Құқықтың пайда болуы

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.бөлім:Құқықтың пайда болуы
1.1Құқықтың пайда болуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Құқықтың пайда болу теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

2.бөлім:Құқықтың түсінігі мен мәні
2.1Құқықтың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2Құқықтың функциялары, қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3Құқықтың типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Құқықтың түсінігі,мәні» болып табылады. Бұл курстық жұмысымда мен құқықтың пайда болуы, құқықтың түсінігі, белгілері, функциялары, принциптері мен типологиясы жайлы қарастырамын. Құқық дегеніміз — мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі, олар арқылы қоғам мен жеке тұлғалардың аса маңызды мүдделері жүзеге асырылады. Құқықты анықтаудың нормативтік және кең ауқымды амал-әсілдері бар. Нормативтік амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтағанда аса маңызды белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: құқық нормаларының мемлекеттік-ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең ауқымды амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтаған кезде аса маңызды белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: міндетті мінез-құлық ережелерінің өзара пайдалылығы, олардың әділдігі, құқықтық қатынастарға құқық ұғымына әлі шартты түрде бекітілмеген нормаларды енгізу, қолдану, құқық пен заңдарды бөлу. Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде маңызды рөл атқарады. Құқық қағидаттары — оның мән-маңызын айқындайтын және білдіретін негізгі бастаулар. Құқықтың негізгі қағидаттарына: құқық теңдігі, құқықтар мен міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік әділеттілік, демократизм жатады. Құқық функциясы - дегеніміз қоғамдық қатынастарға құқықтың ықпал етуінің негізгі бағыттары. Құқық функциялары ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Ішкі функцияларға мыналар жатады: саяси-экономикалық, әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: реттеуші және қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы арқылы мінез-құлық ережелері белгіленеді және олардың жүзеге асырылуы үйлестіріледі. Құқықтың қорғаушылық функциялары аса маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға (сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары негізінде ең алдымен ....

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. (1998, 2007, 2011 жылғы өзгерістермен бірге) -Алматы: Елорда, 2011
2. Жоламан Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы – Алматы, 2005
3. Дулатбеков Н. Амандықова С. Турлаев А. Мемлекет және құқық негіздері- Астана, 2001.
4. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері – Алматы, 2004
5. Е. Баянов Мемлекет және құқық негіздері - Алматы: Жеті жарғы, 2001
6. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы - Астана: Жеті жарғы, 2007
7. Сапарғалиев Ғ. Қазақстанның мемлекеті мен құқық негіздері - Алматы: Атамұра, 2003
8. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы – Алматы, 2005
9. Т.Ағдарбеков, А.Алайдаров, А.Әлайдар. Құқық негіздері – Алматы, 2008
10. Сәкен Өзбекұлы, Өмірәлі Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы -Алматы: Жеті жарғы, 2006
11. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының негізгі мәселелері –Алматы, 2008
12. Маркс К., Энгелъс Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалары. 2т
13. Тоффлер Э. Третья волна. // Иностарнная литература. 1982. №7.
14. Туманов В.А. Буржуазная правовая идиология. М., 1971.
15. Манфред А.З. Наполеон Бонопарт.
16. Теория государство и право. М., 1985.
17. Т.В.Кашанина. Присхождение государство и право. М., 1999.
18. Теория государство и право. Л., 1987.
19. Сәке Өзбекұлы. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық – Алматы, 2002.
20. Пашуканис Е.Б. Общая права и марксизм. М., 1925.
21. Фрейд З. Я и Оно. Тбилиси, 1991. Кн 1

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-бөлім:Құқықтың пайда болуы
1.1Құқықтың пайда болуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Құқықтың пайда болу
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8

2-бөлім:Құқықтың түсінігі мен мәні
2.1Құқықтың түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2.2Құқықтың функциялары,
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3Құқықтың
типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..37

Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Құқықтың түсінігі,мәні болып табылады.
Бұл курстық жұмысымда мен құқықтың пайда болуы, құқықтың түсінігі,
белгілері, функциялары, принциптері мен типологиясы жайлы қарастырамын.

Құқық дегеніміз — мемлекет белгілеген немесе
санкциялаған жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелерінің
(нормаларының) жүйесі, олар арқылы қоғам мен жеке тұлғалардың аса маңызды
мүдделері жүзеге асырылады. Құқықты анықтаудың нормативтік және кең ауқымды
амал-әсілдері бар. Нормативтік амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтағанда
аса маңызды белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: құқық нормаларының
мемлекеттік-ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең ауқымды амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтаған кезде аса маңызды
белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: міндетті мінез-құлық ережелерінің
өзара пайдалылығы, олардың әділдігі, құқықтық қатынастарға құқық ұғымына
әлі шартты түрде бекітілмеген нормаларды енгізу, қолдану, құқық пен
заңдарды бөлу. Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде
маңызды рөл атқарады. Құқық қағидаттары — оның мән-маңызын айқындайтын және
білдіретін негізгі бастаулар. Құқықтың негізгі қағидаттарына: құқық
теңдігі, құқықтар мен міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік
әділеттілік, демократизм жатады. Құқық функциясы - дегеніміз қоғамдық
қатынастарға құқықтың ықпал етуінің негізгі бағыттары. Құқық функциялары
ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Ішкі функцияларға мыналар жатады:
саяси-экономикалық, әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқы функцияларға мыналар
жатады: реттеуші және қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы арқылы мінез-
құлық ережелері белгіленеді және олардың жүзеге асырылуы үйлестіріледі.
Құқықтың қорғаушылық функциялары аса маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға
(сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары негізінде ең алдымен мінез-
құлықтық рұқсат етілмейтін ережелер жатады корпоративтік нормалар, әдет-
ғұрыптар, құқық нормалары және мінез-құлықтың басқа да ережелері
ерекшеленеді.

Мораль нормалары дегеніміз — ізгілік пен зұлымдық,әділет пен әділетсіздік,
ар-ождан және т.б.тұрғысынан алып қарағанда қоғамда қалыптасқан мінез-құлық
ережелері.
Корпоративтік нормалар дегеніміз — мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған
шешімдерде, ережелерде және басқа құжаттарда белгіленген мінез-құлық
ережелері.
Әдет-ғұрыптар —
тұрғындардың етене тұрмыстық сұраныстары болып келетін және көп рет
қайталануы себепті қалыптасып кеткен мінез-құлық ережелері. Құқық
нормаларын барлық басқа әлеуметтік нормалардан мыналар ерекшелейді:
нормативтік құқықтық акт түріндегі шартты анықтылықтығы; мемлекеттің мәжбүр
етушілік күшімен қамтамасыз етілген әлеуметтік қатынастардың барлық
субъектілері үшін жалпыға бірдей міндеттілік; мінез-құлықты құқықтылық
немесе құқықсыздық тұрғысынан, заңдылық немесе заңсыздық тұрғысынан
бағалау. Құқық мемлекет
сияқты, қоғам дамуының белгілі бір кезеңдегі өнімі болып табылады. Жалпыға
бірдей міндетті әлеуметтік нормалардың пайда болуы белгілі бір әлеуметтік
топ үшін нысандарға мүлік ету және пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ету
қажеттілігімен байланысты. Осылардың көмегі арқылы аталған әлеуметтік
топтың сұраныстары қанағаттандырылып, мүдделері жүзеге асырылады. Құқықтың
дамуы мемлекеттің дамуымен тығыз байланысты: мемлекет белгілі бір кезеңде
аса маңызды әлеуметтік нормаларды, оларды құқықтық нормаларға айналдыра
отырып, қамтамасыз етеді, сонымен бірге құқықтың және нормаларын аныктау
бойынша жұмыс жүргізеді.

1-бөлім:Құқықтың пайда болуы
1.1Құқықтың пайда болуының ерекшеліктері
Дүниежүзілік тарихта құқықтың пайда болуы туралы осы күнге дейін көптеген
пікірлер мен көзқарастар қалыптасқан. Бұл мәселе туралы дау дамай осы күні
де жалғасуда. Американың ірі этнографы Л.Морган 1877 жылы өзінің Ежелгі
қоғам деп аталатын еңбегінде, Ф.Энгельс өзінің әйгілі Семьяның, жеке
меншіктің және мемлекеттің шығуы деген зерттеуінде алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырауының себептеріне талдау жасап, құнды пікірлер айтты.
Бірақ, олардың пікірлері қазіргі тарихи құқықтық әдебиеттерде әр түрлі
мағынада бағалануда.
Алғашқы қауымдық құрылыста қалыптасқан қатынастар қандай нормалармен
реттелінеді деген сауал заңды түрде туындайды. Тарих ғылымдарының жеткен
жетісіктеріне талдау жасап қарасақ алғашқы адамдардың ара қатынастары
арнайы нормалармен реттеліп отырған. Ол қандай нормалар? Тарихи құқықтық
әдебиеттерде бұл мәселе туралы екі пікір қалыптасқан. Бірінші пікрі
бойынша алғашқы қауымда қалыптасқан қатынастар әдет-ғұрып нормаларымен
реттелген. Әдет-ғұрып деп әрбір этностың тарихи даму барысында олардың
шаруашылық ұйымдастыру, географиялық факторларға және этникалық
ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, күнделікті өмірде сан алуан рет
қайталануына байланысты дағдыға айналған нормалар жиынтығы. Әдет-ғұрып
жазылмаған нормалар жиынтығы, оның қай кезде, қай мерзімде пайда болған
ғылымға әлі белгісіз. Тарихи және тарихи құқықтық әдебиеттерде алғашқы
қауымдық құрылыстағы қоғамдық қатынастарды реттеу мононормаларға жүктелді
деген пікір бар. Оның құрамына моральдық, діни, қоғамдық өмірді ұйымдастыру
нормалары енетінін тілге тиек етеді1. Кейбір ғалымдар алғашқы қауымдық
құрылысты қалыптастырған мононорма туралы қатаң
_____________
1 Теория государство и право. М., 1985. 25 бет.
сын пікір білдіріп, оны жоққа шығарып, мынандай тұжырым білдіреді:
Мононормалар, былайша айтқанда алғашқы қауымдық қоғамда әр түрлі
әлеуметтік реттеу нормаларына бөлінбеген және ажырамаған нормалар ғылыми
қиял, ғалымдардың фантазиясы, ақиқатқа жататындық емес1. Осындай
қорытындыдан кейін Т.В.Кашанина алғашқы қауымдық құрылыста салт жоралар,
мифтер, ырымдар, әдет-ғұрып, діни, этикет сияқты әлеуметтік нормалардың
барылығы болғаны туралы пікірін білдіреді. Ал, 1987 жылы жарық көрген
оқулықта аталмыш мәселеге басқаша пікірін білдірілген. Алғашқы қауымдық
құрылыста адамдардың мінез-құлық нормалары әдет- ғұрып болды, сонымен қатар
олар қоғам тұрмысы ережелері және діни сипаттағы талаптар еді. Бұл
жазылмаған әлеуметтік нормалар өз еріктерімен жүзеге асырылып отырды2.
Әдет-ғұрып біздің ойымызша тыйым салу, табу сияқты нормаларды енгізуден
қалыптасты. Ру ішіндегі қалыптасқан қатынастарға жат мінез-құлықтар мен
әрекеттер таныту қауымның тыныс-
тіршілігіне, өмір сүруіне жат қылықтарға тыйым салу арқылы болды. Бірте-
бірте тыйым салынған әрекеттер күнделікті өмірде сан алуан рет
қайталанғандықтан даму барысында біртіндеп әдет-ғұрыптық нормаға
айналды. Алғашқы қауымдық құрылыстың эволюциялық өсуі мен дамуы жүздеген
мыңжылдар бойы тыйым салынатын әдет-ғұрып нормаларымен қатар табиғи
күштерге қарсы тұра алмағандықтарына байланысты табыну нормалары да
қалыптасады, салт жоралар пайда болады. Келе келе бұлардың барлығы бір
жүйелік әдет-ғұрып нормаларына айналады және қоғамдық қатынастарды реттеу
функциясын атқарады. Зигмунд Фрейдтің пікірі бойынша құқықтың пайда
болуының алғашқы формасына тотемизм мен шаманизм сияқты діни сезімдермен
тығыз байланыста қалыптасқан табу жатады3.
_________
1 Т.В.Кашанина. Присхождение государство и право. М., 1999. 215 бет.
2 Теория государство и право. Л., 1987. 37 бет.
3 Фрейд З. Я и Оно. Тбилиси, 1991. Кн 1, 193-350 бет.
Алғашқы қауымдық құрылыста қалыптасқан әдет-ғұрып нормаларына мынадай
сипаттар тән:
1. Әдет-ғұрыптың пайда болуы, қалыптасуы негізінде шаруашылық ұйымдастыру,
географиялық факторларға байланысты қалыптасады.
2.Әдет-ғұрыптар аумақтық кеңістікте пайда болған алғашқы адамдардың, ру
мүшелерінің еріктерін білдіреді, бәріне бірдей қолданылды. Ешкімге ерекше
рұхсаттағы әлеуметтік артықшылық берілмейді. Қалыптасқан әдет-ғұрып
нормалары әрқайсысын бәрінің қамқорлығына алады.
3.Әдет-ғұрып алғашқы қауымдық құрылыстағы қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалардың жиынтығы. Бұл нормаларды орындау, іс жүзіне асыру алғашқы
адамдардың санасына сіңірген дағды.
4.Әдет-ғұрып нормаларының мәні мен талаптары ру мүшелерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталып, күн көруді қамтамасыз етті. Қабылданған
ногрмаларды орындамау қауымның тыныс тіршілігіне, оның өмір сүруіне орны
толмас нұқсан келтірді.
5.Әдет-ғұрып нормаларды орындау санаға сіңген және мінез құлық арқылы
көрініс беретін жүйелі дағды арқылы іс жүзіне асырылып отырады. Дағды
алғашқы адамдардың әрекеттернің өлшемі нормалардың жиынтығы, оларды
орындау барлық ру мүшелерінің міндеттері және құқықтары болып табылады.
Қоғамның дамуы заңдылығы алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына әкеліп
соқтырды. Тарихи құқықтық әдебиетте құқықтың пайда болуының жолдары
мемлекеттің пайда болу себептерімен тікелей байланыстырылады. Мемлекеттің
пайда болуының себептері құқықтың шығуына да әкеп соғады. Алғашқы қауымдық
құрылыс қоғамдық қатынастарының күрделенуі, содан туындайтын шиеленістер
мен қайшылықтар, қосымша өнімдердің жеке, арнайы отбасыларының қолдарына
шоғырлануы, байлар мен кедейлер арасындағы күрестер мен қақтығыстар, рулар
мен тайпалар арасындағы тауар айналымдарының күшеюі әдет әдет-ғұрып
нормаларының реттеу функцияларының әлсіз, дәрменсіз болғанын байқатады.
Жаңа қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды реттеуге басқа әлеуметтік
нормалар қажет болды. Ол құқық еді. Құқық негізінен үш жолмен пайда болды:
Біріншіден, алғашқы қоғамдық құрылыстағы қоғамдық қатынастарды реттейтін
әдет-ғұрып нормалар пайда болған мемлекетпен бекітіліп, ендігі уақытта ол
күшпен қамтамасыз етілді.
Екіншіден, шиеленістердің нәтижесіндегі себептермен пайда болған мемлекет
өз тарапынан жаңа қатынасып келе жатқан қатынастарды реттеу мақсатында
құқық жасаушылық арқылы заң және басқа да нормативтік құқықтық келісімдерді
шығара бастайды. Әдет-ғұрып нормаларынан басқа құқық нормалары пайда
болады.
Үшіншіден, жаңа қалыптасып, пайда болған сот органдарының дауларды қарау
барысында шығарған шешімдері мен үкімдері болашақта қаралатын осындай ұқсас
істерге үлгі болып, құқық нормалары ретінде пайдаланылды. Мысалы, хандық
дәуірдегі көшпелі қазақ өркениетінде істі шешкен қағида, нақтылы сөздер
норма, сот прецеденті ретінде ел арасына тарап, болашақта осыған ұқсас іс,
дау жанжал болғанда қолданылып отырған1.

1.2Құқықтың пайда болу теориялары
Саяси құқықтық ілімдер тарихында құқықтың пайда болуы туралы көптеген
тұжырымдамалар қалыптасқан. Олардың барлығы құқықтың пайда болуының
себептерін, жолдарын әр түрлі мағынады түсіндіреді.Осы күнге дейін
қалыптасқан теориялардың мәні, мазмұндық сипаттары әр түрлі, тіпті бір-
біріне қарама-қайшы келеді. Оларды салыстырмалы түрде зерттеп, ақиқатын
анықтау мемлекет пен құқық теориясы ғылымының басты мақсаттарының бірі.
Қазіргі кезде мынадай теориялар қалыптасқан:
1) Нормативтік теория
2) Табиғи құқықтық теория
3) Діни теория
_______________
1 Сәкен Өзбекұлы. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы, 2002. 39 бет.
4) Тарихи құқықтық теория
5) Психологиялық теория
6) Әлеуметтік теория
7) Марксистік теория
8) Адхократиялық теория
9) Идеяциялық теория
10) Экзистенциялық теория
11) Экзегездік теория
1.Нормативтік теория. Оны жақтаушылар (Штаммлер, Новогородцев, Кельзен
т.б.) құқыққа мемлекетпен қорғалатын нормалар жиынтығы ретінде анықтама
береді. Нақты айтқанда Кельзеннің концепциясына сәйкес, құқық нормалар
жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның ең басында заңшығарушы қабылдаған
негізігі норма тұрады, және бұл жердегі әрбір төменгі норма өз заңдылығын
заңды күші жоғарғы нормадан алады. Кельзенніңның ойынша
құқық теориясы негізінде құқықтық экономикалық, әлеуметтік
қатынастардан мүлдем бөліп қарайды. Кеңес мемлекетінің құқық теориясының
негізін қалыптастырған заңгерлердің бірі Е.Б.Пашуканис нормативизм туралы
мынадай пікір білдірді: Құқықытың мұндай жалпы теориясы ешнәрсеге түсінік
беруге ынта білдірмейді, нақтылы фактілерге, былайша айтқанда әлеуметтік
өмірге күні бұрын теріс айналады және нормалармен ісі болып, олардың пайда
болуымен, қандай да болмасын материалдық мүдделермен байланыссыз шахмат
ойынындағы теория есебінде айтылғандай болады. Мұндай теория ғылыммен
ешқандай байланысты емес1.
Нормативтік теория былайша айтқанда таза құқық теориясы әлеуметтік
тәжербие мен саясаттың құқыққа үлкен әсері бар екенін жоққа шығарады.
2.Табиғи құқықтық теория. Бұл құқық теориясын жақтаушылар (Лао Цзы,
Конфуций, Аристотель, Г.Гроций, Т.Гоббс, Д.Локк, А.Радищев және т.б.)
___________________________
1 Пашуканис Е.Б. Общая права и марксизм. М., 1925. 15 бет.
мемлекет орнықтыратын құқыққа қоса адамға тумысынан берілетін табиғи
құқықта болады деп санаған. Бұл – өмір сүруге, бостандыққа, теңдікке,
меншікке және т.б. құқық. Яғни, табиғи құқық (адамның табииғи, мәңгі,
өзгермейтін құқықтарының жиынтығы) – қолданыстағы құқыққа қарағанда
жоғары құқық, бұл өз бойына сана мен мәңгілік әділеттілікті сіңіре білген
құқық. Бұл теорияның шеңберінде құқық пен заң бөліп қарастырылады, яғни,
позитивтік құқықпен қатар адамға туған сәтінен тиесілі жоғары, шынайы,
табиғи құқық та болады.
Табиғи құқық идеясы Еуропада 17-18 ғасырлар аралығында кең көлемде дамып
буржуазия идеологтерінің шығармаларынан өзінің шешімін тапты. Табиғи құқық
адамдардың табиғаты мен саналық талаптары мемлекетте қабылданған заңдар
мен басқа нормативтік құқықтық кесімдерден міндетті түрде өзінің көрінісін
табу керек. Табиғи құқыққа сай келмей қабылданған заңдар адам құқықтарының
аяққа тапталуына жол ашады, тоталитарлық жүйені қалыптастыру мүмкін. Бірақ
табиғи құқықтық теорияда көп жағдайда құқық пен құлықтылқты шатастырады
және мемлекет шығарған заңнамаға жазылмаған идеяларды қарсы қояды.
3.Діни теория. Құқықты түсіндіруде құдай кітаптарына, ең алдамен, Інжілге
негізделеді. Бұл теорияның өкілдері (Аристотель, Фома Аквинский және т.б.)
егер адамға табиғи құқықтар туған сәтінен берілсе, оларды Құдай беруі
мүмкін деп санаған. Мемлекетте қабылданған барлық заңдар құдай еркін және
діни кітаптарға сәйкес болулары тиіс. Фома Аквинский барлық билік
құдайдан деген тұжырымдаманы ұсынып, құқықты танытатын заңдарды төрт түрге
бөліп қарады:
1. Мәңгілік - заң құдайдың саналық қабілеті арқылы бүкіл әлемге басқару
жүргізетін заң. Бұл заң негізінде табиғат пен қоғамның барлық дамуының
негізін қалайды.
2. Табиғи заң - мәңгілік заңның адамның санасында орын теуіп, тұқым
жалғастыру, өзін-өзі сақтау сияқты қатынастарды дамыту.
3. Адамдардың заңдары – қағаз бетіне түскен, жазылған заңнама, ол мәңгілік
заң мен табиғи заңдарды қамтуы тиіс. Құқық табиғи заңның талабы ретінде
бағаланады.
4.Құдай заңы – Інжіл болып саналады. Оның мазмұны құдай сөзі болғандықтан
мәңгілік ақиқатты түсінуге тікелей жол ашады. Адамдар құдай заңын сақтау,
орындау арқылы барлық гармонияға жетеді, қоғамдық қатынастар тиімді
реттеледі.
4.Тарихи теория. Оның өкілдері (Ф.Савиньи, Гуго, Г.Пухта және т.б.) құқықты
заң шығарушы қалыптастырмайды, ол халықтық рухтың, дамуы нәтижесінде тіл
сияқты өз бетімен қалыптасады деп санаған. Құқықтанушы-ғалымдар халықтық
құқықтың рухтың көріністерін дәл тауып, оның ережелерін заң формулалары
арқылы көрсетуі тиіс, ал заң шығарушы дайын құқықты тауып, оны қолданыстағы
заңнамаға айналдыруы тиіс.
5.Психологиялық теория. (Л.И.Петражицкий,Росс, И.М.Рейснер т.б.) Бұл теория
негізінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ресейде және Батыс
Европада кеңінен насихатталды. Ресейде оның негізін қалаушылардың бірі,
Санкт-Петербург университетінің профессоры Л.И.Петражицкий болды. Оның
тұжырымдамасы бойынша құқықтың объективтік шындық екені жоққа шығарылады.
Оның ойынша құқық деген психологиялық әсерленушілік, сезімнің билеушілігі
– эмоция. Бұл теорияның өкілдерінің ойларынша кодекстерді жойғанның өзінде
құқық адамдардың саналарында құқықтық сезім ретінде мәңгіге орын тебеді.
Құқық бұл тұжырым бойынша қоғамның дамуының нәтижесі емес, ол жеке адамның
психикасының жемісі. Құқықтық норма психикалық әсерленушілік, сезімнің
билеушілігі ретінде бағаланады және қабылданады.
Л.И.Петражицкий былай деп жазады: Бүгінде құқықтың ұғымы заңгерлердің
пікірі бойынша шындықты, құқық аймағында тіршілік ететін жоққа шығарудан
басталады. Құқықтық құбылыстар – бұл индивиттің психика өрісінде болатын
ерекше түрдегі күрделі эмоционалдық

интеллектуалдық психикалық процестер1.
6.Әлеуметтік теория. (П.Эрлих, О.Холмс, С.И.Мурмоцев, Р.Паунд,
Г.Канторович) Бұл теория негізінде прагматизм (пайдалы істер мен
қолайлылыққа ұмытылу) идиологиясының құқықтану саласындағы бір ағымы
ретінде бағаланады. Оның негізгі мазмұны құқықтың мәнін танудан бас
тартады. Мысалы, бұл теорияның ірі өкілдерінің бірі О.Холмс (1841-1935)
өзінің зерттеулерінде құқықтың өмірі логикада емес, тәжірбиеде, қоғам
нені пайдалы деп тапса, сол құқық дегепн қағидаларды ұсынып, жалпы
құқықтың мәнін сенімсіздікпен қарады, пайдалы істердің бәрі құқық деп
бағалады. Р.Паунд құқықты өмірдің дамуы мен үнемі өзгеріп отыратынын
дәлелдей келе, ол нормаларда бекітіліп, қатып қалған, құқық кітаптағы
емес , керісінше өзгеріске ұшырап отыратын құқық әрекетінде,
қозғалыстағы құбылыс деп бағалайды.
7.Марксистік теория. Марксистік теорияның өкілдері (Маркс, Энгельс, Ленин
және т.б.) құқықты экономикалық үстемдік құрушы таптың заңға айналған еркі
ретінде түсіндірген. Құқықтың мазмұнын 2 элементтен тұрады – деп
түсіндірді: экономикалық базис пен үстем таптың мүддесі.
Бұл теорияның терихи даму процесін үш кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең – құқықтың мазмұнын түсіну үшін және оның қоғам дамуындағы
маңызы; екінші каезең – құқықтың болашағына көзқарас; үшінші кезең –
марксистік көзқарасты бұрмалау.
Бірінші кезеңде ғылымның құқықтың мазмұнын түсінуі дұрыс еді- құқықтың
экономикалық және таптық күреспен тығыз байланыста болуы. Екінші кезеңде –
буржуазиялық мемлекет пен құқықы теориясының мазмұнын біржақты зерттеп,
оның прогрестік рөлін, маңызын дұрыс түсінбеді. Қоғамның болашағын құқықтық
мемлекетпен байланыстырмады. Үшінші кезеңде – кейбір елдердің басшылары
марксизмнің мазмұнын бұрмалап
өздерінің әкімшілік – әміршілік, тоталитарлық саясатын қорғау үшін
___________________
1 Л.И.Петражицкий Теория право и государства в связи с теорией
нравственности. Спб, 1907. 1-том. 84 бет.
пайдаланды.
8. Адхократиялық теория(Э.Тоффлер). Бұл теория ХХ ғасырдың 70-жылдары
Англияда дүниеге келген. Тұжырымдаманы жасаушылардың бірі футуролог
Э.Троффлер заңдылық ұғымының жалпы дағдарысқа ұшырауын айта келе ,
постиндустриялық қоғамға адамдардың барлық мінез-құлықтарын заңмен реттеу
олардың барлық әрекеттеріне тыйым салу мүмкін емес. Қоғамдық қатынастардың
күрделенуі күнделікті өмірдің, адамдардың санасына кірмейтін оқиғалар мен
сәттерді енгізуде. Сондықтан құқық барлық әрекеттерді реттей алмайды.
Э.Троффлер қажеттіліктен туындайтын сәттік дау-дамайды адамдар өздері
ереже жасап шешулері қажет деген пікірді алға тартады. Заңдылықтың алтын
ғасыры артта қалды, ол күрделі урванизацияланған қоғамның пайда болуымен
байланысты болды және тарихтан мемлекеттің орталықтан басқару
институттармепн, өкілетті демократиямен бірге кетеді, бостандық келісімі
мен шарт топтардың аралық қатынастарының негізі болады. Классикалық
құқықты қайта жандандыру философия, этика, адамның дүниедегі жәгне
ғарыштағы орынын қайта ұғыну, құқықтың түсінігіне қайта оралу арқылы
болмақ. Құқықтың іргетасы адамгершілік болып табылады. Болашақта құқықты
жандандыру үшін космизм бастауларын мойындау арқылы метакфизика,
ироциональдық (ақылға симайтын), мистикалық(жұмбақ) білім, тірі көзқарас
керек, бірақ құқық туралы болымды білімнің орнына емес, онымен бірге1.
Бұл жерде теорияның негізін қалаушылар келісімшарт жасау арқылы
әділетсіздіктің кең етек жаятынын мүлдем ескермейді.
9.Идеяциялық теория(П.А.Сорокин). Теорияның негізгі қағидасы қоғамды
құқықтың сананың дағдарысқа ұшырап, адамдардың гуманистік, адамгершілік
құндылықтардың күйреуі және адам саналарында информациялық атқылаудан, тек
прагматикалық ой-сананың үстемдік етуі
құқық қағидаларының аяққа тапталғанын ашына жариялалды. П.А.Сорокин
______________________
1 Тоффлер Э. Третья волна. Иностарнная литература. 1982. №7

.құқыққа деген көзқарасты қалыптастыру адамдардың барлық сезімдерін,
қимыл-әрекетін құдай ісіне, діни сезімдерге баулау қажет.
Себебі, постиндустриялық қоғамда кең етек жайған қатігездік, айуандық
әрекеттердің кеңінен насихатталуы адам санасына антигуманистік қасиеттермен
ластауда. Сана дағдарысы барлық құқықтық нигилизмді, немқұрайлық пен
жағымсыз әрекеттерді қалыптастыруда. Оны шешудің жолы – құдай, жаратушы
сөзімен санадығы жараларды емдеу. Жаратушы –
Алла алдында жауап беруге сендіру, соның нәтижесінде құқықтық тәртіп орнату
барлық қатынастарды үйлесімділікті орнатудың қайнар көзі. Ұлы Абайдың
сөзімен айтқанды: иманның тазалығы жақсы ұқтырмай, сыртын қанша жусада іші
оңбаған.
10.Экзистенциялық теория. (Г.Кон, М.Хайдеггер, В.Майхофер).
Экзистенциалистер адам өміріне тек кездейсоқ оқиғалардан болатын құбылыс
деп таниды. Сондықтан жалпы адамдарға тән нормаларды қабылдау, бекіту,
орнату мүмкін емес. Жеке адам тек өзіне қажетті әрекеттерді істейді.
Себебі, өмірде бір-бірінен айнымайтын істер мен әрекеттердің болулары
мүмкін емес. Адамның санасына бәріне бірдей орнатылған құқықтық нормаларды
қабылдамайды. Адам индивидуализмнен еш уақытта ажырай алмайды. Сондықтан
құқық бір сәтте болған әрекеттерді шешу үшін пайдаланылады және оның рөлі
қақтығыстарды реттеуге келіп тіреледі1.
11.Экзегездік теория. ХІХғасырда Францияда құқықтың концептуалдық
мәселелері қайта қаралып, экзегездік теория қалыптасып үлгерді. Бұл
теорияның өкілдері негізінде заң ғылымдарының мәнін, мазмұнын және
міндеттерін тек қана қабылданған заңнамаға түсініктеме берумен шектелуі
қажет деп түсінді. Олардың ойынша Наполеонның 1804 жылы қабылданған
азаматтық кодексі нағыз классикалық үлгідегі кодекс, сондықтан ғалымдар
заңды өзгертуге теориялық ұсыныстар емес, керісінше тек түсініктеме
_______________________
1 Туманов В.А. Буржуазная правовая идиология. М., 1971. 364 бет.
берулерімен шектелуі тиіс. Францияның даңқын шығарған Наполеонның
Азаматтық кодексі Юстинианның заңдары сияқты мәңгі өзгермейтін заі ретінде
қабылдануы тиіс болды. Ал, ұлы қолбасшы болса, өзінің кодексі туралы
мақтаныш сезімімен былай деп жазады: Менің нағыз даңқым мен жеңген қырық
ұрыста емес. Ватерло олардың бәрін сызып тастады. Бірақ, азаматтық кодекс
ұмытылмайды, ұмытылуы тиіс емес1.

___________________
1 Манфред А.З. Наполеон Бонопарт. 429 бет.
2-бөлім:Құқықтың түсінігі мен мәні
2.1Құқықтың түсінігі және белгілері
Енді құқықтың түсінігі және мазмұнына келсек, оның санқырлы мазмұны,
санқырлы түсінгі бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму
процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырды.
Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі
қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық,
әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары –құқық діни норма, Ж.Ж.Руссо –
құқық қоғамдық билік деп түсіндірді.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыда алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі –
адам қоғамын басқарудығы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы
мәні,маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділдікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикаплық, мәдени-
әліеуметтік даму прцесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істеріндегі егемендігін қамтамасыз ететін негізігі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық – қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде:
Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес1 - деді.
__________________
1Маркс К., Энгелъс Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалары. 2т., 156 бет.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі – қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақырзаман болар еді. Бұл пікірді заңды көзқарас деп атайды. Екіншісі –
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікір заңды нигилизм деп атайды. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып құқықтық қоғам даму процесіндегі
рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми тыңды тұжырымдар жасалды.
Заң ғылымында құқық терминін бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден,
құқық деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене
отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы,
азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу,
кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндікт
ері болады. Бұл көрсетілген жағдайларда құқық түсінігі субъективтік
мағынада қолданылады.
Екіншіден, құқық деген – құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы.
Бұл объективтік мағынадағы құқық, олардың қалыптасуы, жүзеге асырылуы
диалектикалық процесс арқылы жүріп жатады. Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік
құқығы туралы Концтитуцияның 4-бабында былай делінген: Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай келетін
заңдардың, өзге де нормативтік- құқықтық актілері болып табылады.
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.
Мысалы, констиуциялық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, еңбек
құқығы, қылмыстық құқық, отбасы құқығы т.б.
Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен құқықтық жүйе.
Субъективтік құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен
құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез-
құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа
тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер
пайда болады. Демек, құқықтық қатынасқа қатысушыларда құқықпен қатар
құқықтық міндеттерде туындайды. Басқаша айтқанда,тұлғаларда ққұқықпен бірге
құқықтық міндет те болады.Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы
бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі
тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Құқық дегеніміз – құқық нормаларыныңжүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл
объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамының еркіне
байланысты емес. Объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін,
тұтас құбылыс болып саналады.
Сонымен, құқық термині көптеген мәні бар, оны зерттеушілердің көзқарасы
бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты
таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып
келеді. Марксистік ілім: құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық
тұрғыдан ғана зерттейді. Ал, өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық
қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал
болып саналады. Өйткені адам тарихында болған қоғамдардың бәрінде де таптық
мүддег қоса құқық жалпы қоғамдық мүдде-мақсатты да реттеп басқарып отырды.
Құқық адамдардың, ұйымдардың іс-әрекетімен тығыз байланысты, олардың
бостандығының шеңберін, мүдде-мақсаттарның орныдалу шеңберін анықтап,
реттеп басқарып отырды. Құқықтық норманың қалыптасуы үш кезеңнен тұрады:
мүдде, қатынас, норма. Құқықтың үш тірегі бар: имандылық, өмірдің
материалдық жағдайлары және мемлекет. Құқық түсінігі имандылық негізінде
пайда болады. Имандылықтың өзі де адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін
күш. Әрине, имандылқтың талаптары заң емес, тек ізгілікке, адамгершілікке
негізделеді. Имандылық тек арға, ұятқа арқа сүйейді, жұртшылықтың пікіріне
негізделеді. Ал құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары
имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да
жоғары болады. Имандылық әділетсіздікті, жауыздықты, зорлық-зомбылық,
ұрлық, тағы сондай теріс қылықтарды айыптайды. Бірақ ондай қылықтар үшін
жаза қодануға қажетті кұралы жоқ. Имандылықтың ең күшті құралы –
жұртшылықтың пікрі. Құқық теріс қылықтарға тыйым салады. Тек тыйым салып
қоймайды, кінәлі адамдарды жазалау шараларын белгілейді, сол шараларды
қолданатын мемлекет органдарының күшіне сүйенеді. Сөйтіп, құқық нормалары
арқылы мемлекет имандылық талаптарына ресми мағына береді, соның
нәтижесінде қоғамдық қатныастарды реттейді.
Құқықтың тағы бір тірегі – адамдардың өмір сүру жағдайлары, олардың
шаруашылығы. Адамдардың өмір сүруі өндіріске байланысты. Өндіріс тиімді,
нәтижелі болу үшін оны ұйымдастыру, оның дамуына қажетті жағдай туғызу
керек. Бұл тек мемлекттің қолынан келетін іс. Мемлекеттің өндіріске,
шаруашылыққа әсер ету дәрежесі қоғамда қалыптасқан меншік түрлеріне
байланысты. Қазір Қазақстанда меншіктің екі түрі бар: мемлекеттік меншік
және жеке меншік. Мемлекет өз меншігін тек қана реттеп қоймайды, сонымен
қатар оны дамыту үшін басқарады. Ал жеке меншікке негізделген өндірісте
меншік иесі заңда белгіленген тәртіпке сүйене отырып, өзі басқарады. Демек,
мемлекет екі меншікке негізделген өндірістің дамуын реттеу үшін құқықтың
мүмкіндігін пайдаланады. Соның, нәтижесінде құқықтың өзі де өзгереді,
дамиды, өндірістік қатынастарды реттеуге бейімделеді.
Осы айтылғандардан байқалатыны – құқық қалыптасуының екі көзі, яғни,
бастауы бар екен. Құқық нормаларын жасауға халық тікелей қатысады.Бірақ
халық тек өте маңызды мемлекеттік мәселелерді шешу қажет болған жағдайда
қабылдайды. Демек, халық ерекше жағдайды қабылдайды. Әдетте, заңдарды,
басқа да нормативтік актілерді тиісті мемлекет органдары жасайды. Сондықтан
құқық нормаларының басым көпшілігін мемлекет шығарады.
Мемлекеттің қызметі құқық нормаларын қалыптасуымен аяқталмайды, қайта оның
қызметі сол құқық нормалары заңда белгіленіп іске қосылған кезден басталады
деуге болады. Құқық нормаларының талаптары өздігінен жүзеге аспайды. Оларды
жүзеге асыру үшін, талаптарын орныдату мақсатында мемлекет әр түрлі
әдістер қолданып алуае қызметтер атқарады. Егер құқықтық нормалардың
талаптары орындалмаса, бұзылса мемлекет кінәлі адамдарға тиісті шаралар
қоданады. Сөйтіп, құқық нормалары мемлекеттің ырқына негізделіп, жүзеге
асырылады.
Құқық нормалары адамға бостандық беріп қана қоймайды, сол бостандықты
қамтамасыз ететін орасан зор күш – мемлекетке сүйенеді. Құқытың тірегі,
оның күш-қуаты беделі мен абыройы – мемлекет.
Сонымен, құқық – бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған,,
мемлектпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті,
формальды анықталған заң нормаларының жүйесі. Енді, құқықтың негізгі
белгілеріне тоқталайық. Құқықтың белгілері:
1) еріктілік сипаты
2) жалпыға міндеттілігі
3) нормативтілігі
4) мемлекетпен байланысы
5) формальды анықтылығы
6) жүйелілігі
Еріктілік сипаты- Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік
биліктің бірден - бір бастауы халық деп жазылған. Халық билікті тікелей
республикалық референдум арқылы және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады,
сондай ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді (3-бап).
Сонымен халық заңдарды өзі тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң
тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған мысал, 1995 жылыдың 30тамызында
Қазақстан халқы Конституцияны референдум арқылы қабылдады. Конституция –
құқытың өзегі, ұйыттқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасық келе жатқан
құқы осында өмір сүріп жатқан барлық ұлттардың еркін білдіреді, ойын жүзеге
асырады десек, асыра айтқандық емес. Халықтың ойын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.