, құрылысқа қажетті құрама бұйымдарды жеткізу
үшін болатын міндеттемелерде кеңінен қолданылады. Занды айып төлеу
тараптардың міндетінде көзделген-көзделмегеніне қарамастан борышқордан
өндіріле береді (АК-тің 295-бабы). Егер заңдарда тыйым салынбаса,
тараптардың келісімімен занды айып төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін (АК-тің
292-бабының 2-тармағы).
Шартты айып төлеу әр жақтың келісімімен айқындалады. Бұл орайда олар
қандай бұзушылыққа, қандай мөлшерде қолданылатынын өздері анықтайды.
Міңдеттеменің тиісінше орындалмауынан келген залалдың көлеміне
байланысты есепті, айыппұл, айрықша және балама айып төлеу болып бөлінеді.
Есепті айып төлеу кезіңде залалдың бір бөлігі ғана орындалады, бірақ,
онымен залалдың бәрі жабыла қоймайды. Мәселен, міндеттемені орындамауға
байланысты залалдар 5 мың теңгені құрайтын болса, айып төлеу 2 мың теңге
болады делік, сонда несие беруші борышқордан 2 мыңды айып төлеу деп, 3 мың
теңгені залал деп өңдіріп алуына хақысы бар.
Әдетте айып төлеу есепті сипатқа ие[3.201]. Айып төлеудің бұл түрі
барлық жағдайларда, заңда немесе келісімдерде басқаша көзделгеннен басқа
ретте, қолданыла береді. Айып төлеудің айыппұл түрі, заң мен шартта
қаралған жағдайда ғана қолданылады. Оның мәні борышқор міндеттемені бұзғаны
үшін айып төлеуді жүзеге асырып, келген залалдың орнын толық толтыруға
міндетті. Аталған мысал бойынша борышқор 2 мың теңге айып төлеуді жүзеге
асырып және 5 мың теңгені залалдың орнына құяды.
Айрықша айып төлеу несие берушіні тек айып төлеуді жүзеге асырумен
шектейді. Аталған мысал бойынша тек 2 мың теңгені төлетеді де қояды.
Айырықша айып төлеу көлік қатынастарында кеңінен тараған. Ол жүкті
тасымалдау жоспарын орындамағаны үшін, көлік құралдарының нормадан тыс
тұрғаны үшін және т.б. өндіріледі. Азаматтардың қатысуымен болатын
қатынастарға, айталық, пәтер ақы, электр энергиясьна төлеу тәрізді
салаларға тап осыңдай айып төлеу түрі қолданылады.
Балама айып төлеуде несие берушіге міндеттемені бұзғанынан келген
залалды өндірте ме, әлде төлетуді жүзеге асыра ма, оған өзінің таңдауын
айтуына мүмкіндік береді.
Қазіргі колданылып жүрген заңдарда айып төлеудің аталған түрі
бекітілмеген, ол тек шарт арқылы қаралуы мүмкін.
Айып төлеудің тиісті мөлшері, егер келген залал мөлшеріне қарағаңда
тым жоғары болатьн болса, сотпен төмендетілуі мүмкін (АК-тің 297-бабы).
Сондай-ақ, сот борышқордың міңдеттемені орындау дәрежесін және
борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін айыппұл
мөлшерін азайтуда ескереді (АК-тің 297-бабы). Айып төлеудің негізгі мақсаты
борышқордың өз міндеттемесін орындамағаны және тиісінше орындамағаны
салдарынан несие берушінің шеккен зиянының орнын толтыру болып табылады.
1.2.2 Кепіл
Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемеге сәйкес несие беруші (кепіл
ұстаушы) кепілдің күшіне сүйене отырып, борышқор кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан заң
актілерінде белгіленген алымды шығарып алып, осы мүлік тиесілі адамның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілер алдьнда артықшылықпен
қанағаттандырылу құқығына ие болады (АК-тің 299-бабы).
Мүлік кепілмен міндеттемені орындауды қамтамасыз ету несие беруі үшін
неғұрлым қолайлы жағдай жасайды, өйткені, борышқор міндеттемені орындамаған
күнде несие беруші қолындағы кепілге алынған мүлік арқылы талабын
қанағаттандыра алады. Біріншіден, кепіл салынған мүлік несие беруші кепілді
ұстаушы оны біржолата өзіне алғанға дейін ойдағыдай сақталады, екіншіден,
кепілге салынған мүлік (АК-тің 303, 306, 310, 312 баптары) үшін несие
беруші кепіл ұстаушы өз талаптарын қанағаттандыруда артықшылық құқығына ие
болады, үшіншіден, кепілге салынған мүлік борышқордың өзімен емес, үшінші
жақ арқылы салынуы несие беруі үшін талабын қанағаттандыруда қосымша көз
болып есептеледі, ал басқа несие берушілер мұндай құқықты пайдалана
алмайды.
Кепіл құқығы заң немесе шарт аркылы туындайтын міндеттемеге
негізделеді.
Кепіл бойынша қатынастарда әр жақ кепіл беруші және кепіл ұстаушы деп
аталады. Кепіл берушінің кепіл мүлкіне меншік құқығы немесе оның шаруашылық
жүргізу құқы болады. Мұндай құқықтар оған мүлікке иелік етуге мүмкіндік
береді. Негізгі міңдеттеме бойынша кепіл беруші дегеніміз борышқордың өзі,
сондай-ақ оған үшінші жақтың да құқығы бар[4.14].
Кепіл ұстаушы дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша несие беруші, яғни
кепілге құқығы бар тұлға. Кепіл ұстаушы өзінің құқығын кепіл жөніндегі
ақпарат бойынша талаптардан бас тартудың жалпы ережесіне сәйкес басқа
тұлғаға беруге құқылы.
Кепілдің пәні кез келген мүлік бола алады, оның ішінде қозғалатын және
қозғалмайтын мүліктер, мүліктік құқықтар (талаптар) бар. Ал азаматтық
айналымнан алынып тасталған мүліктер, несие берушінің жеке басымен тығыз
байланысты талаптар, атап айтқанда, алименттер, өміріне немесе денсаулығына
келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар және құжаттарымен оларды басқаға
беруге тыйым салынған өзге құқықтар кепіл пәні бола алмайды.
Кепіл талаптың қойылған кезіндегі мөлшерін қамтамасыз етеді. Бұған
негізгі қарыздан басқа орындауды кешіктіргеннен келген айып төлеу, зиянды
қалпына келтіру, кепілге алынған мүлікті кепіл ұстаушының ұстауға кеткен
шығынын өтеу қосылады. Кепіл ұстаушы аталған сомалар бойынша шығынның орнын
толтыруды талап етуге құқылы.
Егер тараптар мұндай талаптарды кепіл арқылы қамтамасыз ету мөлшері
туралы уағдаласқан жағдайда кепіл болашақта пайда болатын талаптарға
қатысты да белгіленуі мүмкін (АК-тің 302-бабы).
Кепіл туралы шарттың нысаны мен мазмұны және ерекше талаптар хақында
занда белгіленген (АК-тің 307-бабы). Шартта кепілдің мәні мен оны бағалау
қүні, кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері мен орындалу
мерзімі көрсетілуге тиіс.
Кепіл туралы шарт жазбаша түрде жасалуға тиіс. Егер негізгі міндеттеме
нотариалды куәландыруға жатса, оңда кепіл туралы шарт нотариалды
куәландырылуы керек. Қозғалмайтын мүлік кепілі туралы шарт нотариалды
куәландырылғанда ғана күшіне енеді.
Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмегендіктен, кепіл құқығы кепілі
тіркелуге жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік
жөнінен — бұл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер беруге
жатпаса, кепіл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады (АК-тің 310-
бабы). Кепіл туралы шарт тіркелуге жатқан жағдайда, ол тіркеуден өткен
сәтінен бастап жасалған деп есептеледі.
Қазіргі қолданылып жүрген заңдар кепілге салынып үлгерген затты
қайтадан кепілге салу мүмкіндігін қарастырады[5.127]. Кейіннен берілетін
кепіл бұрынғы жасалған шартта рұқсат етілген не тыйым салынбаған болса
жүзеге асады. Мұндай жағдайда кепіл беруші кепіл ұстаушыға кепілге берілген
мұндай мүлік туралы мәлімет береді. Кейінгі кепіл ұстаушының талабы алдыңғы
кепіл ұстаушылардың талаптары қанағаттандырылғаннан кейін кепіл мәнінің
қүшін қанағаттандырылады.
Кепілдің екі түрі болады:
а) ипотека;
ә) кепілзат.
Ипотека — кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың
иелегінде және пайдалануыңда қалатын кепіл түрі. Ипотекаға тұтастай
кәсіпорындар, жекелеген құрылыстар, ғимараттар, яғни жерге тікелей
байланысты (ипотека) басқа да объектілер, сондай-ақ айналымдағы тауар және
азаматтық айналымнан алынбаған басқа да мүлік ипотека мәні бола алады.
Ипотека тәртібіне сай кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда қалады.
Ипотека, сондай-ақ белгілі бір мүліктің кепілі занда белгіленген
тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге жатады. Бұл орайда әңгіме
кәсіпорындардың, ғимараттардың, құрылыстардың, пәтерлердің, жер учаскесіне
қүқықтың және басқа қозғалмайтын мүліктің (ипотека) кепілі Қазақстан
Республикасының қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы Заңымен
реттелетіндігі жөнінде болып отыр. Ипотека туралы Қазақстан Республикасының
Заңында өзгеше ережелер белгіленбеген ретте ипотекаға Азаматтық кодекстегі
кепіл туралы жалпы ережелер қолданылады (АК-тің 299-бабының 2-тармағы).
Ипотека туралы шартта ипотеканың мәні, оның атауы, тұрған жері және
бұл мәннің айтарлықтай идентификация үшін сипаттауы, сондай-ақ кепіл
ұстаушының ипотека мәніне құқығы, осы несие берушінің құқығын тіркеген —
осы мүлікке — мемлекеттік органның тіркеуі көрсетілуі тиіс. Жер учаскесінің
ипотекасы туралы шартқа жер ресурстары мен жерге орналастырудың тиісті
комитеттері берген осы учаскесі шекарасының сызбасы қоса тіркелуі қажет.
Шартта негізгі міндеттеме туралы — міндеттеменің ақшалай құны, туыңдау
негіздері, орындау мерзімі және т.б. көрсетіледі.
Ипотека туралы шартты жасаған кепіл беруші кепіл ұстаушыны ипотеканың
мәніне үшінші жақтың белгілі құқықтары жөнінде жазбаша ескертуге міндетті
(кепіл құқықтары, жалға беру, сервитуттар және т.б.).
Ортақ меншіктегі мүлікке орай ипотеканың өзіндік ерекшелігі болады.
Мәселен, көп пәтерлі үйдегі бір пәтер кепілге салынған күнде кепілге тек
тұрғын жай ғана емес, осы үйдегі ортақ меншікте қолданылатын құқықтар да
жатады. Ортақ үлестік меншікке қатысушы басқа меншік иелерінің келісімінсіз-
ақ ортақ қозғалмайтын мүлікке өз үлесін қоса алады. Ортақ бірлескен
меншіктегі мүліктерге, оның ішінде сол үйдегі пәтерлердің тұрғын жайы болып
табылмайтын орындарына ипотека барлық меншік иелерінің жазбаша келісімі
арқылы жүзеге асады (АК-тің 307-бабы).
Ипотека туралы шарт нотариалды қуәләндырылуы керек. Ол қозғалмайтын
мүліктің тұрған жері бойынша мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап
жасалады деп есептеледі.
Кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне беруі кепілзат деп
аталады (АК-тің 303-бабы). Жақтардың келісімі бойынша кепілге салынған
мүлік кепіл ұстаушыда құлыпталып, мөр басылып немесе белгі қойылуы арқылы
сақталады.
Кепілге салынған мүлікті күту мен сақтау кепілге қатысты негізгі
міндет болып табылады. Бұл міндетті кепілге салынған мүлік орналасқан жақ
мойнына алады.
Сондай-ақ бұл тарап: кепілге салынған мүлікті сақтауды қамтамасыз ету
үшін қажетті шараларды, оның ішінде оған үшінші жақтар тараптарьнан қол
сұғылып, талаптар қойылуынан қорғау үшін қажетті шаралар қолдануға; кепілге
салынған мүліктің жоғалуы немесе бүлінуі қаупінің пайда болуы туралы екінші
тарапқа дереу хабарлауға міндетті. Кепіл беруші және кепіл ұстаушы басқа
тараптар тұрған кепілге салынған мүліктің бар екендігіне, санына және
сақталу жағдайына тексеру жүргізуге құқылы болады.
Аталған міндеттерді кепіл ұстаушының өрескел бұзуы кепіл берушіге
кепілді мерзімінен бұрын тоқтатуды талап етуге құқық береді (АК-тің 312-
бабы).
Кепіл беруші:
егер кепіл мәні соншалықты өзгеруіне байланысты өзінің мақсатына
пайдалануға жарамай қалса, одан бас тартуға құқығы бар. Мұндай жағдайда
кепіл беруші келген залалды қалпына келтіруді талап етуге хақылы;
кепіл беруші кепілге салынған мүліктің жоғалуынан немесе бүлінуінен
келген залалды кепіл ұстаушыдан есептеуді талап етуге, негізгі
міндеттеменің орындалуын талап етуге құқылы;
егер заңда өзгеше көзделмесе, ол кепіл ұстаушының келісімімен кепіл мәнін
өзгертуге де ол хақылы. Егер кепіл мәні жойылып немесе бүлінсе, немесе
заңмен тағайындалған негізде меншік құқьны немесе шаруашылық жүргізу құқығы
тоқтатылса, онда кепіл беруші кепіл мәнін қалпына келтіруді немесе оған тең
келетін мүлікпен ауыстыруды талап ете алады, бұл орайда кепіл ұстаушының
келісімі талап етілмейді.
Кепіл беруші кепілге салынған мүлікті пайдалануды Азаматтық кодекстің
315-бабына сәйкес жүзеге асыра алады. Егер шартта өзгеше көзделмесе және
кепіл мәнінен өзгеше туындамаса, кепіл беруші кепіл нысанын оның мақсатына
сәйкес пайдалануға, соның ішінде одан жемістер мен табыстар табуға құқылы.
Кепілге салынған мүлікті пайдалану үшін (бөтенге беру, жалға беру, басқа
тұлғаның тегін пайдалануы және т.б.) кепілге беруші кепіл ұстаушының
келісімін алуы тиіс. Бірақ та кепіл берушінің кепілге салынған мүлікті
өсиет етіп қалдыру құқьнын шектейтін келісімі жарамсыз болады.
Меншік иесі болып табылатьн кепіл беруші, егер занда өзгеше
көзделмесе, кепілге салынатын мүліктің жоғалуы мен кездейсоқ қирау немесе
бүліну тәуекелін мойнына алады.
Кепіл ұстаушы кепіл мәнін шартта көрсетілген шекте ғана пайдалануға
құқылы. Мұндай жағдайда ол өзіңдегі кепілзаттың пайдалануы жөнінде кепіл
берушіге есеп беріп тұрады. Тараптар шарт бойынша кепіл ұстаушыға кепілге
салынған нәрсенің негізгі міндеттемені өтеу мақсаттарында немесе кепіл
берушінің мүдделері үшін жемістер мен табыстар табу міндеті жүктелуі мүмкін
(АК-тің 315-бабы).
Кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің жоғалуы мен бүлінгені үшін
оның нақты құны мөлшерінде (құны төмендеген сома) жауапты болады, бұл
орайда мүліктің кепіл ұстаушыға берілген кездегі әр жақтың айқындаған құны
есепке алынбайды. Егер кепіл ұстаушы бұл орайда кәсіпкерлікпен айналасатын
тұлға болатын болса, онда ол кінәсіне қарамай жауап береді. Бірақ, мүліктің
сақталмауы дүлей күштердің салдарынан болғандығын дәлелдей алса,
жауапкершіліктен құтылады. Қалған жағдайларда бұзушылықтары үшін жауап
береді. Шарт арқылы кепіл ұстаушының келтірген залалын, яғни мүліктің
жоғалуы мен бүлінуін айқындап, кепіл берушінің олардың орнын толтыруды
қоюды талап етуге еркі бар.
Кепілдің мәні, яғни нәрсені кепіл берушіге берілетін мүліктік құқық
болуы да мүмкін (талаптар). Бұл міндеттемеден туындайтын мүлікті иелену
құқығы, пайдалану құқығы, оның ішінде жалға алушының құқығы және басқа
құқықтар болуы мүмкін[6.5]. Мұндай жағдайда кепілге салынған мүліктің
мерзім құқығын шектеуге құқық беріледі әрі ол кепіл сол мерзімнен аспауы
керек. Шартта кепілге салынатьн нәрсенің қүны жоқ болса, оңда ол
тараптардың келісімі бойынша айқыңдалады.
Жалпы шарттардан басқа жасалынатын кепіл шартының барлық түрлері үшін
онда кепіл берушіге қатысты борышқор болатын тұлға көрсетіледі, ал кепіл
беруші жасалған кепіл құқығы жөнінде өзінің борышқорына ескертуі керек.
Кепілге салынған мүліктен ақы өндіріп алу негіздері борышқор жауап
беретін міңдеттемені орындамаудан немесе жағдайға байланысты тиісінше
орындамауынан туындайды. Бұған негізгі міндеттемені бұзу айтарлықтай сипат
алса ғана жол беріледі. Егер борышқордың кепілмен қамтамасыз етілген
міңдеттемені бұзуы өте болмашы болып және соның салдарынан кепіл ұстаушы
талаптарының мөлшері кепілге салынған мүліктің құнына көрінеу сәйкес
келмесе, кепілге салынған мүліктен ақы өндіріп алудан бас тартылуы мүмкін
(АК-тің 317-бабы).
Кепілге салынған нәрседен, яғни кепіл ұстаушыдағы кепілзаттан ақы
ендіріп алу шартынан айқындалады, ал ол болмаған жағдайда кепілге салынған
жылжымалы нәрседен ақы өндіріп алудың жалпы ережесі қолданылады.
Жылжымайтын мүлікке қатысты ақы өңдіріп алу сот арқылы жүзеге асады.
Кепіл туралы шартта, сондай-ақ, Азаматтық кодексте және өзгеде заң
құжаттарыңда көзделген реттерде кепіл ұстаушы кепілге салынған мүлікті
соттан тыс күштеу тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен
сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені
сату жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады. Кепіл негізгі
міндеттеме немесе кепіл құқығы тоқтатылғанда, кепілге салынған мүлік
жойылғанда, кепілге салынған мүлікті жария саудаға салып сатқан ретте,
сондай-ақ оны сату мүмкін болмаған ретте күшін жояды.
Ипотеканың тоқтатылуы туралы кепіл жөніңдегі шарт тіркелген реестрге
белгі қойылуы керек. Негізгі міндеттемені орындау тоқтатылған немесе
мүлікті сақтауда кепіл ұстаушы өзінің міндетін өрескел бұзуына байланысты
кепіл берушінің қойған талабы бойынша, сақтандыруға қатысты және т.б.
жағдайларда, кепіл ұстаушы кепіл нәрсесін дереу кепіл берушіге қайтаруға
міндетті. Кепілге салынған мүлікке меншік құқығы басқаға ауысқан кезде
кепіл сақталады. Бұл мүлікті ақылы немесе тегін иеліктен айыру нәтижесінде
немесе әмбебап құқықты мирасқорлық тәртіп бойынша мүлікке меншік құқығы
немесе шаруашылық жүргізу құқығы (мұрагерлік, занды тұлғаны қайта құру)
кепіл берушіден басқа адамға көшкен ретте орын алады. Бұл арада тек
субъекті құрамы өзгереді. Несие берушінің мирасқоры несие берушінің орнын
басады да, оның барлық жауапкершілігін мойнына алады. Егер мүлік (кепіл
нәрсесі) құқылы мирасқорлық тәртібімен бірнеше адамға көшсе, олардың
әрқайсысы аталған мүліктің өзіне көшкен бөлігіне сәйкес міндеттемені тендей
көтереді. Кепіл нәрсесі бөлінбейтін жағдайда олар ортақ кепіл берушілерге
айналады (АК-тің 323-бабы).
Кепілдің нәрсесіне меншік кұқығы күштеу тәртібімен де тоқтатылады (АК-
тің 324-бабы), яғни реквизициялау, мемлекеттік қажеттер үшін сатып алу және
т.б. шаралары жүзеге асуы мүмкін. Мұндай жағдайда кепіл берушіге (меншік
иесіне) басқа мүлік беріледі немесе оның құны төленеді. Басқа мүлікті
бергенде ол кепілдің нәрсесіне айналады, не тиісінше кепіл ұстаушы кепіл
берушіге тиесілі өтем сомасынан өз талаптарьн артықшылықпен қанағаттандыру
құқығына ие болады. Кепіл салынған мүліктің шын мәніңдегі меншік иесі басқа
тұлға болса, ол заңсыздыққа жол беріп не өзге де құқық бұзғаны үшін жазалау
түрінде кепіл берушіден мүлік алынғанда, оның кепілдік күші тоқтатылады.
Аталған барлық жағдайларда да кепіл ұстаушы кепілмен қамтамасыз етілген
міндеттемені мерзімінен бұрын орындауды талап ете алады.
Ломбардқа заттарды кепілге салу да кепілдің бір ерекшелігі. Бұл
субъект құрамына, кепіл нәрсесіне, негізгі міндеттеменің сипатына және т.б.
қатысты болады (АК-тің 328-бабы).
Азамат кепіл беруші ретінде өзінің жеке тұтынуындағы мүлікті қысқа
мерзімді несиені қамтамасыз ету үшін кепілдікке салады. Бұл орайда кепіл
ұстаушы ломбард болып табылады. Бұл — лицензия негізінде кәсіпкерлікті
жүзеге асыратын арнайы ұйым.
Заттың кепілі туралы шарт кепілдік билеттерімен рәсімделеді. Кепілге
салынған мүлік ломбардқа беріледі, ол өз кезегінде кепіл берушінің
пайдасына заттьң құнымен сақтандырады. Оның кепілге салынған затты
пайдалануға, иелік етуге хақысы жоқ. Ломбард кепілге қойылған заттардың
жоғалуы немесе бүлінуі үшін жауапты болады (АК-тің 328-бабы).
Ломбардқа заттарды кепілге салумен қамтамасыз етілген несиені
белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда, ломбард нотариаттың атқарушылық
жазбасы негізінде жеңілдік ретінде бір айлық мерзім өткеннен кейін кепілге
қойылған мүлікті сату үшін белгіленген тәртіп бойынша сатып жіберуге құқылы
(АК-тің 328-бабының 5-тармағы). Осыдан кейін, егер кепілге қойылған мүлікті
сатудан түскен сома оларды толық қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса да,
ломбардтың кепіл беруші - борышқорға қойған талабы етеледі. Қамтамасыз ету
ережесі, заттай кепілдік туралы шарттың тұжырымы заңмен белгіленеді.
Заттарды ломбардқа кепілге салу туралы шарттың, Азаматтық кодекстің және
тиісті заң қүжатында кепіл берушіге берілетін құқықтармен салыстырғанда,
оның құқықтарьн шектейтін ережелері шарт жасасқан кезден бастап жарамсыз
болады (АК-тің 328-бабы).
Сонымен, мүлік айналымында несиенің маңызы зор. Несиелік міңдеттеменің
орындалуын борышкердің барлық мүлкімен жауап беруі принципімен қамтамасыз
ету несие берушіні барлық уақытта бірдей қанағаттаңдыра бермеуі мүмкін,
себебі борышкердін мүлкін өңдіртіп алуға айналдыру кезінде оның құны несие
берушінің талабының мөлшерінен кем болуы немесе сол борышкердің басқа несие
берушілерінің сол уақытта жарыса талап қою қаупі бар. Осының барлығы қоғам
мен құқықтың дамуының белгілі бір кезінде қамтамасыз ететін шаралардың
ерекше түрін қалыптастырды, ол кепіл деп аталды, ол белгілі бір адамның
(борышкердің, кепіл болушының) жеке басының қасиетіне емес, борышкердің
белгілі бір мүлкінің құнына сенуге, және онымен өз талаптарын қалайда
қанағаттаңдыру мүмкіңдігіне негізделді. Уақыт өте келе кепілге борышкердің
ғана емес, заттық кепіл болушы деп ат алған үшінші жақтың мүлкі де беріле
бастады, ал несие берушінің талаптарын қанағаттаңдыру мүмкіңдігі заттардан
басқа мүлікке - "тәнсіз заттар" деп аталатын мүліктік құқықтарға да
таралды[7.103].
Кепіл (кепілдік құқық) деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз
талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болушының белгілі бір затының не
өзге мулкінің құндылығы есебінен қанағаттандырудағы айрықша құқығы
танылады.
Кепілді құқықтық реттеу көздері. Кепіл институты қазақстан
Республикасының азаматтық заңнамасы үшін дәстүрлі болып табылады, оңда
кепіл құқық қатынастарын тікелей немесе жанама реттейтін бірқатар заң
актілері бар. Қандай да бір нормативтік актіні қолдану қажеттігі не
мүліктің түрінен (мысалы, жылжитын немесе жылжымайтын), оның айналым
қабілеттілігінен (мысалы, мүліктік айналымда шектелген жер қойнауы мен
пайдалы қазбалар), немесе кепіл құқық қатынастары субъектісінің құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктерінен (мысалы, арнайы күқық қабілеттігі бар
мемлекеттік кәсіпорын), немесе кодданылатын қүкық мәселелерінен (мысалы,
кепіл туралы сыртқы экономикaльrқ мәміле жасағаңда) туындайды.
Кепіл құкық қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік актілер -
Азаматық кодекс, атап айтқаңда оның 18-тарауының 3-параграфы және
Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы Жарлық.
Сонымен қатар, жылжымайтын мүлікпен мәмілелерді тіркеу, қажеттігіне
байланысты жылжымайтын мүлік ипотекасы мен жылжымайтын мүлікке мүліктік
құқықтың кепілін (мысалы, жалдау құқығының кепілі, сенімгерлікпен басқару
құқығының кепілі және т.б.) тіркеу Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік
тіркеу туралы Жарлықпен реттелуге жатады.
Кепіл объектісі. Кепіл қатынасында көрсетілген борыш төленбеген
жағдайда өндіртіп алуға жіберілуі мумкін зат кепіл объектісі (кепіл құқығы)
деп аталады. Егер оны кепіл жауапкершілігінің заты деп атасақ дәлірек болар
еді, себебі кепіл беруші кепіл қатынастарынан туындайтын және өз
жауапкершілігіне алған міндеттеме бойынша сол затпен және оның құны шегінде
жауаптылық көтереді. Заңнамада және құқық теориясында кепіл құқығының
объектісі жай кепіл заты деп аталады.
Кепіл объектісі (заты) белгілі бір қүндылығы, бағалылығы бар, негізгі
міндеттеме орындалмаған жағдайда несие берушінің мүддесін қанағаттаңдыра
алатын кез келген мүлік бола алады. Сонымен, кепіл құқығының объектісі бола
алатын мүлік ретінде заттарды, ақшаны, оның ішінде шет ел валютасын, бағалы
қағаздарды, жұмысты, қызметті, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелерін, фирмалық атауларды, тауар белгілерін, кейбір даралау
құралдарын, мүліктік құқықтарды және "мүлік" ұғымына жататындардың барлығын
алуға болады. Ескеретін бір жағдай - мүлік деп материалдық түрдегі қандай
да бір жеке зат немесе құндылықтың қандай да бір жеке түрі ғана танылмайды.
Мүлік деп қандай да бір субъективтік құқықтың объектісін де түсіну керек,
ал ол объект мүліктің көптеген түрлерін біріктіруі мүмкін, мысалы, заттар
мен мүліктік құқықтар, олардың барлық жиынтықтары да мүлік - нақты
субъективтік құқықтың объектісі болып табылады.
Жылжитын да, жылжымайтын да, пайдаланылатын да, пайдаланылмайтын да
заттар, әдетте, кепіл объектісі ретінде алынады. Бөлінбейтін зат тұтастай
кепілге беріледі. Бөлінетін заттың бөлігі кепіл құқығының өзінше объектісі
бола алады.
Ортақ меншіктегі заттар да кепіл объектісі бола алады. Мұндай мүлікті
кепілге беру үшін оған ортақ мүліктің барлық меншік иелерінің келісімі
керек. Сонымен қатар әрбір меншік иесі ортақ мүліктегі өз үлесін кепілге
салуға құқылы. Ортақ үлесті меншіктің ортақ мүліктің өзі үлесіне шамалас
бөлігін өзінің иеленуіне және пайдалануына алған қатысушысы ортақ меншіктің
сол бөлігін кепілге өз бетінше беруге құкылы, себебі ол оны бөліп алуға не
ортақ меншіктегі бұл бөлікті иелену және пайдалану құқығын кепілге беруге
құқылы. Ортақ бірлескен меншіктің қатысушысы ортақ мүліктің тек "идеалдық"
бөлігін - ортақ меншіктегі құқығын ұсынуға құқылы.
Кепілге салу үшін белгілі бір талаптар орындалған жағдайда ақша кепіл
заты бола алады. Ақшаны кепіл заты ретінде пайдаланғанда ол банкке салынуы
тиіс, бұл ақша кепілінің ерекшелігі, сондықтан мұндай кепіл кепілдің
айрықша түріне жатады. Кепілге бергенде ақшаны банкке салудың қажеттігі
оның жоғары өтімді мүлік ретіндегі қасиетінен, кепілге салғанда кепіл
берушінің немесе ипотекада кепіл ұстаушының ақшаны пайдалануын шектеу
мүмкін еместігінен, сондай ақ ақшаны кепілге ұстаудың немесе ипотекасының
мүмкін еместігінен туындайды.
Ақша кепілінде кепіл заты ретінде қолма қол ақшаның да (ақша
белгілері), "қолма қол емес" акшаның да (банктердің өз клиенттерінің банк
есепшоттары бойынша жазбаша берген ақшалай міндеттемелері) пайдаланылуы
мүмкін. Қолма-қол ақшаны банкке салғанда олар да "қолма-қол емес" ақшаға -
банк міндеттемесіне айналады.
Банк есепшотының кепілін немесе банк салымын ақша кепілінен айыру
керек. Банк есепшоты немесе банк салымы кепілінде кепіл беруші кепілге
ақшаның өзін емес, банк есепшотының шарты немесе банк салымшының шарты
бойынша өз құқығын (талабын) береді. Банк есепшоты немесе банк салымы
кепілінің өзге міндеттемелік мүліктік құқық кепілінен, мысалы, жалдау
құқығының кепілінен еш айырмашылығы жоқ. Банк аккредитивін - белгілі бір
мән-жайларда немесе аталып көрсетілген құжаттарды ұсынғанда банктің ақша
төлеу міндеттемесін беруі де ақша кепіліне жатпайды. Аккредитив қамтамасыз
етудің өзінше бөлек тәсілі болып табылады,
Ақшаны қамтамасыз ету заты ретінде пайдаланудың өзгeдей шарттық және
заңнамада көзделген тәсілдерін ақша кепілінен ажырату керек. Мысалы, ақша
қамтамасыз етудің кепіл мүлкін АК-ның 319-бабының 4-тармағына сәйкес сату
кезінде саудаға қатысудың кепілдік жарнасы, АК-ның 915-бабының 6-тармағына
сәйкес конкурстық міндеттемелердің кепілдік жарнасы ретінде пайдаланылады.
Бұл мысалдар сияқты кепілдік жарнасы, қамтамасыз ету тәсілі ретінде, өзге
жағдайларда да пайдаланылуы мүмкін.
Кепілге қарағанда, кепілдік жарнада ақша несие берушіге негізгі
міндеттеме бойынша беріледі, ал ол негізгі міндеттеме орындалмаса
қайтарылмай қалады.
Қамтамасыз ету заты ретінде ақша қамтамасыз етудің кепілзат сияқты
дәстүрлі тәсілінде де пайдаланылады, Кепілге қарағанда, кепілақының ақшалай
сомасы, кепілдік жарнадағы сияқты, негізгі міндеттеме бойынша несие
берушіге тікелей беріледі.
Ақша кепілінен әртүрлі ақылы шарттардан алынатын ақша талаптарын
қамтамасыз ету заты ретінде пайдалану жағдайын да ажыратқан жөн. Ақша
талаптары кепілдің өзінше бөлек заты ретінде болуы (мүліктік құқыктар
кепілінің бір түрі), сондай-ақ олардың қамтамасыз ету тәсілінің кепілге
қарағанда басқа тәсілдері бойынша пайдаланылуы мүмкін, мысалы, клиенттің
қаржы агенті алдында міндеттемесін орындауын қамтамасыз ету мақсатында ақша
талабынан бас тартуды көздейтін (факторинг) қаржыландыру шартьщда
пайдалану.
Мүлікті жалдағанда оның қайтарылуын қамтамасыз ету үшін ақша
пайдаланылатын жағдайлар кепілге жатпайды (спортинвентарды жалға алу,
кассеталарды жалға алу, кітапханадан кітап алу, т.б.) қамтамасыз етудің
мұндай тәсілдері, олар кейде "кепіл ақша" немесе "кепіл сомасы" деп
аталғанымен, шартта көзделген кепілдік жарнасына жатады[8.45]. Мұндай
ақшамен қамтамасыз ету кепіл деп танылуы үшін ақша банкке салынуы тиіс.
Қамтамасыз ету ретінде ақшадан басқа мүлік қалдыру, тараптардың келісіміне
қарай, кепілақы, мүлікті ұстап қалу немесе қамтамасыз етудің басқа шарттық
тәсілі болуы мүмкін. Борышқор жайында ақпарат көзі болудан басқа немесе
борышқор үшін несие берушіні міндеттеменің орындалатынына сеңдіретін
айрықша құндылығынан басқа ешқандай материалдық құндылығы жоқ жеке құжатты
қамтамасыз ету ретінде қалдыру міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің
азаматтыққұқықтық тәсілдеріне жатпайды.
Кепіл нысанын несие берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін сату
қажеттігі кепілге берілген нәрсенің иеліктен шығарылу мүмкіндігін көздейді.
Сондықтан да кепіл нысаны ретінде өзінің табиғи құндылығымен қатар кепіл
ұстаушының өндіріп алуды соған аударғанда сатуға болатындай нәрсе берілуі
тиіс. Бұл талап ақшаға таралмайды, себебі оны сатудың қажеттігі жоқ,
өндіріп алуды оған аудару оның өз кұнымен тең болады. Ақшаның ол ережеге
кірмеуі оның мүліктің айрықша түрі - белгі қойылған нәрсе екендігіңде, оның
құңдылығы әлеуметтік функциямен анықталады және ол нәрсенің талап ету
құқығына ие екендігіиен туындайды.
Кепіл нысанын сатудың қажеттігі кепіл құқығының объектісі ретіңде
айналым қабілеті бар мүлікті пайдалануды керек етеді. Иеліктен алудың
мүмкін еместігі азаматтық айналымнан шығып қалған мүлікті, сондай-ақ кепіл
ұстаушының талабы бойынша өзіне өндіртіп алуды аударуға болмайтын мүлікті
кепіл объектісі бола алатын мүліктер қатарынан шығарады. Сондықтан,
айналымнан шығып қалған заттармен қатар, азаматтық заң актілеріне (мысалы,
1998 жылғы 30 маусымдағы "Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы" ҚР Заңының 39-баптарына сәйкес өндіртіп алуды аударуға
жол берілмейтін мүліктер кепіл нысаны бола алмайды.
Шектеулі айналым қабілеті бар мүлік, олардың мүліктік айналымын
құқықтық реттеудің ерекшеліктері ескеріліп, кепіл нысаны бола алады, атап
айтқаңда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударғаңда ондай мүлікті иеленушіге
не оны мамандандырылған сауда ұйымдары арқылы сату процедурасына қойылатын
талаптар ескеріледі.
Кепіл туралы және кепіл нысаны туралы заңнамада мүліктің кейбір
түрлерінің кепіліне заң актілері арқылы тыйым салу немесе шек қою
мүмкіңдігі туралы ереже бар. Бұл ереже заң актісі бойынша кез келген
нәрсенің кепіліне тыйым сала алады, себебі мүлікті кепіл нысаны ретінде
пайдалануға тыйым салудың немесе шек қоюдың негізге алынатын критерийлері
белгіленбеген. Мұндай тыйым салу немесе шек қою тек заң актілерімен ғана
белгіленеді.
Жеке муліктік емес игіліктер мен құқықтар: өмір, денсаулық, ар ождан,
жақсы атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұғылмайтындық, жеке және
отбасы құпиясы, есімге құқық, авторлыққа құқық, шығармаға қол сұғуды
болдырмайтын құкық және басқа материалдық емес құқықтар мүлікке жатпайды
және кепіл нысаны бола алмайды.
Кепіл қатынастарының тараптары. Кепіл қатынастарына кемінде екі адам -
кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.
Кепіл ұстаушы, әдетте, нетізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша
несие беруші болады. Негізгі міндеттеме бойынша несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz